Bar-Berpuru - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
1 bar. Bar. v. ostatu, taberna. Ango plaza nagusin, eztia saltzen zan bar baten ingurun erlea ugari. JAIraz
Bizia 35. Ostatu eta bar theiu / hêtan maitharzun ez-ohituek / ba zutelarik entseiu...? Mde Po 80. Bar batetik
gizon beltz aundi bat atera zan. Anab Poli 55. Biak sartu giñan hoteleko bar-ean, [...]. Bar-ean bi gizon belbeltzak
zeuden zerbitzari, anaiak itxuraz. Anab Aprika 30. Bar-eko nagusia adarra jotzen aritu ote zitzaidan? Ib.
49. Aldameneko bar batean egonaldi goxo bat egin zuten edaten. Izeta DirG 92. Eldu da Montseny bar-era
Matxin. Erkiag BatB 179. Guraso zarrak ere berekin eraman zituzten barreko irikitze-jaia ikustera. NEtx LBB
63. Erruz etorri ziren barreko ateak zabaldu ziranean. Ib. 63. Biar astelena da-ta barra berandutxoago irikita
ere, eztegu kalterik izango. Ib. 63. Barau natxegok, eta sartu gaitezen bar ortara. Ib. 147. En DFrec hay 6 ejs.,
meridionales.
- BAREZ BAR. De bar en bar. Egarri / zure bilha, Raymonde / gabats ederra barez bar. Mde Po 55.
- BAR-GIZON. Camarero. Ango kontuekin ari zirala, zorionekoa gure bar-gizona. [...] Ezin geiagoko
pozarekin erakusten zizkigun ortz zuriak bar-gizon beltzak. Anab Aprika 30s.
2 bar (BeraLzM), bara (Bera, BeraLzM). Vegetal. Neol. creado por AG en 1897 (v. NeolAG). Barki: barzatija.
AG 1446.
bar. v. behar; bart.
1 bara (SP, Lar). 1. Vara. "Bara (O), aune, berga" SP. "Vara de alcalde, zigorra, bara" Lar. Iuramentu
falsoa egin badau iustizien baraan edo auzitan iñoen dañuan. "Si ha jurado en falso, en vara de justicia, o en
pleito con daño de alguno". Cap 94. Kaizuz doi, ezi bara / Sorzainak eskuetara / Hur' egitean, hartuz, / Iakin du
zertan bara. 'Car l'esprit qui préside à la naissance des enfants a pris l'aune dans ses mains en la faisant'. O Po
34. Jainkoaren Justiziako Ministro izateko, ezta asko bara artzea. Cb Eg III 359. Orrén [Jesusen] barak, ta
orren páloak konsolatzennaute. LE Ong 97v. Eta izan zitzaitan emana kana bat bara iduria. Echn Apoc 11, 1
(Lç berga, TB, Ur (V y G), Ol zigor, Dv neurtzeko makhila, Ip zaharo, IBe makila, IBk neurtzeko haga).
Vara, medida de longitud. Cf. barerdi. Amalau kaskabillo lau bara zintekin; / ederki dantzatzen da
gustokoarekin. Canc. pop. in Or Eus 375.
2. + fara (L-ain ap. A; H). Barandilla. "Bara, traverse longitudinale d'une barrière faite à claire-voie. Kheretakherella-yela
barak. Syn. sarga" H. "Balaustre" A. Bertze eliza bat badute Olibetako mendiaren gainean fara
gora-gora batekin urrunean ikhusteko. Ducq 131 (ap. DRA). Bainan, Aita, ageri dan hori ezta ez gero zubia!
zubiko fara da. Prop 1894, 240. Bere kamastra ezarri zuen eskaler-fara gibelean. Etcheb MGaric 130.
3. (Arch ap. DRA), fara (B, BN; Dv, VocB, A), para (AN-5vill ap. DRA). Ref.: A (fara, para); Izeta BHizt2.
"Traverse sur laquelle sont clouées les ais d'une porte ou d'un contrevent" Dv. "Tranca cuadrada y larga que
atraviesa el ancho de la puerta de pared a pared" VocB. "Tranca de puerta" A. "Phara (BN), palo que sostiene los
platos en la alacena" Ib. "Bara, aldaba, barra para asegurar las puertas después de cerradas" Arch (ap. DRA).
"Para (AN-5vill), travesaño que se coloca detrás de la puerta para impedir que ésta se abra" DRA. Orgek ez
zuten aphaindurarik, bainan eder ziren berenaz. Garbi ziren, [...] pertika (timoia), maxterrak, farak eta gain
guzia, pherdez. Larz GH 1959, 87.
4. "Fara (Lc, BN-baig), travesaño, palo de silla" A.
5. "Limonera, cada una de las dos varas del carro de caballerías" Elexp Berg.
2 bara (BN, R, S ap. A; VocBN, Dv, H). 1. Parada, detención, alto. "Point d'arrêt" VocBN, H. "Halte" Dv (que
cita a Etcheberry). "Hor seinalatu dizie bara bat, on a marqué là un arrêt" H. Hantik zenbait denboraren
buruan populuak egin zuen bara mortuan, urik batere gabeko toki batean. Etcheberry 70.
2. Traba, obstáculo. v. baragailu (2). Bai, hanbat gaixtoago zen Gilamuri, bere bide zikhinean ezarri nahi
zionarentzat zerbeit bara edo traba. Jnn SBi 227.
3. "Collier des porcs" Lecl. "(Abb), collier de porc, entrave que l'on met au cou de la bête" Dv. "Entraves en
général que l'on met aux animaux pour les empêcher ou de trop s'éloigner, ou d'entrer dans les champs clos" H.
v. balezta (2), 3 pala.
4. Presa. v. baradera. Altzepo-ko osinaren alde gañian izanen da bara bat. Athoro-zolako mügala gora
datekiana. Bara hartarik hurak hartüren dü bide edo ohe berria. Eskual 21-3-1913 (ap. DRA).
bara. v. 1-2 bare; 1 pala.
barabant. v. braban.
bara-bara (V-oroz ap. A), bara-bara-bara. 1. "(V-oroz), (andar) lentamente" A. Biurtu zan bara bara
Valenciaco Urira. Izt C 423. Benetan, benetan, / aize izpi bat ere, / ez dabil ta... ara, / kea
ateratzen da / bara, bara, bara, / eta geratutzen da / ain gozo etzana. M.A. Iñarra in Onaind MEOE 369.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
2. "Bara-bara (V), (sudar) en abundancia" A s.v. bara. Cf. mara-mara.
barabaskatu. "(R), raspar el pan" A.
barabil. v. barrabil.
barabizu. v. paradisu.
baradera (Hb ap. Lh, S ap. Lh; H). 1. Presa. "(Ur -), batardeau (L, BN, S)" H. Cf. VocNav: "Paradera, muro
de tierra o césped que se pone en el cauce de un riego para detener el agua (Ribera)". v. barradera.
2. (S ap. Lh), paradera (Zubiau Burd). "Écluse" Lh. "Puerta que se levanta para dar paso al agua del saetín"
Zubiau Burd (que no indica fuente).
baradex. "(S, Foix), barrage" Lh.
baradisu, baradizu. v. paradisu.
bara erazi. v. bararazi.
baragailu (BN, R-uzt, S ap. A; Gèze, Dv, H). Obstáculo, traba. v. baragarri. Dohatsü dira, Jinkuareki
thenporaren igaraitez, alegeratzen direnak; eta mündüko baragallü orotarik, bere büriak bilaizten dütienak. "Ab
omni impedimento". Mst III 1, 1 (SP trabu, Ip ephantxietarik). Bena zunbait huntarzün bere büriari emaiten
dianak, Jinkuaren graziaren bere beithara jitiari baragallü bat ezarten dü. Ib. 42, 2. Apartatü arren behar
dütüzü, graziaren baragalliak oro, haren ükheitia desiratzen badüzü. Ib. 53, 1. Amuriuak ardüran eztü
baragallürik batere ezagützen. Ib. 5, 4 (Ip mügarik). Gure boronthatiaren Jinkuarenareki osoki bardin izateko
baragailliak oro idekiten beitira. CatS 61.
"Barrière" Dv (que cita a Etcheberry). Ezarriko ditutzu baragailuak mendiaren inguruan, nihor eztadin
horrat sobra hurbil. Etcheberry 71s.
baragarri (Lecl, Dv A). "Qui invite à s'arrêter" Lecl. "Qui est propre à arrêter. Jainkoaren beldurra izan bedi
zure baragarri" Dv. "Zertan gintazke legea ez balitz gaixtaginen baragarri?" Ib. "Obstáculo" A.
baragia, baragi. Punto donde detenerse. Mugaz bestalde, baragitan ere badute turistek ausarki, non
aukera ta zer miretsi, Isabe edo Issaux-oianetan Aretaraino. Herr 1-11-1956 (ap. DRA).
barago (-oa det. Lar, H; -ua det. Lar). "Cesación, baragoa, baragua, geratzea, gelditzea" Lar. "Cesación a
divinis, eleizakoen baragoa" Ib.
baragune, baratgune. Estación (astronomía). Jarraiki bitza gogoz eta khunta, AZTI denak, hel aitzinian
prometa bitza, lür eta argizagi bidetan diradian baratgünik eta khürütxa bidiak, itza lorenak eta minüta erdiak.
Chaho AztB 14.
1 baraila (V-ger-m ap. A; -alla Mg PAbVoc, Añ, H). Ruido, alboroto. "Barallia, ospia, ruido, alboroto" Mg
PAbVoc. "Trápala, baralla" Añ. "Barullo, bullicio" A. Cf. Ezale 1897, 191b: "Zarata esaten da toki askotan
barailla edo ots andiagaitik". Zer esan biar jake onai siñu, koko ta ijui egiten deutsenai, eurak legez sartu nai
eztabelako lurreko baralla, naste ta atsegin bidetan? CrIc 96. Baña orrelangorik aitatuten badozu emen, izango
da atralaka ta baralla andiren bat. Mg PAb 60. Deritxat danzudala arerijuen esku-burdinen ospe ta barallia. Ib.
202 (VersBasc 7 ospe ta iskanbilla lazgarria). Emen barallia, diadarra, auzkia ta nasaitasuna baño besterik ez
dago. Ib. 71. Ez daukee errukirik difuntubaren arimia padezietan egon arren, eurak nai dabeen ospe ta
baralliagaz egiten baditubee gero. JJMg BasEsc 273s. Kendu alegiñaz ezkonzetan oi dirian baralla, bigira,
jolas, danza eta jan edanak. Oe (ed. 1825), 114 (ed. 1763, 148 bulla, danza eta jan edanak). Nabil ardura baga
munduko lagun gaisto ta baralleen artian? Ur MarIl 103. Nire kolkoan nundik ta nora ainbesteraño / Billatu
dabe armak sartzeko une ezkerra? / Ainbeste ospe baralla eta astrapaladaz / Ekarriteko uste bagarik saill
okerra? AB AmaE 448. Ia bada Castroko / kaskabel iotzailak, / eztabe ezer balio / gedar ta barailak. Azc PB
226. Or ibilten ziran aldra andiak, oiuka, deadarka, garrasika, [...]. Urteak dira orrelango barallirik [sic]
etxean sosmau eztodala. Ag AL 12.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
2

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
2 baraila (R-uzt, S; (-alla) Gèze Dv, H), baall (S), barilla (BN, Sal, Ae), baril (Ae). Ref.: A (barailla,
barilla); A Apend (baril); Lh (baall); VocPir 227n.; Echaide Nav 131. Mejilla; mandíbula. "Mâchoire, joue"
Gèze. "Mandíbula inferior" A. "Barillak autsiko dazkitat" A Apend. Ioiten bahai norbeitek baralla batian.
UskLi (ap. H).
- BARAILA-OKER. "Barallokher (S), qui a la mâchoire de travers" Lh.
barailati. Barullero. Amaika ta erdiak ondo jota eldu nintzan Eibarko uri zaratatsu edo baraillatira. A
Txirrist 220.
barailezur (R-uzt), barilezur (Ae), badilaenzur (R (tal vez badilae)zur)), badilaezur (R). Ref.: VocPir 227; A; A
Aezk (barilezur). "Baraillezur (R-uzt), quijada" A. "Hueso de la mandíbula" A Aezk.
baraistu. "(Sal), paciencia, cachaza. Baraistu handiko gizona, hombre de mucha cachaza" A. Relacionado tal
vez con bare 'limaco' e (h)istu.
baraitz. v. baratx.
baraja. "Baraja de naipes" Lar.
barajatu. "Barajar los naipes" Lar.
baraje. (?). Besteren gauza beretutzeko / beti dago korajian, / guk eztakigu zenbat jenero / joaten ziran
birajian; / gau illunian artu liteke / gizon ori barajian, / eskuba garbi erukiko du / ezer ez dan parajian. PE 140.
(barajo). "Voz que se da para anular la tirada en el juego de las chapas mientras la moneda está en el aire
(Lagrán)" LzG.
baraka. Barraca, barracón. v. 5 barraka. Handik laster utzi nintuzten baraka tzar batean. Bazen kolpatuz
elemenia bazter guzietan, oro kasik Alemanak. StPierre 17s.
barakarro (Añ (V) A). 1. Caracol.
2. (V-arr-oroz ap. A), barekarro (A DBols), barakarron (V-arrig-arr ap. A). Babosa. v. 1 bare. Gizon
artean badira, gazte / Barakarroak ugari. Arrugain Olerti 1959, 218.
barakatx, barakatz. v. berakatz.
barake. (?). Beor[r]rak bi barake Auritzera. HerVal 193. Cf. tal vez 2 bara (2).
barakinde. v. barjakinde.
barako. v. bareko.
? barakuilora. "Berakullora (msLond), caracolillos (Bot.)" A. La etimología (barakuilo + lora) apoyaría
corregirlo en barakullora; además en Azkue aparece entre barakuillo y baralda, es decir, en el lugar que
correspondería a barakullora.
barakuilu, barakuilo (G ap. A; H; -ullo Lar, Añ (G), H), barakulu (Lar), barakulo, barakoil, barekuilo (H),
barrakulio. Caracol. v. marakilo, baraskoil, barekarakoil, barekurkuilo, marraskilo, karakoil.
Ondoan, barakullu zuri saski bat zedukan, eta gal-ondotik esku beltzean bakoizka artuki, onela kantatzen zien:
Barakallu, barakallu, / atera adi gelatik; / barakullu, kullubara, / adarrak eguzkitara; / barakullu mojatxi, / ortik
irten ez ba adi, / autsiko nik etxeñi. Or Mi 102. Barekuillo-azal batean argi aul batek aitzuloko orma zerbelak
gorrixtatzen zituen. Ib. 72. Yardun au zuen nexkaren aurrean, saskia bete barakulludun mutikoak. Ib. 105.
Andreak etxea behar luke nola baitu barakoilak. Ox 177. Barrakulio edo karakolak omen dauzka aoan
ogeitamar milla ortz. Euzkal-Egutegi 18-11-1928 (ap. DRA). Gizonari, barakuloari bezela, bere oskol aztuna
karriatu eziñik, bizia narran dijoakio. Elizdo EEs 1929, 177. Belarrizut, barakuillo bat bere etxearen pean
dirudi. Amez Plat 82 (ap. DRA). En DFrec hay un ej. más de barakuilo y otro de barakuilu.
- ITSAS-BARAKUILU. "Itsas barakulloa, coquillage. v. maskulua" H.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 3
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barakuilutxo, barakuilotxo (-ullo- Lar). "Caracolillo, caracolito" Lar.
barakuntza (Lar, Hb ap. Lh). "Desistimiento" Lar.
barakurkuilo. v. barekurkuilo.
barakurrilo. "(V-arr, G-azp-to), caracol" A s.v. barakuillo. v. barekurkuilo.
baralda. "(Sal), pretil de puentes (de baranda)" A. "Brocal (AN)" A Apend. "Llaman así a los palos o tablas
horizontales que componen la queleta o puerta rústica (Salazar)" VocNav.
baraldi (BNc, R, Sc ap. A; Dv). Descanso, tiempo de reposo. "Station, temps d'arrêt" Dv. "Rato de sosiego,
después de una fatiga" A. Denbora hartan guzian utzi zuen [Jainkoak] debrua haren ziraikitzera hurren
baraldirik batere gabe. Birjin 304. Tenoretsu hetan [...] herrixka bat, den aphurrena, agertzen balinbada,
galdegiten da, eta bethi den errexkiena ardiesten, baraldiaren egiteko baimena. Prop 1902, 126.
baraldi. v. barealdi.
baraleku. "Bara-lekhu, lieu de station ou de halte" Dv.
baralka. "Confusión. [...] Si es con bulla, iskanbilla, baralka" Añ. Tal vez error de lectura por baralla (v. 1
baraila).
baramendu. 1. Reposo. Eta egiazki dugu sinhesten ezen baldin fundament hunetarik den gutiena ere aldara
bagintez, berzetan reposik ezin eridenez, ginandela baramendurik batre gabe gure bihotzetan hara huna
erabiliak. Lç Ins G 4r.
2. "(L), tropiezo, estorbo" A.
baramin. v. baremin.
1 baran (-rh- Dv, H, Foix ap. Lh, A). Extraño, raro. "Ce mot se trouve dans le sens de 'rare, étrange', dans
ArmUs1896, 119 [pero no lo encontramos en dicha pág.]" Lh. Higu dudanaz gaitz diostana sinets ziroiat,
nahiz barhana. "Quoi qu'il soit étrange, & éloigné d'apparence". O Pr 233. En opinión de Azkue "parece errata
por bakhan"; sin embargo la corrección resulta muy arriesgada pues Oihenart emplea siempre en sus proverbios
y poesías bekhan y no bakhan.
2 baran. "(Hb), espèce de gros serpolet" Lh.
baranda (V, G, AN, S, R ap. A; Lar, Añ, Hb ap. Lh, H). 1. Balcón. "Baranda, es voz vascongada, y con ella en
muchos lugares llaman al balcón generalmente; en otros al balcón de madera que cae detrás de las casas" Lar.
"Balcón" Lar y Añ. "Galerie extérieure avec balustre de bois ou de fer; balcon" H. Plaza zarreko baranda
banatara igorik kantatu zuten arratsalde guzian bi bitara. Izt D 172. Etxeak atari aldera baranda bat zuen, eta
Jesusi barrunen galde andirik egin gabe, barandara irtenda, Pilatok salatzalleai itzegin zien. Lard 450. Geratu
da otz otzik beingo beingo baten; / Santa [bere andrea] asi danean barandatik deika, / Lau gizon joan gara arin
bai, arinka. AB AmaE 323.
(Lar, Hb ap. Lh), beranda. "Corredor, galería" Lar. Garrak Eliz-atarira sartuta, eliz-inguruko baranda edo
galeriai irazeki zitzaien. Lard 545. Bere gelatik itxura ederreko ontzi bat artu ondoren iragotzen du baranda
luze luze bat, jetxitzen ditu marmolarrizko mallak, irtetzen da kanpora. "Un corredor". Otag EE 1882c, 509.
Berinazko beranda bat agertzen ere daukulakotz bidearen gainerat [komentuak]. JE Ber 55.
(Hb ap. Lh, A). "Pórtico (HeH)" A. Eta bada Ierusalemen ikhuz toki bat, ardien ikhuz tokia deitzen dena,
dituela bortz baranda ingurunean. "Quinque porticus habens". HeH Io 5, 2 (Lç galeria, He aldamio, TB arkha
azpi, LE leorpe, Dv, Leon lorio, Ol, Ker, IBk, IBe aterpe). Bearreko bati deitu eta limosna hura emateko ustean
baranda batera joan zan. Arr May 135.
2. (V, G, AN, S, R; H), faranda (B, L-ain). Ref.: A (baranda, faranda); AEF 1925, 95; Etxba Eib; Asp Leiz;
Izeta BHizt2 (faranda). Barandilla. "Balustre, garde-fou" H. "Balaustarda" A. "Faranda (B, L-ain), barandilla de
balcón o escalera" Ib. "Barandak, el barandado" (G-to) AEF 1925, 95. "Pasamanos. Eskallea baranda,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
4

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
pasamanos de la escalera" Asp Leiz. "Barandiari oratuta jatxizu eskillaria, pikarra dago ta. Etxba Eib.
[Ofrendak ipintzeko maia] ere urrez estalia, eta gañeko ertz guzian urrezko barandarekin apaindua zan. Lard
83. Pasaiatik etorri zaiku berria Josefa Izagirre [...] bere balkoinerat joanik han bermatu dela barandari;
bainan barkalunek amor eman dute eta andre gaixoa erori da. Herr 21-6-1962, 3. Zurubia jexten dan tokian
burni-ari bat ikusi nun ordun; goiko barandatik zintzilik eta urean narrazka zijoan. PMuj Noni 63.
Pretil. "(S, Foix), parapet" Lh. Orain ditxa bat ona / bada kupeletan: / alkate bearrik ez / gaubaz
errondetan, / gizonak zuzen pasa / zubi-barandetan, / buruko miñikan ez / bigaramonetan. JanEd I 84.
3. (V-arr-ple-oroz-arrig, AN-gip ap. A; Añ). "Palo, makilla. Mayor, aga, agea, barandea, abea" Añ. "Cuje,
palo largo y delgado para extender la colada y derribar castañas" A.
4. "(V-gip), varal sobre las cargas en los carros" A. "Varal" Zam Voc.
5. "Dícese de las personas inquietas, desvergonzadas y decididas. Tiene sentido peyorativo. Oin sosegauta
dago baiña gaztetan baranda majua izandakua da" Elexp Berg.
barhanda. v. barranda.
barandadi. "Balconaje, balconería" Lar.
barandadun. Provisto de barandilla. Arkaitz aundiz eta basoz inguraturiko zelaia. Arkaitzetan barandadun
bidexkak; zurubiak ere bai, eta aietan bera norbaitzuk. Goen Y 1934, 187.
barandaila. v. barantaila.
barandatxo. "Barandilla" Lar.
barandau. Barandado, barandilla. Olatuek erruki gabe astintzen zuten ontzi-gaña. Leiarrak txiki-txiki
egiñak zeuden. Barandaua, autsita. Anab Poli 61.
barandegi. "(Hb), lieu où abonde le gros serpolet" Lh. Cf. 2 baran. "(Hb), tailis" Lh.
barandestatu. "Balaustriado, balaustreado, barandestatua, barandestez egiña" Lar.
barandeste. "Balaustre", "balaustrada" Lar. Barandeste antzeko metolakiñ sostengatua. Ag EE 1895b, 74.
barandestetxo. "Balaustrillo " Lar.
barandio. v. mandio.
barandura. "Estómago de las aves" Ond Bac 390. Cf. LzG: "Barandón, molleja de las aves (Apellániz)".
1 baranga (AN-gip ap. A), barenga (V-ger-m ap. A; Lar). 1. "Varenga del tajamar en la proa" Lar. "Varengas,
piezas curvas que se ponen atravesadas perpendicularmente de babor a estribor en la quilla para formar la
cuaderna" A.
2. "(V-m), (rama gruesa) arqueada, inclinada al suelo" A. Cf. barangatu.
"Baranga daukaz adarrak, tiene arqueadas las ramas" A.
2 baranga (Sal), baranka (R; -rh- S; Foix ap. Lh). Ref.: VocPir 506; A (baranga, baranka); Lrq /barhanka/; Iz
R 400. 1. Babosa. "Limace, limas" VocPir 506. "Baranka (R-uzt), barhanka (S), limaco" A. "Limaçon" Lrq. v.
1 bare. Xokatuzren (jotaku zuten) laixter egitra baranga (bare) bat eta axari bat. Garral EEs 1920, 164.
2. "Persona floja" A.
3 baranga (S; Foix ap. Lh). 1. "(Sc), pretil de puentes" A. "Parapet" Lh.
2. "Travesaño largo para coser estacas" A Aezk.
branga (AN-ulz). "Brangá bat, una tranca; atakabranga, la tranca de la puerta" Iz Ulz.
3. "Empalizada (alltz [sic])" A Apend.
(Ae), branga (AN-ulz). "Cancilla, puerta rústica de un cerrado (Aézcoa)" VocNav. "Branga, cancilla, puerta
rústica para cerrar prados o heredades (Odieta)" Ib.
barangadura. "Balaustrada (alltz [sic])" A Apend.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
5

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barangatu. "Adar barangauak (V-m), cuernos arqueados" A s.v. baranga.
baranka. v. 2 baranga.
barano. (En casos locales de decl.). Alrededor. "(S, arc), alrededor" A (que cita el ej. de Bp). v. inguru. Tr.
Empleado por Belapeyre y por autores meridionales del s. XX, quienes veían en barano --en realidad, préstamo
del bearnés, del mismo origen que baranda-- una palabra netamente vasca, es decir, de origen no extraño, que
podía sustituir al extendido inguru, préstamo cuyo origen extraño sí se había acertado descubrir. En DFrec hay 4
ejs. más.
--Nolako ziren superstizione hurak? --Danzatzia sü horren baranoan; jokhatzia, Kantore itxusien erraitia, sü
gaña belharren egoiztia. Bp II 115. Ta guzietara baranoan begirata, gizonari esan zion. Ol Lc 6, 10 (Arriand
baranotan; Lç hetara guztietara inguru behaturik). Zalaparta bizian, / txalo yo ta yo, / Yainko zârrari oro /
baranoan egatu / zaizkio. "Todos revolotearon en torno del viejo Dios". Ldi BB 42. Kizkin gunaren baranoan
egoten da [Golgi-ren sare-atala]. Zait RIEV 1933, 66. Ogi, gazta, ardo, jan eta dantza / larraiñaren baranoan.
Or Eus 349. Baranoan, iskillu ainitzen otsak entzuten ziran. Zait Sof 164. Baranoko ibarrak Kolono zalduna du
zaindaritzat ta auzoa ere aren izenez deritzate guztiak. Ib. 107. Nereak egin du ta aurrerantzean, nere baranoan
zenuten bizibide zoritxarrekorik ez dukezute. Ib. 151. Beronek, opa-mai baranoan, bere burua ezpata zorrotzez
zauritu, ta betazal itzaltsuak itxi zitun. Ib. 197. Gazte batzuk bildu zituen bere baranoan, haren erakusbideari
esker kornubieraz normalki hitzegiten hasi zirenak. Mde Pr 260. [Fenomenu] batzu haren gogo-barruan baizik
ez dira gertatzen, bestetzu kanpoko zeretan, haren baranoko gauzetan nabarmen dira. Ib. 320. Theresa idazmahaian
eserita zegoen; mahai-gaineko lanpara xikiak ozta argitzen zuen gela haren baranoan. Mde HaurB 72.
Baduzu artalde ederrik baranoan (inguruan). Etxde JJ 240. Alabaiña, itxaropen aundirik etzuten etxe baranoan
idorotzeko (inguruan arkitzeko) kordegabe ainbeste denbora egotea zailla baitzan. Ib. 251. Otsoa eztabil, ostuka
bezela, artegien baranoan eztare gabaz artaldeen inguruan. Ibiñ Virgil 105. Neretzat ere, Alkimedonek berak bi
gopor egin zitun, ontzi-belarriak akantu guriz baranoan besarkaturik. Ib. 38. Erabat alderatzeko agintzen die
ibaiko ur sakonei gazteari bide egiteko; eta ur-lasterra mendi baten antzera bilduta, baranoan lotu zaio geldi
gazteari. Ib. 114.
(Como sust. pleno). Cerco, lo que está alrededor. Illargiaren baranoan, aizeak zeraman bidean ta laño ta
odeien egoetan irakurtzen zuan ark urrengo egunerako giro ona edo giro txarra. Ag G (ed. 1935), 5 (ed. 1912
illargiaren jiran).
baranotu. Rodear, cercar. v. inguratu. Iria baranotu zuten. Ol 4 Reg 6, 14 (Dv, Ker, BiblE inguratu).
barantaila (S; Arch VocGr, barantalla H, baranthalla Gèze), barantail (-th- S; barantall Dv), baanthalla (S),
banthalla (S), barandaila (SP y A (que citan a O)), baandalla (BN-mix), barrantalla (S). Ref.: Bon; A
(barandail); EI 310; Lh; Lrq /baanthal'a/. Febrero. "Barandailla (O), février" SP. "Otsail (L); otxail (BN-occor);
barantailla (S)" Bon. "Barantalleko, qui est de février" Dv. v. otsail. Pedro de Uarandalla. Lac Irach
277, 1213. Pero Martiniz Barandailla (1366). Arzam 150. Loila ezadila hoila, ondotik darraik barandaila. O
Pr 303. Khanderailluko. Baranthailaren 2. Bp II 102. Mauleko hirian baranthallaren laurgerren egünian, eta
mila zazpi ehün, eta berrogei eta hamasei gerren urthian. Mst XIV. Urtharilla. Baranthailla. Martxua. Aphirilla.
UskLiB 5s. Aprobatü dü, Maria Birjinaren Lurdesen agertzia izan ledin ohoratürik baranthallaren hamekan. Ip
Hil 210. Barantaila emazteen eta gatuen ilhebetia da, Martxoa gizonena (S). A EY I 66. Baranthalla lehenetik
aitzina soldado deithürik dirateke. Herr 25-1-1962 (ap. DRA). En DFrec hay un ej., septentrional, de barantailla.
Etim. Quizá del lat. parentalia, como propone J. Gorostiaga (Eusk 1958, 53), quien recuerda la forma vulgar
parantalia, censurada en el Appendix Probi.
barapen. Paradero. Ezbaidakit non den orren barapena, eztud esprantza andirik el dain karta kaur orren
eskuietra. Mdg 142. Egunko egunian [...] eztakid, non dagon orren barapena. Ib. 143.
bararazi (H), bara erazi, baraazi, barerazi, barazi. Detener, parar, hacer detenerse; refrenar. Hun düzü
hargatik, amuriuak ezin orano gaizkitik hürrünt erazitzen bazütü, aments, ifernüko lotsak bara erazi zitzan.
"Timor gehennalis coerceat". Mst I 24, 7 (SP bekhatuetarik athera, Ch bekhatutik gibelatu, Ip bekhatütik gibeltü,
Ol geldi-erazi). Iguzkia bararazi zuen mirakuillua lege zaharreko handienetarik bat bide da. Lg I 198. Joabek
bararazi zuen gudua, nahiz guphidetsi populua. Ib. 316. Ez lekhiaren hürrüntarzünak, ez bideko phenak, ez
arrisken beldürrak, deüsek eztü barerazten. msS. Auzia da gairen eta mündiren ützüli-bordoken semia, [...]
süiak, mehatxiek [...] hüskaldünetan bara-erazi eliroiekiena. Egiat 225. [Jainkoari] egiten zaizkon damuak, beraberari
darontsotenak baino minkiago sentitzen ditu, ta hekien erreparatzeko ta hek bara-arazi nahiz, gogotik
sakrifikatzen du bere bizia. Dh 257. Nik aldiz gothorki hauzoa hedoien / Dadukat nere kopeta: / Larhunek nola
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 6
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
kapeta, / Ekhe-arraioak ditut bara-razten: / Uhar hazkarrenez naiz ere burlatzen. Gy 172. Han bararazi nahi
izan zituzten Suisako soldadoetarik biga izan ziren hilak. Elsb Fram 85. Paganoen arabera, behar du sakrifizio
horrek itsasoa eztitu, izurritea baraazi eta konbertsa pitzarazi. Prop 1893, 233. Egin ahala egin die sinheste
horren galerazteko eta pelerinajen bara-erazteko. Ip Hil 210. Euri tipiak, barazten du aize handia. Egunaria 19-
12-1959 (ap. DRA).
Suspender. Begiratzen dügüla photeria berheziki erran den Konfrariaren baraerazteko denbora baten, eta
behar bada idokitzeko eta loterditzeko bethierekoz. Mercy 18.
(Con ablativo). Impedir (hacer algo a alguien). [Etsai zaharrari] desplazent ziozü kofesione ümila, eta ahal
baleza komüniatzetik ere bara erazi zintzake. "A communione cessare faceret". Mst III 6, 4 (SP utz arazi, Ch
gibelatu, Ip ützerazi, Ol uztera eraman). Etzezaketen guziek / bara araz garabik / Azantza egitetik, / Oihanetako
erregiña. Gy 251.
bararazitzaile (H). Que refrena, que hace detenerse. "Haizen bararazitzallea, celui qui arrête les ventes (EZ
Man)" H. O Iongoiko, dragoñaren bararazitzaillea, / Arren kalte egitetik idukozu hedea. EZ Man II 111. O
Iongoiko uriaren xukarazitzaillea, / Eta halaber haizeen bararazitzaillea. Ib. 123.
barasare, baresara. v. baresare.
baraskari. v. bazkari.
baraskoil. "(V-ple-m), caracol" A. v. barakuilu.
barasma. v. marasma.
barata (O-SP SP H; Lar, Hb ap. Lh). 1. "Noise, riotte; item, broullerie, d'où vient baratari, c'est-à-dire
'brouillon', qui embrouille les affaires" O-SP 221. "Baratak, bourdes" SP. "Baraja, en lo antiguo significaba
confusión, riña [...], aserrera, barata, atela" Lar. "Dispute, noise, querelle" H.
2. (O-SP SP). "Signifie ce qui est à bon marché" O-SP 221.
3. (Lar H; Hb ap. Lh). "Barata, trueque malicioso, es palabra Vascongada, que en Labortano significa lo
mismo" Lar. "Échange" H. Cf. baratatu (1) y (2).
baratalagiri. "(Neol.) [= del autor], acta notarial" A DBols app. Cf. baratari (2). v. baratalingi.
baratalgo. "Baratalgoa, murmure, médisance, rapport, délation" H. Beldur naiz badaitezken zuen artean
debadioak, [...], ihardukitzeak, gaizki begiratzeak, baratalgoak. "Susurrationes". He 2 Cor 12, 20 (Lç xuxurlák).
baratalingi. "Acta notarial, baratalingi (neol.), de baratari 'notario' + ingi (neol. AG) 'papel'" A DBols s.v.
escritura. Cf. baratari (2). v. baratalagiri.
baratari (SP, Ht VocGr 434, Hb ap. Lh). 1. "Barata, signifie ce qui est à bon marché; item, noise, riotte; item,
broullerie, d'où vient baratari, c'est-à-dire 'brouillon', qui embrouille les affaires" O-SP 221. "Barataria, donneur
de bourdes, brouillon (O)" SP. "Trompeur" Ht VocGr 434.
2. (SP, Hb ap. Lh, H, A). Notario. "No[tai]re, greffier" SP. "(L, BN), notario" A. v. eskribau. Auzilaria,
sarista ezak onsa barataria, ezpere eure zuzena eztakidik balia. "Le Notaire ou le Greffier". O Pr 59.
Batxillerkuntzea erizpen gorenez (notarik onenakin) burututa, Oñatin eta Valladoliden ikasi zuen, baratari
(notario) egin arte. A EEs 1916, 303s. Ezer baño len, bakaldunak, azken-nai au egin eban baratarijari beingobeinguan
etorteko aginddu eutsan. Otx 95. Zubek baratarijok egin oi dozubezan zirriborruak eztodaz nik errez
ulertzen, izkijen ordez kako-makuak baño eztozubez egitten-da. Ib. 96. Baratari gosetiak erriz erri auzi ta asarre
ta nasteak sorrarazten dabiltza. A Y 1934, 5.
3. "Chalán, el que trata en mulas y caballos con destreza, y se aplica a todo comprador y vendedor" Lar. "(Hb),
maquignon" Lh. "(G), chalán" A.
baratasun. "Baratería, el cohecho del juez" Lar.
baratasun. v. baretasun.
baratatsu. "Berreginki ibili nahia zorrez betherik" SP.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
7

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
baratatu (SP, Ht VocGr 434, H). 1. Engañar. "Baratatzea, donner des bourdes" SP. "Tromper" Ht VocGr 434.
"Il m'a trompé, enganatu nau, baratatu nau" Ib. 434.
2. (O Not H; Lar). "Permutare" O Not 48. "Baratar, trocar unas cosas por otras" Lar. "Échanger" H.
3. "Barajar, reñir" Lar.
barateria. "Baratería, el cohecho del juez" Lar.
1 baratero. "Barateroak. Plebeia, plebs. Canaille. Canalla" Sb-Urq.
2 baratero, barateru. "La persona que cobraba el barato en razón del arrendamiento del arbitrio, en el frontón
y el juego de bolos. Urte askuan izan zan baraterua eta iñori parkatzen [ez] arek baratua" Etxba Eib.
"Frontoiko pelotak zaintzeko eta baratoa kobratzeko ardura zuen pertsona. Barateruak pelotaik gogorrenak
emuten joskuan guk biguntzeko" Elexp Berg. Bi barik iru gaur dana [=Napoleon III] / bat zanen loba laztana,
/ dago iokoan / bien ondoan / barateru bat eginik / zerbait arrapau ezinik. Azc PB 214.
baratezgarri. "Incesable" Lar.
baratezgarriro. "Incesablemente" Lar.
baratgune. v. baragune.
baratilla. v. maratila.
barato (V-gip). 1. (Sust.). "Premio que se paga en los lugares de juego al dueño o al arrendador. Sin. sarixa.
Bola-tokixan, pelota-lekuan eta kartetan, baratua edo sarixa ordaintzen jako jabiari edo onen ordiazkuari"
Etxba Eib. "Lo que cobraba el baratero por alquilar el frontón y la pelota. Askotan ezkiñuan eukitzen ezta
baratua pagatzeko diruik pe" Elexp Berg. v. 2 berera.
"Antzinan, baita, kartetan egiteagatik tabernariak kobratzen zuena" Elexp Berg. Ikusirik markiñarrak
sarkento ollar arek dirua kentzen dautsela jokolarijei, berak jokatu barik, itanduten dautso bere lagunari ia
zegaitik dan a. --Ori dok, darantzutso lagunak, baratoa kobretia; alan esaten yoek eurok. Kk Ab I 93. Alkar ilten
ibilli barik, baratoa erdi-bana artzia obeto ez ete deritxon, eta bestiak baietz ba. Ib. 95.
(Adj.). Barato. Galtza pana moratuak, / alkandora baratuak, / txapela ta relojua / gutxi pagatuak. Xe 214.
(G-azp). (Adj.). (Pelota) buena, reglamentaria. v. BARATOKO PELOTA.
- BARATOKO PELOTA (G-azp). Pelota buena, de cuero, reglamentaria, es decir, la que alquilaba el baratero,
opuesto, p.ej., a errialeko pelota, de baja calidad, normalmente de trapo.
barats. v. baratz.
baratu (AN, L, BN, Sal, R, S; SP, Ht VocGr, VocBN, Dv, H), baatu (S). Ref.: A; AtSac 42; Iz R 303. Ref.: A;
AtSac 42; Lrq (baatu); Iz R 303. v. gelditu; cf. paratu. Tr. Documentado en autores septentrionales, en
Lizarraga de Elcano y en textos salacencos y roncaleses. Su frecuencia disminuye en el s. XX.
1. Pararse, detenerse; cesar. "S'arrêter [...]. Baratzera ez utztea, ne laisser pas arrêter, demeurer" SP. "Odola
etzaio baratzen, elle a flux de sang (Lc 8, 43)" Ib. "Cesser" Ht VocGr 337. "Sans cesse, baratu gabe" Ib. 337.
"Cesar", "desistir" y "parar, no pasar adelante" Lar. "S'arreter, cesser d'agir" VocBN. "Bara hadi, arrête-toi" H.
"Uria baratu da, la pluie a cessé" Ib. "Detenerse" A. "S'arreter" AtSac, Lrq. "Éuri égitan báratu báge, sin parar
de llover" Iz R 303.
Hamabi urthez geroztik odola baratzen etzaion, eta medikuetan bere sustanzia guzia despendatu zuen, eta
batez-ere ezin sendatu izan zen emazte batek. Lç Lc 8, 43. Koleran abiatuz gero, gaitz da baratzea, gaitz da
aitzina iragan gabe, gaitzerizkoan sarthu gabe gelditzea. Ax 291 (V 193). Bethi goazi, ezkara behin ere
baratzen. Ib. 61 (V 40). Erraiten denenan ezen azken fineraiño eztirela giristino onak eta finak baratzen,
zabartzen eta ez gelditzen. Ib. 463 (V 301). Kaizuz doi, ezi bara / Sorzainak eskuetara / Hur' egitean, hartuz, /
Iakin du zertan bara. 'Car l'esprit qui préside à la naissance des enfants a pris l'aune dans ses mains en la faisant,
et a su où s'arrêter'. O Po 34. Bara zite igarailia, erregen sortia deithora ezazu, erregeren bihotza harri marbre
honen pian estalirik eta gorderik diagozu. Tt Onsa 122. Thenore bat jinen düzü, zuñtan triballiak eta nahaspillak
oro baratüren beitira. "Cessabit". Mst III 47, 1. Eta haren düda, horrat hunat zarabilana, baratü izan zen.
"Cessavit". Mst I 25, 2. Josuek manatu zion iguzkiari, bara zadiela israeldarrek bere etsaiak arras xehaka
zetzaten arteraino. Lg I 197. Samson etzen hartan baratu. Egin zuen sarraski handi bat filistindarretan. Ib. 228.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
8

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Ethorri zenean herrirat bihurtzeko denbora, Jesus etzitzaien yarraiki Yosephi eta Mariari. Baratu zen
Jesuralemen hek deusere yakin gabe. Lg II 123. Eztuzu [demonioa] baratren, eztuzu apartatren aliketa bekatuan
erorierazi arteo (Sal, 1780). ETZ 165. Net hun dela berthuteko bidian baratu gabe beti aitzina joaitia. AR 45.
Irakurtzen baduzu lehiatu gabe, baratuz ukitzen zituzten lekhuetan, ezduzu deus-ere eskas aurkhituko. Brtc 4.
Egin bi inguru barneti eta bara. AstLas 24.
(s. XIX) Bere lagün ororeki / Mauntaban bara ditian. 'Qu'ils s'arrêtent à Montauban'. Xarlem 254. Sail on bati
lothuz geroz ez bara biderditan / Pitxerrak hutsak badire bethe bitez berritan. Monho 26. Baldin zuri nere
biziaren zathi handi bat ebastean baratu gabe, oraino bekhatu egiten eta zure damuztatzen hari izan banaiz, oi!
nolakoa izan den nere egitatea! Dh 188s. Hitz batez kongreganisten izpiritualeko obra on suerte guzietan
partalier iartzea hobeago da, ezin ez bakhotxak, bere bakhartasunean, bere gain egin detzaken othoitz eta obra
onetan baratzea. JesBih 393s. Jarriki zitzajon lasterka, eta ustez zenbeit mortuartar zen, egin zioen oihu bara
zadin eta eman zezon bere benedikzionea. MarIl 70. Konplimendu eta zeremonietan baratzen den
adixkidetasuna, ez da aixkidetasun itxurazko. Jaur 355. Aitzina gira juiten, / Dona Marin baratzen / Orazione
egiten. Etch 388. Tresora atzeman artio baratuko ez gare. Gy 44. Ardatz, arrudak zebilltzan yadanik farra, farra
/ baratu gabe zuntza bat bill, bertzea tira. Ib. 77. Barbarozko uria ez hoitan baratu; / Bisigothek zituzten ondotik
segitu. Hb Esk 48. Pilota dabil airez, ezin bara nihon. Ib. 214. Eta hogoi edo hogoi urthez penitentzia egin balinbazindu-ere,
ez nekha, ez bara, ez geldi. Dv LEd 126. Jakintsun handi zen Jainkozko gauzetan, bainan hortan
baratzen zen haren jakitate guzia. Laph 69. Bara hor! ez urrhatsik egin aitzina! Ib. 204. Aroaren beldurrez ez d
baratuko. Elzb Po 219. Deputatuak orduan ziren Erreboluzionearen aitzinean edo buruzagi bezala abiatu, eta ez
ziren behar baratu bide erditan. Elsb Fram 60. Ordean Aines etzen trikatu edo baratu ere[...]; bainan, aintzina
zohalarik bere bidean lehia saindu batekin, ihardetsi zion. Jnn SBi 136. Jesusek xutiturik / dio kalernari: / "Nik
manatzen baitaiat / ixil bara hadi". Zby RIEV 1908, 412. Pilota bat baratua denean paso-marraren eta
erreboteko eskasaren artean, horri erraten zaio xaxa edo arraia. Ib. 88. Üzürria baratü zen ordü berian. Ip Hil
181.
(s. XX) Kosetxaren biltako tenpran, ezta baratan jentia gai eta egun. Mdg 125. Nainoke anitx gaiza erran, eta
eztakid zer. Orai xa kontan baratan naz, aiketa abentu txikerrekoaraino. Ib. 129. Eskual-herrian laket diuk
zenbeit elhe eta irri arteta, baratzea ere ba noiztenka zigarreta baten estakuruan. JE Bur 114s. Bainan beharien
artean dituzten haurrideak bara diten othoizka ari zeiezte [pilotarier]. Ib. 30. Eskuaren emaitera baitzoan bere
lagunari, biderdi baratu zitzakon, hotz eta geldi. Ib. 126. Hortan baratü zen egitekua. Const 22. Baratü ziren
Drundan, han egünaren igaraiteko. Ib. 30. Eta horra bederatzi astoak tankez baratuak, erreximenduko zaldiak
gelditzen diren bezala. Barb Sup 71. Eta erregina gazteari bere hirri xoroa baratu zitzaion berehala. Barb Leg
137. Mailak tarrapatan beheraino jautsi gabe, baratzen niz ezkaratzari so. JE Ber 66s. Ez girela lehenbizikoak,
oihan hartan ikusten gituenak; udan noiz-nahi baratzen direla han donostiar familiak, gu bezala lurrean
bazkariteko. Ib. 30. Platonek nehork baino hobeki bazakien gauzen jarioaren berri: ikusten zituen oro zoatzila,
baratu gabe aldatuz, bertzelakatuz, irabiatuz. Lf in Zait Plat XX.
Pararse, quedarse, posarse; instalarse. Hil hanitz bi aldetarik: hamasei mila baratu dituzu kanpuan. (1595).
FLV 1993, 449. Ordea gero ere, iraultze eta ibiltze heken guztien finean, athea bere erroetan, eta nagia bere
ohean bezala, bere bekhatuen xisteran eta etzauntzan baratzen da. 'Se queda'. Ax 46 (V 29). Eztiazozula beha
urkhabeko bide ederrari, baiña beha iazozu urkhabeari berari, baratu behar duzun lekhuari. Ib. 521 (V 335).
Bekhatiala ez erorteko, edo ez hartan baratzeko, bena bai hartarik laster elkiteko. Bp I 127. --Aski deia bethi
Igantez, edo aldizko Meza apal baten enzütia? --Ez; batbederak, eriz edo ezinez baratzen ezpada, Parropia
Meza enzün behardü hirur Igantetarik batez. Ib. 108. Süzko mihi eli bat bezala agertzen ikhusi zütien, zoin
berhezi baitziren, eta hetarik bat bederatan gañen baratü. Bp II 71. Noemi alhargundu zenean, baratu zen
Moaben. Lg I 244. Mündia kreatüz geroz Jinkuaren grazian hil ziren Jüstuen Arimak baratürik zauden lekia.
CatLan 46. Haritz batetarik bere bilotik xilinxau baratu zuzun. AR 28. [Hereje] aietáik bakotxik ére etzué utzi
barátzera bere erreinuan. LE JMSB 193. Noen arkatik usoa / arat onat zen egatu; / andik kanpoan gaixoa /
etzeike nion baratu. LE Kop 152. Asteko lehen egunean, Jesus ethorri zen eta baratu bere dizipuluen erdian.
Jaur 168. Ezur bat egon zaikon baratia / eztarriaren erdian. Arch Fab 143. Hur hau deitzen die bükhata eta
hoztü denian baratzen da zolan nitre-gatza. Ip Dial 116 (It, Dv gelditzen, Ur geldituten). Erletegiaren ondoan
landatzen dira arbola aphal batzuek; erlumeak hekietan baratzen dira. Dv Lab 296. On dire aitzakiak gizonen
yostatzeko behin, bainan zorigaitz hetan baratzen direnei! Hb Egia 124. Jaunak, baratzen naiz ixtorioaren
aitzinean. Elsb Fram 108. Lür saintia, zerr'adi / ni barnen bara ahal nadin. / Lür saintia da zerratü / ni errege
Janeki baratü. Balad 95. Gogoeta gaixtoetan baratzea bekhatu handia da? CatJauf 83.
Parar, tener el paradero. Cf. barapen. Oil beztad erraitra non baratan den, eta karten direkzionia, etzadan
ekun sospetxarik galten drela. Mdg 142.
(Con ablativo). Dejar de, cesar de. Non guri gerla egitetik behin-ere ezpaitirade baratzen. Lç Ins A 4r. Ez
gara baratzen zuengatik othoitz egitetik. Lç Col 1, 9 (TB, Dv -tik baratzen; He -tik gelditzen). Enüzü ixilik
egonen, ezetare othoitzetik baratüren. Mst III 21, 5. Ez bara othoitz egitetik. Lg I 261. Zergatik baratü dira
animalen oferitzetik sakrifiziotan Jesü-Kristoren hilzian? CatLan 133. Bara zaite hek jazartzetik. Monho 128.
Han eztire baratuko elkhar fulia guziarekin madarikatzetik. Dh 162. Maria etzen baratzen saindutasunean eta
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
9

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
perfekzionean aintzinatzetik. MarIl 116. Ezkitian jagoiti bara zure laidatzetik. UskLiB 19. Ez gare baratu behar
desiratzetik lehiarekin Zeruetarat heltzea. Jaur 158. Hauk zaitezken orduan kolpakatik baratu. Gy 34. Ez bara
zure xuritzetik, zeren handiak baitira zure bekhatuak. Dv LEd 126. Meza emaite guzian bozkariozko nigarretarik
ez zen baratu Zabier. Laph 169. Zeliala so egitetik bara zitie. CatS 104. Zure amodiotik / Han su lothuz geroztik,
/ Erretzetik ez nadien bara. Zby RIEV 1908, 287. Hoiek dire ez ditezkenak bara penitentziatik. Ib. 609. Jainkoak
berak, egun hartan pausatuz, lanetik osoki baratuz zeru-lurrak egin-eta. Arb Igand 60. Haregatik egün orozko
ohore hoien emaitetik baratürik ere, ezkütüzü nahi baratü zure maithatzetik ez eta zure othoitzetik. Ip Hil 220.
San Josef, lanetik baratua, ixil ixila bethi, amultsuki beha zagon. Barb Sup 165. Jaunaren otoitzetik / ez nadien
bara. Etcham 161. Jaun onaren ohoretan / ez bara kantatzetik. In SMitx Aranz 198.
2. Quedar, terminar, resultar. v. gertatu. Bada zuk iragan diren urthe guztiotan, behin ere ongi kofesatu
gabe, bekhatutan gogorturik eta ezansiaturik zaudezinorrek, zertan baratu uste duzu? '¿En qué esperas parar?'.
Ax 110 (V 73). Ahalke handi batek begitartia estalirik, konfusionetan baratu zen. Tt Onsa 130. Bi aita semiak
akord baratu ziren behar zutela bere honen erdia presentatu. Tt Arima 81. Eta hi baratüren hiz ahalkez betherik.
"Tu stabis confusus". Mst III 6, 4. Satan, egoiten ahal zira / zaflatu gabe mitilik, / nahi ezpazira baratu /
zaragoilak kakaz beterik. AstLas 23. Zertan baratuko zen trajedia gura (276). 'En qué vendría a parar'. LE-Ir.
Bater butillatü / Bester ez eskentü, / Ni gabe baratü. 'Moi, j'étais resté sans rien'. Etch 324. Hunak galdürik,
haurrak dohakabe baratü. Ib. 142. Berritan begiratzen dut iraganari edo ethorkizunari, eta nolako etsimenduan
naizen baratzen! Dv LEd 228. Baratu zren guardiak kain arritruk, bai zauden ilik bikala. Hual Mt 28, 4 (Samper
gelditu). Jesus baratü zen bera. EvS Io 8, 9 (LE gelditu-ze sollik, Dv bakharrik gelditu zen). --Eta aren korpitza
nola baratu zen? --Unitruk dibinidade berareki. CatR 29 (CatAe 28, CatSal 29 gelditu). Eztela behinere entzünik
izan, zure heltüra deithü dianik, zure lagungoa galthatü dianik, baratü dela konsolazione gabe. Ip Hil 259.
Otsoari ezkapatuzitzazkan tripak giltzurinetarik, eta kostilla guziuak baratuzitzazkan tortilla batian. Mdg 170.
Berriz baratu gra maestrorik bage. Ib. 137. Osoaren ondotik ibilki, eta erdiaren jabe gelditzea [...]. Eta erdiaz
on baratu dela athera bazait, sobera diot hori bera. JE Bur 97.
3. (SP, Ht VocGr, VocS, Lar, Lecl, VocBN, Gèze, Dv, H). (Trans.). Detener; impedir. "Empêchez-le, bara
ezazu" Ht VocGr 352. "Sursoir, baratzea, trikatzea. L'affaire sursise, egitekoa baratua" Ib. 429. "Detener" Lar.
"Baratü, fixer" VocS. "Arrêter" VocBN, Gèze. "Amaraunak baratzen du odola" Dv. "Hesi hori abereen
baratzeko da" Ib. "Aita batek baratzeko du gaizkian dabilan haurra" Ib. "Zaldia laurhaska dohana baratzea,
arrêter un cheval qui va au galop" H.
Bara itzadazü ene barreiarzünak. Mst III 23, 4. Hatsarriak bara itzak; berantegi erremediua adelatzen duk,
nuizere lüzakeria handiez gaitzak zahartü beitirateke. Ib. I 13, 5 (Ip bara itzak). Maite diana, bethi boztariuan
dabila laxterrez, hegaltaz; solt da, eta deüsek ere eztü baratzen. Ib. 5, 4. Hire hitzek ez niautek baraturen. Lg I
316. Dabitek eta haren azpikoek yakin zutenean Amnonen heriotzearen berri ondikozkoa, ezin baratu zituzten
hek ere bere nigarrak. Ib. 310. Yaun-doni Petrik etzakien non zen bozkarioz; ezin bara zezakeien bere
kontentamenduaren gaindidura. Lg II 168. Ezbaduzu bertze ahalik haren solhasen libertinkeria baratzeko. Mih
66. Iragan behar ditutzun mendi gorek etzaituzte baratzen. Ib. 51. Zer arren eliro obra, gizonaren arima egin
dianak? Denboraren lüzetarzünak bara elitiro, eztelakoz berantiarik haren eretzian. Egiat 184. Aize khinperrek
bidia baratzen, belak zathizka, batürak porrokatürik, hür herrekak ontzian turrustaz sartzen. Ib. 157. Erhokeri
handiagorik badeia eziez mündiaren laisterra baratü nahiaren egarria. Ib. 167. --Zer egiten dü gütan
eztitarzünak? --Baratzen ditü kolerazko mobimendiak, eta errendatzen gitü onest eta pausatü ororen alderat.
CatLan 66. Adiskide jakintsu jinkotiar batek berriz gortu bainu erranez Jinkoazko lanetan, ez untsa egitiaren
beldurrak ezkitiela baratu behar. AR 5.
(s. XIX) [Jainkoak] zerbait izan eta gerta dadila baitezpada nahi duenean, deusek, ez nihork ezin bara
dezaken gisan. Dh 183s. Bortha alhartzea hunkitu bezen laster, baratua senditu nintzen, indar gorde eta ezin
bentzutu batez. MarIl 72. Deusek ez nau baratuko, zu ganat bihurtzen naiz. Jaur 125. Ekiaren leihuruak ditizu
baratzen, / Tenpestak ere bai gahaitzen. Arch Fab 93. Ifernura lasterka nindohalarik, zuk baratu nauzu, Jauna.
Dv LEd 135. Eta, ez malkharrek, ez mendiek, ez sasiek, deusek ere ez nau nere bidean baraturen. Ib. 238.
Zorrotza da haren justizia. Estakuru, aitzakia eta itxurapenek ez dute baratzen. Ib. 189. Erhautsaren baratzeko
elgarri tinki tinkia ezarriak dituzte [arbolak]. Dv Lab 84. Baldin lekhua biphila balitz, hedoiek aintzinago jo
lezakete; bainan oihanek baratuz, an uzten dute sabelean dagokaten ura. Ib. 312. Ohoinek baratu zituzten ehun
orga ile, Asturiatik heldu zirenak. Hb Egia 146. On iduritzen bazitzaioten lagunen hiltzea, deusek ezin baratuko
zituen. Ib. 9. Bidearen erdian baratzen dute, eriak ekhartzen diotzate, othoi hunki ditzan. Laph 213. Behar da
Meza entzün, Pronuala eta beste Ofiziuetara asestitü, arrazu hunek ezpagütie baratzen. CatS 46. Gero berritz
Mairuak ethorririk, / Nihork ez zetzazken bara. Zby RIEV 1909, 399.
(s. XX) Bertzalde, Presidentaren izendatzeak sal-erospen guziak baratzen ditik. JE Bur 116. Ziek zütiet ene
oihan / erdi erditan baratzen. Casve SGrazi 60.
(Con ablativo). "Empêcher, arrêter (en ce sens). Etxean sartzetik bara ezazu, empèche-le d'entrer dans votre
maison (Jub)" H. Respektu hümanuak horren egitetik baratzen balü, behar lizate lotsa izan punitü izatia,
Jinkuaz berarez hain respetatürik izan denaz. Mercy 28. Ezta beraz emütskeriarik gü bara ahal gitzanik [...]
gure egongiaren xahatzetik. Arch Gram 35. Bede haur horik, eztitzatziela eneganat jitetik bara. Ip Mt 19, 14
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
10

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(Hual, Samper estorba). Zerentzat behar dugu gizon hori irri egitetik baratu? Laph 171. Ez dut uste, Franzizko,
lo egitetik baratu nahiko gaituen. Ib. 125. Elizak nahi dü solamente laguntü gure flakezia, zuñek Jinkuari zor
dügün bezainbat satisfatzione egitetik baratzen beikütü. CatS 91. Bena zerbait hun bere beitharik badiala uste
dianak, Jinkoaren grazia beregana jitetik baratzen dü. Ip Imit III 42, 1.
4. (Lar, Gèze), baatu (S). Ref.: Lh (baatü); Lrq (baatu). Quedar, restar, mantenerse. "Quedar [...] lat. manere,
remanere" Lar. "Rester" Gèze, Lrq. "Demeurer, rester" Lh. Orotrat ere baratzen da oraino pena denborala.
Tt Arima 64. Bekhatu orijinaletik baratü zaikün khozü gaxto haren kuntre bühürtzen ikhas dezagün. Mst XVII.
Ezi indar aphür baratü zaiona, sü txinkha hauts pian gorderik dagoena bezala düzü. Mst III 55, 2. Bena bata eta
bestia Jesüs-Kristen khorpitz odol arima eta jinkotarzüniala khanbiatiak beitira, üdüripenak solamente baratzen
direlarik. UskLiB 90. Bekhatü kofesatzeko uste gabian baratietzaz ihur orhitzen balin bada, süitako Kofesionian
behar dütü deklaratü. Ib. 84. Ez diru ez arropaik / etzaigu baratzen. Bordel 47. Ezteia ogirik ez ardurik baratzen
Konsekrazionetik landa? CatS 72. Errekesunetik baratan den zukiuari, erraiten dabei txirikot. Mdg 136. Kuidao
pikor bat baratan zaitad [kartak] errezibitan tionez ote. Ib. 138.
Permanecer, mantenerse (en un estado). Zergatik egüberriren bezpera gaia, bestiak oro beno ohoratiago
baratü da? Bp II 17. Egün oroz profeitü zunbaiten egiteko sürik eztügü hartzen, hartakoz ephel eta hotz baratzen
gira. "Remanemus". Mst I 11, 2. Nola izan deiteke izan den Ama, eta Birjina baratü den? CatLan 37. Retira
Satan, bestiak bara han. 'Satan se retire. Les autres restent'. Xarlem 924. Eta Chahoren depütatü igaraitia
galthatü, / Bestela handier esklabo behar dükegü baratü. 'Nous devrons demeurer esclaves'. Etch 582. Baratzen
zelaik birjen erdi baño len, erditzean eta erdiz geroz. CatSal 11 (CatR 11 baratan zelarik; CatAe 10 gelditzen).
Protestantek erre zien, mürriak berak baratü ziren xütik, eta estatü deithoregarri horrek irain zian berrogei eta
laur urte. Ip Hil 201s. Bagintuen hemezortzi egoitza nagusi. Biga dire doi doia oso baratuak. Prop 1901, 104.
"Baratu, quedar pendiente" HerVal 273 voc. Tipituaingo kondia, zorra baratia. HerVal 160.
Klementein kondia aburrilian baratu. Ib. 192. Kondiak einik zo(rra) baratu. Ib. 192. Agerre kondia ekainian
einik 24 arzeko baratu. Ib. 195.
5. (S), baatu. Ref.: Lh; Gte Erd 288. Encontrar. "Mendian lagüna baratü düt (S)" Gte Erd 288. Eia eztienez
ihur bidian barathü. Etch 348. Ülhüna zenin abantzü / Etxerat abiatü: / Bi adixkide baratü, / Abüsione gerthatü.
"Nous rencontrâmes deux amis". ChantP 316. Zareta bat bürian / kanporat jalkitzian [Hauzeko anderia] / Mus
d'Urrutiak zian / baratü bai bidian. Balad 41. Abere ohilek algar edireiten beitie, Anttonik bere odoleko mandrill
bat nonbait baatü zian. GAlm 1958, 53. Ziek zütiet ene oihan / erdi erditan baratzen. 'Je vous rencontre'. Casve
SGrazi 60.
(Con aux. intrans. bipersonal). Encontrarse. Ürzo lüma gris gaxua, / Ore bidajin bahua; / Baratzen bazaik
müsde Sarri, / jaun apetitü hun hura, / Begiz ikhusten balin bahai Phetiriñalat bahua. 'Si tu rencontres'. ChantP
204 (cf. Balad 129: batzen bazaik Musde Sarri). Errege Jan zauritürik / jin izan da armadetarik. / Am'anderia
baratü ziozü / etxian alagerarik. Balad 93.
6. Preparar. v. paratu. Khontü hura baratürik eta siñatürik date Tresorieraz eta Direktorraz. Mercy 39.
- BARATUXE. (Aprox. de baratu). Entzunik izurritea baratuxe dela Barzelonan, Barzelonerateko abiadura
hartzen du. Laph 50.
- BARATZERA HELDU. Venir a parar. Zertan baratzera eldu den bizi bat gaizki enpleatua (271). LE-Ir.
- EZIN BARATUZKO. "Qu'on ne peut arrêter, retenir, fixer. Horren gogoa nihon ezin baratuzkoa" Dv.
baratugabe. "Continuel, incessant, qui ne s'arrête pas" Dv.
- BARATUGABEKO. "Continuel, incessant, qui ne s'arrête pas" Dv.
baratx (S; SP (que cita a Ax), Ht VocGr, Lar, Añ (AN), Hb ap. Lh (-ax), H), baraitz (A, que cita a Mercy
Sacram 13), baatx (S), batx. Ref.: Lh (baatx); Gte Erd 260. Azkue no precisa si se refiere a baratx o a baratxe:
"Baratx, baratxe: [...] 2.º (V, L, BN, R, Sc), lentamente". I (Adv.). 1. "Peu à peu" Ht VocGr. "Lentamente",
"poco a poco" Lar, Añ. "Baratx mintzatzen düzü (S)" Gte Erd 260 (s.v. poliki). "Zu(a)za baratxago (S)" Ib. 145.
v. baratz, baratxe. Eta anhitz egunez baratx ioaiten genela, eta nekez Gnidako aurkhara heldurik. Lç Act 27,
7 (He nekhez, TB pisuki, Dv emeki, Ol, Ker astiro, IBk geldiro, IBe geldi-geldi). Hala ikhusiko duzu dendari
baten etxean ere, ofizialeak abiadura handia daramala, pontuak husu eta laster emaiten tuela; baiña aprendiza
bakhan, baratx , eta pontuak kontatuz bezala hari dela. Ax 91 (V 61; 2.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 11
mende.
a ed. baratz). Mezu egin nezan
herabea, berant ioan zedin, eta baratx, eta itzul deus gabea. "Lentement". O Pr 316. Mandatari hotza, berant
abia, baratx ioan, eta itzuli hutsa. Ib. 642. Ari zidie, arren, aisa bizi zela erran delako arotza eta ari zela,
berindabarranba, dote bibil baten athetzen bere Xaxirentako, ago batx! Gure arotza bethi ezin heltian zen!
GAlm 1937, 55 (ap. DRA).
2. "Baratx, baratxe: 1.º (V-arr-oroz), raras veces" A. v. 2 baratxi.
II (Adj.). 1. (S; Gèze). "Lent" Gèze y Lrq.
2. (Añ (V)). "Raro, separado, escaso" Añ.
- BARATXA. Lentamente. "Baratxa mintzatü zen (S)" Gte Erd 260 (s.v. poliki).
- BARATX-BARATX. "Pian, piano, [...] baratx baratx" Añ.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BARATX-BARATXA. Muy lentamente. "(Très, trop) lentement, baratxñi, baraxtto, emekiñi, baratxbaratxa"
Casve. v. BARATXE-BARATXE. Goxoki postatürik karriola gaiñian / Baatx-baatxa sartzen gira
Baionako arruan. L. Ligueix ap. Igela 98.
baratxe (SP, Ht VocGr 379, 401, Lar, Dv, H), bahatxe. Tr. Aparece en RS (baratxexe) y en autores labortanos
de los ss. XVII y XVIII; más adelante sólo hallamos algunos ejs. en Arbelbide, Iratzeder, y el vizcaíno Otxolua.
I (Adv.). 1. Lentamente, poco a poco. "Tout bellement" SP. "Lentement, hurriki, astiki, baratxe" Ht VocGr
379. "À petit pas, baratxe, emeki" Ib. 401. "Quedito, quedo, gelditxo, baratxe" Lar. "Zaude baratxe, restez
doucement, ralentissez le pas" Dv. "Lentement, sans se presser, doucement" H. Azkue no precisa si se refiere a
baratx o a baratxe (o a los dos): "Baratx, baratxe: [...] 2.º (V, L, BN, R, Sc), lentamente". v. baratz, baratx.
(v. infra ej. de RS --baratxexe--). Eskas xipietarik begiratzen eztena, baratxe erortzen da handienetan. SP Imit I
25, 11 (Ch baratxe baratxe, Mst emeki emeki). Ezen nola zenbait eritasunez gizon sendatu berria nezesario duen
bezanbat baitabilla, baratxe ordea eta pisuki, hala bekatorea bere bekatuetarik sendatu denean. SP Phil 5
(Echve Dev 14 geldi ta neketan). Konsiderazionetik edo meditazionetik ilkhi gaitezinean, emeki eta baratxe sartu
behar gara egitekoetan. Ib. 539. Zeina [zegata] berenez pozoin bat baita baratxe eta berandura herioa
dakharkena. He Phil 357. Ia ba, Ordollo jauna; irakurri gogo onez, eta ondo ulertu dagitsuadan ogutzi egidazu
argi, zoli ta baratxe. Otx 96. Lanoak andanaka bahatxe ibilki. Iratz 51.
2. En voz baja. "Baratxe, [...] sans bruit" H. Gure aita zeruetan, &c. baratxe erraten da. EZ Eliç 379.
3. "Baratx, baratxe: 1.º (V-arr-oroz), raras veces" A.
II (Adj.). (Dv, H). "Lent" Dv. "Baratxea (L), qui va lentement" H.
- BARATXE-BARATXE (Urt I 81, Ht VocGr, Lecl, Dv, H), BARATX-BARATXE (Ht VocGr 401).
Lentamente, poco a poco. "Paulatim acclinatus, baratxe baratxe ekharria, &c." Urt I 81. "Peu à peu" Ht VocGr y
Lecl. "Tout doucement, tout lentement, peu à peu, petit à petit, pas à pas" H. Baratxe baratxe, badua urrun.
Volt 134. Ikhas zazu zure buruaren benzutzen, ene amorea gatik, eta orduan zure arimak baratxe baratxe
ikhasiko du haren ezagutzen. Arbill III 52. Othoi ene Iauna iragan bedi bere muthillaren aitziñean, eta gidatuko
naiz baratxe baratxe, ene aitziñean den bagaia trañaren arabera. 'Paulatim'. Urt Gen 33, 14. Errexkiago
Jainkoaren laguntzarekiñ batean garaituko tutzu baratxe baratxe tentazioneak pazienzia humill eta luze batez.
Ch I 13, 4. Altxatuko zare baratxe baratxe Jainkozko gauzen ezagutzarat. Ch III 42, 2. Hirurgarrena da behar
dugula baratxe-baratxe kostumatu gure buruaz ez fidatzen. He Gudu 41. Baiñan segidan baratxe-baratxe eta
pensatu gabe, uzten dio bere burua glori banoari hartzera. Ib. 71. Huts ariñez egiten den arbuioak, baratxe
baratxe erorko handienetarat darama. Mih 121. Ez duzu ikhusten, bekhatuan egonez, bekhatua onhesten dela?
hura onhetsiz maitatzen dela, maitatuz nausitzen dela, eta gisa huntan baratxe-baratxe penarik gabe,
antsikabeki egiten dela? Brtc 179. Zeren bekhatu benialetan ohitzen denak galtzen bai du baratxe-baratxe
mortalen higuintza eta beldurra. Ib. 109s. Hegastegiko zur-arteak usteltzen ditu [...], eta baratxe-baratxe
zimenduetaraino jausten. Arb Igand 46. Gero Londaitzek-eta sakea arturik, batxe, batxe, arribatu dire
berdintzerat. Herr 7-5-1959 (ap. DRA).
- BARATXE BARIK. "Sin tardar" A Apend.
- BARATXEKO. Lento. Ezen gaitz hura hari da, nihork ohartu eta sentitu gabe, eta baratxeko abiadurez,
aitzina darama kasu eta erorte handietara. SP Phil 258 (He 260 baratxetto abiatuz).
- BARATXEXE (A (que cita RS)). Hoa laster baratxexe. "Vete de presto pasito". RS 173.
- BARATXEZKO. Lento. Zeren nola zeguta ezpaita berez pozoin hagitz khexagarri, baiña aski baratxezko
eta errazki erremediatuzko, ordea mahatsarnoarekin edanik ezin khenduzkoa da. SP Phil 354.
baratxe. v. 2 baretxe.
baratxeka (SP, sin. trad.). Lentamente, poco a poco. v. baratxe. Baratxeka, pazienziaz eta irautez
(Iainkoarekin batean) hobeki garaitu zaizte, buru gogorka iarriz baino. SP Imit I 13, 4. Bekhatutik debozionera
berriz ikhaiten den arima konparatzen da argi-begiarekin, zeinek, goiti ilkhiten denean, ezpaititu berehala
ilhunbeak kasatzen, bainan baratxeka. SP Phil 21 (He 20 baratxe baratxe, Echve Dev 34 piskaka piskaka).
baratxetto. Dim. de baratxe. Gaitz bat da ezen ezerian eta sentitu gabe hartzen dena, eta hastean,
baratxetto abiatuz, helaranza handietara hots ematen duena. He Phil 260 (SP 258 baratxeko abiadurez). Ordean
zohaz baratxetto eta sinpleki lan hortan, lehiatu edo khexatu gabe. Ib. 107. Baratxetto behar da khexatu, dio
errefau aspaldikoak. Ib. 245.
baratxetu. "Ralentir" Dv.
1 baratxi (Hb ap. Lh, Dv). "(Darthayet Manuel 13), biritxi edo baratxi, pair ou impair. On dit plutôt biritxi ala
bakhotxi" Dv.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
12

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
2 baratxi (V-arr-ple ap. A; Añ (V)). "Raramente" Añ. "De tarde en tarde, raras veces" A.
baratxila. "Baratxilla, extremidad superior del maíz" A.
baratxinko. "(R), tablar, cuadrito de un huerto" A. Cf. VocNav: "barachinto, llaman así en Roncal a un trozo de
calle".
baratxu. "Baratxü (S), tranquilo" A. "Doux, ezti, eme, leiñ, goxo, baketiar, baratxü" Lh Eusk 1919-1920 (I), 79.
"Tranquile, baratxü, ekürü, üküru, gozo, ezti" Casve.
baratxugaitz (S), batxugaitz. "Baratxügaitz (S), turbulento" A. "Agité, inquiet" Lh Eusk 1919-1920 (I), 80.
"Turbulent, baratxügaitz, ekürügaitz, edengaitz, ezineden, ezinegon" Casve. Bost, sei urtetakotz ageri zen zer
entreñatako eta zer jitetako gizona izan zaitekian. Baratxu gaitz zen, bena etzian gaxtokeriarik. Const 15. San
Mixel Garikoitz, sortzaroz, batxugaitz zela bestiak bezala. Herr 13-6-1963 (ap. DRA).
baratxugaizkeria. "Baratxügaizkeria (S-saug), turbulence" Lh.
baratxuri (G, AN, L, Ae, Sal, BN, R, S; SP, Urt I 522, Ht VocGr, Lar, VocS 130, Mg Nom 65 (G), Añ (G, AN),
Lecl, Arch VocGr, Gèze, Dv, H, Zam Voc), baratzuri (Lar, Añ (G, AN), Hb ap. Lh, Lcq 159, H), ba(r)atzubi (Gazp),
baatxuri (G, BN, S, Ae; VocBN, Gèze, H), bahaxuri (BN-baig), baatzuri (G-to), batzuri, batzui (G-nav),
babatxuri (AN-ulz). Ref.: VocPir 626; Bon-Ond 149; A (baatxuri, baratxuri); Lh (baratxuri, baatxuri); Lrq
/baac#úi/; Iz To (baatzuriye), Als (batzuia), Ulz (babatxuríe); Satr CEEN 1969, 173; CEEN 1970, 347.
Tr. No lo hallamos en textos vizcaínos. Los septentrionales emplean baratxuri; entre los guipuzcoanos
hallamos tanto esta var. como baratzuri. En DFrec hay 3 ejs. de baratxuri, uno de ellos septentrional.
Ajo. "Ristra de ajos, baratzurien adatsa" Lar (v. BARATXURI-ADATS). Duvoisin trae además "baratxuria,
ciel", sin duda lectura errónea de ail. v. berakatz. Sancio Baraçuri (1106). Arzam 151. Garcia Uaraçuri
(1330). Ib. 151. Zeren han porruz, tipulaz eta baratxuriz asetzen zirela. Ax 519 (V 334). Ejiptoko tipula
baratzurietara bihurtu nahi baitzuten. Ib. 88 (V 60). Egyptetik kanpoan delarik, hango apetitua duela, bere han
iaten ohi zituen baratxurien eta tipulen gutiziaz? SP Phil 28. [Zenbait batzerretan] jainkotzat zeduzkaten
baratzeko tipulak eta baratzuriak. Mb IArg I 358. Israelitak, Ijitoen artean katiberio gogorrean bizitu ziran
bitartean, oitu ziren porru, baratzuri, eta oen anzeko gauzetara. AA I 413. Baratzuri pin gogorrak, piper me
pizkor ta gizen gezarotsuak, eta osterontzeko baratza berar guztietatik egiten da Gipuzkoan ugari. Izt C 155.
Eman zen laudatzen yaunaren kolera, / Eta haren atzaparra; / Gero zilloa ere, baita usaina bera: / Zoinaren
aldean loren erregiña / Baitzen, zion, xoilki baratxuri miña. Gy 176s. Kalabazak, porruak, tipulak eta
baratzuriak gogoratzen zitzaieztela. Lard 87. Gogora heldu zaizku hango konkonbreak [...], tipulak, baratxuriak.
Dv Num 11, 5 (Ol baratxuri). Ezarrazu baratxuri puxka bat, tipula eta perrexila. ECocin 10. Gaurko eguneko
emakumiak baratza berekin eramaten dute, buru-tontorrian beren tipula, piper, baratzuri, udare arbol
kabiyekin, ama, ume ta guzti. Sor Bar 109. Ogirik etzuten bañan saldikan ere ez. Baratxuri bat dantzan ur bero
pixka baten gañian. Sor AuOst 92. Ogei oñeko baratzatxoak sei baratzuri ta lau tipula ziztriñ. Ag G 323. Banuke
gogoa sail ttipi bati lotzeko. Bainan zertaz apainduko dut, baratxuri ala tipula? StPierre 11. Aragonesak sarri /
dirade azaltzen, / baratxuriak eta / tomateak saltzen. Noe 70. Bezperatik beretik, baratxuri gordinez ongi xixta
zazu beraz [zikiro azpia]. Barb Sup 4. Gazta usaiduna, ta ao-sapaia erretzen dun baratzuria. Or Mi 89. Gosari,
bazkari, aula, / baratzuri ta tipula. Or Eus 372. Erein baratzuriaren antzera, ezkurratik ezkurrera amar bat
zentimetro inguru uzten zaiola. Munita 41. Neskatxa asko joaten ziran ara dantzara, gure ezagunak, eta aientzat
izan ziran gure baratxuri geienak. Salav 51. Ardo garbia ta batzuri gordiña, oiek egiten dute mutil ariña. EgutAr
5-4-1965 (ap. DRA). Baratzurie, zazpi gaitzen kontrakoa (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1166. Baratxurie, urte guziko
janarie (AN-ulz). Ib. 1133. An egoten ziran, txoko batean, jateko guztiak: ogia, babak, gatza, olioa, tipula,
baratxuriak, eta ardoa ere bai. BasoM 97. Buruko miñe kentzeko eskumuturreko zaineen gañeen jarri
baratzuriik. (G-goi) Arin AEF 1980, 66.
"Baratxuria baino txintxoago da, es muy fino; litm.: 'más fino que el ajo' (G)" A EY III 291. Eguzkia baño
garbiagoa, baratzuria baño zindoagoa. Ag G 242. Zakar ta purrustatsu itxuraz, baña goxo biotz-bera
berez [nere aita]. Baratxuria bezin piña. Ataño TxanKan 129.
"Ori ez da zure baratzeko baratxuria, gauza ori ez da zuk asmatua" (G-nav) NaEsZarr 133.
- BARATXURI-ADATS. "Baratxuri adatsa, une corde, en tresse, d'aulx" H s.v. adatsa.
- BARATXURI-ATAL. "(G), diente de ajo" PMuj.
- BARATXURI-AZPI. "(R), espigón de ajo, diente de ajo" PMuj.
- BARATXURI-BELAR (R ap. A; -belhar Hb ap. Lh, H; -berar Izt C 42; baratzuri-belar Lar, Lcq 53). "Aliaria,
hierba con olor de ajos" Lar. "Molkoka, errosarioa bikala, astan da; mearra; alor guzian edatzen da" A.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 13
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
"Baratxuri-belharra. Ez da dudarik landare huni bere usainak diola eskuarazko izena emanarazi. Bide hegietan
heldu da. Zintzurreko minaren sendatzeko arras ona dela erraten dute: horra zertako dioketen han-hemenka
erdaraz "herbe aux chantres" erraten" Zerb GH 1931, 230.
- BARATXURI-BIZAR. "(S), barbe de l'ail" Lh.
- BARATXURI-BORKA. "Babatxuriborka bat, una ristra de ajos" Iz Ulz.
- BARATXURI-BURU (Lar, H; baratzuri b. Lar). "(Una cabeza de) ajo" Lar. "Cabeza de ajos" Ib. Idiari
zaragarra khentzeko, harezazu ahur bat khedarra, ahur erdi bat sofre, eta laur baratxuri buru; gero hek
elgarrekin xehatu direnean, frota zazue idia bizpahirur aldiz. Mong 592.
- BARATXURI-BUZTAN. "(S), tige tenant à la gousse" Lh.
- BARATXURI-IZTER (b.-ixter S; b.-ister S). Ref.: A; Lh; Lrq. "Baratxuri ister, diente de ajo" A. "Gousse
d'ail" Lrq. v. BARATXURI-XIXTER. Lehenago orano, saihets phüntak zirenian herx baratxuri ister bat
zaphatüz, orai potikaideko paper phiperstatüz. Alth Bot 3.
- BARATXURI-KORDA. Ristra de ajos. Gero, etxerakoan, ango zerbait ere ekarri bear genduala eta
baratxuri-korda aundi bana artu genduan, korda bakoitza iru pezta pagatuta; eta or etorri giñan, aiek geren
lepotik zintzilik genituala. Salav 51.
- BARATXURI-KUTSU. "(G), ajete, ajada, salsa de ajos" PMuj.
- BARATXURI-URRE. "Moly, baratxuri urhe" T-L.
- BARATXURI-XIXTER (Lc, BN ap. A; H). "Diente de ajo" A.v. BARATXURI-IZTER. Biper beltxa,
baratxuri xister bat eta perrexila. ECocin 18. Goiti behatzen nuen, ba othe zen dilindan ihizi hetarik bat, bi
ziriek zabal zabala idekirik zaukatela, baratxuri xixter batzu han hemenka sarthuak bizkar azalaren barneko
aldetik. JE Bur 14s.
- BARATXURI-ZAKIL. "Baratxuri-zakhila, tige [...] d'ail qui a poussée" H s.v. zakhila.
- BARATXURIZKO. "Baratxurizko, qui est fait d'ail" Dv.
- BARATXURI-ZOPA. Sopa de ajo. Eguardirako egiñgo dezu baratxuri sopa. Moc Damu 6. Orduban
botako dizkatzu [arraultzak] baratxuri sopari, kazuelak pill-pill-pill egiten duan sasoian. Ib. 6.
(Pl.). Nai al lituzteke baratxuri sopa batzubek? Sor AuOst 79. Etzan erbiya, baizik baratxuri sopak. Ogirik
etzuten bañan saldikan ere ez. Baratxuri bat dantzan ur bero pixka baten gañian. Ib. 92. Orduan baserrian ogia
jaten zan oso gutxi, artoa zintzo. Eta baratxuri zopak ere egiten ziran artoakin: ogia pixka-pixka bat bota, seitik
bat ogia, bost artoa. And AUzta 46.
- BARATZURI-SALDA. Pampirolada, sopa de ajo. "Aillade, oliata, baratxuri salda, salda mingar" Casve.
Egiñ zuen baratzuri-salda koipe puska batekiñ, baña Agerak laster ezagutu zuen etzala aragi-salda. Urruz Urz
24. Eztago euskaldun etxekoandrarik, [...] janari gozo ugaria lortuko eztuanik gau orretarako, naiz ta beste gau
asko baratzuri salda utsez igaro. Ag G 227.
- BARATZURI-ZUKU. Sopa de ajo. "Baratxuri-zuku (R-uzt), [...] caldo de ajo" A (s.v. zuku). Ana Joseparen
ustez, arrek bezelako baratzuri-zuku gozorik egiteko emakumerik etzan oraindik sortu. Ag G 28. Zazpiterdietatik
zortziretara jartzen zuten gosari obea --baratzuri zukua (sopa) ta pertzakada bat arto-esne--. Ib. 23.
baratxurikari. "Baratxürikari (S), qui aime l'ail" Lh.
baratxuriki (Lar, Hb ap. Lh). "Pampirolada, papirolada, salsa" Lar. "(Hb), sauce à l'ail" Lh.
baratxuriztatu (Urt I 522). Preparar al ajo. "Alliatus, baratxurizkoa, baratxuriztatua" Urt I 522. Beste
ordüz haurak aristi askaiten ziren ogi belar [= 'corteza de pan'] baratxüristatürik jatez. Alth Bot 3.
baratz (V-gip), barats. I (Adv.). Lentamente. "Pausua baratz botaten dau" Iz ArOñ. v. baratx, baratxe.
Atzerrian lurra garratz / hoña ibini egik baratz. "El pie pondrásle espaciosamente". RS 9. Baiña aprendiza
bakhan, baratz eta pontuak kontatuz bezala hari dela. Ax (2. a ed.) 91 (ap. DRA; ed. 1643 baratx). Piztuko gu
ere. Jesusek zerua digu irabazi. / Egunero baratz, zeruko mugara urbilduz goazi. Or Poem 552. Hiltzea zaluago
ala baratsago jiten da gorputz moldearen eta, oroz lehen, paldoari eman izan zaion zuzenbidearen arauera.
Mde Pr 79. Eta bere aurrerapen-urratsak ain baratz eta geldo dijoaz! Vill Jaink 165. Gizarteak berak berakin
daramazkian gaitzak: oiñazeak, nahasketak, baratzegi ibiltzea, ondamenak. Ib. 178s.
II (Adj.). 1. (V-ger-m-gip; Dv, H). Ref.: A; Iz ArOñ. Lento. "Baratza [...] una cosa que va muy despacio" IC I
485. "Pauso baratza" Iz ArOñ. Cf. A Txirrist 107: Markiñarra dan Markiñarrak badaki gure baratza, ta
erderazko "lento" bardiñak direana. Sg. DRA, s.v. baratza, "blando. Nabal baratza, cuchillo mal templado,
blando de boca (Harriet)", pero lo que aparece en éste es nabala beratza (v. 1 beratz). Lan baratza, lan
aratza. "Le travail fait lentement". O Pr 294 (tbn. en Saug 162). Edozer gauzagaitik. Edo lodi eder guria, edo
argal me zatarra delako, apaindua edo prakazarduna, azkarra edo baratsa, argitsua edo argibagea [ipiñi deutse
izengaiztoa]. Ag Kr 29. Lengoa [potintxoa] zarra daukat, zarra ta sorra (baratza; pesada), askotan
arabakindua. Ib. 147s.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
14

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
2. Paciente. Euskaraan anditasunak emen iragarten abiatea baino obea izango dai irakurle baratzak liburuguenean
neurtutea. "Lectores diligentes". A Gram VII. O! behiak, jinkosa baratsak, ez khexü izan: ez nitzaizie
horra sorhoetako bake handia nahastera. Mde Pr 131. Ugazaba, ta onen emazte manatsu ta baratza, arriskuan
dakusaz. Erkiag BatB 142.
3. "Perezoso, baraz" Lar Sup (cf. el ej. de RS citado supra). "Moroso, de poca actividad" Dgs-Lar 2. Baratza
da gizon edo emakuma geldia, alpersamarra, ganora gitxikoa. Ezale 1892 [sic] (ap. DRA).
III (Sust.). "(V-gip), calma" A.
- BARATZ-BARATZ. Lentamente. v. BARATXE-BARATXE. Eta laiñoak goialdeak artuta gero, mendi
egaletatik bera bialtzen zituan zati batzuk, baratz-baratz.... Ag AL 108.
baratza. v. 1 baratze.
baratzai. v. baratzezain.
baratzaile. 1. "Celui qui arrête" Dv.
2. baazale (S). "Qui s'arrête" Lrq.
3. barazale. (El) que queda. Pater bat aürhide zenthierentako, barazaleer aldiz gure dolüzko goraintzi
hoberenak. Herr 3-13 [sic]-1959 (ap. DRA).
baratzain. v. baratzezain.
baratzaindari. v. baratzezaindari.
baratzalda (Lar, Añ A). "Potaje" Lar y Añ.
baratzalde, baratze-alde, baratza-alde. Zona de la huerta, del jardín. Jonen baratz-aldetik igarotian
bertako kerexa ta okaran gorrijak edo lora-txortak arrapau ta etxera eruanaz. "By his garden". Altuna 55. Il
duan txerri txiki ori jarri beza baratza-aldeko ate-ondoan guziok ikusi dezaten. Muj PAm 63. Magalondotik
baratzaldean loreak ixuriz dabillen erregingai lilluragarria iduri, zetorren arpi-pitxiak noranai zabalduz. TAg
Uzt 145. Landarerikan [=haurrik] baldin badator zuen baratze aldean, / jarraik ditela, baztertu gabe, zuek
iragan bidean. Xa Odol 212.
(Con alativo, etc.). A, hacia la huerta. Beatza jasota baratza alderontz ifinirik. Izt C 163. Baiñan goazen
baratz aldera norbaitek alkarrekin oartu ez gaitzan. Etxde JJ 132.
baratzaldi. "Potajería, conjunto de legumbres frescas" Lar.
baratzale. Hortelano. v. baratzezain. Egi auen ezagutzatik onura aundiak atera dituzte abeltzaleak eta
baratzaleak, abere ta barki erai ta endak obetuaz. Zink EEs 1926, 50. Baratzale zentzudunak, neguko elur eta
izotzen zigor petik gordetzeko, bere landare xamurrak etxe inguruan gordetzen ditu. EgutAr 30-8-1959 (ap.
DRA).
baratzaltegi. "Potajería, donde se guardan [las legumbres frescas]" Lar.
baratzalzain, baratzalzai (Lar). "Potagier, oficio en Palacio" Lar.
baratzari. Hortaliza. v. baratzekari. Baba gastaña, zein sagar, madari, intxaur da ortuari edo baratzari
guztiakaz. Echta Jos 25.
baratzarri. Encuentro. Cf. baratu (5). Bestaliarrer zaie otsoa huillantu, / Gai honaren emanez dutu
ohoratu; / Bena baratzarri horrek zamarik lotsatu. / Laurhazka zuin lehenka oro abiatu. B. Mardo in Onaind
MEOE 237.
baratzarte. "(BN, S), espace entre jardins" Lh.
1 baratze (AN-ulz, B, BN, R, S; IC 442r (-ea det.), SP, Urt II 52, Ht VocGr, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze,
Dv, H; -rh- Hb ap. Lh), baratza (V-gip, G; H), baratz (G, AN-5vill, B, L, Sal, R; Lar, Mg Nom 65 (G), Añ (G,
AN), Dv (G)), bartze (R-is), baatza (G-to), baatze (S), bahatze, batza (G-nav). Ref.: A (baatze, baratz, baratza,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
15

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
baratze); Lh (baatze); Lrq /baace/; ContR 518; Iz Als (batza), To, Ulz, R 283, 303; Caro CEEN 1969, 222.
1. Huerta, huerto; jardín, vergel. "Baratza, significa un jardín o huerto, en Guip." Poza 21r (tbn. en IC III 305).
"Jardin" SP, VocBN, Gèze, Dv. "Huerta" y "jardín" Lar y Añ. "Aboronía, guisado de diferentes hortalizas,
alboronia, baratzako jaki nastea" Lar. "Pensil, jardín delicioso, baratz ederra" Ib. "Jardin. soit potager, soit
d'agrément" H. v. ortu.
Tr. La forma baratze la emplean autores septentrionales y navarros (tbn. algún occidental moderno como
Azkue, E. Arrese, Zaitegi, Ibiñagabeitia o N. Etxaniz); los guipuzcoanos usan baratz(a). En la tradición vizcaína,
antes de finales del s. XIX, sólo encontramos algún ej. (baratzea (det.) en RS); a partir de dicha época se emplea
baratz(a), sin duda para evitar ortu.
Pieça que se llama Varace Çarra. TAV 41. Et uilla Oriam eta Sanctam Mariam de Baraza (1081). Arzam
151. Otra pieça en beyguo varaçe ondoa (1200). Ib. 151. Paradisoaren izen haur da Grek, eta erran nahi da,
hanbat nola baratzea: eta hartu izan da hitza, Jainkoak kreaturik lehen gizona ezarri ukhan zuen baratze
plazenziazkotik. Lç ABC I 8v. Mustarda bihia irudi du, zein harturik gizon batek ezar baitzezan bere baratzean,
eta haz zedin eta arbore handia egin zedin. Lç Lc 13, 19 (He, TB, Dv, Ol, Leon, IBk, IBe baratzean, Oteiza,
Brunet, Arriand, Or baratzan; Ker ortuan). Baratzea ta usategi, aberasgarri. "Huerta". RS 11. Iaube bat daude
asko baratzeak eta emazteak, ze geiago leukee gaxo. Ib. 54. Usain onak arbuiatzak, fiñ, killikagarriak, / Edo
baratzeak edo Indiek ekharriak. EZ Man I 16. Iongoikoa, zuk zinduen ezkontza ordenatu, / Eta Edengo
baratzean lehenak esposatu. EZ Man II 69. Iesusen othoitza baratzean. Harb 51. Zeren erraiten du legeak,
zuhaitz bat bere denbora guztian ondoz eta erroz, zure baratzean edo lurrean egon dena, azkenean bertzeren
baratzera edo lurrera makurtuagatik, [...] zure izanen dela. Ax 214 (V 143). Nola baratze lantzekoan /
Jirosleiak, uda beroan, / Ur-peituz lehenik ximaltzen / Baitir', eta net gero galtzen. O Po 51s. Prinze handien
baratzezainek ez othe dadukate kontu geiago bere karguan dituzten baratzeen erneki lantzeaz, [...] bereak
balituzte baino? SP Phil 269. Arbolak liliturik eta loraturik ikusirik hatsbeherapenez hasi zen: zergatik xoildurik
nago loregabea Elizako baratzean? Ib. 134. Olibeteko baratzian. Tt Onsa 150. Ene bihotza dukezu / Baratze
preziatua / Ene begien nigarrez / Baratze ihinztatua. Gç 75. Eden deitzen zen baratzian edo lürreko Paradüsian.
Bp I 52. Fabiena da belhar bat osoki alziprea iduri duena, baratze kuriosetan kausitzen dena. Mong 594.
(s. XVIII) Beren baratzeko arbolaren fruitua. ES 123. Iruñea, hirurenea, hirurena, edo hiri enea; Bartzelona,
baratze ona; Baiona, bai-ona. Ib. 88. Baratze bat ere landatu izan zuen Iainko eternalak Hedenen. Urt Gen 2, 8
(Ol, Ker baratz, Bibl baratze, BiblE baratza, Dv gozozko baratze; Ur paradisu). Idekiko darotzut ene skrituren
atsegiñezko baratzea, zure bihotza bozkarioak zabalduko du. Ch III 51, 2. Odolezko ibaiak, zeiñetaz Olibeteko
baratzea busti eta trenpatu baitzuen. He Gudu 135. Zenbaitetan jainkotzat zeduzkaten baratzeko tipulak eta
baratzuriak. Mb IArg I 358. Getsemaniko baratzan nola iru bider Orazioa egin zuen. Cb Eg III 307.
Magdalenak etzuen Jesus ezagutu, hobia zen baratzeko baratze-zainarentzat hartu zuen. Lg II 287. Hura zen
deskansüzko Baratze bat, zointan Adamek eta Ebak dohatsutarzün suerte guziak behar baizitüzten gozatü.
CatLan 32. Baratze miragarri hau. Egiat 196. Orobat gure arimaren baratze ispiritualian, zointan bertutiaren
landare guziak behar baitute ihistatiak izan. AR 135. Lurreko parabisu edo baratze dohatsuan ezarriak izan
baziren ere gure lehenbiziko burasoak. Brtc 187. Getsamani zeritzan leku batean arkitzen zan hortu edo baratz
batera. Ub 87. Zeruari ematen zaion Paraisuaren izenak esan nai du, dala poz-kontentu atsegingarriz beterikako
berjera edo baratz bat bezalakoa. Ib. 156.
(s. XIX) Jaunak baratze dohatsuan / ezarri zuen gizona. Monho 130. Getsemaniko baratzara. AA I 519.
Demagun, kristaua zure baratza edo berjeran agertzen dala iru orriko lore guziz eder bat. Ib. 34. Olibetako
baratzean. Dh 258. Laguntzalle ditugu [gure emakumeak] / joan dan aspaldian, / baratzako lanetan / denbora
guztian. Echag 255. Bioleta, liriyo, / aleli, jazmiña, / dauzka gure baratzak / eziñ esan diña. Ib. 173. Eta juan
Olibetako baratziala. UskLiB 37. Izanen da baratze arregatu baten pare. "Hortus irrignus". Jaur 143. Praubia
zenian jalkhi / bere afruntiareki, / Jun zeion zerbaiten galthoz, nahiz beztitü hobeki; / Hura baratzian gorde,
ezpeitzin nahi ikhusi. 'Jardin'. Etch 476. Ifiñi zuen Adan / baratza batean, / fruta-mota guztiko / arbolen artean. It
Fab 216. Doarik daukate bada mendian, nai duten ainbat kanpo baratza ifinteko. Izt C 158. Paradisua zeritzan
lorategi edo baratza eder batean ipiñi zuen. Lard 2. Gainerakoan toki guzia dena lore da, dena lili, mahats,
sagar eta zuhamu. Ez diteke baratze arraiagorik. Hb Egia 31. Baratzeak ez du maite ez samaski ez ongarri
larririk. Dv Lab 176. Baratze hertsi bat zare, ene arreba, ene esposa, baratze hertsi bat. "Hortus conclusus". Dv
Cant 4, 12 (Echn baratze etsi; Ol esidun loretegi, Ker lorategi itxi). Baratz loratua, / dizdizara klarozko / izar
doratua, / ez zaizu faltatuko / nork adoratua! // Ala dirurizu ta / zaukazkit loretzat, / baratzakuak baño / oraindik
obetzat. Bil 100. Baratze batean frutuak ebatsi zintuela, presondegia eman zarozuten eta amanda. Laph 151s.
Baratzian zuiñen eijer jirofleia loratü. ChantP 76. Artu zituan santuak baratzako piko ondotik bost piko. Bv AsL
86. Baratzako atia, etxeko atia, ta barrenen ere bai beste ate asko. Sor Bar 63. Nahiz baratzeko harresiaren
kanpoko aldean zen [aran ondoa]. Elzb PAd 39. Yauregia, haren baratze eta basakurteak. Elsb Fram 101. Lur
beltz eta asta-putza ondo eldu baño samurragoak eta aundiki baten baratza bezin ongi apainduak. Apaol 22.
Lore bat hauzo baratzean / ikhusi dut, eta han utzi. Zby RIEV 1909, 109. Olibetako baratzia. Ip Hil 187. Guztiz
ederra sortua zara / ta Aingeruak lez garbia / baratz graziaz ingurutua! / zoriontzako iturria. Azc PB 41 (Ur
PoBasc 503 hortu). Orain nago bakarrik / nekatu, pobrea... / munduko baratzean / landara sobrea. Ib. 342 (Ur
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
16

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
PoBasc 415 munduko jardiñeko). Gauza on eder maitegarria legez, baratza aberats baten erdian iarririk. Ag AL
137.
(s. XX). Joaten zan ortu edo baratzera marraskillo ta bareak ilttera. Echta Jos 211. Herri hartan, familia
bakotxari darraio bizitegi berezi bat, baratze puxka datxikola. JE Bur 198. Onek lagunari orman gora bultza, ta
baratz barruan edo zugaitz gañean zebillen bitartean auzoetako bideak zaintu. Ag G 61. Ezta an etxerik bere
baratzaren ertzen baten lore oietakorik eztuenik. Urruz Zer 118. Baratze zabal, lur mizkeduna, arresi ta
guztikoa. A Ardi 46. Emeki emeki berek baratze bat ateratu zuten urtoki hartarik. StPierre 40. Gaur neugaz
elduko zara beste baratzera, betiko Paradisura. Altuna 51. Jaungoikoak naiko landare jarri zuan baratze aundi
artan. Inza Azalp 46. Jauregiko baratzean jabe, ixil, / Apoharmatu handi bat nekez dabil. Ox 87. Bi baratzeen
arteko paretaren gainetik agertzen da. Barb Sup 4. Zure baratzian ebatsi ditit porrü hurak. Const 29. Goi-
Baratzako lore artian / Beti... onetik obara, / Eta egizko udazaliak / Orduan ixango gara. Enb 139. Euzkadi gure
baratz kutuna / Euzkera beren loria. Ib. 138. Iduri du norbaitek zaindu dituela ondoz-ondo baratze batetako
landareak bezala. Zub 119. Baratza frutaz bete-betian / sartu zituan barrena [Adan ta Eba]. Tx B I 203. Atzealdean
ate zabala baratzara, ta beste ate bana eskui-ezkerrera. Lab EEguna 62. Lênaren muñak aldatu beza /
baratz zârra baratz berri! Ldi BB 152. Baratz erdi-erdijan berebixiko urmael eder bat eban. Otx 133. Beraz,
baratza bete aza ba-daukagu, ta azarik geiago gose, nai-ta-nai-ez baratza azi bear. Ldi IL 69. Yosi zuten
lekuaren ondoan bazan baratze bat eta baratzean il-obi bat. Ir YKBiz 511. Baratz osua dago usaintsu. Laux AB
97. Aal degun neurrian landu degu gure baratz ederra. Etxde AlosT 8. Zeru ta baratze, margoei begira egunero
nago. Or Poem 521. Ikusten dituzu baratz ontan. Or QA 122. Hil bezain laster, keinu bat eginen dauziet leihotik
eta berhala zilo bat eginen duzie bahatzian, ungarri metaren pian. GAlm 1954, 47 (ap. DRA). Astean behin
haren baratzetan ibilaldi baten egitera joatea. Mde Pr 88s. Herri-baratzetan /neskatxa txukunak solhaz zintzo /
dute herri-baratzetan! Mde Po 91. Pierre Chourio [...] Michel Chourioren heinekoa zen. Segurki bi lore eder
Azkaineko baratze xoragarrian sortuak eta handituak! Zerb Azk 61. Atsegiñezko baratzan giñan. BEnb NereA
164. Baratzeko lurrean, amak ekarrarazten zituen lore andana baten artean ehortzi. JEtchep 27. Goiko baratzan
sartu gaitzala / bere besotik eldurik. Basarri 13. Erriko zaldun batek baratz ikusgarria eukan. Erkiag BatB 22.
Ba, horrek hire baratzea arrosatuko dik nahi dukan bezenbat, bainan lili guti han pusaraziko. Larz Senper 30.
Zergatik zaude, Ama, / Baratze atean, / ain maitagarri / jantzi zuri urdiñean. NEtx LBB 340. Baratze bati
konparatzen dut / nik Eskual-herri guzia. Mattin 60. Ezin esan [...] neurtitz horiek zeharo hortus conclusus
direnik, baratze itxia edo zazpi zigiluz giltzatutako liburua. MIH 239.
v. tbn. Mat 189. CatLav 295 (V 147). Jnn SBi 27. CatJauf 22. CatUlz 61. FIr 148. Etcham 226. EA OlBe 87.
Iratz 53. Osk Kurl 113. Zait Plat 20. Ibiñ Virgil 107. Xa Odol 320.
Baratza: Arr GB 115. JanEd II 81. KIkG 80. ArgiDL 111. Alz Ram 118. Lab EEguna 65. Lek EunD 12. JMB
ELG 90. TAg Uzt 204. EA OlBe 98. Etxde AlosT 8. And AUzta 107. Salav 30. Azurm HitzB 41.
Baratz: Inza Azalp 71. Jaukol Biozk 81. EA OlBe 31. Munita 20. BEnb NereA 176. Anab Poli 79. Arti MaldanB
204. Ugalde Iltz 20. Gand Elorri 80. Gazt MusIx 68. Onaind ib. 158. Ibiñ Virgil 52.
(Como primer miembro de compuestos). Baratza-bazterrean / dago ezkutaturik. It Fab 220. Anaia, nahi
duzuia emazterik erosi: / Baratze kantoinetan sosian hemezortzi. ChantP 126. Baratza-alboan. Jaukol Biozk 62.
Urte berri, baratza-berritze... Ldi IL 88. Eta berriro, ezustez, baratz-ikuspegia suntzitzen. Gazt MusIx 68.
Zergatik zaude, Ama, / baratze atean. NEtx LBB 340.
"Ori ez da zure baratzeko baratxuria, gauza ori ez da zuk asmatua" (G-nav) NaEsZarr 133.
2. "Baratz o espil, especie de crómlech" JMB EJ 1953-7, 6s. "Mairubaratz (AN-gip), crómlech" JMB At.
"Ientilbaratz (AN-gip), crómlech" Ib. "Baratz (G-nav, AN-gip), sepultura, cementerio" Ib. (seguramente en el
sdo. anterior). Erri batzuetan diotenez, bataiatu gabe iltzen diranak beren etxe egaletan edo etxe-inguruko
baratzan lurperatu bear dira. Baratzak lenau iltegia esan nai zuala uste det. Jentilbaratza izena duan tontor
batean jentillak lurperatuak izan zirala esan oi da Ataunen. JMB ELG 90. Mehatseko lepoan, [...] nola ez mirets
hogoi-bat espil edo mairu-baratze? Herr 6-8-1959, 1. Dolmenak eta beste olako oroigarriak utzi dizkigutenen
erlijioa , alegia. Gure Euskalerrian ere amaika olako oroigarri ba-ditugu ("triku-arriak", "jentil-baratzak",
"jentillen sepulturak" ta abar). Vill Jaink 21. Haitxandi aitzindaria / herriantako zenthürik, / Dügü baratze
berhezian / uhurekin ehortzirik. // Hobia diogü harriz / üngüatürik han ützi, / Izateko iragailen, / orhitzapenan
üthürri. 'Triku-harri berezian'. Casve SGrazi 158. Maite ditut euskal mendietako mairu eta jentil-baratzeak,
baina ez dut uste, ametsetan ere, Phartenon baten pareko direnik. MEIG III 118.
- ATSEDEN-, ATSEGIN-BARATZA. v. atseden, atsegin.
- BARATZE-ALDE. v. baratzalde.
- BARATZE-ALOR. "Baratze alhorra, carreau de jardin" H. "Baratz-alor, baratze-alor (L-ain), tablar, cuadro
de la huerta" A.
- BARATZE-ANTOLATZAILE. "Jardiniste, baratze antolazale" Casve.
- BARATZE-ARTATZAILE. "Baratze-arthazale (BN, S; Foix), horticulteur" Lh. v. baratzezain.
- BARATZE-BELAR (baratze-belhar H; baraz-belar Lar, Añ (G); baratz-belhar Hb ap. Lh). Hortaliza. v.
barazki. Ezen detxematzen dituzue menthá eta rutá, eta baratze belhar guzia. Lç Lc 11, 42 (HeH baratze
belhar; Dv baratzekari). Borraja egostbera eztitsuak, tipula ezadetsu galantak, baratzuri pin gogorrak, piper me
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
17

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
pizkor ta gizen gezarotsuak, eta osterontzeko baratza berar guztietatik egiten da Gipuzkoan ugari. Izt C 155.
Geroztik jakin dut, bezpera arratsean, xedera heldu zenean eskaini ziotela haragia baratze belhar zonbeitekin.
Prop 1888, 16.
- BARATZE-EGILE. v. barazgile.
- BARATZE-GAUZA. Hortaliza. Etzitzaion iñori bururatzen amesetan ere, aiñ toki gogorrean baratza
gauzak ezer eman al zezakeanik. Izt C 156. Edateko urak txarrak, eizak ematen zioten aragia besterik ez, baratza
gauzik ez. JAIraz Bizia 69.
- BARATZE-KAFIA (det.; S). "Lupin bleu, baratze kafia" Alth Bot 11. "Baratze-kafi (S), lupin" Lh. "Lupin,
ostoxehe, baratzekafe" Casve.
- BARATZE-KREXUN. "Baratze-krexu (S, Arch), berro picante" Arch ms. (ap. DRA). "Cresson alénois. Baatze
krexua" Alth Bot 7 A s.v. krexu.
- BARATZE-LAN. Trabajo de jardinería; trabajo hortícola. "Jardinage, baratze-lan" T-L. "Jardinage,
baratzelan, baratzeka" Casve. Nagusi, etxekoandre, / baratz lanekoak, / ditugu agintari / denboretakoak [...] /
Berakin ikasiak baratza-lanetan, gerok aitortzen degu, ez gaude damutan. Echag 256. Leen, gure gaztegaraian,
baserritako mutillak neskak begiz jotzera joaten ziran neguan laian zebiltzanean, udaberrian arto
ereiten, jorraketan eta baratza-lanetan zebiltzanean. And AUzta 64s.
- BARATZE-LANDARE. Hortaliza. Bazekizkian arto-gariak biltzeko, baratz landareak aldatzeko ta sagarudareak
txertatzeko era ta garaiak. Ag G 132.
- BARATZE-LORE. Flor de jardín. Hea baratze loren gainean / erlea dagon alferra! Ox 140.
Mutikotxu polit bat Gotzonak ekarri, / Maite baratza-lore guraso pozkarri. Enb 211.
- BARATZE-LUR. Tierra de la huerta. Ta bihi ta azi hau izanagatik berez bihirik eta azirik txikiena,
ereintzen badu batek bere baratz-lur maneatuan, egiten dela aza-girorik andiena bezain andia. Mb IArg 209.
Ogi bihi bat eraiten bazindu baratze-lur gizen batean, ekhar dezake berrogoi-eta hamar, hiru-hogoi
buruetaraino. Dv Lab 37. Lehenbizikorik, landa-lurrak onthu behar ditugula baratze-lurrak bezala. Ib. 38. Eta
an, baratz-lurretan lendabizi irikitako zauri beltz aietan, burni puska beroak jasotzen gabiltzala. Ugalde Iltz 16.
- BARATZE-SAGAR. "(L), manzana de huertas, agradable" A s.v. sagar.
- BARATZE-SAIL. Huerta. Ugarte deritzanez / itxas-erdiko legorra, / etxarte zeritzaken / ikusgai-alorra. /
Lur emankorra; / baratza-sail itxia; / pake-barruti yatorra. Ldi UO 37.
- BARATZE-TAULEN. Tablar, cuadro de huerta. Baratze-taulenetan / badea lorerik / Alaba on bat baino /
alegeragorik? Etcham 103.
- BARATZE-XORI (Hb ap. Lh; baratz-txori Lar). "Hortelano (pájaro), baraztxoria" Lar. Baratza txoria. Izt C
197 (en una lista de aves). "(Hb), oiseau des jardins" Lh.
- BARATZE-ZOLA. Extremo, fondo de la huerta, del jardín. Uste dut etxek'andrea heldu zaukun oraikoan.
Hantxet, baratze zolan da oraino, bainan, haia, haia heldu zauku. Barb Sup 87. Nola ez baitzen Laminik lur
sainduan ehorzten, zilo bat baratze zolan eginik, han eman zuten Lamina. "Dans le fond du jardin". Barb Leg 26.
- BARATZE-ZUHAITZ. Arbol frutal. Zuaitzak bi eratakoak dituzu: mendi-zugatzak (erderazko árboles
forestales), eta baratz-zugatzak (erderazko árboles frutales). Munita 15.
- LILI-BARATZE. Jardín. Oraino ikusten da han haren gela ederra eta harrizko bere sohailu [= 'balcón']
lantua, eta lili-baratzea haren azpian. Zub 81.
- LORE-BARATZE. Jardín. v. lorategi. Adan ta Eba, biak ipini zituan Jainkoak Parabisua zeritzan berjera,
lore-baratza, edo toki zabal eder batean. Ub 6. Nola nai ere onetarako aldatu zituen, lora-baratz preziotsura
bezela, mundutik erlijiora. Arr May 190. Lore-baratzan eder / arrosa gorria; / gari-meta-gaiñean / eder da
txoria. Or Eus 366. Nere lore baratza / gelaren alboan datza. "Mi jardín". Or Poem 552. Lagun! Hilkar-lorebaratzetan
/ genbiltzanok, ilhargi zuritan, / noiz dukegu, diztirant, Eguerdi? Mde Po 31. Lore-baratz urrintsuek
dei egin dezaiela. Ibiñ Virgil 109.
2 baratze (Lar). "Detención" Lar. Varadura. "Zabordo, zaborda, zabordamiento" Lar. "Cessation" H.
3 baratze.
- BARATZE-BARATZE. Poco a poco, lentamente. v. BARATZ-BARATZ, BARATXE-BARATXE. Gero,
apurka, baratze baratze, asi da konorteratuten. Erkiag Arran 74. Emakume askok biotzaren sakonean izan oi
daben ama-griñea, amatasun lera sakona, emaro, baratze baratze azkortuten asi dauka andratxu onek bere
erraietan. Erkiag BatB 131.
4 baratze. "Enclenque" A.
baratzedun, baraztun. Provisto de jardín. 1865garren urtian sendi euzkotar zindua Abandon txadon
ondoko etxe zuri baraztunan bixi zan. Euzk 1930, 493 (ap. DRA).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
18

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
baratzeka (S). Ref.: Lh; Lrq. "(S-saug), jardinage" Lh.
- BARATZEKAN (S). "En train de jardiner" Lh. "Jardinant" Lrq.
baratzekailu. Hortaliza. v. baratzekari. Ez daike eman [klora potaza] taako, baratzekailu ttipier eta lorer.
Gatxitegi Laborantza 48.
baratzekari (G, L, BN; Hb ap. Lh, Dv). Ref.: A; EAEL 77. 1. Hortaliza, legumbre. "Légume du jardin" Dv. v.
BARATZE-BELAR, baratzari, barazki, ortuari. Hastapeneko denbora inozent hek, zoinetan gizonak
ezkurrez eta baratzekariez baitziren bizi. Gy 241. Hala nola sufre ura baita hautena baratzekarien egostekotzat.
"Les légumes". Dv Dial 85 (It lekazia, Ur leka gauzak, Ip belhür). Ura ere ematen diote, ahal den lekhuetan azei
eta bertze baratzekariei. Dv Lab 346. Bainan zorigaitz zuei, Farisauak, hamarrena mendatik, erruatik, eta
baratzekari orotarik ematen baituzue. "Olus". Dv Lc 11, 42 (Leon baratzekari; Lç baratze belhar, He, TB, Ol,
Or bel(h)ar, Brunet baratzki, Ker ortu-ari, IBk, IBe barazki). Mustarda bihia, zeina [...] bertze baratzekhari
guziak baino larriago egiten baita. Dv Mc 4, 31s. Afaritako tenorea da; [...] Ez dugu deusen eskasik. Bada
gizenkia eta arrain begiratuzkoa, baratzekariekin. Prop 1908, 88. Haragiak, baratzekariak, arrainkiak eta
Espainiako fruitu ederrenak. Zub 70.
2. (S). Ref.: Lh; Lrq. "Jardinier" Lh, Lrq (s.v. baratze). v. baratzezain.
baratzekaritegi. Huerta. Bazen han mahasti bat, baraztekaritegi bat, alortegi bat. "Un potager". Birjin 89.
baratzekatu. "Jardiner, baratzekatü, baratzekan ari" Casve.
baratzeki. v. barazki.
baratzelari. Hortelano. v. baratzezain. Mariak, baratzelaria zelakoan, esan zion: --Jauna, zuk eraman
baduzu, esadazu non ipini duzun, eta nik jasoko dut. IBk Io 20, 15 (IBe baratzezaina).
baratzeño. Dim. de baratze. v. baratzatxo. Gure etzalekuan baratzeño bat zan; an etxean bezala
giñabiltzan, etxe-iauna ez baitzan an bizi. "Hortulus". Or Aitork 200.
baratzetto. Huerto. Ordutik ezagutzeko bada, lur lanari toki huntan lotzea zoin nekhe gindukeen, nahiz
guziak gatik Aita Audran-ek baduen baratzetto bat moldatzen hasia. Prop 1906, 101.
baratzetxo, baratzatxo. Dim. de baratze. v. baratzeño. Etxeko atariyan / baratzatxoakin / gero lana
egiteko / aita ta amarekin. Echag 62. Larreko auntzak eznea labur, ogei oñeko baratzatxoak sei baratzuri ta lau
tipula ziztriñ. Ag G 323. Nere biotz barruan, / baratzatxo bat daukat. Jaukol Biozk 61. Bitartean, zuek, euskel
idazleok, gure baratzatxoko zuaitz berri, euskera eztala zaar [diozute]. Ldi IL 86. Zer legikezu euskel-elertiaren
alde, tarteka-tarteka, erderaz aritzeari utzi gabe, gure baratzatxora egonaldi batzuek egitera bazentoz? Ib. 89.
Zuaitz bi zeuzkan etxeak ezkerraldeko baratzatxoan. TAg Uzt 139. Etxe ondoko baratzatxoa. NEtx LBB 94.
Hona, bada, tentazioa: geldi gaitezen etxean, aitzur dezagun geure baratzatxoa. MEIG VIII 63.
baratzexka. "Jardinet" T-L.
baratzezain (L, BN, S ap. A (+ -zaiñ); SP, Urt I 464, Ht VocGr 372, Hb ap. Lh, Dv, H, T-L), baratzetzain,
baratzezai, baratzazai (Añ (G, AN), H), baratzain (A DBols), baratzai (G ap. A; Lar, Añ (G, AN)),
Hortelano; jardinero. "Jardinier, baratzezaiña" Ht VocGr 372. "Hortelano" Lar y Añ. "Jardinero" Añ. v.
barazgile, ortuzain. Hark ustez ezen baratzezaina zela. Lç Io 20, 15 (He, TB, Dv, EvS, IBk baratzezain, LE
baratzezai, Ol baratzai, Arraind baratzain, Leon baratzetzain; IBk baratzelaria, Ker ortu-zaiña). Egin zuen
inkontru baratze-zain probe baten emaztearekin, eta haren ur-isuriaz begiak ukitu zituen bezain fite, argitu zen.
Ax 410 (V 267). Arren erradazu, Prinze handien baratzezainek ez othe dadukate kontu geiago bere karguan
dituzten baratzeen erneki lantzeaz, [...] bereak balituzte baino? SP Phil 269. Magdalenak etzuen Jesus ezagutu:
hobia zen baratzeko baratze-zainarentzat hartu zuen. Lg II 287. Donibaneko barran lau urthe huntan
trabaillatzen dena, zeiña egoten baita Ziburun Pierres Bereret, barrako entreprenuraren baratze zaiña baitan
(L-côte, 1788). ETZ 168. Eta asko [da] baratzazai batek belar gaixtoak beiñ, edo berriz jorran ebakitzea. AA III
633. Ez dakit, esan zion, / nola dan astorik, / baratza-zaia nausi / izan nai duenik. It Fab 128. Baratze-zaiñak
utzia [astoa], kurtidorrak hartzen du. Gy 60. Maria Magdalenak uste izan zuen, itzegiten ziona baratza zaia edo
hortelanoa zuela. Lard 468. Baratzezainek badakizkite oraino bertze molde asko, bainan erran ditudanak aski
dira guretzat. Dv Lab 388. Orroitu behar liteke batbedera baratze zain hartaz, zeinak ikustean khuia herrestan
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
19

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
landare flox batetik, [...]. Hb Egia 30. Arthatzen zituen, baratzezain batek bere lore-landareak arthatzen dituen
bezala. Arb Bok 27. Usoa uxatu nairik, baratza-alboan dabil / gau t'egun etsaia: / ez daki berak nunbait,
aingeru bat detela / nere baratzaia. Jaukol Biozk 62. Berak zakien baratze tipi batera eldu zen eta andik baratze
zainaren etxolan sartu, ango emakumeari ur tanta bat galditeko. FIr 148. Bai-bainun amona xâr bat / zazpi
begiko baratzai; / deadarkari yaioa / marrubi-lapur nenkusanetan.... Ldi BB 144. Oi, enen errukarrija!
Eztautsot, ba, baratzañaren astuari belarrijak ebagi? Otx 175. Gizon ura ango baratzezaia zalako ustean. Ir
YKBiz 521. Konde zar batek ba-omen zuan, / etxean yaioa, baratzaia. Monzon Urrundik 175. Nork daki,
bertzalde, fama handiko aita misionest ala nihork ez jakin anai baratzezain, nor den heien artean Jainkoari
maitagarrienik eta munduaren salbamenduko baliosenik? Othoizlari 25-11-1954. Baratzezainek Printzeari erran
zioten xerriak eta loreak biak ezin zitezkeela. Mde Pr 91. Eta baratzainak izena dauka Miren: / bere begietan
lore guztiak ziren. Arti MaldanB 204.
baratzezaindari, baratzaindari. Hortelano. v. baratzezain. Landaratxutan, ikusten yozak, / Baratzaindari
maratzak. Euzk 1931, 563 (ap. DRA).
baratzezaingo (Dv). "Métier de jardinier" Dv. Bortz edo sei badire baratzezaingoako berexiak. Prop 1897,
127. Baratzezaingotik bizi direneri sos ederrik eginerazten diote tipulatxak. Zerb GH 1934, 328.
baratzgile. v. barazgile.
baratzihi. "Acorum, India seskurriñona vel ihihandia vel baratzihia" Urt I 104.
baratzuri. v. baratxuri.
barau (V, G, S; Lar, Añ, Dv, H, Zam Voc), barur (L, BN, R, S; SP, Lar, Ht VocGr, Lecl, Arch VocGr, VocBN,
Gèze, Hb ap. Lh, Dv, H; -rh- Hb ap. Lh), baru (V-gip, AN, B; Aq 1021, Dv (B), H, VocB, Zam Voc), baraur (L;
Añ (G), H), bareu (Lcc), balur (Ae), badaur (V-arr-gip), badur (V-gip). Ref.: A (badaur, barau, baru); EI 149 y
320; Lrq /baau/; Iz To, ArOñ (baru, badur); CEEN 1970, 348; Izeta BHizt2 (baru); Etxba Eib; Elexp Berg.
Tr. Barau es la forma más empleada al Sur, donde se documenta tbn. baru a partir del s. XVIII (sobre todo en
alto-navarros y vizcaínos). Al Norte, la forma empleada es barur, que tbn. se encuentra en Beriain, en textos
aezcoanos, salacencos y roncaleses, y en Elizalde y Mendiburu, en ambos junto a baru. Hay baraur, con -r
fuerte, en Ochoa de Arin, Cb CatV y Mg CC. La forma bareu se encuentra en Landucci, VJ y Canala. En DFrec
hay 11 ejs. de barau.
1. Ayuno. Zeren ia barura-ere iragan baitzén. "Le jeûne". Lç Act 27, 9 (TB, Dv barur, IBk, IBe barau; He
barureko denbora, Ol barualdi, Ker baraualdi). Onetako ofrezitzen drauskizut Iesu Kristoren barurak. Ber Trat
74v. Datorken egunetan dut xehaturen gorputza, / bai eta barur sainduez argalduren ahutza. EZ Man II 63.
Zeren bertzela ezta sendatzerik, eta ez emaiten diren midizinek, eta egiten diren erremusinek, barurek, orazinoek
eta bertze obra onek on egiterik. Ax 336 (V 223). Barauen ganeko aginduak. Cap 58. Barurak hirur ase. O Pr
67. Barur luzeak eta hersiegiak xoil desgogara zaizkit. SP Phil 317. Barura paira badezakezu, ongi eginen duzu
zenbait egunez barurtzeaz, elizak manatzen dituen barurez lekora. Ib. 316. Zuen bethiko barurak / Minzatzen
zaizkigula. / Gure gorputzen ardurak, / Fite kitatzagula. Arg DevB 126. Barurak, beldur zarete, / Diren zuen
kaltetan, / Eta debotak, ezdirate, / Baiñan ontasunetan. Ib. 128. Zure Bathaio eta zure barur Sainduaz, delibra
gaitzatzu, Jauna. Gç 52. --Elizak zertara eroan nahi gütü Gorozümaren baruraz? --Egiazko baruriala, eta
gaitzetarik gibelziala. Bp II 42. --Zergatik hirur barur saso kal? --Barur bat da urtheko hilabete bat bederaren.
Ib. 130.
(s. XVIII) Zerbitzatu dute Jainkoa sofritzen dutela gosea eta egarria, hotza eta billhuistasuna, nekheak eta
trabailluak, beillak eta barurak. Ch I 18, 1. Orazioa, limosna eta barua. El 72. Baruraren prezeptoak zertara
obligatzen du? Ib. 63. Behar du izan matutua, flakatua, eta hebaindua barurez, izifriñez, zilizioez, gaubellez, eta
bertze mortifikazione suertez. He Gudu 114. Etzuen Jesusek gorputza baruz edo beste bidez zer nekatu. Mb IArg
I 227. Errezu andiak, barur ta penitenzi arrigarri guziak. Ib. 352. Au benzietan da gogortasun, diziplina ta
baraurrakgaz. Cb CatV 58. Berak zuela kulpa, bere barau ta rigore eragabeakin ala eriotzara bere burua ekarri
zuela. Cb Just 97. Zer fiñetarako ipiñi zuen Eliza Ama Santuak Garizumako baraua? Lariz 114. Ardiets
zinetzake barur handi hark gal-arazi darozkitzun indarrak. Lg II 130. Erran zioten oraino halako eriak etzirela
sendatzen othoitzaz eta baruraz baizik. Ib. 170s. Zertako Elizak ordenatü dü Gartha denboretako barura?
CatLan 105. --Nola garaituko dugu Aragie? --Aspereza, disziplina eta barueki. CatUt 17. Disponitzen zelarik
orazioneki, baruereki eta berze penitenzie jenero guzieki gero exerzitetu bear zuen ministeriorako (AN-olza).
FLV 1973, 377. Elizak manatu barurak hausten dituztenek [bekhatu egiten dute]. Brtc 67. Barutu izandu zuen
Kristo gure Jaunak Desiertoan [...] eta baru abetaz naturalmentu izandu zuen gosea (Muruzábal, s. XVIII). ETZ
64.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
20

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(s. XIX) Juramentu guzurrezkua egitebanari, berrogi [sic] egunian ur ta ogi utseko baruba ta zazpi urteko
penitenzia. CrIc 163. Galtzen ote da baraurra ortz edo agiñen artean gelditu oi diran lengo janaren izpi, edo
apurren batzuek irinsten badira? Mg CC 228. Zilizio, barau ta disziplinaakaz. Mg CO 218. Prestatu ta abiatu
Jai nagusietarako baraubakaz, limosnakaz, Bederatzi-urrenakaz. Añ EL 1 76. Eta hereje askok ez dute ezertan
artu barau au. AA I 439. Zure barur, kofesio, komunione, bertze egintz on guziak deus etzaizkitzun baliatzen. Dh
233. Jazo deiteke alimentu aiñ gitxi egotia, ta indar bagia, zeiñda jostunak ez dituban obligauko barubak. JJMg
BasEsc 205. Jakiteko ze baru eta jaijegun dagozan astian. Astar II 243. Gazteak barau geiegirekiñ eritu ta erraz
biurtzen dirala maña ta erregaloetara. Echve Dev 360s. Aitzinetik zonbait othoitzez barurez edo amoinaz behar
deriogü galthatü eta iseiatü gure bihotzetan horren phitz erazitera. UskLiB 85. Igaro eban enparetan jakon gau
guztija gogo ta asmo santuetan: asi eban barua. Ur MarIl 105. Hau ederra dugu, pardi! / Barur gaitzean
nagola, / Hathorkit musikaz niri mintzatzera! Gy 231. Otoitz-barauakin berak prestatu. Lard 533. Guk bezala,
abereak ere gehienetan barura eta jan xuhurra aski ditu sendatzekotzat. Dv Lab 228. Othoitzaz eta baruraz
zerua alde ezarri. Laph 181. Mortifikazio, diziplina eta barures. CatAe 64 (CatSal 65, CatR 65 barurez).
Barauakiñ oso ergeldua zeukan gorputz hura azotaldi odolezko asko ta askorekiñ zeaturik. Aran SIgn 23.
Goroxema da berrogei egünetako barur bat, Apostoliek establitia. CatS 102. Laster zabaldu zuan batela zaliak
Santuaren miragarrizko baraubaren otsa. Bv AsL 84. Zenbatenaz ere borthitzago baitziren haren tentazioneak,
eta hainbertzenaz ere luzeago ziren haren barurak. Jnn SBi 122. Barauba dala ona eta egokia Jaungoikoaren
aserrea bigunduteko. Itz Azald 116.
(s. XX). Ninibetarren barura. CatJauf 88. Barueki, zilizioaki, eta bertze gañerako mortifikazioarekiñ. CatUlz
51. Onelako txerren-mota otoitzez eta baruz baizik ezin erauzi diteke. A Ardi 117. Aragi-uzte ta barauai
dagozkien eskubideak iristeko. KIkG 64. Hiru hilabethe hetako barurak oro ahantzirik. Barb Sup 4. Erregeren
deiari abreak oro gor; / Hartz, azeri, basurde, otso, basa behor, / Gorde dira guziak, haundi eta kozkor... /
Lehoina, barur minez, gelditu baitzen hor. Ox 130. Baru baita, afarixka egin dute etxean. "Han hecho la cena
frugal en sus casas, ya que hoy es día de ayuno". Or Eus 144. Barurak ere, soina eta soinarekiko berjakintza
sorgortzen dituelarik, gizona transa antzeko egoera batean jar dezake. Mde Pr 271. Barauen bitartez motelduko
zaio griña ori. Or Aitork 280. Barauetan eztut oinazerik aurkitu. Arti MaldanB 191. Barau luzeegiak teoriaegarria
ernatu die [gure gazteei] eta badute non ase. MIH 374.
v. tbn. fB Ic I 63. Arr May 121. CatBus 35. KIkV 79. Barur: Harb 9. CatLuz 30. Zby RIEV 1908, 414.
2. (Lar, Añ), barur (Lar, Añ (AN), VocBN), baru (Lar). (Uso pred.). En ayunas. "Ayuno (adj.), barau, barur,
baru" Lar. "Ayuno, estoy en ayunas [...] barau nago" Añ. v. BARAURIK; cf. BARAU IZAN. Irugarrena
Bazkua garizumekotan baru komekatzea. CatUt 8. Ez da eskatzen baraur egoterik, erraz erraz ezin danean. Mg
CC 228. Barur egon ondoan berrogoi egunez eta berrogoi gauez. HeH Mt 4, 2 (Lç barurtu zituenean berrogei
egun eta berrogei gau). Eztütüt nahi barur igorri, bidian ingoxa eztitian. Ip Mt 15, 32 (Lç barurik). Andrearen
mingaña / etzeguen baru: / "Biyar ere joain gera / Jainkuak nai badu!". JanEd I 58. Maiz egun osoak barur
egonez, / Gabazko loari ukho eginez, / Dena xukatua garraztasunez, / Bethi othoitzean zagon auhenez. Zby RIEV
1908, 415. Üngüratü zian desertia zointan berrogei egünez barur egon beitzen. Ip Hil 186s. Eta beilari guziak
barur doatzi, zonbait gauaz abiatuak bere etxetatik, Jauna-artzerat Orriagako elizan. Zub 78. Jendeak eldu dira
oiñuts eta baru; / iñoiz izatekoz, gaur samurtuko zeru. "En ayunas". Or Eus 251. Geiago esaten ezpadek, barau
natxegok, eta sartu gaitezen bar ortara. NEtx LBB 147. Gau eta egun jauretxean zegoen, barau eta otoitz. IBk
Lc 2, 37.
3. (Adj.). Gizon barura, erdi deiebru. Saug 40.
- BARAUA, BARURA. En ayunas. v. BARAURIK. Otsoak hau sinhetsirik, utzten dautzu goatera
[eztaietara]; / Ez zaitekeien barura. Gy 48. Betirisants lehen ardura / balinbazabilan barura / Orai hargatik
legunik dik itxura. Zby RIEV 1909, 228. [Hartza] aphur bat ibilirik / higi'ta ingura, / (Gibel-aldetik zion / sendi
usteldura) / Utzi zuen jan gabe / ez baitzen barura. Zby RIEV 1908, 765. Axeria da izitzen, / Bere xilorat
hurbiltzen. / Ez da han luzaz egoiten. / Oraino barura baitzen, / Berriz ere da itzultzen. Etcham 201.
Ez ditut igorri nahi barurak, beldurrez indarrek falta egin dezoten bidean. TB Mt 15, 32 (Lç barurik).
- BARAUA HARTU. Ayunar, hacer ayuno. --Zer egingo dau obligaziñorik eztauenak barau izaiteko, zerren
eztaukan edaderik? --Artu baraua, da ikasi edadea daukaneko. Cap 59. Hirur egunetako barur bat hartu zuen
Iñaziok. Laph 119.
- BARAUA ATERA. "Ayunar el traspaso, ostegunetik larunbat santuraño ezer jan bage barau ateratzea" Lar
(no está claro que se utilice barau, sin det., con formas personales del vb.). "Ayunar, barautu, barau egin, atera"
Añ. "Barur bat atheratzea" H. Cf. EZ Man I 125: barur egunak detzaten halaberki athera. Betaniatik
Eremura jarraitu zion, ta an Salbadoreari begiratzen zion berrogei gau ta eguneko barau andia ateratzen. Cb
Eg III 327. Eremu artan atera zuan Jesusek barau luze garbi bat. Ub 76. Barau gogorrak ateratzen. AA III 615.
Ta barau asko ez egiña gatik, orregatik ere batere baraurik aterako ez bagenuke baño bildu geiago izten digu
etsaiak. Echve Dev 360. Larunbateko baraua atera zazu, zure amak konsejatzen zaituen bezela. Arr May 123.
Meza bat entzun, edo barau bat atera. Ib. 87.
- BARAUA HAUTSI. Romper el ayuno, no cumplir el precepto del ayuno. "Baraua haustea (G), rompre le
jeûne. Barurak eta olio egunak beharrik gabe hautsiz" H. "Asko diskutidu izan zan komuniuakin baraua austen
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
21

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
zan ala ez" Elexp Berg. Cf. EZ Eliç 160: Barur egunak premia gabe hautsi tut. Ea baraurik ausi daben. Cap
97. Eta nork barura hautse bai zuten, punitu izan ziren rigoroski. Tt Arima 83. Zortzi onzatik aurrera jaten
debanak ausitzen deb baraurra. OA 154. Elizak manatu barurak hausten dituztenek. Brtc 67. Baruba ausi baga.
CrIc 139. Ez da baraurrik ausitzen. Mg CC 228. Garizumako baraur bat ausitzen zuanak. Ib. 153. Garizumako
baru bat errazoe zuzen baga austen ebanak, egin biar eban ogei eguneko ur ta ogi utseko baruba. Añ EL 1 227.
Ikusi dot iños [...] jostun edadiak obligeetan ebana [...] alan baruba austen. JJMg BasEsc 204. Euren burutik
erabagi baga, eta baruba austen azartu baga. Astar II 239. Berak egiten ditu berrogei egunian baru ain
gogorrak, eta nik [...] billatuten ditut asmo ta atxakijak ausi edo gitxijenez arinduteko. Ur MarIl 104. Eta zeri
eztaukela, barua austen dauenak, zelango obena egiten daue? A Cat 30. Barurik hautsi denetz arrazoinik gabe.
CatJauf 17.
Romper (un alimento, bebida) el ayuno. Zeren edanak ezpaitu barura hausten. Tt Onsa 50. Puska onek
eztau baruba austen. Astar II 247. Edariyak ausi eta galdu eragiten dabe barauba? Itz Azald 115.
(b. ausi V-gip; Añ; barua ausi V, G; barura autsi L-ain; barura autse R-uzt). Ref.: A (baru); EI 149, 320;
Etxba Eib; Iz ArOñ (baru-); Elexp Berg. Romper el ayuno, comer; desayunar. "Almorzar" Añ. "Desayunar" A y
Etxba Eib. "Oinddio eguardiko amabixetan baraua ausi barik nenguan" Elexp Berg. v. barausi. Oen artean
dago bulda bat txit begiragarria, non Paulo irugarrenak ematen dion Don Rodrigori meza esateko lizenzia
gauza ariñ batekin baraua ausi ondoan. Izt C 485. Yan xahar han zebillala arrundaren egiten, / Barura
hautsteko zerbait aurkitu non zukeien. Gy 66. Baziekiten Abraham-en humeak, oraziorako ordu jakin bat
arteraño, baraua austen etzutela. Lard 481. Zeruan emana izanen zitzaiotela [...] baruraren haustea. Jnn SBi
145. Arristiriko hirur orenak ziren, eta Erretora joanik zen kofesatzez akhitürik, baruraren haustera. Ip Hil 150.
Arrantzaleak barua ausi ta / kanpora doaz zintzorik. Azc PB 65. Nik jakin biar det zer ordutan eskribatzen
dezun eta zerekin, zenbat alkandora dituzun, galtzak zeñek plantxatzen dizkizun, eta baraua zerekin austen
dezun. Iraola 112. Eskatu zion kapitanari barua austen uzteko seroraren etxean. Or SCruz 26. Ithurriño baten
inguruan jarri zirelarik baruraren hausteko ogi-idor xerra batez. JE Ber 61.
(Part.). Guztiok ordurako, edariz beiñepein, ondotxu baru-ausiak. Erkiag Arran 44.
- BARAUA GALDU. Romper(se) el ayuno. Igarotzen bada eztarritik, berariaz ez dala, ur tanta bat edo
beste, ez da baraurra galduko. Mg CC 228. Baruba galduteko konseju emoten dabeenak. JJMg BasEsc 205.
Euren gogoko guraarijetan izerditu, birrindu, eta guztiz nekatuten dirianak, ezin orregaitik baruba galdu leike.
Astar II 242.
- BARAUA GALDU ERAGIN. Romper el ayuno, hacer romper el ayuno. Edariyak ausi eta galdu eragiten
dabe barauba? Itz Azald 115.
- BARAUAN. Ayunando. Erraten da Iesus zela nekhatu barurean. EZ Man II 48. Emazteki prestu bat
mundutik ihes zabillana, egunak eta gauak barurean eta othoitzean zaramatzana. Lg II 119. Jaun done Jeronimo
bat, mortuan zagoelarik barurean, penitentzian, othoitzean eta nigarretan, turuta horrek bihotzeko ikhara
ematen zeroen. Dv LEd 254. Ez zaio aski eskolari jarraikitzea, arimen irabaztea, erien arthatzea, barurean eta
othoitzean bizitzea. Laph 121. Urthe gehiena zeraman barurean / Gorphutzaren mainen beldurrean. Zby RIEV
1908, 416. Berrogei egünen igaraitera othoitzian, barurian eta penitentzian. Ip Hil 153.
- BARAU ARIN. Ayuno parcial, ayuno ligero. Matordua elduko ez elduko begira egon barik, bitartean
zerbait gozagarriz barau ariña orniduta ipiñi. Erkiag BatB 59.
- BARAU HATSEAN. "Barur atsean nago oraino (R) [...], estoy todavía en ayunas" A s.v. barurats.
- BARAU-HAUSGARRI (barurausgarri R-uzt ap. A). "Desayuno ligero" A. v. barauskarri.
- BARAU-HAUSTE (barul-auste BN-baig ap. Echaide Nav 164). Desayuno. Eta lagunduko zituen elizara
alkate soinuarekin; baita andik ostera janzi etxera ere, non egin oizuten ezkon berriak beren barau ausitzea. Izt
D 4.
- BARAU-BARAURIK (baru barurik A (que cita a Mg)). Totalmente en ayunas. Baru barurik dago
alanguetan egubardiraño, ta eztago orregaitiño atzerena biarrik gogorrenetan. Mg PAb 106.
- BARAU-DENBORA. "Angariae, laur denborak, laur barur denbórak" Urt II 85.
- BARAU-EGILE. v. baraugile.
- BARAU EGIN (V-gip, G-azp; Añ, H; barur egin BN-arb, S; Dv, H; baru egin AN-gip-5vill, B; H; baru in B;
badur egin V-gip). Ref.: Iz ArOñ (badurregiñ); Izeta BHizt2 (baru); Elexp Berg; Gte Erd 43. Ayunar.
"Badurregiñ, ayunar" Iz ArOñ. v. BARAU IZAN, barautu. Barur dagizuenean, etzaretela itxura tristetako
hipokriták bezala. Lç Mt 6, 16 (HeH, Dv, Ip, SalabBN, Leon barur egin, Ol, Or, Ker, IBe barau egin, Ur (V)
baru egin; He, TB, Hual, Samper barurtu, Echn barutu; Ur barau izan (intrans.), IBk barau izan (trans.)). Hire
diszipuluék ezpaitute barurik egiten. Ib. 9, 14. Barau egitea Elexa Ama Santeak aginduetan dauenean. Bet 11.
Barur egik ieigeietan, / berrogeian, laur mugetan. O Po 54. Berehala iarten da barur egiten, sedazko
gerrikoaren iaunzten. SP Phil 323. Enzun ezazu meza eta barur egin. Tt Onsa 173. Bazkora ethorri eta, /
Garizuman egunak, / O zeiñ handi duen besta, / Barur egin tuenak. Arg DevB 129. Laurgarrenak [agindu eiten
dau] bareu egiten. VJ 13. --Zergatik eztütügü osoki barurtzen? --Etzelakoz nozpait barur egiten Bazko tenpora,
alageranziazko tenpora zelakoz. Bp II 65. Norzuk dauke obligazinoa barau egiteko? Arz 46. Elexa Ama Santeak
aginduten dabenean baraur egitea. Cb CatV 44 (CatG 12 barautzea). Altxatu zituzten bere bihotzak
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
22

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Jainkoagana, eman ziren nigarretan eta barur egiten, eta Jainkoa konsultatu zuten. Lg I 241. Bere osagarria
galdu gabe barur egin eztirotenak [barurtzetik dispensatiak dira]. CatLan 103.
(s. XIX) Bere bekatuak gatik baraur egiten duan gizonari. Mg CC 176. Baru egiten daben gizonari. Mg CO
262. Ez zu bezela alperreriara emanda negu guzian barau egiten, zer jan ez dezula zeure bakartadean. VMg 35.
Eztago gauza ziur, edo zierturik nosgino baru egin biar dan, irurogei urteraño ala aurrerago. Astar II 239.
Eurak biarrik egin ez arren, eztabe barurik egiten. Ib. 247. Naiago det neke orretan dezun pena zuk sufritzia,
barau egitia baño. Echve Dev 362. [Iñes egiten da Demoniñoa ganik] bere gustuak ukatuagaz ta barau
egiñagaz. CatLlo 81. Eta zelan egiten da barau? Ib. 50. Barau eta erregu egiten dute. Oteiza Lc 5, 33.
Edolabere baru egijala zapatuetan. Ur MarIl 108. Barau egiten dezutenean, ez arpegi itun edo tristea ipiñi. Lard
383. Eta berrogoi gau-egunez barur egin zuenean, gosetu zen gero. Dv Mt 4, 2 (Ur barau egiñik). Horraraino
da zilhegi atsegina, beherago direnek egin dezatela barur? Hb Egia 122. Kofesorrak berheala manatzen dio
barur egitea utz dezan. Laph 44. Nathibitate bezperan eta beste zunbaitez barur egitera manhatzen gütü? CatS
96. Igandeaz kanpora, aste osoan ogi-uraz barau egiten zuen. Aran SIgn 21. Barau egiñez obra onetan /
pasatzen zuen denbora. Xe 371. Erraziñotan barriz amarna jan arren, / Arpegi txarrik iñoz ez ebela jarten; /
Baña beti fusillak egiela baru, / Nai eben, tripetatik etzeitezan galdu. AB AmaE 254. Absoluzioa ematerako iru
egunez barau egiñ. Arr May 89. Bear bezalako erakayik gabe baru egiten ez dutenak, nolako bekatua egiten
dute? Legaz 33. Ez da posible edo ezin izan leiteke nik bareu egitia, nai neuke bareu egiñ, baña ziur dakit izango
litzatena neure osasunaren kaltian. Canala Jesucristo 59 (ap. DRA). Eman ziozkan bet-betan, edo kolpe-kolpez,
barur egiten hasi aintzinetik zituen indar guziak. Jnn SBi 85. Zeintzuk egunetan baru egin bear da? A Cat 30.
Barau egin bear ez dan egunetan, barau egitea. Itz Azald 190.
(s. XX) Barur egitea da egunean aphairu bat baizik ez egitea. CatJauf 87. Egunean bein bakarrik janaz egiten
da barau. KIkV 77. Elizaren laugarren agindua auxe da: Ama Eliza Doneak agintzen duanean aragiuzte ta
barau egitea. KIkG 62. Ostiko batez zuen athea hetsi han / Otsoak nigar eta barur egin zezan. Ox 119. Eta,
bezperan edo biharamunean berak barur egin edo eginen bazuen ere, Jaun Erretorak bazkari ontto bat emaiten
zion aintzinera. Barb Sup 2. Berrogei gau ta egun, baru egiñez, otoitzean igaro zittuan. Inza Azalp 124. Egun
aietan, noski, baru egingo dute. Ol Lc 5, 35 (Leon eginen dute barur, Ker egingo dabe barau, IBk e IBe egingo
dute barau). Orain irakasten digu Yesusek, nola baru egin bear dan. Ir YKBiz 130. Iru egun on; laugarrena,
aldiz, / erio oroi dan Austerre; / katuek eta txakurrek ere / barau egin oi baitute. Or Eus 174. Eta Israelitak
barur egiten hasi ziren, Jainkoa urrikal zakioten. Zerb IxtS 51. Otoitz eta barau egiten zuten. IBk Act 14, 23.
"Ayunar a pan y agua, ur ta ogi barau egin" Lar. Ur ta ogi iru, lau, sei ta zazpi urtian barau egitiak. fB Ic
III 175.
(Baraua egin). Eginik barauba. ZBulda 17. Bere Apostoloak barauba egingo ebela. Itz Azald 116.
(Con objeto). Kuarta denborak, bijiliak, barur egin itzak, eta Garazuma osoki. Tt Onsa 180.
"(v. intrans.). Ayunar. Barau eitten naiz gaur eta ez neizu tentau usaiñ gozu orrekin" Etxba Eib.
(Barau con demostrativos, adjetivos, complementos, etc.). Eta horra non iarten den kolpe handiz haragi
haren azotatzen, legerik eztuten baruren egiten, neurrigabeko isziplinen hartzen. SP Phil 323. Jesüs Jaunak
berrogei egünez egin dian baruraren ohoratzeko. Bp I 110. --Nork eztü bekhatü egiten barur hoiek ez egina
gatik? --Hirurogei urte dienek, emazte izorrek, [...]. Ib. 110. Lehenbiziko Ermitauek baiño barur garratzagoak
egiñ letzakenak. He Gudu 38. Egin zituen orazio, barau, ta penitenzia guziak. Cb Eg III 306. Egin bear eben
amar egunian ur ta ogiazko baruba. Añ EL 1 227. Baru au egiten badozu. Astar II 248. Barau asko ez egiña
gatik. Echve Dev 360. Elizaz manhatü barurak fidelki egin itzazü. UskLiB 76. Ez zala neke andija astian baru
bat egitia. Ur MarIl 105. Hezur eta larru ya otso bat egiña / Haiñ zeukaten orek arthaldeen griña: / Zebillala
zerbait non kausi zezaken, / Barur luzeskoa egiñ ya baitzuen. Gy 31s. Ostiral santu egunean egiñ oi dan barau
modua bera egiten zuen. Arr May 195. Nik barau pizkat egiteko aolkua bakarrik emango dizut. Ez dezu besterik
bear ondo baño obeto izateko. Lab EEguna 63. Ama doloretakoaren eguneen baru egiten duana zorionekoa da.
(G-goi). A EY I 119.
- BARAU EGINARAZI. Hacer ayunar. v. barauarazi, BARAU ERAGIN. Ematen diote bazka ferde puxka
bat, gatzarekin eta minagre xorta batekin. Bainan hori aski ez-bada, barur eginarazten diote. Dv Lab 261. Barur
egin-arazten ahal othe diozuete jaun-esposaren adiskideeri, jaun-esposa berekin duteno? Leon Lc 5, 34 (IBk
barau egin erazi; Lç barur erazi, Dv barur eragin).
- BARAU-EGINBEHAR. Precepto de ayuno. Barau-zaro egunetan, barau egin bearrik galdu egin badozu.
Añ EL 2 138. Ba dago Españan aragia-izte ta barau-eginbearra egun batzuetan kentzen dauan berarizko legea.
KIkV 78 (KIkG 63 barau egin bearra).
- BARAU-EGITE. Ayuno, acción de ayunar. Aragi-uzte ta barau-egitea. KIkG 62.
- BARAU-EGUN (V-gip; Lar, Añ; barur-egun Lar, H; baru-egun V-gip, B; baraur-egun Lar). Ref.: Izeta
BHizt2 (baru); Etxba Eib; Elexp Berg. Vigilia, día de ayuno. Barur egunetan, Garizuman, Karta denboretan
eta Abenduko baruregunetan. Ber Trat 123r. Barur egunak detzaten halaberki athera / Iaun puxanta baketzeko
penatuen aldera. EZ Man I 125 (cf. BARAUA ATERA). Hik halaber bentzutzeko haragi gudutsua, / Errespetuz
begira zak barur egun Saindua. Ib. 32. Barur egunak premia gabe hautsi tut. EZ Eliç 160 (cf. BARAUA
HAUTSI). Barur egunean mengoa gabeko gauza debekatu iatea da mortal. Harb 175. Batzuek bere lazotasunez,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
23

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
zeren ezpaitira giristino finak, barur eguna mengoa gabe hautsten dute. Ax 56 (V 37). Barurak hirur ase. Hirur
ase hauk aditzen dira: barureguneko barazkariaz, aitzin-eguneko auhariaz, eta biharamuneko askariaz. O Pr 67.
Barur egunian tribaillatzen denian. Tt Arima 67. Izen ez arren barau egunak edo obligazinokuak. ZBulda 18.
Ogei eta bat urte kunplidu zitzaizkon azkero, ausi ote deban barau egunik. OA 154. Garizuma santuko baru
egunetan. Ib. 153. Debekatzen digute edatea barur egunean? El 63. Barau egun bat ez sufritzearren. Cb Eg II
147. Herriko Meza Nausia enzüten eztütenak obligatiak direia jakitera badenez barur egünik aste hartan?
CatLan 103. Ta othorduz kanpora ezer jan diteke baru-egunetan? Ub 188. Zillegi da barau-egunetan, arratsean
egin oi dan afari-usia edo Kolazioa. Ib. 187. Gutxiago jatea, barur-egunetan egiten den bezalatsu. Dh 57. Ezin
agindu leijo otseinari egun guztijetan egon deila lexiba, edo bogada joten baru egun oso baten. Astar II 241.
Barur egünian ezta egin behar apairü bat baizik. CatS 53. Konfesiyo ta barau-egunak / animaz akordatzeko. Xe
374. Abenduan gaude, gaur larunbat eta barau eguna da. Urruz Urz 25. Nola barur eguna baitzuten, eta
ezapitziren oraino hamar orenak baizik, joan zen aintzina, erranez etzirela oraino baruraren hausteko orenera
helduak. Jnn SBi 145. Eta ogetabat urte izanbakoak, baru-egunetan ezer egin bear daue? A Cat 30. --Zelako
eskubideak emoten dituz Okela-Buleak? --Garizumako eta barueguneko egun guztietan okelea jan al izatekoa.
Itz Azald 118. Barur-egunak mehe egun dire fededun guzientzat. CatJauf 88. Barau-eguneko goiz-arratsetan,
ezer artu al diteke? KIkG 62. Barau egunak aldatu edo kendu dezazke orain Aitta Santuak. Inza Azalp 102.
Baru-egunetan ere ori bera egiteko esaten digu Yesusek. Ir YKBiz 130. "San Matioren barau-eguna, /
ardantzeraiño" ziola. "El ayuno de San Matías dura hasta la viña". Or Eus 383.
- BARAU ERAGIN. Hacer ayunar. "Bellum ventri indicere, barurtu, barurarazi, barureragin, gosearazi" Urt III
295. v. barauarazi, BARAU EGINAZI. Utz zezanak bere alhorra ereiteko xoriegati, bere burua gosez hil
zezan xorier barur eragiteagati. O Pr 477. Eragizue barur bat, eta irabaz ezazue bi lekhuko faltso, erranen
dutenak Nabothek blasfematu duela Jainkoaren izen saindua. Lg I 361. Barur eragin othe diozokezuete
ezkonberriaren lagunei, ezkonberria berekin duteno? Dv Lc 5, 34 (Arriand barau eragin; Lç barur erazi).
- BARAU ETA BARAU. Ayunando continuamente. Ta geroko bere predik denbora guzian len bezain
gogorki jaunzia, baru ta baru ta penitenzi bizitua, munduko arinkeri, ondasundi ta antust guziak bere oinpera
dituena. Mb IArg I 70.
- BARAUETAN. Ayunando, haciendo ayunos. Baruretan eta orazionetan enplega zaiteztenzát. Lç 1 Cor 7, 5.
Iainkoa serbitzatu dute gosez eta egarriz, hotzez eta billusiz, ibilliz bijilietan eta baruretan. SP Imit I 18 (Mst
baruretan). Ez othe da bada hobe, zenbait egun nigarretan, baruretan, garraztasunetan iragatea, ezenez
eternitate guzian infernuan erretzen egitea, nigar-marrasketan eta errabian? Dh 209. Gaiak eta egünak
igaraiten zütialarik othoitzetan eta baruretan. Ip Hil 118. Orain ordea bear goxo dut eta goxotasun onen aurka
ari naiz, atzi ez nazan eta egunoroko gudua dut baruretan, ene gorputza maiz morroi biurtuz. Or Aitork 280.
- BARAU GAITZETARIK. Totalmente en ayunas. "Barur gaitzetarik ez edan arnorik, ne buvez pas de vin étant
à jeûn" Dv.
- BARAU GAITZIK. Totalmente en ayunas. Barur-gaitzik khexo zebillan maistroa; / Nola ere omen baitu
yan-xahar gaitztoa, / baita bildots mamiz zintzurra frianta / Laster gaixoari badema disputa. Gy 9.
- BARAU GORRIAN. En ayuno natural. --Zer erran nai du "baru gorrian egotea"? --Da goan deneko gau
erditik asi ta deusere yan ta edan gabe egotea. Legaz 44.
- BARAU IZAN (Lar, H; bareu izan Lcc; barur izan SP, Lar, Añ (AN), Dv, H; baru izan V ap. A; VocB). a)
(Con aux. intrans.). Ayunar. "Barur naiz, je suis à jeun, je jeûne" SP. "Yo ayuno, tú ayunas, &c., barau naiz,
zera, &c." Lar. "Ayuno, estoy en ayunas [...] barur naiz" Lar y Añ. "Avec cette nuance: barur naiz, je jeûne
d'obligation, ou j'accomplis un jeûne, et barurik naiz, je suis à jeun, je n'ai pas encore mangé" H (cf. sin embargo
infra los ejs. de Archu y Oxobi). Desgisatzen dituzte bere begitharteak, barur diradela gizonei ageri
diradenzat. Lç Mt 6, 16 (Ur barau izan, Ip, SalabBN, Leon barur izan, Echn baru izan; He, TB barurtu, Or, IBe
barau egin, IBk baraurik egon; Or barutzalle agertu, Ker baruzale agertu). Laur egun dik ordu hunetarano
baininzen barur. Lç Act 10, 30. Ogiz eta urez ziñen / barur gehienean, / hala idukitzen gorputza / bere
eginbidean. EZ Noel 172 (cf. infra ur eta ogi barur izan). Zer egingo dau obligaziñorik eztauenak barau
izaiteko, zerren eztaukan edaderik? "Obligación de ayunar". Cap 59. Komodamente barau ezin leitezanak,
zarrak, eta gexoak, eta bear egin bear dabeenak. Ib. 59. Gure Espirituak bere libertatia hobeki konserbatzen du
gorpitza barur denian. Tt Ar 63. --Zer behar da Sakramentü honen merexitürik hartzeko? --Fedia, xahütarzüna,
debozionia eta barur izan. Bp I 72.Zer eginen du adinaren faltas barur estenak? El 64. --Zer endelgatzen düzü
diozünian izan behar dela barur? --Endelgatzen düt jan eta edan gabia izan behar dela gauherdiz geroz. CatLan
139. Baru danak zerbait arzen badau gomuta baga, edo aragirik jaten badau, eztau pekaturik egingo. Astar II
240. Zer, barur denari hire botz eijerraz / Minzatzen hiza bai zinzinzki? "Lorsque je suis à jeun". Arch Fab 215s.
Barau zeratenean bada, etzaiteztela paratu ipokritak bezela itunak. Ur Mt 6, 16 (Lç barur dagizuenean). Barur
izan behar da, erran nahi beita, gaiherdiz geroz jan ez edan gabe. CatS 78. Ez da behinere haizu barur ez
delarik komuniatzea? CatJauf 115. Hiru, lau, bortz artzain! / Otsoa dena zain; / Bortz, sei, zazpi zakur! / Otsoa
da barur; / Ardiak maltso, / Otsoa otso. Ox 92.
(En la expresiones ur eta ogi barau izan, 'ayunar a pan y agua'; cf. ur eta ogi barau egin, barautu). Pobre
behartsuak bezala bizi ziran, ur ta ogi barau zirala, doi-doia artzen zuela biziarentzat behar zuena. Ub 118s .
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
24

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
b) (Con aux. trans.). --Ez, ez. Eskerrik asko. Nere tripak ez du ondo artzen [bixigua]. --Egin beza prueba eta
barrenen ez bada ondo arkitzen apareju bat botako diyogu ateratzeko. --Gañera barau det. Sor Gabon 29s.
Andik egun bitara Olentzaro mozkor; / jendeak barau du, ta arrek bete zilbor. "La gente guarda ayuno". Or Eus
135. Errian esana da katuak ere barau dutela Austerre-egunean. Ib. 174n. Barau duzuenean, ez ipini aurpegi
ilunik. IBk Mt 6, 16 (Lç barur dagizuenean).
- BARAU-LEGE. Precepto de ayuno. Eliz Amaren barau-legeaz / ez omen ari axola. Or Eus 383.
- BARAU-LISTU (baru-listu AN-larr; baru-lixtu B). Ref.: A EY I 120). Saliva de una persona en ayunas.
Baru-lixtua ixtizurriak igortzitzeko ona da (B). A EY I 120.
- BARAU-MENDI. Emen natorkizu Baru-mendira Zure oiñetara. "Al Monte del Ayuno". Or Poem 519.
- BARAU-MOKADU. "Barupokadu, desayuno, parvidad" VocB.
- BARAU NATURAL. Ayuno natural (el que se guarda desde medianoche hasta comulgar). Barur naturala
da eguna hasten delarik gauherditarik gauherditara, noiz ere nehork ezpaitu deus hartu. Tt Arima 50s.
Bigarrena, barau naturalean egotea. Iraz 59. Baraur naturala edo ezer bere artu baga egotea. Cb CatV 75. Zer
aditzen da komulgatuko danak eraman bear duen baraur natural edo oso osoaren izenez? Mg CC 228.
Gauberditik orduraño baru naturalean egotea. Añ CatAN 55. --Zer aditzen duzu barur naturalean iuaiteaz? --
Izan behar du gauerdiz geroz ian eta edan gabea, non ez duen komuniatu behar eri bezala. CatLuz 171.
v. tbn. OA 72. AA I 427. CatLlo 71. Barur natural: CatLuz 37. Baru natural: CatUlz 44.
- BARAU OSO. Ayuno total. Baru osuan egotia: au da, gaberdi ezkero jan edo edan baga. CrIc 139. Baraur
osoarekin komunioa artutzeko. Mg CC 228. [Ondo komulgetako bear da] barau osoa, edo aurreko gaberditi
komulgau osteraño, ez ezer jan, ez ezer edatea. CatBus 46. --Zelako prestaerak eroan bear dira gorputzaren
aldetik? --Barau osoa da bearbearrekoa dana. Itz Azald 161. Baitzakiten holakoetan barur osoaren legea
jasaiten presunerek. StPierre 38.
(Barau oso-oso). Zer aditzen da komulgatuko danak eraman bear duen baraur natural edo oso osoaren
izenez? Mg CC 228.
- BARAU-HOTZ (barur-hotz H, A), BARUR-HOTZA. Totalmente en ayunas. "Barur-hotz naiz, je suis
absolument à jeun et avec faim" H. "Barur-otz (L-côte, BN-lab), [...] ayuno completo. Barur otza naiz oraino
(BN-mix)" A s.v. barurats. Deskantxurik handienean abiatzen zen Betharramerat buruz barur-hotza. Etcheb
MGaric 157.
- BARAURIK (V, G; Lcc, Lar, Añ; bareuik Lcc; barurik V-gip; SP, Lar, Ht VocGr, Lecl, Dv, H; baruik V-gip;
baraurrik G). Ref.: A; Iz ArOñ (baru), To (barau), UrrAnz (baruik); Etxba Eib; Elexp Berg. En ayunas. "Ayuna
cosa, bareuik" Lcc (al comienzo se escribió gauza, tachado). v. barau (2), BARAUAN, BARAUTAN. Eztitut
barurik igorri nahi, bidean flaka eztitezenzat. Lç Mt 15, 32 (Dv, Hual, Samper, Ol, Leon barurik, Echn baruik,
Ur, Ker, IBk, IBe baraurik; TB barurak, Arriand barutsik; HeH ian gabe). Egon bear dugu barurik, janik eta
edanik bage. Ber Doc 155r. --Sakramentu santuau artuteko, ze disposiziñogaz bear dogu etorri? --Baraurik. Cap
65. Enazazula utz zure ganik ioaitera barurik eta iharturik. SP Imit IV 16, 3. --Nolako ziren süperstizione
hurak? --Danzatzia sü horren baranoan, jokhatzia, Kantore itsusien erraitia, su gaña belharren egoiztia;
Eguerdi beno lehen, edo barurik hen bilzia; bere gañen hen ekhartia, urte orotan edükitia. Bp II 115.
Dezenziagaz da baraurik joan elexera. Arz 59. Badaki barurik egon bear duela. El 95. Lenbizikoa barurik,
bigarrena grazien [komekatzea]. Ut 24.
(s. XIX) Alan sartu nas emen kuartillu bat atera, eta zerbait jaatera, bada urrin egiten jat neure etxia barurik
biurtuteko. Mg PAb 44. Nik ikusi baneu bizkaitarretan euskeriaren zaletasun kiputzetan nekusana, ez nintzan ain
esker dongakua izango, zein da itxiko nituban barurik neure bizkaitarrak. Mg CO III. Alaere Sakramentu au artu
dezakee, eta artzen due eriotzako perillean arkitzen diranak, baraurik egon ez arren. AA I 439. Ah! zeiñ ongi
datorren orixe urliarentzat, zeiñ ongi beste ura sandiarentzat; eta zuretzat? Zu baraurik etxera. AA III 598.
Behar düzü barurik izan. UskLiB 94. Otso bat barurik / Hara da jiten, / Gosiak deithurik. Arch Fab 89. Eta
gelditu zen gormanta barurik. Gy 51. Nik ez nituke baraurik bialdu nai, bidean desmaiatu ez ditezen. Lard 404.
Nola ez da egongo / oso argaldurik, / irukitzen badute / askotan baraurik? Bil 41. Barurik doha eta, zalhuago
juaiteko, onthutsik. Laph 107. Eta ez bazan izan erbi bat erosi degulako, geldituko giñan baraurik erremediyorik
gabe. Sor AuOst 90. Egun artan baraurik / Tripea ustua, / Komulgetako ustez / Garbirik barrua. AB AmaE 340.
Adierazoaz ordiyekiñ zebillena, arkituko zala arrisku andian ezurrak ausi eta baraurik gelditzeko. Urruz Urz 63.
Baraurik eldu bear da komulgetara. Itz Azald 160.
(s. XX) Oben astunik ez egiteko, gorputzak baraurik egon bear dau. KIkV 92. Gure zintzurra bapo, / oienak
baraurik. JanEd II 100. Othoitza lagun, bortz aste bethe barurik egon ondoan. Ox 68. Bizpahirur egun
aintzinetik, erdi barurik egoiten naiz. Orizue, ahamenik ez dut harturik, atzo eguerdiz geroz, kafe ttirritta batez
bertzerik. Barb Sup 21. Mendiz gaindi, eta denak, yakina, barurik, Yauna-hartzeko Orriagan. Zub 78. Zera...
bertsotan baraurik ariko aiz. Ez den gutxi uste. Lab EEguna 101. Baña naiago eukian baraurik egon maltzur
areri usartu ixan baño. Otx 39. Barurik ez ditut beren etxera igorri nai. Ir YKBiz 232. Otoitz obe egiten da
zerura baraurik, / sabela astun danean, ez baita damurik. Or Eus 248. Hor, jaun erretora esposen beha dago,
barurik, mahain saindu ondoan. Lf Murtuts 54. Bera baraurik zioken artean, besteak asebetetzen ari dituk.
Etxde JJ 149. Bainan bai oraiko bazkaririk gareztienari orduko besteko gozamena atherateko, urthe bethe
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
25

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
baraurik egon beharko nintzakela. Osk Kurl 85. Itxuli zan baraurik etxera. Etxba Ibilt 466s. Ortatik pentsatu
izan det, besteak ere baraurik baño naiago dutela ondo bazkaldu eta kape bat artutako garaian. Uzt Sas 22.
Negu partian nik gauak beti / ezteramakat barurik. Mattin 112. Nekez ta eziñean jeitxi zan au, egun guzia
baraurik pasatakoak oi duan bezela. Berron Kijote 46.
- BARAUTAN (V ap. A; Añ). En ayunas; ayunando, haciendo ayuno. v. BARAURIK, BARAUAN. Beinbere
ez uts egin Meza Santa adoragarria eta albaitanez enzun barautan. Añ EL 1 12. Andrea da barautan / berbagurea,
/ baina ordirik badago / ittuxurea: / barre gangarrak / daukez zantarrak, / ta noizik beinean / zoronegarrak.
Azc PB 107. Barutan berrogei egun eta berrogei gau egon ezkero azkenean gose izan zan. Ol Mt 4, 2.
Gixa-emiai ez, eskutuz dan eure Atteari baño, agirtzeko barutan. Arriand Mt 6, 18. Eta barutan, ez agiri,
azalguzurraik letz, betillun. Ib. 1, 16 (Lç barur dagizuenean).
- BARAU-TIPIL. "Barur-thipil (S), complètement à jeun" Lh. v. BARUR-HOTZ.
- BARAU-TU (barur-tu BN-ciz, S), BARAU-TXU (V-arr). Ref.: A EY I 120. Saliva de una persona en ayunas.
Umeai begiak osatuteko bere, ona da barautxua (V-arr). A EY I 120. Nausiai bere ondo da, pistak
daukezanean, begiak barautxuaz garbitutea (V-arr). Ib. 120. Barur-tuia haurren basasuiaren sendotzeko hun
duzu (S). Ib. 120.
- BARAU-TXISTU (baru-txistu V-ger-m). Ref.: A EY I 120. Saliva de una persona en ayunas.
"Baru-txistua equivalente a barurik ateratzen dugun txistua" A Morf 393.
- BARAU HUTS. Ayuno total. Nastau daitekez aragia ta arraña barau utsa dan egunetan. KIkV 77 (KIkG
62 barau utsa).
- BARAU-HUTSEAN (Añ (V)). "(En) ayunas" Añ.
- BARAUZKO. De ayuno. Beren besoak eta gorputza baruzko igeriz, otoitzez, Mezak entzutez, [...] nekatu
nai ez dituztenak. Mb IArg I 249.
- TREMINEKO BARAU. "Tremineko baraua, ayuno riguroso (V-arr)" A EY III 333.
baraualdi, barualdi, barukaldi (Bera). Época de ayuno. "Témpora" Bera. Aragija izteko egun gustijak. [...]
Udabarriko barukaldija. Udeko barukaldija. Udazkengo barukaldija. Neguko barukaldija. AG 986. Ortan asti
aundia galdu ta itxasbidea zail egin zan, barualdia igaro baitzan. Ol Act 27, 9 (Ker barau-aldi; Lç barur).
Eurokaz (oparigaiaz) emoten dautsagu asiera baraualdi santu oni. Ker EMeza 99 (ap. DRA). Hay 2 ejs. más en
DFrec de baraualdi.
barauarazi, barurarazi (Urt III 295), barurerazi. Hacer ayunar. "Bellum ventri indicere, barurtu, barurarazi,
barureragin, gosearazi" Urt III 295. "Baruarazi" LE-Ir. v. BARAU EGINARAZI, BARAU ERAGIN. Barur
erazi ahal ditzakezue ezkonduaren ganberako jendeak ezkondua hekin deno? Lç Lc 5, 34 (He, TB baruraraz; Dv
barur eragin).
baraugabetu, baraubagetu (Añ). "Desayunarse, [...] baraubagetu" Añ.
barauge. "Desayuno" Lar.
baraugetu. "Desayunarse, baraugetu" Lar.
baraugile, barur-egile. Ayunador, que ayuna. "Jeûneur, barurzale, barurregile, barurti" Casve. v.
barautzaile. Baruetik barura konplitu izatekoz, nezesario da barur egilia den grazian. Tt Ar 61. Anna
alhargün perestü, profetesa, eta barur egile handia. Bp II 105. San Geronimo andiak (bera guztiz mortifikatua,
eta baraugillea bazan ere) ematen digun konsejuaz batera diot, obe dala jatordu jakiñetan neurri onarekin jatea.
Gco II 64.
baraur. v. barau.
baraus. v. 1 barauts.
barausi (V; Añ (V), H, Zam Voc), barusi (V-ple). Ref.: A; Garate 6. a Cont BAP 1962, 258 (baruzi). 1.
Desayunar. "Almorzar" y "desayunarse" Añ. v. BARAUA HAUTSI. Egundu baxen len egongo litzatekez
Elex-ateetan itxadoten Mez-Emollea; aztuko leukee baraustea, eta gox guztian urtengo eleukee Elexatik! Añ EL 1
85. Au dala-ta lenago yai-egunetan eta gaur egunik geienetan baserri ta etxe askotan dagoan oiturea, au da,
goizean barausteko kopatxo bana edo biña aguardiente erre ume ta nausiak artzea, benetan oiturarik
txarrenetarikoa da. EEs 1925, 62.
2. "Almuerzo", "desayuno" Añ. Darabiltzu etxe guztia goikoaz bera biraoka [...] denporaz barausia prest
idoro eztozulako. Añ MisE 217.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
26

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barauskarri (V-arr-oroz-och ap. A; Zam Voc), baruskarri (V-arr-ger-och ap. A). "Barauskarri, desayuno" A.
"barurausgarri, baruskarri, desayuno ligero" A. v. BARAU-HAUSGARRI.
baraustu (G ap. A; H). "(G), confundir, embrollar" A. Badarasate pulpituan hitzera naasi bat, beiñ Euskera,
beiñ Erdera, beiñ Latiñera, guzia lerdatua , zikindua, baraustua. Lar, carta a Mb 279.
baraute, barute (A DBols). "Cuaresma (neol.). Lit. 'temporada de ayuno'" A DBols. Baruteko (Garizumako)
laugarren igande au. A EEs 1916, 14. Zatoz onera. Barute-aurrean (garizuma-aurrean) Don Juan Jose ta biok
emen izango gera. A Ardi 96.
barauti (Lar, H), barurti (Lar, H, Casve). "Ayunador, barautia, barurtia" Lar. "Jeûneur, barurzale, barurregile,
barurti" Casve. v. barautzaile.
barautiar, barurtiar (SP, A Morf 211), barurdiar (H). "Jeûneur, qui aime à jeûner" SP. Obra onei iarraikia. /
Andre barurdiarra. EZ Man II 196. Barurdiar izateko / Dohaña egidazu EZ Eliç 48. Joanesen eta farisauen
dizipuluak, bada, barurtiarrak baitziren, ethorri zitzaizkon eta erran zioten: "Zergatik barurtzen dire Joanesen
eta farisauen dizipuluak eta zureak ez dire egiten?" He Mc 2, 18 (HeH barur egiten baitzuten).
1 barauts (V, G, L; Lar, Añ (G), H), baraus (V-arr), baruts (V-gip), barrauts (V-ger), bahuts (S; Gèze, Dv, H),
balutz (V-gip). Ref.: A (barauts, baraus, baruts, bahuts); A Apend (barrauts); Lrq /bahüc!/; Iz ArOñ (balutz).
1. Espumarajo, espuma de la boca; espuma en gral. "Babas mayores" Lar. "Écume de la bouche" Gèze, Dv y
Lrq. "Bave" Gèze. "Écume" Ib. "Écume de la bouche, bave. Ardoaren bahutsa lohikeria, l'écume du vin est le
libertinage (Esc. Li). Syn. habuina. Ce mot ne paraît autre qu'une syncope de barautsa (G), même signification"
H. "Baraus (V-arr), espuma" A. "Barauts [...], espuma de la boca" Ib. "Balutz, balútza, (la) espuma de boca (en
ovejas, vacas, etc.)" Iz ArOñ. v. habuin. Au izango da, Jaunari eskeñi bear diogun biotza, aurrena munduari
eskeintzea, ta munduaren barautsez loitzea ta zikintzea. AA III 358. Eta ezda geldituko barautsa ta pitxa
purrustaka dariola, alik eta txit arras aunatu dadin arteraño. Izt D 27. Leoi amorratuaren gisa barautsa ta pitsa
zeriola. Izt C 259. Jarraik [itxas arroa], jarraitu, Jaun onek isten / Badeusk oraindik, / Barauts ta bitsok odeiez
gora / Boteagaz. AB Olerk 207 (en la vers. de AmaE 127 baraust ta bitzok). Azken señale hau da errabiaren
señalerik segürena. Ez hüllanik ere hain segür bahütsa. Eskual 7-8-1908 (ap. DRA).
2. "Baraus (G-to), olor de comida o bebida que despide uno del estómago. Orri darion barausa ere gezurra
dek" A.
2 barauts (V-gip), barautz (V-gip), barutz (V-gip). Ref.: A; SM EiTec1, EiTec2; Etxba Eib (barautza); Elexp
Berg (barautz, barutz). Broca. "Birbiquí, artefacto muy antiguo con el cual se horada el hierro" A (que podría
haber interpretado mal). "Indar larregikin sakatzen dozulako, barautza apurtzen jatzu" Etxba Eib. "Joan hari
ferreterixara eta seiko barutza ekarri" Elexp Berg. Barautsak (broca), epaikiak ta gañerako erremintxa
guztiak epetakuak ei zituen. SM Zirik 106. En DFrec hay 18 ejs. más.
- BARAUTS BIHURRI. "Barautz-biurri, broca en espiral. Barautz biurrixak, ostianguak baño lan askokin
geixago egitten dau" Etxba Eib.
- BARAUTS-ETXE. "Portabrocas. Barauts-etxiak baintzat, gaur-gaurkoz, Markiñako "Esperanza"k eitxen
ditxuanak onenak" SM EiTec1. Hay un ej. más en DFrec.
barautu (V; Lar, Añ, Dv, H), barurtu (L, BN, R, S; SP, Urt III 295, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, VocBN, Gèze, Dv,
H), barutu (Aq 1021, VocB, H, A). Ref.: A (barautu, barurtu); Gte Erd 43. Ayunar. "Barurtzea urez eta ogiz"
SP. Tr. Documentado desde Leiçarraga, es usado con aux. intrans. y, a partir de la segunda mitad del s. XVIII,
tbn. con aux. trans. v. BARAU EGIN, BARAU IZAN.
Baldin traburik ezpadugu, barur gaitezila. Mat 10. Barutzen den egunean edo diziplinatzen denean. Ber Trat
108v. Desertu tristetik heldu / da Satan garaiturik, / eta berrogei egunez / debotki baruturik. EZ Noel 87.
Berrogoi egunen ephe / Luzez zela barurtu. EZ Eliç 48. Urtheko orzillare guziaz barurtuko dira. Harb 427.
Baldin barurtu bagara, orazinotan egon bagara, [...] hautzaz guztioz eskatuko zaiku kontu. Ax 163 (V 109).
Zein gogorki barurtu diren! SP Imit I 18, 2. Asteazkena, orziralea eta larunbata dira egunak, zeinetan
lehenagoko Giristinoak geiago barurtzen baitziren. SP Phil 317. Desertura eramana, / Hanbat barurtu dela, /
Sant-Eleonorek, Iauna, / Kontenplatzen duela. Arg DevB 123. Zoin barurtü baitzen desertian berrogei egünez.
Bp II 41. Agintzen debanean barautzea. OA 5. Barur gaitezila Garizuman. CatLav 154 (V 78). Laugarrena,
barurzea. El 9. Ezin baru daitezkenak adinaren edo enfermedadearen edo trabajuaren gatik. Ib. 64. Eliz-Ama
Santuak agintzen duenean, barautzea. CatBurg 31 (Mb IArg I 30, Cb CatG 12, CatOiq 259 y Lariz 114
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
27

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barautzea). Barurtzen zaretenean, ez zaiteztela izan triste. He Mt 6, 16 (TB, Samper barurtu (trans.), Hual
barurtu (intrans.), Echn barutu (intrans.); Lç barur egin). Bada berrogei egunez barutu zen Jesus jatekorik edo
edan piskarik ere artu bage. Mb IArg I 227. Jaten jarri zan, ta batek esan zion: ori ere kontu ona degu, barautu
bearrean, mai bietan jatea. Cb Just 46s. Barutu izandu zuen Kristo gure Jaunak Desiertoan berrogei egunean,
eta berrogei gauean (Muruzábal, s. XVIII). ETZ 64. Eztü behar bere büria barurtzetik, konseillü zühür batez
bezik dispensatü. CatLan 103. Zertako barautu behar gera Garaizumako egun guzietan? Ub 189. Barutu ogi ta
ur solles zazpi ortzilares (23). LE-Ir. Eliza Ama Sanduak manatzen duenean barautzea. Añ CatAN 40. Leku
batzuetan barautzen zan egun oro, beste batzuetan astean iru egunez. AA III 454. Ezin barur ditekenak egin
beza bertze zenbait mortifikazione. Dh 57. Barautu al badezakezu. Echve Dev 359. Zer bekatu egiten du egiazko
motiborik gabe barutzen ez denak? CatB 50. Bainan eguna ethorriko da ezkondu berria khenduia izanen
baitzaiote eta orduan barurtuko dute. EvL Mt 9, 15 (SalabBN barurtuko dute, Echn barutuko'ute). Eliza Ama
Sainduak manatzen duenean, barurtzea. CatLuz 19. Orduan barautuko dute egun aietan. Oteiza y Brunet Lc 5,
35. Aintzinetik zenbeit egunez barurtzen ziren. MarIl 114. Gaitz batetik erori zen areago batera, / Eta azkenean
ethorri osoki barurtzera / Eta goseak hilltzera. Gy 100. Zuk, bada, barautzen dezunean, zere burua igortzi eta
arpegia garbitu ezazu, gizonak jakin ez dezaten barautzen dezula, ezpada zure Aita isilla dakienak. Lard 383.
Yan edo barurturen dute, hark yatean edo barurtzean. Hb Egia 64. Elizama sanduak manatzen duenean
barurtzea. CatAe 48 (CatSal 49 barurtzea). Eskeñi zioten Jesusen Amari, Baldin laguntzen bazien erria esitzera
zetozenen garaitzan, egingo ziotela ots aundiko pesta, bezperan barurtuaz. Zab Gabon 94. --Nola bear da
barutu? --Janari debekatuetatik begiratuz. Legaz 33. Esanaz, astean egun batez barautzea gauz andia etzala.
Arr May 123. Nor daude obligetuik barutzera? CatUlz 35. Eta nolanaiko aitzakiagatik barautzen ez dutenak
nolako obena egiten dute? KIkG 62. Yoanen ikasleak maiz barutzen dira ta otoitzak egiten dituzte. Ir YKBiz 93.
Erramu-larunbata eta Lazaro-ostiralez barutzen dana salbatuko da. (AN-larr). A EY I 119. Erramuko
ortzilarean barutzen eztena. (AN-araq). Ib. 119.
Ur eta ogi barautu 'ayunar a pan y agua'. Cf. Ur eta ogi barau izan, barau egin. Ur ta ogi barautzeko
lizenzia beñ eskatu, ta eman zion [Maisuak]. Cb Just 46. Agindu zuen amar egunez ur ta ogi barau zedilla
onelako denboran Elizan itz egiten zuana. AA I 532. Igandeaz landara [...] bizitza guzian barautu zan ur ta ogi.
Ib. 288.
(Dv, H). (Con objeto directo). Eta barurtu zituenean berrogei egun eta berrogei gau, finean gose zedin. Lç
Mt 4, 2 (Dv berrogoi gau-egunez barur egin zuenean). Lagun gabe ioan ninduen portuetan barrena / Garizuma
barurtzera ian gabe ahamena. EZ Man I 26. Hartarakotz barur ezak garizuma guztia. Ib. 32. San Andre
egunetik eguberri egunerainoko abendo guziak barurtuko dituzte osoki. Harb 427. Gartha, Bijili, garizumak, /
Osoki tuk barurturen. Gç 215. Zergatik barurtzen dütügü Besta handien bezperak? Bp II 130. Laur denborak,
bijiliak eta garizüma barurtüren tük osoki. CatLan 103. Garthak, bijiliak barur zatzu, garizuma ere osoki.
CatLuz 20. Manhatzen gütü Goroxümaren, Laur Thenporen, eta Besta zunbaiten bezperen barurtzera. CatS 53.
Gartha, bixiliak barur zatzu, garizuma ere osoki. CatJauf 87. Zertarako eztuzu Erramu-ortziralea barurtu? (Ae).
A EY I 119.
(Con ablativo). Ayunar (de algo), abstenerse (de). "Barurtzen naiz haragi iatetik, je jeûne de viande" SP.
Hala da bada komunzki zahartzeko pairamendua, begiramendua, eta bekhatuetarik barurtzea ere: ezinezkoa da,
eta ez borondatezkoa. 'Apartamiento del pecado'. Ax 176s (V 119).
(Con objeto directo). Zenbatek iten tusten triposkeriak ta ordikeriak umeen kostus! Au da umeek barutzea
iresten duena aitak. Au da aitak irestea umeen nigarrak (118). LE-Ir.
barautz. v. 2 barauts.
barautzaile (Lar, H), barurtzaile (SP, Lar, H), barurtzale (T-L), barurzale (Casve), barutzaile (H). "Ayunador,
[...], barautzallea, barurtzallea" Lar. "Jeûneur, barurzale, barurregile, barurti" Casve. v. baraugile; cf.
barauzale. Bortxaz barurzale. Saug 39. Bortxaz, eztuena zer jan, barurzale. "Ieûne par force". O Pr 104 (SP
copia barurtzaille en su dicc.). Gibelerakoan erran zautaten barurtzale, Confuzioren sinhesteko khartsuenatarik
zela. Prop 1897, 108. Hunen hitz batzuek ezarri zituen barurtzailearen begietarat. Ib. 110. Gatua barurtzale
esnerik ez dueno. Herr 25-1-1962 (ap. DRA). Aurpegia zargailtzen dute, ba, gizonei barutzalle agertzeko. Ol Mt
6, 16 (Ker barauzale agertzeko; Lç barur diradela gizonei ageri diradenzat).
barautze, barurtze, barutze. Acción de ayunar. Arrenkuratzen gara, Iainkoaren zerbitzuan iragaiten
ditugun trabaillu aphurrez, barurtze batez, eta ez Deabruarenenan pairatzen ditugun pena handiez. Ax 517s (V
333). Mortifikazioakin, bijiliakin eta barautzearekin. "Con asperezas, disciplinas y ayunos". Iraz 43. Eztágo
[sakrifizioa] errezátzean, eztágo barútzean. LE Ong 56r.
barauzale. Amante del ayuno. Oneik, gizonai barauzale agertzeko, euren aurpegia aldatu egiten dabe-ta. Ker
Mt 6, 16 (Ol barutzalle).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
28

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barauzaro (V-ger-m ap. A; Añ (V)), baruzaro, barusaro, barusaru (V-ger ap. A). "Día de ayuno" y "vigilia, día
de ayuno" Añ. "Abstinencia de carnes" A. Benedicamus Domino esaten direan egunak dira geienean
barauzaro eta tristezakoak. "De ayuno y de tristeza". Cap 148 (en la ed. de 1899 se copia erróneamente
barauçaco). Barau zaro egunetan baraua galdu, aragia jan, nastatu arraiñaz edo besteai janerazo badeutsezu,
eurak ez ekiela. Añ EL 1 130. Barau-zaro egunetan, barau egin bearrik, galdu egin badozu. Añ EL 2 138. Zelango
obena egiten daue baru saru egiteko ta ez nastateko legeak austen dauezanak? A Cat 31. Baru egunen ganera
beste baru-saru egunik baetedago? Ib. 30. Baru-saru (edo euskeratxarreko "bijilia") eguna zana jakiteko etzan
besterik bear. A Txirrist 196 (ap. DRA). Andik laster etorri zan Asterik Andiena, Aste Santua, ta beragaz batean
baru-saroak, eliz-jai samurrak... eta Apostolu, Beronika ta Fariseo jazteko egunak. Ag Kr 41. Zure gaiztakeri
andienaren ordañez, barau ala barauzaro (aragi-izte) bat egizu. Eguzk LorIl 269 (ap DRA).
baraxe (V, G ap. A; Lar). "Despacio", "detenidamente" Lar. "Desmoronarse, geldika desegin, baraxe lurreratu"
Ib. v. baratxe.
baraxixa (G-to ap. A), bareziza (G-to ap. A), baresitx (V-gip; -ix V-gip). "Baraxixa, limaco pequeño" A.
"Bare-ziza, larva de limaco" Ib. s.v. bareskurlo. "Baresitxak, las babosillas (V-gip); baresitxa, baresix bat" Iz
UrrAnz.
baraxle. "Barajle /baaz#le/, qui ralentit. Baraxt + suf. le" Lrq.
baraxñi (Sc ap. A), baratxñi (Casve). "Despacito" A. "(Très, trop) lentement, baratxñi, baraxtto" Casve.
baraxtasun (baratxtasun Izt). "Política" Izt 94v. Zeñaren baratxtasun modu andikoaz baliatu izan zan Errege
Fededuna, Agramontestar eta Beaumontestarren berezkiak donarioturik bakean ifinteko. Izt C 484.
baraxtto. "(S), un peu trop lentement" Lh. "(Très, trop), lentement, baratxñi, baraxtto" Casve.
1 baraxtu (S; Foix ap. Lh). Ref.: Lrq /báas#t/. 1. Ralentizar; aminorar, aflojar (la marcha, el paso, etc.).
"Ralentir" Lrq y Lh. v. baraztu. Otsogorrin behera ardiek, lasterka, / Zalhe igaran zien Gaztanbide'ühaitza; /
Besarkagiala baikoz baraxtü ürhatsa. 'Elles ralentirent le pas'. Etch 348. Sonulariak ez dü lanik ükhen haren
zalhotü edo baraxtü beharrez. (Hablando del xerrero de la mascarada). Eskual 17-1-1913 (ap. DRA).
Ralentizarse, ir más despacio. Gaixo horik tiroa bezala phartitü dira gain-behera eta gero baraxtü nahi eta
ezin. Herr 29-8-1957, 3.
"(S), hacerse tardo" A. Azken hirur hilabetetan baraxtürik zen, prefosta, bena fedia seküla beno
beleratzago zian, ezi üsü komüniantzen zian. Herr 21-7-1960, 3.
2. Calmar, apaciguar. [Itsasoaren] aserre eta furia guzia baraxten duen Jaun aren guzirako esku eta podere
ondogabea. Arr Bearg 434.
2 baraxtu. Pereza. Xakin zien [...] eldu zela Leandro ta nola zegon eta baraxturik bage elki zren etseko
leguetra, Muskildako bidea begira. Garral EEs 1921, 108.
baraz. v. baratz (2).
barazale. v. baratzaile.
barazgile, baratze-egile. Jardinero; hortelano. v. baratzezain. Erderaren ondoren / gerok ipiñia / degu
baratzgilleak / zortziko berria. Echag 135. Emakumeak datoz / baratzgilleakin, / apainduak soñeko / polit
berriakin. Ib. 174. Aurten iñauteriko / festa egunean / gaude baratzgilleak / naikera betean. Ib. 257. Gero eri
zaintzalei, kozinerei, baratze-egilei eta athezainei, Serorak errespetatuko eta obedituko zituztela. Prop 1891,
238.
barazi. v. bararazi.
barazizkor. v. babazizkor.
barazka. "(V-m), ola rota, muy removida. Antxe barazkapean izan-ezik, nok landesari amua aoan sartu
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
29

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
eragin?" A.
barazkaldu. v. bazkaldu.
barazkari. v. bazkari.
barazki (G ap. A; Lar, Añ, Lcq 26 (-atzki), H), baratzeki (Hb ap. Lh). Hortaliza. "Hortaliza" Lar. "Verdura"
Lar y Añ. "Legumbre" Lar, Añ y A. v. baratzekari. Belar ona, ruda eta baratzkia amarrentzat ematen
dezutenak. Brunet Lc 11, 42 (IBk, IBe barazki; Dv baratzekari). Nekazariak bear ditun eta Gipuzkoan ere
biltzen diran berar ta barazki guziak esatea luze izango litzake. EEs 1915, 59. Esparragua omen da alitzat
(alimentutzat) erabilli izan dan barazkaririk antzinetikoena. EgutTol 14-3-1920 (ap. DRA). Baratzatik zetorren,
esku bat meakezurrean, saskia bete barazkirekin. Or Mi 69. Orren arabera, leenengo eltzekari saldatsu bat
dakargute, barazki-puxka gozoez egiña. Ldi IL 45. Eznea, barazkiak, eta abar, bikainak. Osk Kurl 94. Ala ere
gizon onek, sasi artean, barazkiak lerro-lerro, lili txuriak inguruka, ihitz-belarra ta urdamutur iangarriak
landatzen zituen. Ibiñ Virgil 110. Onenbestez, barazkiak soilik iaten omen zituen. Zait Plat 78. Oi, lorez jositako
/ barazki-zelai musker, / esan zuetatik danez igaro! Onaind in Gazt MusIx 203 (en el orig. "prado de verduras",
sin duda con el sdo. de 'prado de plantas verdes'; cf. Gazt ib. 181 zelai ori-urdin, Or ib. 197 belardi). En DFrec
hay 23 ejs. de barazki y uno de barazkidun.
barazkintza (PMuj), barazgintza (PMuj DCV ed. 1965). Horticultura. En DFrec hay 2 ejs. de barazkintza, y
dos más de baratzagintza.
barazti. "(V-arr), huerto grande" A.
baraztu. "Baraxtu, baraztu (V-m), hacerse tardo" A. v. 1 baraxtu.
baraztun. v. baratzedun.
barazuza. v. babazuza.
barbada. "Sg. Bay, Jauna, Bay [= Serafín Baroja] es Barbitis Carbatus, de la familia de los ciprínidos, llamado
a veces locho" Arzdi Peces 376.
barbadin. v. barbarin.
barbail (L-ain, BN-baig ap. A), barbaila. 1. "Pendenciero" A. Cf. barbailasko, barbailon, marmail.
Aizta-makil zumatsu, Keret-gezi zorrotz, / Gudari-barbail ta Aiaz ariña jarraika. Onaind Olerti 1959, 237. Nahiz
adinak eztixagotzen ari zuen, barbaila ederra zagon oraino Margot. Pertsulari, musikari, idazle mota frango eta
jaunxkileria frango biltzen ziren Margoren etxean. Herr 28-3-1960 (ap. DRA).
2. barbal. "(Hb), déguenillé. Syn. zirzil" Lh.
barbailaka. Chapurreando. "Erderaz barballaka ari da (G-azp)" Gte Erd 73.
barbailasko. "Barbailasko, nahasi (inquieto, bullanguero) (G-nav)" Satr FLV 1969, 356. Cf. barbail.
Estudiante barbailasku bat / asi zitzaigun igartzen (G-nav). FLV 1969, 355. Estudiante barbailaskua / Noiz
eman bear dok mezea? / Ire mezearen diruarekin / Egin bear diat lobea. Ib. 355.
barbailon. "Barballona, alocado, alborotador (AN-larr-ulz)" Inza RIEV 1938, 151. "Barbaillon, pendenciero.
Barbaillon tzar bat (Lander)" DRA. Cf. barbail.
barbal. v. barbail.
barbalaka. "(Sal, R-vid, Sc), en grande ebullición" A.
barbalot (S; Gèze, H), barbalote (Dv). Ref.: A; Lrq /barbalót/. Insecto. v. marmalo. Yuntatu nahi hinzate
aireko erregiñer, hi, barbalot txarra? "Vil insecte". Arch Gram 29. Ulhunpeko barbalotek bezala duk burrunba
handi egiten. (Past. Judi.). H s.v. marmaloa. Eltxo phozüdunek eta beste hanitx barbalotek tzistatzen dütielakoz
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 30
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
egiten die hori. "Insectes". Ip Dial 42 (It arbiska, Ur patari, Dv marmutzek). Hartzen ahal dü (sugiak) (ardien)
thiti moskoa; bena estioke murtza; usuk bai, irets ere barbalot zerbeit. Eskual 23-7-1908 (ap. DRA). Gatia zen
marfondi, zahar eta itsusi / hamabortz urte hartan yaten zun xixari, / barbalot, xuxkandera, arratu berhilki; /
etzena greugarri? (S). 'Sabandijas'. A EY IV 184.
- BARBALOT-JAKINTZA. "Entomologie" Casve.
- BARBALOT-JAKINTSU. "Entomologiste, barbalot jakintsü" Casve.
barbana, barban (B, L-ain ap. A; VocB). 1. (Sust.). "Pelusa, vello" VocB y A.
2. (Adj.). (Pelo) ralo. "Ile barbana (B, L-ain), pelo ralo" A. "Ille barbana batzuek (L-côte) Lander" DRA.
"Épars" T-L.
barbanaka (Dv, A). "Barbanaka ou barbanakatuak zauden oihanean, ils étaient épars ou dispersés dans la
forêt" Dv. "Esparciendo" A.
barbanakatu (Dv, H). "Disperser, disséminer. Barbanaka ou barbanakatuak zauden oihanean, ils étaient
épars ou dispersés dans la forêt" Dv. v. barbanatu. Jondone Frantses Salesen errangi ohartgarrienak haren
izkirabetan han-hemenka barbanakatuak kausitzen direnak. Birjin 337. Holako eskasia apostolikoaren ikusteak,
eta diren bakharren, hoin erresuma handian barbanakatuak aurkhitzeak. Prop 1911, 89 (ap. DRA).
barbanari. "Prodigue" Hb (ap. Lh).
barbanatu (B ap. A; H). 1. Esparcir(se), diseminar(se). "Éparpiller, barreatu, banakatu, barbanatu" T-L. v.
barbanakatu. Ezdiozogula eman libertate guti-guti baizen gure izpirituari; ez diozogula permiti, banoki heda
eta barbana dadiñ objet edo ikhusgune hainitzetara. He Gudu 62.
2. (Lecl, Dv (que cita a Abb)). "S'entendre, se pavaner" Lecl.
barbanda. "Se dice de los pelos aislados, de las cepas esparcidas (Lander)" DRA.
barbantzu (V-gip), garbantzu (V-gip, G, AN-ulz, Ae, Sal; Lar (+ -nzu), Añ, H), garbantzo (R; H), barbantzo
(Dv), babartzu. Ref.: VocPir 655; EAEL 77; Elexp Berg (barbantzu, garbantzu). Garbanzo. "Garbantzu,
garbanzo" Elexp Berg. "Lehenago barbantzuak ere entzuten zitzaien hiztun oso zerrauei" Ib. Cf. Lar:
"Garbanzal, garbanzutegia, garbanzudia". v. txitxirio. Bakallaua ta illarra / eta barbantzua. CartAnd 408.
Garbantzu egoskaria . EE 1882a, 128. Berak dauka librako barbantzuen antza. AB AmaE
415. Batzuetan artzen zituan barbantzuak eta, eltzian sartu biarrian, igual sartzen ziyozkan kofrian koronelari.
Iraola 15s. Babarrunez edo barbantzuz ase, ardo beltza edo sagardo gorria edan. Ag G 123. Ogiak, anegaka;
barbantzoak, imiñaka. Ib. 55. Barbantzua egosi nai baldin badegu, zortzi orduko lanari eutsi biarko. JBDei
1919, 254. Babartzua ikusi gendun / parian pasatzen, / guretzako etzeguan / ta zer egingo geben? JanEd II 81.
Or dauzkazu tupiki, eltze eta pertzak, babarrun edo barbantzu. Munita 30. Gero garbantzu ta egoskariakin gozo
gozo betetzen zan. And AUzta 70. Bere barrenean egosten zeuden garbantzuak. Salav 82. Aurten oloa ereiñi
ezazute, garirik ez; beste ontan ereiñi garbantzoak, olorik ez. Berron Kijote 134.
- GARBANTZU-LAPIKO. "Garbantzu egosizko lapikokada, antzinan jaietako jatordua. Garbanzu-lapikua
jaixan bai, e; jaixan ori e, garbanzu lapikua" Elexp Berg.
- GARBANTZU-LORE. "Garbantzu-lora, garbanzo silvestre" Elexp Berg.
barbantzuzale. Aficionado a los garbanzos. Zintzur ona zuela / klaro señaleak / eman zituen apaiz /
barbantzu zaleak; / dozenaka tragatzen / zituen aleak, / maskatu ere gabe / tripazai jaleak, / alako aisa nola /
antxoa baleak. Bil 124.
bar-bar (V-arr-oroz-ple, L, Sal, R ap. A; Aq), bar-bar-bar. I (Onomat.). 1. (Onomatopeya de ruido de voces,
conversación, etc.). "Albórbola [...] barbar dago (AN)" Aq 941. "Hablar a troche y moche" A. Cf. marmar.
Batera bestera begira, batian barrez, bestian erdi lotan, miiñakaz bar bar. JJMg May 220. Bar-bar-bar, oro
hartaz elekan, egun bat; bi, hiru, zortzi egun goren-gorenaz. HU Zez 143. --Brien fiura, pullitak gituk... Ala...
etzautak leher egin bederen?-- Eta, bar, bar, bar bere buruarekin, ithurri alderat badoa Sabuquy ere. Ox 198.
Jendea asi da, bar-bar, izketan gogara. "La gente comienza a hacer comentarios". Or Eus 28. Behin, erretor bat,
ez othe zenetz Makean, predikatzen ari zen bar-bar-bar Jainkoak berak daki zertaz. Lf Murtuts 22. Nik ez niken
beintzat nai iri aundi batean eortzi nindezaten, izketan bar bar yoaten baitira. Or QA 116. Ruso erakaspenak
oraino bar-bar-bar beharrietan. SoEg Herr 29-11-1956 (ap. DRA). Huna nun sala batean entzun dituzten barbar-bar
haurrak elheketan. Herr 10-4-1958 (ap. DRA).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
31

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(Onomat. de balbuceo). "Barbare [...], barbarbar, molderik gabe" Urt III 260 (cf. infra BARBAR-HIZKERA).
"Eskale bat athean dago, barbar othoitzean" H.
2. (Onomatopeya de la abundancia, multitud). "Barbar, par-ci par-là" VocBN. "Barbar (Vc), esparcir" A
(probablemente en este sdo.). Cf. barra-barra. Eguzki-galdatan bar-bar plaza: [...] erriko aitona xaarrak,
alkatea erdian dutela, [...] txistu-ots berritxuak noiz jaikiko diran zai, neska-mutil gazteak. Mok 11s. Urguilldik
eta kai-ingurutik / etxera bar bar jendea. "La gente vuelve en tropel a casa". Or Eus 399. Errazkin, / deabru
kazkin (gaizkin) / Baraibar, / laiñoa bar bar. Ib. 61. Uretan sortu bitez barbar pizti arnasdun biziak. "Producant
aquæ" (Gen 1, 20). Or MB 391. Ioan nintzan Kartagora, ta nondinai maite lizunak bar-bar zetozkidan.
"Circumstrepebat me undique". Or Aitork 53.
3. "Onomatopée [...], mouvement d'un insecte qui marche, et sensation qu'il cause. Marmalo bat barbar
dabilkit golkhoan" H. Cf. barbarita, barbalot.
4. "Barbar (Sal, R, Sc), ruido de ebullición" A. Cf. bor-bor. Itxasoa ari zelakotz bar-bar-bar, zerbait
ixtoria miresgarri ahapetik kondatuz. SoEg Herr 23-6-1955 (ap. DRA). Gerlatik lekora, baziren hasi zirenak
gerlarien zauriak ezin aski saminduz, bar-bar egon zadin azkarri etsaien arteko herraren sua. Ib. 10-2-1959 (ap.
DRA). Nork bere barruan bar-bar irakiten dauzkan ioera xume ta biurrienak. Zait Plat 125.
5. (Onomat. del murmullo suave). Gogoan dauka osto-tartean / ateman zun azaria... / Egoa pal pal, ostoak
bar bar, / sor zedukan belarria. "Estaba sorda por el viento sur que agitaba la hoja". Or Eus 382. Barbarbar asi
zen semea garnu egiten. (L-sar). A EY II 328.
II (Sust.). (Aq A), barbara (Dv). Vocerío. "Albórbola, barbarra" Aq 941. "Barbara, murmure de voix,
grognerie" Dv. Andik emendik, Zure / zoramen esanekin / zauritzenago naute / eziñ-esanarekin: / iltzear
nadukate / bar-bar totel orrekin. Gazt MusIx 198.
- BARBAR-HIZKERA. Lengua bárbara. Cf. barbaro. Barnean naski, nere buru-txokoan, ez heberkeraz, ez
grekoz, ez latiñez ez barbar-izkeraz, Egiak, ago mihien laguntza gabe, ele-zatien otsik gabe esanen liket. Or
Aitork 307.
barbara. "(S; Foix), bouture racinée" Lh. Cf. barbaza.
barbara. v. bar-bar.
barbaratu. v. barbartu.
barbaria. Barbaridad. Ama bat izan dadin bada aski lazoa, aski ondikozkoa ukho egiteko bere odolari,
bizia eramateko bere ume bati! Zer itsuskeria! zer barbaria! Lg I 328. Aitzitik [haur inozent] heien alderako
barbaria hark berak egin zuen hekin zoriona, izan arazi ziotenaz geroz martiren khoroa, zeruko erresuma. Lg II
123. Zer erhokeria! Zer barbaria! Brtc 96. Barbaria hortaz nor ez laite pleiñi? Gy 291.
- BARBARIA-BAZTER. País bárbaro. "Barbaricum, barbaro herria, barbaro vel barbaria baztérrak" Urt III
262.
barbarikot. "(V-m), palo para colgar la ropa que se quiere secar" A.
barbarin (V, G, L; Zam Voc), barbadin (V-m), barnarin (Hb ap. Lh), belberin (AN-gip). Ref.: A (barbarin,
belberin); Lh; FauMar 68; Arzdi Peces; Zubk Ond 235. Salmonete. "Barnariña" Izt C 205 (en una lista de
peces). "(Vc, G), salmonete, un pez marino" A. "Belberiñ (AN-gip), salmonete (pez)" Ib. "Barbarin (Giménés
136), barnarin (Hb), mulet barbet (poiss.)" Lh. "Existen dos especies, ambas denominadas en vasco Barbariña.
El Mullus surmuletus 'salmonete de roca', salmonete rayado con el hocico prolongado; y el barbatus o 'salmonete
de fango'. El primero es de mucha mejor calidad que el segundo" Busca La cocina vasca 104 (ap. DRA).
Baziran sugurrak barbariñak ziruritenak eta legortzian gelditzen ziranak ginbaletakin zulatuta bezela, eta alare
etzuten aitortu nai baztanga eruak juak zirala. Iraola 137. Legatza, barbariña, lenguadu edo xabalua. Elizdo
EEs 1926, 10.
barbarismo. Barbarismo. v. hitzune. Hekien hitzak eta solasak dira nahasiak eta batere bokhantzarik
gabekoak, hitzetik hitzera barbarismoa darie. ES 170. Puntuan beñ solezismo ta barbarismo galantak botatzen
zituen, baña alakorik ezbaliz bezala, farra egin ta eragiten zigun. Cb EBO 45. Euskeraz darauskizunean,
euskerazko hitzak ez badarabiltzatzu, zure erausia hitzunea edo barbarismoa dala esango dizue; ta hitz bakoitza,
dagokan tokian sartzen ez-padezu, zure hitz-jariori araututsa, edo solezismoa deituko dioe. Ub 3.
barbarita (AN, BN ap. A; VocBN, H), barbarista (BN-baig ap. Satr VocP). 1. "Mouvement léger qu'on sent
sur la peau par la marche des insectes" VocBN. "Fourmillement, sensation que l'on éprouve" H. "Barbarista,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
32

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
hormigueo. Se dice del picor o escozor que provoca a veces la mala circulación de la sangre" Satr VocP.
2. (AN, BN ap. A; VocBN, H). "Bruit sourd qui court. Synonyme de sorberia" VocBN. "Gargouillement" H.
"Ruido, rumor" A. Cf. marmarita.
barbaritate, barbaridade. Barbaridad. Arribaturik ere / gure eremura, / mila barbaridade / eta arrangura:
/ purgatoriotarik / sartu infernura. Bordel 50.
barbaritatu. "Rozar (Arch ms.)" DRA.
barbarka. A borbotones. Cf. bar-bar (I, 4); v. borborka. Larratzetik zintzilizka zegokan pertzean oregalda
barbarka. TAg GaGo 93. Saiespetik odola barbarka zeriola oldartu zan bide-erdian Mikel. TAg Uzt 19.
Sudurretik odola barbarka zeriola. Ib. 242. Barrenaldetik barbarka zetorkion asarrealdia gaindituta, Zitoren
billa joan zan apaiza. Ib. 190.
barbaro (Urt III 262), barbaru, barbara. 1. Bárbaro, perteneciente a un pueblo incivilizado o extraño. "In
media vivit barbaria [...] barbaroen artean bizi da" Urt III 261s. Beraz baldin ezpadakit bozaren berthutea,
izanen natzaió minzo denari barbaro: eta minzo zaitadana barbaro izanen zait. Lç 1 Cor 14, 11 (He, Bibl
barbaro; Dv, IBk, IBe arrotz, Ol, Ker erdaldun). Zordun naiz hanbat Grekoetara nola Barbaroetara, hanbat
zuhurretara nola ignorantetara. Lç Rom 1, 14 (He, Bibl barbaro; Dv basatar, Ol, Ker arrotz, IBk atzerritar,
IBe kulturagabe). Israel illkhi zenean / Ejiptuko lurretik, / Eta Iakoben etxea / Barbaroen artetik. EZ Eliç 260s.
Ezperen barbaroen irlek / Hillik naute ikhusiko, / Paubreziak eta elhurrak / Martir naute kausituko. Gç 195.
Erran derautzuet esplikatuko narozkitzula hemen diren izen barbaro iduriak. Mong 594. Miresten
zuela, nola Erroma etzen egin osoki barbaro. ES 94. Hau da gauza bat den barbarorik salbaienak higuin duena.
Ib. 183. Ordea baldin hitzak zer erran nahi duen ez baldin badakit, barbaro izanen naiz mintzo naizenarekiko,
eta halaber barbaro izanen da, niri hala mintzo zaitana. Ib. 396. Behar dük kitatü Pabia / Eta Lunbardia güzia /
Izan bezalako Barbaro / pagano lotsagarria. Xarlem 1294. Han ez da ez Grekik, ez Judurik [...], ez Barbararik,
ez Szitharik. TB Col 3, 11. Suebo, Alan, Bandal, sarthu Españian, / Min handi egin gabe behin Kantabrian; /
Barbarozko uria ez hoitan baratu; / Bisigothek zituzten ondotik segitu. Hb Esk 48. Irlanda, bere egonguneari
esker, bazter zegoen Barbaruen inbasioneetarik. Mde Pr 227. Aurrera barik, atzera, barbaroen aroa berpiztera.
Vill Jaink 83. Aurrerapenik adierazten al digute barbaro aiek, Erromako zibilizazioa ondatzera zetoztela? Ib.
181.
Bárbaro, incivilizado, inculto. Ezta izandu munduan, eta ezta jenderik ain barbarorik eta adimentu
gutitakorik, ezpaitute ofrezitzen sakrifizioak bere Iaungoikotzat dauzkitenei, falsoak izanagatik. Ber Trat 16v.
Eskualdunek xoilki dadukatela bere hitzkuntza zahar barbaro moldegaitza. ES 193. Bekhatoreak gonbertituz eta
infidel salbai barbaroak Elizara tropelaka garraiatuz. Ib. 125. Jesu-Kristoren alderat krueltasun bat, basa jende
barbaroenen artean ere halakorik kausitzen ezten bezalakoa. Dh 95. Irokes barbaro ta jentilleen artian,
dirauskubee historija ziurrak, betiko lotsaarijagaz geldituten zirala ezkongeijak, alkarregaz berba egiñ edo
trateetan ikusten bazitubeen. JJMg BasEsc 257s.
2. Salvaje, brutal. "Barbare" VocBN, Gèze. Aski barbaroa izan zen ebakitzeko oinak eta eskuak hanbat
erregei. Lg I 201. Ixiltasun hau gaitzitu zitzaion printze barbaro hari; arbuitatu zuen Salbatzaillea, hartu zuen
errhotzat. Lg II 270. Uste izan zuen ez bide zela bihotz aski gogorrik eta barbarorik ez sartzekotz
urrikalmendutan. Ib. 274. Pilatusek ikhusten zuen yuduen inyustizia Jesusen alderat; ikhusten zuen orobat hari
yazartzeko zuten errabia barbaroa. Ib. 273. Bazakian khostaren zereiola egiak, buria, Printze barbaroak
[=Caracallak] mutzerazi zereioana. Egiat 255. Gorphutzeko bizia eman diozuete; eta burhaso barbaroak! hekien
arimak sekulako heriotzerat botatzen ditutzue. Dh 230. Legerik ez dakiten / Jende barbaruak. Bordel 48. Zoin
hertxakor zaren nausi barbaroa [herioa]! Gy 169. Azpikoak bezala, aitzindari oro, / Lehen eta azkenak,
berdintsu barbaro. Hb Esk 47. Barbaro oiek begien bistan / illta nai zuten ikusi [Jesus]. Xe 338.
- BARBARO-BAZTER. País bárbaro. "Barbaricum, barbaro herria, barbaro vel barbaria baztérrak" Urt III
262.
- BARBARO-HERRI. País bárbaro. "Barbaricum, barbaro herria, barbaro vel barbaria baztérrak" Urt III 262.
barbarokeria (Urt III 264). Barbarie. "Barbaries, barbarokéria, grosiertásuna, moldegaizkéria" Urt III 264.
Eta Scherer galdezka ari zaigu ea barbarokeriaruntz ez ote goazen. Vill Jaink 96.
barbaroki. 1. Al modo bárbaro. Nahiz Latin-herriko umea, nahiz Greziakoa barbaroen artean izan dadin
jaioa edo hazia, barbaroki eta moldegaizki mintzatuko da. ES 385.
2. Salvajemente, cruelmente. Yesus harroinari, larru has lothua, / Azotez zaituzte zaurthzen barbaroki.
CantIzp (ed. 1813), 59.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
33

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barbarotasun. Cualidad de bárbaro; barbarie. [Eskuarak] eztu barbarotasunik, ez hortz karraskarik, ez eta
ere zintzurrezkorik edo ahogangazkorik. "Nihil barbari aut stridori, aut anhelitus habet". ES 133s. Oiñarri ori
gabe eztago zibilizaziorik eta bai barbarotasunera itzultzea. Vill Jaink 156. Eta [zibilizazio] oiezaz xehetasun
asko ezpazekiten ere, beintzat onako au bistan zan, alegia: barbarotasunean sortu, txirotasunean azi, saiatuz eta
gudukatuz elduerara iritxi, [...]. Ib. 173. Barbarotasunaren landa estutu egin da; zibilizazioarena, berriz, edatu
eta zabaldu, poliki poliki, baiña etengabe. Ib. 181.
barbartu (Lh), barbaratu (Lh, Dv). "Murmurer" Dv. "Marmonner" Lh.
barbasku. "Lino de ínfima calidad. Con él se hace zakuzko aria 'hilo para sacos'" Ond Bac 390. Cf. 1 barga.
barbasta. "(Hb), douleur causée par une piqûre" Lh.
barbatu. "Éculer (L-côte) Darric" DRA.
barbau (S ap. A y Lrq; Foix ap. Lh), babau (S ap. Lrq). "Barbau (Sc), bú, espantajo" A. "Babau, barbau,
croquemitaine. Bearn.: babau 'croquemitaine'" Lrq. "Fantôme, [...] barbau" Casve. Cf. papao.
barbaza. "(S, Foix), plant de vigne" Lh. Cf. barbara.
barbelgo. v. barbergo.
barber (Deen I 227, SP, Urt IV 475, Ht VocGr, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Hb y Foix ap. Lh, Dv, H, VocB),
barbero (V-gip; Lcc, H), barberu (Añ), barbera (B). Ref.: Izeta BHizt2(barbera); Elexp Berg (barbero).
Cirujano; médico. "Cirujano" Lcc. "Barbero" Ib. "Barbera, andra barberoa" Ib. "Barbier, chirurgien" SP.
"Chirurgien" Ht VocGr. "Chirurgus, barbera. Chirurgiae taedet, barberak unhatu nau, barberaz ase naiz" Urt IV
475. "Médecin" y "chirurgien" Gèze. "Chirurgien, officier de santé" Dv. "Antiguo médico rural. Barbera ona
dugu emen" Izeta Hizt2. "Gaurko egunean ezta barbera ibiltzen. Gañera orai ezta barberik" Ib.
Tr. Barber es la forma empleada en la tradición septentrional (con -r fuerte en Laphitz); tbn. en Mendiburu y
en Izeta, en este último, así como en Oxobi, con -a constitutiva. Los guipuzcoanos emplean barbero, y los
vizcaínos barberu. Los ejs. del s. XX son relativamente escasos.
Barbera Bordelera baita, jina denian zure mertxedia abisaturen dut. (1595). FLV 1993, 449. Eta hartan
egiten du midiku batek edo barber batek eriarekin egiten duena. Barberak penatzen du, ebakitzen du, odol
husten du, etsai bat bezala erabiltzen du. Ax 276s (V 185). Baldin bere haserre hartan kolperik egin badu,
barber beharrean nehor ezarri badu. Ib. 282 (V 188). Ezta urik, ezta itsasorik, ezta kontrepozoarik, ez barberik
haren [herioaren] kozia sendotzen ahal dianik. Tt Onsa 140. Nola nahi zira barberak sendo dezan bala,
burduiña, pozoa gorpitzian deno. Ib. 28. Barberu baga osatu xataz neure azur ausiak. Acto 296. Aldiak ala
eskatzen duen aldian uzten du eriak zañetako odolaren erdia ta geiago, ta uzten dio barberari urdai azpia baliz
bezala bere gorputzaren zati biziak kenzen. Mb IArg I 317. Eri beldurti batekin barber-mediku onak egiten
duena. Ib. 333. Bere gaitza kendu naiez, barber-tan, medikutan ta sendagaitan gastatzen zuen kupide bage. Mb
IArg II 333. Barbera egun goizian Donostiarat gana baita hirur egunenzat. (L-côte, 1788). ETZ 169. Zauriren
bat artu dabena ezta egoten egun askotan sendagille edo barberubari ots egin baga: zerren ezta ain erraz
gerora osatuten. CrIc 101. Zuk ezdakizu zer dan Barberu izatia: lengo Barberu txaarrak ibilli oi zirian
deshonretan euren opizijo onrauba, [...]. Baña gaur Medikuben pare gara. Asko aurreratu da Zirujian. Mg PAb
44s. Ezta zer ekarri barberurik, neu naz barberurik asko. Ib. 76. Mintza hargatik lañoki ta garbiki gaitzak
erremedia detzaketenei, [...], gorputzeko gaitzentzat barber-mirikuei, eta arimakoentzat nor bere kofesorari ta
bidariari. Dh 69. Barberuak, gaisuari odola aterateko, lelengo ondo igortzi, labandu ta leundu egiten deutsa
besua. fB Ic II 190. Eta alan egiten dabe pekatu, erri edo urijen bateko mediko, zirujau edo barberu, eskribau
sarzen dirianak euren ofizijua jakin baga. Astar II 161. Ez bakarrik egingo dau pekatu au [seina galdutea] egin
daijan neskatiliak, baita bere onetara lagunduten deutsanak, edatekua aginduten deutsan medikubak, sangrija
emoten deutsan barberubak. Ib. 101. Artakoak dirala / jakiñean nago / Bikario, barbero / ta don Jose Galo. Izt
Po 61. Eretako barberaren zaldia, / Gaztalondon gaiaz ebiltzalia. 'Cheval du médecin d'Arette'. Etch 426.
Barber gazte bat jiten omen da / Españiako aldetik / Artizarra horren konsolatzera / Erremedioz beterik. Bordel
68. Zikoina behala jina / Barber lanian da hasten; / Ezurra bortxaz idokiten, / Eta lan saria galthatzen. Arch
Fab 145. Izatu da denbora, zeinetan barberak / Baitziren sendatzeko ahal zen baxerak / Purga eta lanzeta
zituzten bahiak, / Etzitezkeiela hil hekien eriak. / Baziren ere bertze aireko barberak, / Sorgin kontra zuztenak
balios indarrak. Hb Esk 204s. Badakigu bertzeek zer egin behar luketen; bertzeentzat midiku gare, eta guretzat
ez barber ere. Dv Lab 314. Ezta mündian barberik, bat baizik / Ene gaitza zertarik den ezagützen dianik. ChantP
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
34

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
164. Lan horren ondotik barberrek burdinezko tresna bat ezarri zioten zangoaren luzatzeko. Laph 18. Barbero,
mediku ta / letraduai galde / ia ote dabiltzan / jornalikan gabe. Xe 401. Errejistatu zizkan [zaldiari] / Barberuak
ortzak, / esan ziran: Oraindik / dakazki zorrotzak. Noe 60. Ez ezan esan txorakeriarik neska... barberuak esan
din okerrena igaro zala. Apaol 52. On Pedro, zelan ez dot esango egia, / Berori izan arren Barberu zolia? /
Dala bat osatuten bere alegiñez, / Eta ez medikuak dauken albidadez. AB AmaE 247. Barbera eta medikua yin
arazten dire heien beharra denean. Elsb Fram 184. Lan-egite hoi sari, / hor gure barbera / Otsoari da hasten /
galdez bortz libera. Zby RIEV 1908, 767. Barbera paratia Domingoin etxian zoolarik urteko 1875. HerVal 163.
Bena barberek erran zien bera hilzeko menian zela. Ip Hil 74. Esaten ziran Don Rufinok, barbero sangratzalle
fama aundikua eta korrikalari bikaña, nola [...]. Iraola 90. Ur egosi epelak / eta iturriak / ez ditu murritutzen /
nere egarriak; / obeto kendutzen du / ardo beltz gorriak, / aienatzen ditula / barbero-premiak. JanEd II 12. Bizar
egile, basa barber, ostalari eta sonü joile hura bizi izan zen Eretan. Const 42. Etzikan hartuko behin / Axeria
den barbera! Ox 90. Baitakit orai zoin gaitzikor den horko barbera gordea. Ib. 22. Plazentziako Don Antonio /
zapatariak azia, / barbero baten ate aurrean / utzi omen du bizia. Tx B I 161. Bilbo zarrean barberu asko en
demas Barrenkalean / Nongo barberuk osatuko nau eztula ddatortanean? (V-arr). A EY IV 54. Besteentzat
mediku, ta beretzat barbero ez (G-goi). 'Besteri erakusten; eta berak?'. Inza EsZarr 148. Aspaldi ontan irabazi
asko / dabilkite barberuak. Uzt Noiz 80. Barberook eman zion botikekin etzan sendatzen (G-goi). AEF 1980, 65.
Harritzekoena hauxe duzu. Maite dugu Peru, bai, baina ez barberua baztertzeko adina. MIH 168.
barbero (V-gip). Barbero; peluquero. "Peluquero" Elexp Berg. "Gaur egun pelukero entzuten da gehiago.
Lehen bizarkentzaille ere esaten omen zen" Ib. Bizargin edo Barberuak apainduten dau arpegija bizarra
kenduta; baña egun gitxiren buruban balzituten da, jaijoten da bizarra, sustraiti atera ez zalako. Mg CO 80.
Egun batean bizargilleak [belarritzarrak] ekusi ziozkan, eta asi zan farraz. [...]. Irten zan barberoa Erregeren
etxetik, eta eztanda egin nai zion barrenak ekusi zuana esateko gogoz. AA III 490.
- ABERE-BARBER. v. abere.
- AZIENDA-BARBER. v. azienda.
barbergo (Dv; -goa (det.) H, Foix ap. Lh), barbelgo (-goa det. SP), barberko (Urt IV 475). Oficio de
cirujano, de médico. "Chirurgia, barbérkoa, barber ofizioa" Urt IV 475. "Barbergoa, la profession de médecin"
Arch Fab voc. v. barbertza. Eskoletarik heltu dela du erraiten, / Barbergoa han ikhasirik, / Belharren
indarrak ezaguturik, / Eritarzun guziak / Dutiela sendorazten. Arch Fab 167.
barberia (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc). Barbería. "Pelukerixa gehiago orain" Elexp Berg. Gaur afaitatu
egin bear dezu barberira joanda. And AUzta 61.
barberko. v. barbergo.
barbero. v. barber.
barberotegi. Barbería. Zozo gazte eder bat / barbero-tegian / iruki du jabeak / juan dan aspaldian. Izt Po
165.
barbertasun. "Métier de chirurgien" Lh.
barbertu (Hb ap. Lh). Hacerse cirujano. Nork gure eztatia / Egin dezagula; aragi jalia / Ni nundian, /
Aragi jale egon behar nian / Barbertu gabetarik; / Enikia orai ments hortzik. Arch Fab 169.
barbertza (H), barberutza. Oficio de cirujano, de médico. v. barbergo. Orra nik dinodana, orrelango
Barberu perdularijo molde bagaak galduten deutseela pama guztija Barberutziari. Mg PAb 46. Baiña zaldi
yaunek ere ni baithan konfiantza / Badute; ikhasi baitut oraiño nik barbertza. Gy 74. Deitzen ditu beraz hunek
arraza orotakoak, / Medikuntza eta barbertzan yakiñ direlakoak. Ib. 75.
barberu. v. barber.
barbildari. "Contrayente" Lar.
barbildu. 1. "Contraer, juntar, retirar una cosa junto a otra" Lar. "Contraerse" Ib.
2. "Contraer deudas, enfermedad, matrimonio, &c., barbildu zorrak, eria, ezkontza" Lar.
barbile. "Contracción" Lar.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
35

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barbo (V-gip, Sal; Urt III 266, Lar), barbu (AN-olza-ilzarb-egüés, R; Lcc), bargo (V-gip; Hb ap. Lh), bargu (Vgip,
Ae). Ref.: Bon-Ond 145; VocPir 492bis; Arzdi Peces 376; Etxba Eib (barbua, bargua); Elexp Berg (barbo,
bargo). Barbo. "Bargua, barboa, barbo" Izt C 205 (en una lista de peces). Asi zirean laster jan eta edaten, /
Neskatxeak eutsena aurrean ipinten; / Sopa, txuleta, bildots, ollasko samurrak, / Lebatz, angira, barbu eta
txorikumak. AB AmaE 310. Bai barbotan ta bai emen "txipak" izeneko arrai txikietan, berrogei baño geiago
atera nituan. Anab Eusk 1930, 152.
1 barbot. "Barbota, chien barbet" SP.
2 barbot (H), bargot (Dv A, H). "Le plant enraciné de vigne, chevelu" H. "Bouture de vigne" Dv. "Estaca de
viña" A.
barbu. "Barbu (?), trigo barbudo, de la mejor especie" A.
barbuilkiro (Lar; barbullkiro H). "Neciamente" Lar.
barbulla (Lar, Añ, H). 1. "Necedad, dicho fatuo" Lar y Añ. "Necear, decir necedades, barbullatu, barbullak
esan" Lar.
2. (G-to, L-ain ap. A; Hb ap. Lh). "(Hb), rumeur, fracas" Lh. "Algazara, estrépito" A. Gizon aren barrenean
aditzen zan iskanbilla, lengoaje askotako barbulla ta deadar arrigarriak, argan zeuden demonioak txit asko
zirala klaro aditzera ematen zuten. Cb JMJ 42. Uri nagusi baten, zalaparta sortu dala-ta, bertako kaxkarrak
bero ta su badabiltza, zuzi ta arriz sekulako barbuilla egiñik. EG 1956 (5-6), 107.
3. (H). Necio. v. barbullo. Juez zuzenak ezgera: mundua barbullez edo nezioz beterik dago. Cb Eg III 227.
Ni ere aupadaka ariko natzaie nere erria ez dan hurarekin, eta jende barbullarekin aserretu eraziko diotet.
(Deut 32, 21). Ur BOEg 387 (Dv zoro, BiblE ergel).
4. (G-to ap. A). "Bullanguero" A.
barbullari. Necio. Jakintsunak ez badauka ontzat / barbullariak olagaratzea obe ez dek. 'Si el necio
aplaude, peor'. Izt, carta a JJMg 13.
barbullatu (G ap. A; Lar, Añ). "Necear, decir necedades" Lar. "(G), decir necedades, entretenerse en
nimiedades" A.
barbulleria (-lleri G-to, AN-gip ap. A). Griterío, jaleo. "Jarana" A. Eta baldin ezbazuten irabazbiderik,
idiak edozein bazterretan nola nai utzirik, sartuko ziran sagardotegietara, non igaroko zuten egun osoa
barbullerian eta jokuan bakallao kiskaldu ta sardin gaziak janaz. Izt C 179.
barbullo (Lar, Añ A), barbulo (Hb ap. Lh), barbulu (S ap. Lh). "Necio" Lar y Añ. v. barbulla (3). Nere
obraren ontzat-etzalle Probinzia Gipuzkoakoa, bere Ekautua eta aita Bartol[o]me Santa Teresakoaren artean,
nor da jakintsuna eta zein barbulloa? 'Y quién el necio'. Izt, carta a JJMg 13. Baña pekatuan badagoz, ero eta
barbullo batzuk dira jaungoikozko eta arimako gauzetan, euren jakituria andia izan arren bere. Itz Azald 194.
bard. v. bart.
1 barda (V-m ap. A; Lar, Mg PAbVoc, Añ, Hb ap. Lh, H). "Barda, [...] barda, abarra" Lar. "Bardia o zarbia,
txusakia o garijia, ramillas de árboles o chamiza. Todas las cuatro voces son sinónimas" Mg PAbVoc. "Rama
cortada; si es grande: adakia; si menor: abarra, barda" Añ. "(V-m), rama de árboles provista de otras pequeñas"
A. Cf. LzG: "Barda, arbusto. ¿...? (Santa Cruz de Campezo). Barda, abarras; ramas delgadas (Apellániz).
"...ciento y veinte y tres rs. por las suertes de barda" (LC Lopidana, 1778). "...dos suertes de bardas, once rs. y
ocho mrs." (LC Ondátegui, 1706). Bardal, paraje cubierto de arbustos o árboles delgados (Toponimia en
Apellániz)". Cf. parda.
2 barda (AN-5vill, B ap. A), marda (Sal, R-uzt, S ap. A; Dv (S), H), farda (BN-baig ap. A), parda (BN-baig
ap. A). "Un des estomacs des ruminants" H. "Marda: 1.º (Sal, R-uzt), panza. Marda handi (BN, R, S), panzudo.
2.º (Sc), cuajo del ganado. 3.º (Sal, S), estómago" A. Badira gizonen artian herra ezarri nahiz bethi
dabiltzanak. Halakoak hürrün dira gizun izatetik; halakoen marda, marda beltza da. Eskual 31-10-1913 (ap.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
36

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
DRA). Deabru marda beltza. "Diablo de cuajo negro" (BN). A EY III 278.
barda. v. bart.
bardail (BN ap. A; Lar, Hb ap. Lh, H), pardail (ph- L-ain, S ap. A; ph- H (-alla), Dv). 1. "Bobo" y "vano,
soberbio" Lar. "(Vinson), vain" Dv. "1.º sot, niais. 2.º vain, vaniteux" H. "Bardail (Ur ms., BN), ligero" A.
"Phardail (L-ain), vano" Ib.
2. pardail. "Phardail (Sc), baboso" A.
bardaila (B ap. A), fardaila (B ap. A). "Bardaila, mella en medio de la oreja, es la más larga" A. "Fardaila,
marca que se hace a ovejas, vacas, etc., para conocerlas; su cortadura es larga, divide la oreja casi en dos
mitades" Ib.
bardailara. "Bobada, bobada, bardaillara" Lar.
bardailde. "Embobamiento" Lar.
bardaildu. "Embobar" y "embobecerse" Lar. "(Hb), étonner, surprende" Lh.
bardailkeria (Lar, Hb ap. Lh, H). "Bobada" Lar. "Bobear, bobakerian, bardailkerian egotea, ibiltea" Ib.
bardailki. "(Hb), sottement" Lh.
bardailkiro (Lar, H). "Bobamente" Lar.
bardailtxo. "Bobillo" Lar.
bardakada. "Vardascada" Añ.
bardaki (B). "(B), tripacallos" A. "Bardakie ginuen afaltzeko" Izeta BHizt2.
1 bardaska (V-m ap. A; Lar, Aq 720, Añ), bardaxka (Hb ap. Lh). "Vardasca" Lar y Añ. "Rozo, bardaska" Aq
720 A (que, siguiendo la lectura errónea de Fita, trae basdaska). "(V-m), rama pequeña" A. Cf. LzG:
"Bardasco, vara pequeña (Llodio)".
2 bardaska. "1.º (V), tarasca o mujer torpe. 2.º (V-m), desaliñado" A.
bardaskada. "Vardascazo" Lar. "Vardascada" Añ.
bardatu. "Bardar" Lar.
bardaxka. v. 1 bardaska.
barderasi (Urt), bardirasi (Urt). Jactarse. "Bardit cervus, orkhaitzak [...] barderasten, bardirasten du" Urt III
268.
barderi. "(V-arr), rama provista de ramillas" A. Cf. 1. barda.
bardi egin (Urt), bardegin (Urt), bardigin (Urt). Jactarse. "Bardire" Urt III 268. "Bardit cervus, orkhaitzak
bardiegiten , bardigiten, bardegiten du" Ib. 268.
bardiki. "Derramo en la Arquitectura, barlasaia, bardikia. Lat. Spatium interius fenestrae latius atque apertius"
Lar. "Embrassure" Darric ap. DRA.
bardin. v. berdin; baldin.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
37

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bardinbero. v. berdinbero.
bardindu. v. berdindu.
bardinga. "Bardinga, rancio (O ms.)" A (pero no lo encontramos en O-SP).
bardinge. v. berdingabe.
bardingo. v. 1-2 berdingo.
bardinkatu. v. berdinkatu.
bardinko. v. 1 berdingo.
bardinkuntza. v. berdinkuntza.
bardintza. v. berdintza.
bardisatu. "Embarrar (Darric)" DRA.
bardo. Bardo. Morton-Nance jauna da garai hontan Kornubiako bardo-nausia. Mde Pr 263. Bardoak,
dakikezutenez, Keltia zaharreko olerkari ofizial batzuk ziren. Ib. 258. Hartuko dut gitarra / bardoaren gisa / ta
eresi bat kantatuko / ardura gabe ta triste. Lasa Poem 80.
bardoihu. Grito de jactancia. "Bardire, bardoihuz egon" Urt III 270. "Bardire, bardoihu egiñ, bardoihugin" Ib.
268. Cf. bardi egin.
barduliar, bardulotar. Várdulo. Baskoinak, barduliarrak, autrigoiak. JMB LEG 107. Euskalerrian sartu
ziran euskal-sendiak onek dira Bardulotar deritzatenak. EgutAr 16-8-1963 (ap. DRA). Hay además ejs. de
bardular en F. Zabala Euskal Herriaren Historia (Bilbao, 1971), 26.
bardulo. Várdulo. Karistioak barduloen sartaldetik zuten beren lurraldea. JMB ELG 97. Lau adreri oiek
baskonak, barduloak, karistioak eta autrigonak ziran. Ib. 95.
1 bare (V, G, AN, B, L, BN-baig; SP, Lar, Añ, Dv, H, VocB; -rh- Lecl, Arch VocGr, Gèze, Foix ap. Lh), bahe
(S; bae S), bara (V-gip, G-nav), mare (AN, Ae; Aq 1022 (AN)). Ref.: VocPir 506; Bon-Ond 146; A (bae, bare,
mare); Lh (babarte); Iz ArOñ (bara), Als (bara), Ulz, UrrAnz (baria); Etxba Eib (baria); Echaide Nav 116;
Elexp Berg. Babosa; caracol. "Barea en vascuence quiere decir 'limaco'" IC II 122. "Limace" SP, H. "Babosa,
marea" Aq 1022. "Babosa" Lar. "Babosa, limaco" Añ. "Limaçon" Lecl, Arch VocGr, Gèze, Dv. "Babarte
horietan badüzü bahe franko (S-zalg), il y a bien des limaces parmi ces feves" Lh. "Askotan perretxikurik
onenak bariak janda agertzen dira" Etxba Eib.
Tr. Documentado desde RS. Aunque no siempre es fácil precisar el sdo., es al Norte donde se encuentra, junto
al de 'babosa', el significado de 'caracol'.
In calçata de barea (1147). Arzam 151. Don Peidro Barea (1162). Ib. 151. Hurdeok il azkero bareok
induska. "Después de muertos los puercos hozan los limacos". RS 379. [Asmodeak] nahastatzen du gaixoa apho
eta sugekin / Negel, bare eta musker gehiago ferdekin. EZ Man I 108. Nolako pozarekin ez zoaz Aita jaunari
esatera: topatu ditut urdin eder bat, ta urritx bi bareak jan gabeak. VMg VI. Badago oraiño ere, baiña gosea ez
duke sofri, / Hamikatua azkenean partitzen da tristeki. / Doalarik, bide erdian bare bat du topatzen. "Limaçon".
Gy 30s. Egon gabe [khuia] bere egun ederretan belharpean bare eta harren bazka, ezin onduz askotan iguzki
eskasez. Hb Egia 30. Lugartzak billatzen dute eguzkiya, ta bariak eta karakolak estalkiya edo bustiya. Sor Bar
63. Bariak janiko surra ta azpilduriko zakatza baneukaz. A BGuzur 148. Ez da erraiteko baizik, halako igel, apo
eta bare batzu behar ditugula guk ere zenbeit aldiz iretsi. HU Zez 81. Bare ta marraskulo ta osteantzeko mamo
txikiak. A BGuzur 153. Barea joanean, zaldia egonean baiño leen iritxi. Ezale 1897, 148b.
(s. XX) Sarri joaten zan orra ortuariak zelan egozan ikustera, ta marraskillo ta bareak iltera. Echta Jos 68.
Baratzean bare ta bare-kurkuilo, mamorro ta zomorro, landare jaten ari dituk. A Ardi 20. --Nora dijoa?
makillen baten billa seguro aski --Arraunak ateratzera. --Adarrak ateratzera? bare biurtu ote da, edo zer? Ill
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
38

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Testim 8. Ke barbarida, khuia gaizoak, / zuen egile okher, zozoak / Nola zaituzte hoin aphal utzi, / Bare
zikhinen... (perdon)... kakuntzi. Ox 116. Milla demoniozko / bare adarduna, / nola tratatu dezu / nere babarruna.
Tx B 29. Belar-tarteko bare argatik / egin giñun diru naiko. Or Eus 234. Egunez kuku zeuden bareak / intzetara
dira gauez. Ib. 319. Gogoan da an, ongi, igazko gauaren illuna, / bare gorrik eltzaria dena galdu zuna. "Limaza
roja". Ib. 49. Barea exurrik eta odolik gabea (B). A EY III 58. Handik berehala zapaldu ere nuen / nire
abarrarekin barea, eta eznituen / behatzetan sentitu adur itsusiak. Arti MaldanB 195. Oiloa eta barea eztira
bertan egotekoak, ezta iakitunok ere, ta onela ari ziran erriz-erri irakatsi galgarriok irradan ereiten. Zait Plat
123. Eguzki galda errean / bare zikina etzanda dago / infernurako bidean. Azurm HitzB 61. Laixter geigo egiten
du dabillen bareak, erbi geldiak baño (AN-larr). Inza NaEsZarr 454.
"Zer parea! Barea eta kharakoila" Lh s.v. kharakoil. "Karakola ta barea, a zer parea! Bi agure xar, oñak ezin
errestatuz zebiltzenez esana" (AN-larr) Inza NaEsZarr 242. "A ze parea, karakola ta barea (G-azp, AN-gip-
5vill, BN-arb)" Gte Erd 238.
- BARE HANDI (bare aundi V-gip ap. Elexp berg). Especie de limaco.
- BARE BELTZ (V-gip ap. Elexp berg). Especie de limaco.
- BARE NABAR (V-gip ap. Elexp Berg). Especie de limaco.
- ITSAS-BARE. v. itsas bare.
2 bare (gral. (-rh- BN, S); IC 443r, SP, Lar, Aq 248, Añ, H , Dv; -rh- Gèze, Dv (S), H (S)), are (V-arr), bae (S),
bara (G-nav). Ref.: VocPir 282; Bon-Ond 140; A (are, bae, bare, barheko min), Apend, Aezk 290; Ond Bac 390;
Etxba Eib; Elexp Berg. Bazo. "Esplénico, barekoa" Lar. Cf. Poza 17v: "Areuacos significa 'gente sin bazo', y
eran las naciones entre Moncayo y Agreda, Monteagudo y Roa". Gibeleko on dana areko gaxo. "Bazo". RS
141. Gibeleko on dena, bareko gaizto. RIs 45. Eta [hartzen ditu] edari, barren guzia nasten diotenak eta gibela
ta barea este guziekin boterazi bear diotela diruditenak. Mb IArg I 317. Maite jitubek ire odoloste, lukainka,
gibel, bare, solomo ta duan guztia. Mg PAb 89. Baditu [zigarrak] urdalla, esteak, sabela, biotza, birikak; bear
ditu ere izan gibela, barea eta giltzurriñak. It Dial 24 (Ur baria, Dv barea, Ip barhia). Zer erran haukien beso,
azpi, bulhar, gibel, hertze, sabel, giltzurrin, bare eta birikaz! Hb Egia 132s. Ikus-errex da bihotza, gibela, barea
--bertzeak bertze-- ez direla moldez berdin. JE Med 155. Marsellatar aipatuak irabazi uste zinan [laisterketa], ez
omen zinan barerik. 'On a dit qu'il n'avait pas de rate'. Or Mi 14.
"Are (V-ple-arr-ger-oroz), páncreas (glándula colocada detrás del estómago)" A.
"Riñón" VocB.
"Barhe (S; Foix), appendice du foie; foie" Lh.
- BAREA GORATU. Dar el flato. Saetseko barea goratzen denenan, iru arri paratu bear dira alkarren
gainean (B). A EY IV 226.
- BAREA ITZULI. Dar el flato. Barea itzultzen denean, behiaren ongarri bero beroz enplastoa egin ta haren
gainean ezartzen da (BN-ciz). A EY IV 227.
- BAREAK HELDU. "Bareak eldu, doler el bazo" Garate 1. a Cont RIEV 1930, 154. "Bariak eldu, flato. Bariak
eldu ezpalosta irabazitta neukan karreria" Elexp Berg. Zegaman, bareak eltzen dooneen, iru arri txiki txistuz
busti ta atzera lengo lekuun utzi bear die (G-goi). A EY IV 227.
- BAREAK ORATU (bariak oratu V-gip; bariak ebatu V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg (bariak ebatu). Dar
el flato. "Bariak oratu. Se dice del violento dolor al costado que acomete al dar una violenta corrida. Bide erdi
eiñ baño len, bariak oratu zestan eta jarri biarra izan neban" Etxba Eib.
- BAREAK HOZKA EGIN. Dar el flato. Epe luzetxoan lertzeko zorian ibillita gijoazen udarako goiz batean,
nere lagunari bareak ozka egin zidala esan nion. Euskaldunok badakigu "bareak ozka" egite ori zer dan. Moc
EEs 1924, 105.
- BARE-HANDI (Ae ap. A Aezk). Tranquilo, flemático.
- BARE HANDIKO. Tranquilo, flemático. A! ta kontrabandixtetan bikañenetakoa da. Azkarra, bizia,
kementsua, arriskorik estuenetan bare aundikoa, nekea zer dan ez dakiena. Alz Ram 35.
- BARE EDERREKO. "Bare ederrekoa da, es de hermoso bazo, es cachazudo. Sin. de bare-andi" A Aezk.
- BARE-GANTXA (det.). "Bare gantxa, id. bare sarea, péritoine et mésentère" H.
- BARE-IXTE (-iste Lar), BARE-HESTE (Hb ap. Lh). "Bacera, opilación del bazo" Lar. "Bareheste (Hb),
obstruction de la rate, causée par l'abus du vin" Lh.
- BARE-JAKI (Lar, Hb ap. Lh). "Girosina, cierto guisado de bazos de carnero" Lar.
- BAREKO MIN (BN, S). Ref.: A; Lh. "Barheko min (BN, S) [...], comalia, enfermedad de las ovejas" A.
"Maldie de la rate" Lh. v. bareko. Bakeko [sic, por baheko] (bareko) mina ardi bati yiten bazaio, orratz
batekin txistatzen düzü eta sendotü ere bai (S). A EY IV 227.
3 bare (V-gip, L, Sal; Aq 1232, Añ, Dgs-Lar 2, H). Ref.: A; Etxba Eib. Tr. Documentado en todos los
dialectos literarios, salvo en suletino. En DFrec hay 14 ejs., meridionales. 1. (Adj.). Tranquilo, calmado; (en
sdo. peyorativo) cachazudo, perezoso. "Flema, ha qué flema de hombre!, ha, gizonaren barea!" Aq 1232.
"Detenido, tardo", "espacioso" Añ. "Pacífico, tranquilo, sosegado" Dgs-Lar. "Flemático" A. "Se dice de la
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 39
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
persona que es lenta y de escaso rendimiento" Etxba Eib. Haserretu behar denean, ez haserretzea, sentikortu
behar denean, ez sentikortzea, bethi bat, bethi uli, lolo, malba, eta bare izaitea, eztheustasuna da, eta ez
gizontasuna. Ax 275 (V 184). Haizen bezalakoa! Hortarik ari haiz! Ago, ago; ez diat hire sos zikinen beharrik,
alferra, zikoitza, barea, ohoina... ago. HU Zez 60. Xinaurria zare / Ez nagi, ez bare, / Bihiaren jabe, / Neguak jo
gabe. Ox 85. Muthil erakusleak izendatzen deauzkigu sainduetarik zonbait. Erdaraz ari bada ere ezpain bare
batzuekin, iduri baino jakintsuago da, bai eta ikusliarrer atsegin egiterat ixuriago. JE Ber 60.
Arpegi itzal ori, ezagutzen ez nauen begiratu bare ori, ez dira Maritxorenak. Alz Ram 127. Nere bularpe
barean, bai gogorapen arriskugarriak ernerazi dizkidatzula! Goen Y 1934, 99. Beor bareak etxean, / beor izuak
larrean.... "Las yeguas domadas". Or Eus 177. De Gaulle-k zer dauka? Jesu ez! Bainan erran zaharrak diona:
"ez itzultzea, baren ihardestea". Bare ez izana gatik, herabe ditake de Gaulle. SoEg Herr 20-3-1958, 1. Higi
hadi hortik, barea, berehala zortziak dituk. Egunaria 21-7-1958 (ap. DRA). Nor ete zan Bizkarrondo zaldunaren
biotz barea, urduri ta pilpiratsu jarri ebana? Erkiag Arran 178. Beste batzuek, putzezko pelota andiekaz
jolasean: norbaitzuek, uraren ondoan arantz-onantz ibiltaldi barean. Ib. 25. Barruko bakearen jabe, biotz nare
ta baredun, eroapenez bete, egoarritsu. Ib. 116. Emakume onek, ordea, pixua gizenetan daukana, ariurrian falta
dau, jenioan dau utsa, peitua. Mana-barea, erabagi urrikoa izan ba. Erkiag BatB 132. Jauna, gizon pakezalea
naiz ni, otzana, barea, eta edozeiñ irain dala ez-ikusia egiten dut. Berron Kijote 165. Haren gogo erne, beratx
eta irrikor, bare eta aldartetsuak [...] opa zuen bizi eta heriotza hortxe dago, hitz gutxitan emana. MIH 175.
(Pred.). Emakumak juan ziranian bare samar geldittu zan bakalduna. Otx 28. Maitean irakingaitz, tukuan
seguru, urrikian min gabe, asarrean bare, lan-aldaz burubiderik aldagabe. "Irasceris et tranquillus es". Or
Aitork 12. Bare ta nare gelditu yakon barrua. Erkiag Arran 173. Ni ez nintzan mugitu; illa bezela gelditu
nintzan. Ez nere barruan bare zegoalako. Ugalde Iltz 19. Azken-unean ipiñi lakirioa eta orduantxe, geldi ta bare,
bertan beera lotzen ziranak aren esanera. Erkiag BatB 18. Erriak bake ta bare irauten daben arren. Ib. 65.
Nikanor-ek itzok entzunaz batean, irakurten diardu. Onen begitarteak bareago dirudi. Ib. 200.
(V-gip ap. Etxba Eib). (Referido a los elementos, etc.). Ur aserrea / Mendi eskerkea [sic] / Lastotan
dautzan / aurtxo onek / Ain geldirikan / zeuen tokia / leku barean / zauzka zuek. GavS 19. Aita Done Antonen
menpean beti izaten da bare, ta an egoten dira sarri Kantauriako txalopak eta ontzi azitxoagoak be bai. Ag Kr
32. Egun da gabe, zeru garbi ta itxaso bareakaz, joan zirean lenengo ogetamabi egunetan. Echta Jos 279. Joan
zirean Holandako ontzira ta urten eben Bilbora joateko, aize gitxi ta itxas-baredun eguraldi onagaz. Ib. 274.
Ordun, asten dire ontzi ta txalupa saldoka Martegatik, eta itsaso barean arraun-egoak edatuki, arraintzara
doazi. Or Mi 41. Itxaso bare, zelai urdiña, / muga-biribil, belar-berdiña: / goizaldea duk sorgiña! Ldi BB 138.
Bizitza-itsaso otxan barea, / goiz-eguzkiaren txinpartez ernea! Ib. 164. Goizean urak bare dira, / ta arratsaldean
tontordun. Or Eus 205. Gentz bare orretan bakaltseña zurbil. "En la calma sobrehumana el Ministro real queda
pálido". Laux AB 41. Noiznai egingo dezue, itxaso barean, gaur dagizuena baño geiago. TAg Uzt 136. Gaur
lagun, biar etsai. / Nola gizartea / ala itxas-legea: / batzutan aserrea, / bestetan barea. SMitx Aranz 234.
Dagonillaren beroak eta itsaso bareak pasa dira, ta zein polliki alegia. Txill Let 48. Eror bitez izarrak ortze
baretik. Ib. 36. Ontzia berriz, ur barean, gogoz irristatzen zan. Anab Poli 51s. Itxas-untzia baketsu, arro, / doia
itxaso barian. BEnb NereA 188. Arratsalde barea zan, illuntxe aurretxua. Erkiag Arran 170. Ezagunean
makaldu da sutanpa-otsa. Tiroak, gero ta bakanago, ta azkenean, isiltasun barea dago bazterretan. Erkiag BatB
185. Noizbaitaren tortura, ta ames baten kolorea, begion ur bareetan. Azurm in Gand Elorri 71. Arrai ederra
pranko / badago uretan, / arrapatu izan da / itxaso baretan. Uzt Sas 309. Jainkoak didala zorion Zeruko Argiaren
uretan, lehen bare eta orain ekaitz-haize zakarrez nahasietan, egin nahi nukeen lehen itsasketa honetan.
MEIG VII 71.
(Pred.). Ire burutasunak baiño naiago naieukek itxasoa bare bagaieukak. A BeinB 55. Itxasoa, bere
egikereagaz damuturik legez, bare ta baketsu agiri zan. Ag Kr 206. Habanatik urten da ogeigarren egunean aize
gitxi ta itxasoa bare egoala, topau eben ontzi bat. Echta Jos 263. Goiz batez, iñoiz baiño eguraldia barego
zagon. Or Mi 130. Lañorik ezta agiri, argi dauz goi ta be, / Ipar-aixe bigunaz itxasua bare. Enb 132. Gautu
zanean, ortzi zabala / bare-ozkarbi zegoen. "Plácido y sereno". Ldi BB 20. Abestiz datorren ontzijan; / --ura
bare, ortzia oztin-- / abestiz datorren ontzijan / nor aldendu datteken urrin! Laux AB 33. Aurreko egunetan baño
ere bareago ta zelaiago zegoan itxasoa. TAg Uzt 221. Atertu egin du gero, eguerdia aurretik, eta odeitsu ta bare
gelditu da dena. Txill Let 60. An genduan bai geure aurrean itsaso zabal edatsu bizia, Andre beti urduria,
betiere ara-onaka: batean bare, bestean asarre. Erkiag Arran 8. Eta begi oiek, txinpartak jaurti lezazketenak,
edo, nai baduzu, ur geldia bezin bare egoten dakitenak. Vill Jaink 58.
2. (Sust.). "(V, G, B), calma en la mar" A.
- BARE-BARE. Tranquilo, calmado. Ejitoko bidean ginjoazela, itsasoko ura bare-barea, aize-arnasarik ere
ez. Anab Poli 129.
(Pred.). "Bare bare jarri da denbora (euria egiteko moduan) (B)" Gte Erd 86. Garbi garbi egoan zerua;
urdiñ urdiñ, bare bare ta baketsu ur zelai galant ederra. Ag Kr 62. Aize apurtxoa, itxasoa bare-bare osin baten
antzera. Echta Jos 82. Ontzixka bakar batzuk bare bare zoazin ibaia barrena. Or Mi 117. Opautzut landa zabal /
orreik bare-bare / igaro daizuzala / eragozpen bage... / Euzkadira bigurtu / laster ostera be, / osasunez ta urrez /
beterik goi ta be. Enb 194. Areago, seguru baitzan gaiñerakoa ere agindu bezala egiñen zenula, bare-bare
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
40

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
erantzun zidan [...] il baño leen kristau zintzo ikusiko nindula. Or Aitork 126. Bare bare gelditu yakon barrena,
ekuruz bete, denduz josia. Erkiag Arran 193. Itsas-baztarreko arrietara jetxi zan. Ura bare-bare zegoan. Anab
Poli 14. Manatan eta bare-bare, emon eutsazan txanpon baltz batzuk, an urduri ta egoneziñik jarri eban
Nikanor-eri. Erkiag BatB 33. Jakin bear duzu jakin, menderatu berriak diran erresuma ta probintzietan, bertako
jendeen barrenak ez dirala bare-bare egoten ezta jaun berriaren alde ere. Berron Kijote 166.
- BARERIK. En calma. Barerik dago [itsasoa], belar-euntzea, / gari-alorra bezala. Or Eus 385. Teresa Ama
lurrean ez ezagutu ta ez ikusi arren, aringarri zaio bere jaiera aren jarraileen artean esku-aldatzea; barerik eta
ilduraz adierazten ditu ere Joben naigabeak. Gazt MusIx 60.
- BAREXEAGO. Un poco más tranquilo, más sosegado. [Mutiko] au barexeagoa dek bestea baño, zalaparta
gutxiagokoa. Ldi IL 14.
- BAREZKO. De calma. Zelan iñok eztituan alkarren gañean tolostu, itxasoaren barezko egunetan, zulo,
tarte, utsune ta inguruetatik sartzen jakoe [atxai] ura polito polito. Ag Kr 139.
bare. v. bahe; gabe.
barealdi (A), baraldi (V, G ap. A), baretaldi. Período de calma. "Bonanza, rato de calma en el mar" A.
"Baretaldi, ciclo de recalmada entre 3 ó 4 olas mayores llamadas "Las Marías" o "Eretia" que se observa en los
rompientes" J. Irigoyen Los Tremendos 146 (ap. DRA). Au baretaldi au zan / iraupen bakoa / San Martinen
udatxu / zoroa lakoa. Azc PB 133s (Ur PoBasc 344 bare aldi bat). Ekaitz-aizea etorren / baraldi-atzean; / eguna
datorrenez / izarrak batzean. Ib. 134 (Ur PoBasc 344 kalmiaren ostian). Oi, zein ederra dan itxasua, / Zein
ederra dan... bare-aldijan! Enb 49. Barealdian ustegabe jeikitzen dan uginaldia izaten da itxasoan ere
gaiztoena. TAg Uzt 247. Aurreko egunetako etsipenaren ondoren, barealdiaren atzetik datorren aizealdi
zakarrak bezela, maiteberoaldi gartsuak eragin zion. Ib. 252. Gero irmotu ta gotortu bazen, egualdi txarren
jarraiki etorritako barealdi atsegiñari zor zion. Etxde JJ 162. Bat-batean Koridonek maitasun ero au gaitzesten
du eta bere garrari arratsak ez dakarkiola bare-aldirik aitortzen du. Ibiñ Virgil 34. En DFrec hay un ej. más.
- BAREALDI-AZTAR. Poz aundiya demaio noski goiznabarreko baraldiaztarrak (síntoma de calma) itxas
ekaitsuan gauaz ondarleizak jo naiezik aunatu dan doakabeari. EEs 1913, 207.
bare-belar. "Barebelharra, verbena" Sb-Urq.
bareder. "Blaueolus, bar edérra, bar eder lórea" Urt III 365.
bare-ezin. (Lo) que no se puede calmar. Ikusketak egiten du olerkari Jean Barbier jauna. Ikusketak sortzen
dio idazti bear bareeziña. J. Artetxe Y 1933, 326.
baregailu (-allu BeraLzM). Calmante, cosa que calma el dolor. "Anodino" BeraLzM.
baregarri. Calmante, que calma. Bi illabete luzetan baitegiko patata ustela izan nikan janaritzat eta ura
edaritzat, Etxahuniako nagusiari ezpaitzioten etxekoak ezer ere igorri nai gosearen baregarri. Etxde JJ 154.
bareiste. v. BARE-IXTE (s.v. 2 bare).
barek. v. gaberik.
barekan. "Barhekan (Sc), revolcando" A.
barekarakoil. Caracol. v. barakuilu. Bare-karakoilaren urratsean goazi. JE Ber 44. Bare-karakoil batzu
bilakatu dira gure karrosañoak. Ib. 92. Bare karakoila bezala ditien guziak bizkarrian. GH 1931, 461.
barekarro. v. barakarro.
barekatz. "Barekatz (AN-gip), martin fraca (santu), golondrina de mar" A.
barekeria (H, A). Acto sucio, lascivo. "Saleté" H. Cf. 2 baretsu. Hau guzia zuri zere Jangoikoak
adiraztean, adirazi dizu ez dirala bat ere obeak zure ebasteak, zure lapurreriak, zure gorrotuak, zuk zere
bakartasunean egin oi dituzun zere barekeriak, edo erabiltze lizunak. Mb OtGai III 65 (Azkue traduce:
'tocamientos deshonestos'). En DFrec hay un ej. más.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
41

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bareko, barako (V-gip, G-goi). "Baramiñe o barakoa, mal de bazo (ovejas)" (G-goi) Arin AEF 1955, 105.
"Barako, enfermedad de ovejas que se ponen haciendo ruido con los dientes y echando espuma" Iz ArOñ. v.
baremin.
barekuilo. v. barakuilu.
barekurkuilo (G; Dv (-ullo), H), barakurkuilo (G-to-bet-goi, AN-5vill; -ullo Añ (AN)), barakurkuilu (ANgip),
barekurkuilu (SP), barekorkoil (B; Dv A), barekurkuila (L-ain), barekurkulo. Ref.: A (barakuillo,
bare-klorkoil); Izeta BHizt2 (barekorkoil). Caracol. "Barekorkoil, barekurkullo, limace [sic], escargot" Dv. v.
barakuilu, barakurrilo, barekarakoil, marikurkuilu. Txaberamak darama / gañean maskorra, /
barekurkullo gisa / baña txit gogorra. It Fab 148. Badaki bare-kurkuilloari darion ur-nigar arrapotsuaren
bulharretako baliatzen. Prop 1906, 231. Ta baratzean bare ta bare-kurkuilo, mamorro ta zomorro, landare jaten
ari dituk. A Ardi 20. Satifatu gaituzte han ginen guziak, / Bare kurkulo eta saltsan tripakiak! Herr 7-8-1958, 3.
barekurlo. "(V-m), caracol" A s.v. bare-korkoil. v. barekurkuilo.
baremin (G-to; H), baramin (G-goi). "Bare min, mal de rate" H. "Baremin (G-to), comalia, enfermedad de las
ovejas" A. "Baramiñe o barakoa, mal del bazo (ovejas)" (G-goi) Arin AEF 1955, 105. v. bareko.
baren. v. 1 barren.
bar(h)en. v. 1 barren.
barene. "Barene (L-ain), menudillos o tripas de un animal" A. Cf. 1 barren.
barenga. v. 1 baranga.
barerazi. v. bararazi.
barerdi. "Barérdi, media vara" Iz R 518.
bares. 1. (Adj.). "(V-ger-m), transparente" A Apend. Cf. barestu.
2. (Sust.). "(V), dermis" A.
baresare (V, G-to-nav, AN-5vill-ulz; Deen I 336, Lar, Añ, H, T-L), barasare (G-nav), barasara (V-gip), basare
(G-nav). Ref.: Lcq 27; A; Iz ArOñ (baasaa), To, Ulz; Ond Bac 390; Etxba Eib (barasaria); Elexp Berg.
"Péritoine et mésentère" H. "Redaño, prolongación o repliegue del peritoneo fluctuante" A. "Péritoine, baresare,
bare-gantxa" T-L. "Ba(ra)sare (de las dos formas)" Ond Bac. "Diafragma que separa la cavidad del pecho
de la del vientre. Txarrikixa txiki txiki egiñ eta barasarian batuta labara" Etxba Eib. Baresaria. Mg PAb 87
(en una lista de órganos del cuerpo). Bare-saria barriz / pitxar bete koipe, / gaztia, entzun dozu, / morena, / beste
orrenbeste? Noe 80. Atsaldean, Garazi baratzera dia, / jateko-billa, âl balu, aza bat zuria. Besterik ezik, badu
osto ugaria, / bare-sare-gaiñetik biltzeko odolkia. "Redaño". Or Eus 138. Azaren orria asi baratzan leguntzen, /
arrak zain eta zulo ziriztu baitzuten. / Ardi-baresarea ark jator iduritzen / --amonak baitarabil odolkia biltzen.
Ib. 273.
baresaremin (T-L). Peritonitis. Hertzeak zilatuak ditu eta, operazionearen ondotik, baresaremin delako
"péritonite" hura agertzen da. Etcheb MGaric 142.
bares-barakila. "Bares-barakilla (V-ger), limaco con cascarón" A.
baresitx. v. baraxixa.
bareskurlo. "(V-m), larva de limaco" A. Cf. barekurlo.
barestu. "(V-ple-oroz-ger-m-gip), destejerse un tejido" A. Cf. bares.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
42

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
baretaldi. v. barealdi.
baretasun, baratasun (G ap. A). Calma, serenidad. Itsasuan aise ederragaz doian onzija, geratu oi da nos
bait aisiak uts emonda kalma edo baratasun kaltegarrijan; dago ez aurrera ez atzera leku baten. Mg CO 283
(Mg CC 189 kalma edo pake kaltegarrian). --Jose Ramon, zer egin bear degu? --Jaunaren oldea izan dedilla. --
Orixen da gizonaren baretasuna. Ag G 291s. Baña illunaren ondoren argia, ta ekaitz ondoren baretasuna etorri
oi da. LEItz 66. Bereala aizeak gelditu ziran ta baretasun aundia egin zan. Ir YKBiz 188. Itundasuna ta
baretasuna aizatu zion biozpean aldartearen aldaaldi arek. TAg Uzt 256. Ez du ogean atsedenik eta baretasunik
aurkituko. Ib. 247. Ekin zion Eñautek asarre bizian, berezko baretasunak gañez egin baitzion Xalbaten azkeneko
itz lotsagarriak entzunda. Etxde JJ 166. Baretasuna dario etxetxoari bere gauzatasunean. Txill Let 23. Okituak
eta ondasunez beteak ezagutzen ez daben mana, baretasun, arte ta nasaipena beragan dauan gizon apal, mazal
eta gogo onekoa. Erkiag Arran 117. Onen begi argietan zeruaren ozkarbietako baretasun bizigarria eta zerbait
geiago sumau eban neskatilleak. Ib. 81. Urrengo, tabakua sakeletik atara, ta zigarroa egiten asi zan, egoera
bakartian baretasuna agertu-erazoteko. Erkiag BatB 87. Orduak bere baretasuna patxadatsu ta apatx bera
damait. LMuj BideG 70. En DFrec hay 2 ejs. más.
baretegi. "(Hb), lieu où abondent les limaces" Lh.
1 baretsu. Calmado, sereno, tranquilo. Zuk biotz baretsua (artetsua), bake andia ta poz bizia sortzen dozuz.
Pi Imit III 34, 1 (Ol biotz narea). Ixan eben bai zegaz asebete euren bixitza baretsu ta gentzatsu garattirako. Otx
183. Garai batzutan ibili arren / bazter guziak astindu bear / egoak iñoiz ots aundi gabe / ordain baretsu, leuna
dakar. EA OlBe 27. Ibilli zen Xalbat urtetan bere animaren eztigarri zitzaion kaia ezin atxemanik, eta orra
orain, etsipenari emandako ontziska, usterik gutxienean, itxaso berberak kai alde baretsura abaillan eraman.
Etxde JJ 235. Bai egunez ta bai gabaz, mailla orren muturrean egiten dakie itsasoari begiraldi zeatz, baretsu ta
maitakorra. Erkiag Arran 84.
(Pred.). Lekaidaba (Baretsu). (Acot. escén.). Alz Ram 116. Baretsu ta gorgots dator Teseu; eskubi-aldetik
sartzen da. Zait Sof 154. Itsaso urdin zabalera edonoiz-edonoiz baretsu, nasai, nare ta lerden joan oi dan
gizasemea. Erkiag Arran 118.
2 baretsu. Sucio, obsceno. Cf. barekeria. Ni saltzera zatoz zu [...] zuk dakizkitzun zere sartu-atera
gaistoei, jan-edan beroei, ebaste galgarriei, hitzketa baretsu, marmariazko ta etsaiezkoari. Mb OtGai III 358.
Azkue, que cita este ej., lo cambia en barretsu, y traduce "conversaciones jocosas".
baretu (B; Añ (V)). Calmar(se), serenar(se), tranquilizar(se), aplacar(se). "Serenarse el mar tempestuoso,
eznetu, gozatu [...], (V) txikitu, baretu" Añ. "Baretu du denbora; erasanen du (B)" Gte Erd 111. Tr.
Documentado a partir de finales del siglo XIX en autrores meridionales. En DFrec hay 16 ejs. Diruaz
edegiten eztan aterik, samurtuten eztan biotzik, baketu ta baretu edo iabalduten eztan aserrerik eztago. A
BGuzur 145. Itxasua baretu zalako. Kk Ab I 81. Jesusek itsaso arro nasia nola baretu zuan ikustean Pedro ta
bere lagunak bere oñetara erori zitzaizkion. Inza Azalp 49. Ipuiñ eztiz biotzak baretzen zitun zurgiñ ile urre
gorria. Or Mi 127. Oraino kulunka gabiltza ugiñetan, ukaldi lazgarriengatik. Baina baretzen dire atzenik ontzi
argal aurrean, aixe-ufa batez. Ib. 131. Zirlingak ikusi zuten Vacarés izugarria bere ugiñak baretzen. Ib. 126. Au
eiñ ezkero, baretuko da / Jainkoaren asarria. Enb 174. Tira, tira; baretu zatteze. Otx 19. Itxon! Ustez, arnasa
baretu zaio: / parre-antx gozo batek / ezpaintxoak argitu / dizkio.... Ldi BB 46. Orduntxe "Uitzi"-ren gogape
bildurbera asi zan baretzen, ta ekin zion yateari biziagoki. Ldi IL 49. Mihitik ala galtzen / gorputz ta gogoa / isil
ta bakartzean / baretzen osoa. Or BM 122. Sartu bezain laster baretu zan aizea. Ir YKBiz 214. Berak ekarritako
oñaze zorrotza baretzen ari dek. ABar Goi 70. Ugazaba ta langilleen arteko asarreok baretu ta auzi au
ebazteko. Eguzk GizAuz 186. Izlapurren kanta leunakaz / baretzen dira uin urdiñak. Laux AB 33. Meza denetan
[âri] au erakutsi, / ta andikan sar artegian... / Aren ordea, zenbat izu dan, / baretzen dute mâiean. "Aquél a
quien reemplazó, por salvaje que sea, lo amansan en la mesa". Or Eus 416. Pake-zantzuan Bildotsak berriz /
besoz lurra jo dezaño, / lur eta biotz baretu arte / otoi ta arren emen nago. Ib. 256. Ango amar eguneko
egonaldian, Zitogandik urruti, zerbait baretu zitzaion maiteberoaldia. TAg Uzt 246. Ondo baretu gabe zegon,
artean, itxasoa. Ib. 135. An arki baitet pakezko / egoite bigun laztana / kezka ta miñ-erre guzik / baretutzen
dizkidana. EA OlBe 102. Urruti orain... Baretu dira / pittin bat gure dardarak. Ib. 76. Aitortu aurreko ilduren
bitartez / Jainko-aserrea baretzen da errez. SMitx Aranz 146. Baretu bada, ta negarrik geiago ez egin. Zait Sof
155. Aren esanera zeuden Bañeztar guziak. Bestaldetik, berriz, zeñek baretu Guraiatarren aldekoak? NEtx Antz
58. Biurraldia baretu zanean, berriz ere Santa Garazira igorri zuten bikario. Etxde JJ 21. Lenengo zemaia
baretu ustean luzaro egon nintzan. Ib. 75. Jarraitu zun Eñautek sumiña baretu eziñik. Ib. 167. Ezin ba baretu,
iñolaz ere, kaieko guztientzako gorrotoa. Anab Poli 30. Arein barreak, arnasestua zerbait baretu ebenean!
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
43

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Erkiag Arran 56. Artean, baretu samar zan ego-aize indartsua. Ib. 154. Baretu zan Zuriñeren barrua be. Ib. 185.
Urrengo goizean Peru gizajoa ikararen ikaraz il etxakunean! Ez eban ba aurkitu bere astoa gizon biurtuta?
Baiña laster baretu eban Jaunitok. Bilbao IpuiB 24. Lurbira danai bizitza emon, / itxas-orruak baretu, / gogo
itunak poztuta jarri / eta gaxoak osatu. BEnb NereA 37. Beti izan zaitugu / sendiaren lema, / etxeko batasuna, /
poza eta broma; / zenbat aldiz baretu / asarrezko tema. Ib. 264. Baretu zan ba gure emakumea ta berriro
izketari lotu gintzaion nagusia ta ni. Anab Aprika 11. Eta oraindik pasatuko da denbora, arik eta burruka baretu
ta isildu dedin arte. Vill Jaink 43. Zure otoitzek aien aserrea baretuko dute. Ibiñ Virgil 118. Artan, bere biotzeko
takatekoak baretu xamartu ziranean, erabaki zorrotz bat artu zuan. NEtx LBB 125. Ordu pare baterako,
Benitoren trumoiak baretzen ziran eta an gelditzen zan aren sugarbia. Ib. 67. Lau aldiz baretu zan, eta lauetan
berriz ekin zion farrari, lenengoan bezain zale ta bero. Berron Kijote 226. Atsekabea baretu eta ibitu ahala,
ordea, argiago ageri da galeraren larria. MIH 46. Herriaren bihotz minduak baretzen ditu eta oihu haserreak
isilarazten. Ib. 315.
Volverse lento, perezoso, flojo. "Baretu (Hb), devenu mou" Lh. "Barhetu (Hb), devenir mou (fig.)" Ib.
- BARETUXE. Aprox. de baretu. Geroago, berriz, nere sumiña baretuxe ta nere uts zarrak atarratu-nairik,
geiegizkoak egin nitula ezagutzean, [...]. Zait Sof 118.
1 baretxe. "(V-ple-ger), pausadamente" A. v. baratxe.
2 baretxe (G ap. A), baratxe (A DBols). "(G), limaco pequeño" A. "Baratxe (G-to), larva de limaco" Ib. s.v.
bareskurlo.
baretximar. "(V-m), larva de limaco" A s.v. bareskurlo.
baretzaile (PMuj). Apaciguador, tranquilizador. En DFrec hay un ej.
baretze. Acción de calmarse. Euren guraso, anai ta errikide ta enparaukoen alde, itsasoaren baretzea ta
itsas-gizonen etxeratzea arren bai arren erregu egiñaz, guztia aal dauan Jaungoikoari. Erkiag Arran 163.
bareu. v. barau.
barexka, bahexka (T-L). "Loche [...], limace grise" T-L.
bareziza. v. baraxixa.
barezorri. "(V-ger-m), larva de limaco" A s.v. bareskurlo.
barezti. "Azúcar" A DBols, Zam Voc. Cf. 2 bar.
barezuri. "Barezuria baino alferrago (AN-gip)" Gte Erd 13.
1 barga (B, S; Lecl, Gèze, Hb ap. Lh, Dv, H), berga (B). Ref.: A; Lh; Lrq; Izeta BHizt2 (barga, berga).
"Macque (S). Id. kharba (L), garba (G). [...] Bargan eraunstea, bargatzea, macquer" H. "Agramadera,
instrumento para majar el cáñamo o lino y separar de la caña la fibra" A. "Karba, kharba, Zibero aldean barga.
Askaño bat zen, luxe, mehar eta apala, bi zurezko zangoren sardekak jasaiten zuena. Askaren zolatik goiti,
luzerat, baziren hiru mihi. Estalgiak bazituen bertze hiru, gain-beheiti zaudenak, lantzerka ahopildurik
(biseautées). Estalgia buru batetik gontz batez lothua zen askari; bertze burutik zuten esku eskuinaz goititzen,
delako sei mihien artean ezkerraz liho zangoen ahurtaraka sartzea gatik, kraskatzeko" Lf GH 1924, 394n.
"Peigne à carder le lin" Lrq. v. garba.
(Fig.). Parlanchín. v. bargatzaile. Arrotz bat jin zelarik ikhustera, berrikan eta elhestan lüzaz egon zen,
ezin parthitüz bezala. Gero, juan zenian, eta kanpo lagüntürik ama sükhaltialat ützüli zelarik, tantak erran
zeion: "Jun deia, bai, barga handia?". GAlm 1955, 53.
- BARGA-ZILO (S-saug ap. Lh). "Rouissoir, routoir. Bargazilo guti eta aldiz galtzazilo hanitx bada egünko
egünetan" Lh. v. BARGARI-ZILO, BARGERA-ZILO.
2 barga (G-nav). Ref.: A Apend; Iz Als; Satr VocP. "Barga andia jek, hay una gran vertiente o derrumbadero
(es castellano) (G-nav)" A Apend. "Bargi, la pendiente" Iz Als. "Barga gaiztu, gerba gaiztu." Ib. "Barga gainin,
en lo alto del derrumbadero" Ib. "(Ergoyena) [...] pendiente muy pronunciada" Satr VocP. Cf. VocNav: "Barca,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
44

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
portillo, espacio entre dos picarras o peñas en la cumbre de un monte (Roncal)".
(G-nav, AN-olza). "Rocher" Bon-Ond 138. "Lugar rocoso" Satr VocP.
- BARGA-ZULO. "Peñazulo (AN-ilzarb-egüés), bargazulo (AN-olza)" Bon-Ond 138 (sin trad.).
bargamas. "(Hb), brouillon (?)" Lh.
bargamio. v. pergamino.
bargando. "(V-ple), hombrachón" A.
bargari (B, S; Dv, H), bergari (B). Ref.: A; Izeta BHizt2. "Macqueuse, ouvrière qui travaille à la macque" H.
"Linera, trabajadora en lino. Ehulia, bargaria, goizik askaria, brixt ttan ttan (S)" A. "Gure amatxi bergari ona
zen" Izeta BHizt2. v. garbari.
- BARGARI-ZILO (S-saug ap. Lh). "Rouissoir, routoir" Lh. v. BARGERA-ZILO.
bargasta (V-arr-gip, G, AN-erro, B, R), bargazta (AN-larr), bargaxta (B). Ref.: A; Inza EEs 1915, 210; Iz
ArOñ; Izeta BHizt2 (bargaxta). 1. Cerda joven. "Cerda de unas cuatro arrobas" A. "Bargasta, cerda. Bargasto,
cerdo" Iz ArOñ. "Cerda joven" Izeta BHizt2. Cf. Lh: "Bargasta (Hb), bétail (?)". Azienda beltza deitzen zaiote,
apote, bargo, bargasta, [...] eta gañerontzeko zerri-abereari dagozkiotenak. Izt C 168.
bargazta (AN-ulz), bargaxta (G, L, BN). Ref.: A Morf 208; Iz Ulz. Cerdo joven. "Gorrino muy tierno" A
Morf 208. "Bargaztá bat, cerdo de unos siete meses" Iz Ulz. v. bargoxta.
2. (V-gip), bargazta (V-gip). Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg (bargazta). Descarado; travieso. "Travieso" Garate 5. a
Cont RIEV 1935, 349. "Bargasta bat, una mujer (o cerda) displicente, desobediente" Iz ArOñ. "Desvergonzada,
descarada. Ezta neskatilla txarra, baiña bargazta xamarra" Elexp Berg. Mutil gazte erdaldun bat, pelotan
zebillen; etzekian batere, ta begira zeguen mutil bargasta batek ala diyo erdera txarrian: --Ez al dakizu gure
izkeran? Iraola EEs 1911, 117. Elur denboran, mutill bargastak, / izanik griña txarrenekua, / goiz jaiki ta erriz
kanpuan / ipiñitzen du txori zepua. Iraola EEs 1913, 41. Aren negarrez kupitu gabe, bi mutill bargastak asi ziran
jo ta jo pelotan. E. Mujika ib. 253. Ezpaiñak ximurtuki / amona dabil: ez duk / aren ondoan atsegin! / --Neskame
bargazta, non? / Ta alabak, non?... Oro berdin! Ldi UO 43s.
(V-gip, G-goi, B). Ref.: A; HErot. "Mujer de mala fama" A. "Gizonzalea" HErot. Cf. bagats. Ikusi berria
naiz festa ona guztiz / Neska bargasta batek egin zun estritis, / Begiak ase ditut ipurdi ta titiz. I. Lazkano
"Estritis".
3. "Muchachito que está creciendo" A.
4. bargazta. "Donatok dio edozein animalia lirain eta flakori esan ohi zaiola eta ez bakarrik txerri emiari"
Elexp Berg. "Txarrixa be ferixa etorri tta, flakua ta luzia ikusten danian, "txarri bargazta au"" Ib.
bargasto. "Bargasta, cerda. Bargasto, cerdo" Iz ArOñ.
bargastona, bargaztona (V-gip). "Mujer de aspecto o carácter basto y desvergonzado. Ezautzen dou ondo;
bargaztona majua da" Elexp Berg.
bargatu (Lecl, Arch VocGr, Gèze, Hb y Foix ap. Lh, Dv, H, A). "Sérancer, carder" Lecl. "Rétirer le lin ou la
chanvre de dessous l'écorce" Arch VocGr. "Rompre le chanvre avec la braie" Gèze. "Macquer" H. "Agramar el
lino" A. v. garbatu.
bargatzaile (Dv), bargazale (S). "Bargari ou bargatzaile, ouvrière qui broie le lin" Dv. "Bargazale (S-saug),
ouvrière occupée à broyer le chanvre ou le lin. Par extens., fileuse, tisseuse" Lh. Cf. 1 barga.
"(Fig.) femme bavarde. Bargazalerik ezta hanbat, mihiaz ari direnez kanpo, il n'y a guère plus de tisseuses en
dehors de celles qui y vont de leur langue" Lh.
bargaxta. v. bargasta.
bargazta. v. bargasta.
bargera. "Bargera, bargea (S-saug), action de broyer le chanvre ou le lin" Lh.
- BARGERA-ZILO, B.-XILO. "Bargea-ziloa, hari berriaren urean gozatzen emateko tokia" Alth in Lander RIEV
1911, 596. "Bargera xilo, trou qui se remplissait d'eau pendant les averses et où l'on rouissait le lin; du béarnais:
barguère" Harlh Eusk 1970, 385. v. BARGA-ZILO. Barkoxeko emazten üsatü legia; / Zopak jan dütienin
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 45
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
arduz godalia; / Ez Muntorin bezala hur erdi lohia / Bargera xilutara üharriz bildia. Etch 376. Ibarrondoko
zübiala heltzian, entzün nian elhe eta kantü kalapita nahasi bat. Berhala ikhusi nian bazela, bargera-xiloari
üngürü jende moltzo bat. Eskual 14-2-1913 (ap. DRA).
bargeta. v. brageta.
bargo (V-gip, G-to, AN, L-ain, B, BN-lab-arb-baig, R; SP, VocBN, Dv, H), bargu (SP). En AN-erro bargua
(det.). Ref.: A; Inza RIEV 1915, 210; VocNav; Iz Ulz; EAEL 85; Izeta BHizt2. 1. "Cochon élève" Dv. "Jeune
cochon" H. "Gorrino como de tres a siete meses" A. "Cerdo crecido para engordar (Odieta). Cerdo macho (Erro).
Cerdo de tres a cinco meses (Santesteban)" VocNav. "Cerdo de un año o más" Iz Ulz. "Gorrín de cuatro a seis
meses" Izeta BHizt2. Aluerta bargoa (1330). Arzam 152. Azienda beltza deitzen zaiote, apote, bargo,
bargasta, [...] eta gañerontzeko zerri-abereari dagozkiotenak. Izt C 168. Goizegi txikhiratzen den bargoa ez da
behinere ongi edertzen. Dv Lab 137.
2. Joven (referido a cerdos o cerdas). Joan den Hazparneko merkatutik etxerakoan galdu dute xerri urrixa
bargo bat, bilo xuria. Eskual 17-1-1913 (ap. DRA).
bargo. v. barbo.
bargonde. "(V-arr), barrio (en general) (?)" A Apend.
bargosta. v. bargoxta.
bargot. v. 2 barbot.
bargoxta (G, B, L, Sal; Hb ap. Lh), bargosta (B, L). Ref.: A (bargo); Izeta BHizt2. "Bargosta (L), gorrino como
de tres a siete meses" A. "Bargoxta (G, L, Sal), gorrino muy tierno" Ib. "Cerdo, entre gorrín y cerdo adulto" Izeta
BHizt2.
bargozta. "Barbo pequeño. Bargoztia, loñia bezin aundixa" Etxba Eib. Cf. barbo.
bargu. v. barbo; bargo.
bari. v. bario.
bariable. Variable. Memoria flaku dirateke / Inkonstant baita loti / eta hareki bariable. Mustafa 219 (ap.
DRA s.v. astelehen).
bariabletasun. Variabilidad. Eta anhitz bariabletasun, frajilitate eta miseria gure buruetan senditzen eta
ezagutzen badugu-ere. Lç Ins B 4r.
bariaku. v. bariku.
bariatu. Variar. Eta ikuzirik gorputza ur xahuz, dadukagun gure speranzaren konfesionea bariatu gabe
(ezen fidel da prometatu duena). Lç He 10, 23 (He batere handik aldaratu gabe, Dv khordokatuko ez den
bezala).
bariazio. Variación (en música). Kornetiñen bariaziyuak bere anaiak jotzen ditu. Iraola 75.
barieku. v. bariku.
bariestoen. "(?), endurecimiento del pecho o ubre" A.
barik. v. gaberik.
bariku (V; Lar, Añ (V), H, Zam Voc), bariaku (V, G-azp; H (-ija- V)), barieku (V; Mg Nom 69), bariko (V-ger;
H (que cita a Cb)). Ref.: A (bariaku); Holmer ApuntV (bariko); EI 335; Etxba Eib (barixakua); Elexp Berg.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
46

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Viernes. "Se conoce pero no se usa esta voz [ostirala] en Eibar, por haber dominado barixakua" Etxba Eib. v.
ostiral, egubakoitz. Tr. Empleado exclusivamente en la tradición vizcaína. En DFrec hay un ej. de bariku
(118 de ostirale y 13 de ortzirale).
--Edandaizu ostera ze ezteizu gatxik. --Bai ze enas orren delikadua, zein Judegua barikuz. "No que no soy tan
delicado como judío en viernes". Mic 13r. Barikuan, eta zapatuan dolorosoak gati. Cap 136. Apartadu ezkero
barijekuak. ZBulda 40. Ez Garisiman ez ostanzeko barikubetan. Ib. 45. Errezetan dira [misterio dolorosoak]
martizen da barikuetan. Urqz 47. Ez itxi bariekurik [...] obra on bat egin bagarik. Oe 62. Bizkaian orren egokiak
ez dira: Domeka, Astelena, Martitzena, Eguaztena, Egubena, Egubakoitza edo Barikoa, ta Zapatua. Cb EBO 47.
Alan fusilla armaurik / dua esamiñetan / bariku edo zapatuz / arturik lepuan. DurPl 116. Alan norbait
bariekuban okelia jaten ikustia izango litzate eskandaluba eztakienentzat zer motibo daukan atarako. CrIc 117.
Barijekubetan okelia jaateko gatx andija biarko dabee. Mg PAb 59. Misterio dolorezkoak. Martitzen ta
Barikurako. Añ EL 1 220. Martitzen eta barikuba, zori deungako egunak diriala, egun oneetan egiten dan gauza
andi edo nagusik ezin ondo urten leikiala. Astar II 41. Garizumako Domekak eta urte guztiko barijakubak. Ib.
243. Neskatilla guztiz on ta garbi bat, barijaku baten ardura larregiagaz arpegija garbitu ebalako [juaten da
Purgatorijora]. Ur MarIl 93. Lau tenporetako eguazten, barijeku ta zapatuetan. EgOn 47 (ap. DRA). Bariaku-gau
batean / eldu iatazan atean / soldadu batzuk. Azc PB 197. Oraintxe amabost egun, egubakoitz edo bariakuarratsalde
baten. A BeinB 75. Garizumako domeka edo igandeak eta urte guztiko egubakoitz edo bariakuak. A
Cat 30. Nastau leikeez [okelea eta arraina] urteko barikuetan; baña ezin nastau leikeez baruegunetan. Itz Azald
118. Lenagoko baten (bariakua zala uste dot) txalopan maste nausia erausten gebiltzala. Ag Kr 103.
Jerusalenen, Golgota-mendian, bariku-guren arratsaldean, il zan Jesukristo. KIkV 30. Eibartik Muxikara lengo
barikuan / zazpi erriojanu ekarri nituan. Enb 181. Barikuko yaiotzea suerte txarrekoa (V-arr-gip). A EY I 52.
Martitzen ta bariakuetan [...] ezta ule-puntarik ebagi bear (V-och). Ib. 53. Igaro dan udabarrian (1963),
maiatzaren azkenengo barikuan ezagutu giñan Donostian. Alzola Atalak 122.
- BARIKU DONE. Viernes Santo. Orrezaz gañera, Bariaku Donean agertuten dira emakume batzuk
Jerusalengo Alabak diralata. Ag Kr 41s.
- BARIKU GUREN (V-och; A; bariku gurun V-arr). Ref.: EI 338. Viernes Santo.
- BARIKU GURUTZEKO. "Bariku guren, kurtzeko, viernes santo" A. v. barikurtze.
- BARIKU SANTU (V-gip; barixaku s. V-gip). Viernes Santo. "Barixaku-Santu egunian, goizian seiretan,
Jesusen kurutzeko zazpi itzen sermoia izaten zan" Etxba Eib. "Bariku Santu eguna, Viernes Santo" Elexp Berg.
Egubena, barikuba ta zapatu santua. ZBulda 41. Aita Zosimo, enterrau egizu karidadez Maria pobriaren
gorputza, bada ill zan Barijaku Santu egunian, komulgauriko bijaramonian. JJMg BasEsc 243. Bariku-santu
gaua izango zan (V-gip). Eusk 1956, 221.
Etim. De abari + ba(ga)ko + egun 'dies sine cena'; v. LH 273ss.
barikurtze (A), bariku-kurtze (V-arrig ap. EI 338). 1. "Viernes santo (msOch)" A. v. BARIKU
GURUTZEKO.
2. "Eundako barikurtzia ("pleito, litigio"). Barikurtze guziyak aren despatxuan pasatzen zien" (G-azp) PAlt
(comunicación personal).
baril, barilla. v. 2 baraila.
barin. v. baldin.
barina (det.). "Barina (Itur), babosa, molusco sin concha. Barinaga (barrio), babosal o sitio de las babosas
(Itur)" Aizk. Aunque en su lista de abreviaturas Itur significa Iturriaga, en este caso podría tratarse de Iturriza.
bario, bari. Bario. Bari-ordeia berotu ta oreigaiagaz alkartuz, bari-ordebikoa sortzen da. GJaur Kim 94.
baritono. Barítono. Gainera musika-zalea da ta baritono-mintzura du, sochantre zar batek bezelatsukoa. A
Ardi 110.
barjakinde (Lar), barakinde. Conciencia. v. berjakin, berjakintza. Erreberrizazu beraz arras zure
barjakindea. Birjin 53. Bazkal aintzinean egiten zuten barjakindearen bilh[a]kinde berezia. Ib. 89. Bena
aithorthü behar dügu ere gure konzentzia edo barakindiari [sic] traidore giradialarik dügüla bihotzian haiñbeste
azi gaisto manirtera üzten. Egiat 232. Gañera denok barjakindean (conciencia) / dauzkagun gauzak izanik
(Otañ). JFlor.
barjakintsu. "Concienzudo" Lar.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
47

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bark. v. 1 barka.
1 barka (Lcc, SP (-kh-), Urt III 267, Lar, H), bark, marka (V ap. A). Tr. Documentado casi exclusivamente
en Leiçarraga y autores labortanos clásicos; al Sur los testimonios son tbn. tempranos en general y muy escasos.
Apenas se encuentra. en el s. XX. Hallamos la var. marka en RS y Arriandiaga, bark en unas cartas labortanas de
fines del s. XVI; v. además barkhea det. en Etcheberri de Ziburu.
1. Barco, barca, embarcación. "Barquear, barka erabilli, barkan igaro" Lar. v. 1 barku. Huná, barkák-ere,
hain handi diradelarik, eta haize borthitzéz erabilten diradelarik, hara huna erabilten dirade gobernail xipito
batez. Lç Iac 3, 4 (He, TB, Dv untzi, Ol izontzi, Ker, IBk itsas-ontzi, IBe itsasuntzi). Nigana gia eztezazula /
sekula zeure barkea. Lazarraga (B) 1164vb. --Ene alabea ax on. --Ama, markaak dabilz itsasoan. "Las naos". RS
451. Duk de Mercurek asko ofrezimentu egin diola Erregeri eta esan diola Espainiako Erregek dadukan partida
bat bark libraturik emanen diola. (c. 1597). FLV 1993, 461. Olaa olagizonarenzat, eta barka barka
maisuarenzat. RIs 67. Barkan edo onzian enbarkatzen dena eztu beti denbora nahi duen bezala.
"Barque". Volt 205s. Barkha hunen burgesa duk ene Aita eternoa. EZ Man I 30. Gehiago ezin bihur gaitezkela
barkhara; / zur puxkan beraz bizia dezagula enphara. Ib. 21. Bañan Iainko fineraño gauen gidatzaillea, /
Porturaño gidazazu xuxen gure barkhea. EZ Man II 139 (tbn. barkhea det. ib. 136, 148 y 149, en todos los casos
en final de verso). Inozenziazko barkha urrezkotik urtara erori naiz. Ib. 71. Itsasoko untziak, barkha handiak,
anhitz daduka, karga handia iasaiten du. Ax 115 (V 77). Zeren ageri da ezen, untziaren edo barkharen manua
izan zuenean, bortzetan ehun urthe zituela Noek. Ib. 122 (V 81). Pensazak; bañan barka dela / Ifernua herioan, /
Eta pensa, oren berean / Portua dela zerua. Gç 205. Noeren barka hura gelditu zen Armeniako mendi baten
gainean. ES 388. Han ilkhi baitzen [Noe] barkhatik. Ib. 386. Igan zen Jesus [...]arranzaleen itsas-onzi-batel edo
barka batera. Mb IArg I 193. Barka batian bere aita Zebedorekin. Hual Mt 4, 21 (SalabBN, Samper barka;
Echn barko, Ur, Ker txalupa, Lç, HeH, Ip, Leon, IBe un(t)zi, Ol, IBk ontzi). Barkha batetara igaranik. EvS Io 6,
17. Baita ere arrapatu ziezten bost eun agintari eta soldadu, berrogei ta amar bandera, sutunpa geienak, eta
interesa eta barka asko. Zab Gabon 95. Markaetara sartu ziran, eta Kaparnaunera, Josu-billa, jun. Arriand Io 6,
24.
2. "(V-oroz-arr-och-gip), cesto de mimbres para conducir clavos" A. "Barkak, cestas para pescado" (V-gip)
AEF 1927, 99. "Caja de madera que sirve para transportar fruta, etc. Barka ugari biar izaten da jenerua plazara
eruateko" Elexp Berg. "Kaja entzuten da gero eta gehiago" Ib.
3. "(Sc), ataúd común" A. "Barkhak (S, Foix), cercueil en génèral" Lh. "(S-saug), ancienne civière à coffre où
l'on transportait autrefois les corps dans leur linceul. (Du fr. barque)" Ib.
- BARKA-MAISTRU. "Barka-maxtru (Hb), patron de barque" Lh.
- BARKA-MAISU. "Arráez, maestro de embarcación, barka-maisua" Lar. Olaa olagizonarenzat, eta barka
barka maisuarenzat. RIs 67.
- BARKA-MIHISE. "Barkha-mihisi (S, Foix), drap mortuaire" Lh.
- BARKA-SARI (Lar, Hb ap. Lh). "Barcaje" Lar.
2 barka, parka. Tr. Aparte de un ej. de Barbier (en contexto negativo), sólo lo hallamos en expresiones como
barka eske, barka eskatu, etc., usadas por autores vizcaínos desde el s. XVII, y por algunos guipuzcoanos en el
XX. Perdón. --Othoi, barkha, Mahuma, Inguma!!! [...]. --Ez, ez da zuentzat barkharik! Barb Sup 123.
- BARKA ESKATU (V-gip; parkeskatu Añ). Pedir perdón. "Joan amandriana ta barka eskatuiozu, diabruori
alakuori" Elexp Berg. Cf. A: "Barka (G, AN), barkha (L, BN, S), perdón". Dauko obligaziñoa parka
eskeetea, eta berak arerioari parkatutea. Cap 151. Lenengo Jainkuari parka eskatu. CrIc 59. Parkatu deutsat
zure amorez neure arerioari; berba egin deutsat; parkeskatu deutsat; baketu ta adiskidetu nas beragaz. Añ MisE
92. Proximua injurijau dabenak, parka eskatu biar deutsa lagunari. fB Ic I 105. Ezagututen dau semiak bere
gatx egitia, humilduten jatzu, parka eskatuten deutsu, emoten deutsu berba sendua eztabela ostera alako
gauzarik egingo. Astar II 64. Jangoikoari parka eskatuten yakala. CatLlo 69. Parka eskatu Marijari beraganako
daukazun oztasun ta atzerapena gaitik. Ur MarIl 6. Billatuten badozu ondo joan jatzula, emon eijozuz Jaunari
eskerrak, eta bestera bada, parkeskatu eijozu. EnOn 74 (ap. DRA). Parka eskatu seme danentzat / Biotzez bene
benetan. AB AmaE 6. Parka eskatu eutsan, gaiztakeria andi bat egin izan baleu legez. Itz Azald 106. Zeure
Semien aurrian / Auzpeztu nadin / parkeskatzeko. Enb 104. --Enekian zer zan itz orixe, ta orregaitik izan da
itandutia. Parkatu. --Eztau biar parkeskatzerik. Kk Ab II 79. Ondo usterik eta obeto eziñian egiñiko utsak ixan
dira-ta. Barriro parkeskatzen dautsubet. Otx 182. Eztaukagu beste biderik bakaldunagana juan, jazo yakuna
zelan ixan dan argi ta garbi esan eta parka eskatu baño. Ib. 50. Beltrani ta Usoari barka eskatuz negarrari ekin
zioten. Etxde AlosT 105. Ordu arteko saieskeriagatik barka eskatu ondoren, zin egin zion zintzo izango zitzaiola
aurrerantzean. Etxde JJ 199. Mikaela gixajeari bere erruak autortuaz, parka eskatu bear izan eutson. Bilbao
IpuiB 169. Negarrez parka eskatu eutsoen, ondo damututa egin ebanagaitik. Alzola Atalak 50. Eta itxuli zan
baraurik etxera, parka eskatzeko emaztiari zor zetsan zorra gaittik. Etxba Ibilt 466s.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
48

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(Tras gen.). Jaunari zeure pekatuben parka eskatuten deutsazula. Astar II 199s.
- BARKA ESKATU ERAGIN. Hacer pedir perdón. Kuarto baten zarratuta euki, parka eskatu eragiñ, ziran
guraso oneen kastigubak Luisen umetako mañatxubak kenduteko. JJMg BasEsc 27.
- BARKA ESKATZE. Petición de perdón. Zer esan Konfesinoeko humilleta, orazinoe edo parka eskatutiak
gaiti, laster ta sarri biurtuten bada leengo pekatubetara? Mg CO 262.
- BARKA ESKE (V-gip; barkeske V-gip; parkeske V; Zam Voc; parkeska Añ). Ref.: A (parkeske); Elexp Berg.
Pidiendo perdón. "(Pedir) perdón [...] (V) parkeska egon" Añ. Ara emen, Jauna, Zeure oñetan parkeska, seme
gaisto galtzalle au. Añ EL 1 146. O Jaun errukiorra, parkeska nagotzu. Ib. 199. Eta nagoanean bakarrean,
etxungo nas, parkeske, lurrean. Añ LoraS 154. Bakiak egin gura ditut, parka eske naoka mundu guztiari. JJMg
BasEsc 184. Bederatzigarrena, Jaungokoari parka eske dagokala bularra joa gaiti. CatBus 32. --Eta zeuk iñor
itzez edo egitez naigabetu badozu, parka eske zaiakoz? --Parka eske naiako. Ag AL 90. Lurbira guztikoai parka
eska naiakue, ta Iaungoikoak parkatu daidala neuri. Ib. 91. Zergaitik dinozu, Jaungoikoari parka eske daokala?
Itz Azald 154. Zeure aittamari lez, parkeske naiagotzu ostu ta eroan zendudazalako, ta nigaittik naibage andiak
luzaroan euki dozuezalako. Echta Jos 366. Aurki joango zitzaion parka eske, alogerak artutakoan, urrengo
astean.... Ag G 330. Yausi zan buldatzailearen oiñetara, ta parka-eske asi yakon. Or Tormes 115. Mandoa iltzen
duk, eta makil-ukaldiak bukatzen dituk; aiek ordea, uiñen marruan zeruko barka-eske ari dituk noiz arte ez
dakitela. Or Mi 64. Emen esan badogu / Berbarik deungaro / Elexama Santiari / Parka eske naiago. Balad 199.
Belauniko barka eske joan bearrean natzaizu. NEtx Nola 29. Nere jokabideaz damututa barka eske natorkizute.
Etxde JJ 87. Eta euren aldetik jarri ziran belauniko lau-oñeko fraille izuan aurrian, onen bitartez bere patroiari
parka eske. Etxba Ibilt 462. Barka eske nator, azkenik, Barojaz bi bider bederik mintzatu naizelako gure
Barojalari ofizialen baimenik gabe. MIH 401.
- BARKA ESKEKA. Pidiendo perdón. Ona emen andrandijok zure oñetan auzpazturik, oñazez ganez
egindda, garbatuta, damututa ta apaltasunik andijenaz parkeskeka zuri, ene jaun altsu orreri. Otx 52. Ona emen
ni orain zuben aurrian belauniko ta parkeskeka. Ib. 182. Andra koittauak, ikusirik señorian jabetasun
arrigarrixa eta eziñ ukaturik egixa, asi zan parka eskeka konturatuta bere auzixakin. Etxba Ibilt 466.
- BARKA ESKEKO. De petición de perdón. Besoak zabal, baiñan madarikatzeko ordez parkeskeko oiuak
egiñaz, lurretik jagi ta ortozik ibiliaz kaleetan barruna didarrez asi zan. Erkiag Arran 187.
barka arazi. v. barkarazi.
barkabehar. Necesidad de perdonar. Gaizki daguanaren mañ gutiziak aurrez barkatuak dira, edo obeto
esateko ez dute barka biarrik, barkatzeko gairik ez dutelako. Bv AsL 134. Bere saieskizun eta okerkeri guziak
erasoan zetozkidan burura barka bear une ontan, Mayi. Etxde JJ 277.
barkabera. Que perdona fácilmente, clemente. v. barkakor. Baño bere kistartasun zindoak, bere biotz
barkaberak etzuten beren lanpide goreskarria bukatu. Etxde AlosT 105. Engrazi ordea etzan barkabera eta
Mattin zipokalari iaio bazan, Engrazik subegorria iduri zun mixto-jario. Etxde JJ 170. Bi zio nausiren gatik egin
du gizeraite hori, nik uste: [...]; gero Irigaraiz apentzekotz, honek bere amorioaz egin zion aitormen ergelak
sumindu zuelakotz izugarritan, ez baitzen noski barkabera. Mde Pr 180.
Madalenek berari esateko agindu zizkion itz eder eta barkaberak maitasunezko malkotan igurtzirik agertu
zizkion. Etxde JJ 163.
barkadohain (-doaiña Lar; Hb ap. Lh), parkadoain (Añ). Jubileo. Urrikaltzapenazko emendiotzat Aita
Doneak orduan eman zuen Barkhadohain bat Italia guzikotzat. Birjin 416. Aita Santuak barkadoaiña edo
jubileoa emanik (1890). JFlor. --Zer da Jubileoa edo Parkadoaiña? --Denpora izentauriko batzuetan emoten
dan parkamen osoa, beste doe eta grazia berarizko eta aparteko batzukaz batera. Itz Azald 151. Jubileoko edo
Parkadoaiñeko denporea. Ib. 151. Etorten baldin bada beste Jubileo edo Parkadoaiñ bat. Ib. 151.
barkaegun. Jubileo. Garbitegia ere ikusi nenunan, barka-eguna baitzuten Andere Marirena. Or QA 194.
barka erazi. v. barkarazi.
barkaerraz, parka-errez. Fácil de perdonar. Eta zergatik deritzaio barka-erraza oben ariñari? KIkG 41.
Errez egin eta errez parkatzen dalako, deritxo parka-erreza oben ariñari. KIkV 59.
barkaez. Imperdonable. v. barkaezin. Ori da, ori pekatu! / Parka-eza dan obenak / gogua dautzu orbandu.
"Manchaste tu conciencia con la negrura que nadie sabrá perdonártelo". Laux AB 67.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
49

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barkaezgarri, barkatezgarri (Lar). "Irremisible" Lar.
barkaezgarriro, barkatezgarriro (Lar). "Irremisiblemente" Lar.
barkaezin, barkatezin (Lar), parkaezin (Añ). Imperdonable. "Irremisible, barkateziña, barkatezkizuna" Lar.
"Irremisible, ba- o parkaezkizuna, parkaeziña" Añ. v. barkagaitz, EZIN BARKATUZKO. Barka-ezina
izango litzake ori. Azurza Y 1934, 50. Hay 3 ejs. más en DFrec.
barkaezkizun (Añ), barkatezkizun (Lar), parkaezkizun (Añ). "Irremisible, barkateziña, barkatezkizuna" Lar.
"Irremisible, ba- o parkaezkizuna, parkaeziña" Añ.
barkagai. Digno de perdón. Gure erri dena barka-gai âl da / bi Santu oriengatik. / Izkuntza au birauz loi
bear balu, / ez nuke nai Euskerarik. "A nuestro pueblo se le puede perdonar". Or Eus 256.
barkagaitz (G-azp; VocCB (G)), barkatugaitz (B), parkagaitz (VocCB (V)), parkagatx (V). Ref.: A
(barkatugaitz, parkagatx); A Morf 188; Izeta BHizt2 (barkatugaitz). 1. "Difícil de perdonar" VocCB.
"Imperdonable" A. "Barkatugaitz, casi imperdonable" Ib. "Zure gaixtakerie barkatugaitze da" Izeta BHizt2. v.
barkaezin, EZIN BARKATUZKO. Gari-bedar apur bat jatia / Bidez ta aurrera juatia, / ain dok pekatu
aundija, / parkagatx ta itxusija? Ur in CancB III 100. Ahantzi zitzaudan Zumaian ziñauztelarik ene agur ñimiñoa
igortzea; gauza barkagaitza benetan, euskaldun on batentzat. FIr, carta a Ldi 1-4-1930 (ap. DRA). En DFrec hay
un ej. más.
2. Que perdona difícilmente. Piarresen biotza gogorra ta barkagaitza bazan bere etsaienganako, biozbera
ta esker-onekoa zan berriz bere adiskide ta ongilleentzat. Etxde JJ 209.
barkagarri (Lar, Añ, -kh- Dv, A), parkagarri (Añ (V)). 1. Perdonable. "Remisible" Lar y Añ. v. barkakizun.
--Zer bekatu dira, Sakramentu onek barkatzen dituanak? --Bekatu arin barkagarriak edo benialak, ta beste
bekatuen ondoreak ta kutsuak. Ub 215. Txiki ariñak, erraz egiten diran, ta erraz barkatu ditezkean benial edo
barkagarriak badira bekatuak. Ib. 211. Aren ao-berokeriok barkagarri dira. Zait Plat 33. En DFrec hay 2 ejs.
(Referido a personas). Digno de perdón. Erruaren irabaziaz gozatzen dana, barkagarri al diteke? Amez
Hamlet 110. Aita-nagusiak barkatu egin omen zion. Izan ere, ez ote zan barkagarri olako ixtorio politaren
asmalaria? Etxde JJ 19. Bakarrik munduan, gurasoak aldegiñak, ikasbide onik ikusi ez, barkagarria zaigu Poli.
Anab Poli 7.
2. (Tras gen.). Que produce el perdón. Orrez ostean, Sakramentu Santu au ez bakarrik da bekatuen
parkagarria, baita sendagarria bere. Añ LoraS 37. Besoak zabal... badirudite / Aitaganako opalkiak, /
Gurutzekoari erantsita / euskal-opalgai berriak, / giza-obenen barkagarritzat / Zeruari eskeñiak. SMitx Aranz
134. Bere illotzaren aurrean zin egin zun, bere izugarrikeriaren zurigarri eta ildakoak mundu ontan egiñik
zeuzkakean pekatuen barkagarri, bere buruari nekaldi gogor bat ematea. Etxde JJ 211. Nik ez nuen
gaitzerupean gorde nahi, bekatu larrien barkagarri, Amaleren aitagana dudan zorra. MEIG VIII 31.
barkagogor. Remiso a perdonar. Judasi barkatzera ekharria zenak, ez dauku barka-gogorrarena eginen.
Lap 249 (V 113).
barkaite. v. barkatze.
barka-hitz. Palabra de perdón. Legeak ordea eztu biotzik, eztu barka itzik ezagutzen eta bere esi-muga
urratzen dunak zigorraren ontziak darion ozpiña oso-osorik edan bear du. Etxde JJ 158.
barkakada, barkakara (V-gip). "El contenido de una caja de madera. Lau barkakara tomate batu giñuzen"
Elexp Berg.
barkakidatu. "Condonar" Lar.
barkakizun (Añ (G); -kh- SP, Dv, H), parkakizun (Añ (V)). I (Adj.). Perdonable. "Barkhakizuna, digne de
pardon" SP. AxN explica desenkusatzen duela (190) por barkakizun egiten duela. "Remisible" Añ. "Huts
barkakizuna, péché qui se peut pardonner, vénial (Birjin)" H. v. barkagarri. --Eta benial bertze hitz hunek zer
erran nahi du? --Hanbat nola barkhakizuna, errazki barkhatzen den bekhatua. Mat 163s. Hala ostinatuaren,
gogortuaren, itsutuaren eta ezansiatuaren bekhatua eta eritasuna ere hain da handia, non berenez ezpaita
sendakizun eta ez barkhakizun. Ax 99 (V 68). Zeren enseiukarrean bezala egiten diren lehenbiziko obrek eta
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 50
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
enseiuek, zenbait huts eta falta izanagatik ere, badirudi ezen, zeren lehenak diren, barkhakizun direla. Ib. 17 (V
7). Halatan erran diteke mesprezio suerte hau barkhakizun dela, eta oraino hanbatenaz barkhakizunago,
zenbatenaz-ere Eskualdun Eskuararen jakiteko obligazinoa dutenen enorantzia. ES 164. Hargatik bada
eztozozula beha xoilki ene obra huni, baina bai ene intenzioneari, eta haren arauera ikhusiko duzu ene hutsak
barkhakizun direla. Ib. 200. Penitenziako edo Konfesioko Sakramentua, bekatu mortalak barkatzeko, nai ta
naiez behar dana, ta benial barkakizunenzat ona dana. Ub 152. Bekatu beniala edo barkakizuna da karidadea
guziz itzalten ezduana. Ib. 152. Zergatik esaten zaio pekatu beniala edo barkakizuna? Gco II 19. Etziren izatu
sobra barna etsaminatuak, / Tigre, hartz, otso eta bertze puxanteen egindurak: / Ziren arren gutienik
barkhakizun segurki, / Ahoak baitziotzaten lotsak orori hetsi. Gy 159. Orain, berriz, jendea pixkanaka egite oiek
parkakizun eta are txalogarritzat jotzera ere asia da. Vill Jaink 81. Bapateko eroaldiak maitari gaixoa io
zuenean, barkakizuna noski, Manesak barkatzen balekite. Ibiñ Virgil 117. Eginbide erraza ez dela badakit eta
bestela jokatzetik datozen nahasketak barkakizun iruditzen zaizkit, osasungarri ez diren arren. MIH 262. En
DFrec hay 3 ejs.
(Referido a personas). Jakin egin bear Euskalerria nola zegoan egun aietan. Itxukeratu edo zan burutapen
orrekin, eta barkakizunago da. Or SCruz 9. Nitaz ari dala, ordea, olako goratzapen beroa, adiskide min izateak
eragin diola dut susmo. Barkakizun diteke, beraz, esan luken geitxokeriz. Or BM 18. Aristotelesen garaian
Jakintzak atzera-samar zebiltzan, eta ala barkakizun da ori uste izanagatik. Vill Jaink 61. Hagitz askatua izan
zen ere Sarako Harizmendi, baina ez hura [Etxeberri Ziburukoa] bezain barkakizun, itzultzen ari zelakoan
asmaketan jardun baitzuen gehienbat. MEIG V 59. Barkakizunago dira batez beste, bekatari badira ere,
gazteagoak zaharragook baino. MEIG VII 87.
II (Sust.). 1. (H (que cita a Ax)). Cosa, pecado, etc., que debe ser perdonado. Zeren ahalketzen da, edo
ahalketu behar luke, bertzeri ez barkhatzeaz berak barkhakizun gehiago edo hainbertze duenean. Ax 317 (V
210).
2. "(B, L), perdón, indulgencia" A. "Perdón. Barkakizune eskatzeut" Izeta BHizt2.
barkakoi (Lar, -kh- Hb ap. Lh, Dv, A). "Indulgente" y "venial" Lar. "Barkhakoi, clément (Etcheberry)" Dv.
"(Hb), porté au pardon; clément" Lh. v. barkakor. Hargatik Jainkoak etzituen merezi zuketen bezala
gaztigatu; bainan guziz on eta barkhakoi, Moisi erran zion: Aditu ditut ene populuaren erasiak. Etcheberry 69.
barkakoide. "Indulgencia" y "venialidad" Lar.
barkakoiro. "Venialmente" Lar.
barkakor, barkaor, parkakor (A DBols). (El) que perdona con facilidad. "Indulgente" A DBols. v.
barkabera, barkakoi, barkatiar, barkatzaile. Ez, legez mundua ezta hoin barkhakor. "Indulgent". Birjin
415. Biotz onekoa ta barkakorra izatea gauz ona da. Or SCruz 73. --Zer nahi dun esan diezanadan? [...]. --Deus
ere, deus ere, hain barkaor haizen ezkero. Mde HaurB 39.
1 barkaldi, pharkaldi (S ap. Lrq). "Fois où l'on pardonne" Lrq.
2 barkaldi. "Barcada" Lar.
barkale. Perdonador. v. barkatzaile. Baña hura aienatu ta damuz beterik aitorzen ta agerzen badiozka,
hitz egiñen du Jangoiko barkaleari eskerrak emateko. Mb IArg I 243 (cf. nota del editor: "barkatzailleari zegoen
[barkale-ren] azpian idatzirik"). Bada era orretan ezpadoa, joanen da Jangoiko barkaleagana beste farisetzar
arroa elizara bezala. Ib. 279 (cf. nota del editor: "barkatzalleagana jartzen zuen azpian").
barkalege. Clemencia. Madalenek joanak-joan etsi zitun eta barka-legea besterik ezagutzen etzun biotz on
arek, Barrenak Engraziganako agintzen zion iguiña garaiturik, etzion iñoiz ere zaputzik edo erdeñurik egin.
Etxde JJ 201. Aren illotz ondoan berriz, antziñako Otsoko negarrez ari zen bildots xamur bailitzan, Kristoren
barka-legea ederresten ezin asperturik. Ib. 279.
barkaleku, parkaleku. Lugar de perdón. Aitak (urreraturik orduban Konfesonarijo batera, dirautsee) Ara
emen, neure semiak, Zeruko miserikordija andijeen etxia: au da, batiatu ezkero egiñiko pekatubeen parka edo
garbi lekuba. JJMg BasEsc 51.
barkalun. "Balustre" T-L. Bikarioa belhaunikatu zen aldare nausiaren aintzinean, eskuak pausaturik,
barkalun bandako marbola hotzean. GAlm 1949, 30 (ap. DRA). Pasaiatik etorri zaiku berria Josefa Izagirre [...]
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
51

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bere balkoinerat joanik han bermatu dela barandari; bainan barkalunek amor eman dute eta andre gaixoa erori
da. Herr 21-6-1962, 3.
- BARKALUN-SARE. "Grille" T-L.
barkamen (V-gip, G; Lar, Añ (G); -kh- H), parkamen (V, G; Añ (V), Zam Voc). Ref.: A (barkamen,
parkamen); Elexp Berg. Tr. Documentado a partir del finales del s. XVIII, generalmente en autores
meridionales (al Norte lo hallamos en Eguiateguy, y modernamente en Zerbitzari, Mirande y Xalbador). En
DFrec hay 16 ejs., meridionales.
Perdón. v. barkapen, barkamendu, barkazio. Iritziaren bizitarzünian kolpü zonbait bazereitzü ezkapi,
kolpatü düzünari zoaza barkhamen galtara. Egiat 226.
Elizatik kanpoan badago bekatuen barkamenik? Ub 153. Bekatu txiki oen barkamena iristea errazago da. Ib.
152. Oni oraintxe parkatu, Iauna, / eldu-orduko guena, / O Jesus bigun gizonagaitik / beeraturiko gorena; / eta
parkamen orren ondoren / beuka betiko atsedena. Arren bai. Azc PB 31. Aideak, Mendiolan sartu ziranean,
gorrotorako egozan, da zer esan ezekien iauregikoen parkameneko eresiak entzun zituen ezkero, etsai apurrak
lotsaturik gelditu ziran. Ag AL 104. Gauza onekaz pekatu ariñen parkamena artuteko, zelanbaiteko euren damu
izatez gañetikoa euki bear dala. Itz Azald 154. O! Dxartadarik andiena Otxoatarrai arpegi-arpegian emotea zan
ori. Orrek ezin eikean parkamenik euki, ta ezeban eukiko. Ib. 124. Amandok berba onak esanaz parkamena
emoten eutsala, il zan euskaldun bikaiñ argidotarra. Ib. 92. Pekatuen barkamenerako eskaintzen den Sakrifizioa.
Goñi 113. Irabazi dozu gure parkamena: Jaungoikoak be parkatu daizula. Echta Jos 367. Biotz samurraz eskatu
bearko deutsazue parkamena mutil ari. Ib. 289. Osturikoa bigurtu daben ezkero, Errege gustijen Erregeren
parkamena dauke, ta, Ak parkatu ezkero, berorrek be parkatu begijoe, jauna. Kk Ab I 27. Jauna, eztaukazu
zetan parkamenik eskatu, geuk dagitzuguz eskarrak etorri zaiakuzalako. Ib. 19. Sinisten dot pekatuen
parkamena. KIkV 39 (KIkG 8 pekatuen barkapena). Bein edo bein bere adiskide maitteen bidez erakutsi ere bai:
nola iritxi zezaken bere barkamena. Inza Azalp 106. Pernandok, apaizak barkamena eman zionean, eskua luzatu
ta emakumien aitor-tokian dagon saretik duroa eskeñi zion. Muj PAm 72. Zuretzat barkamenik ez dagola etsi
dezu? ArgiDL 25. Lapurrari barkatu ziezun eta zure errukiaren ateak jo dituzten guztien artean iñortxori-re
barkamena ukatu ez diozu. Ib. 36. Zeuk, zeuk bakarrik eusten niñuzun, / indar berriak / pizturik nere zañetan, / ta
zeuk sendatu ekaitz ondoren / nere zauriak / barkamen ur-eztietan. Jaukol Biozk 56. Argatik belaunikatu
zitzaion, barkamena eskatzeko bezela. Ir YKBiz 97. Ez gerokoan orrelakorik egin eta eska zaion barkamena
Matxintxori. Etxde AlosT 29. Eta azkenekotz izugarrizko damu bat jabetu zen haren kontzentziaz hilketa horren
gatik, nora ingura ez zekiela aholku edo barkamen bila. Mde Pr 74. Barkamen eskatzera gertu zen orain. Ib.
160. Eskatu zeruari bere utsegiteen parkamena eta garaziaren iturriko ur-tanta batzuk. Erkiag Arran 184. Atera
zan azkenean andik [espetxetik], barkamen ordain izan zun erabaki baten bidez. Gazt MusIx 60. Gure Jainkuak
eman dezala / pekatu orren barkamena. Uzt Auspoa 22, 114. Ditutan etsai guzien ganat inguratu nahi nuke, /
ene barkamena eskaintzerat eta heienaren eske. Xa Odol 347.
(Añ (G)), parkamen (Añ (V)). Indulgencia (eclesiástica). --Zer da induljenzia edo barkamena? --Bekatuen
zorraren alde egin behar ditugun paguen utsak betetzeko Eleizak egiten digun grazia eta mesedea. Ub 213. Aita-
Santu Erromakoak emonik dituez parkamen asko ta andiak. Añ EL 2 186. Irutasun santuaren ondrarik
andienerako urrengo alabantzea esaten dan bakotxean irabazten dira ogei milla egun ta geiagoko parkamenak.
Ib. 117. Aita Santu Pio VII emonik daukaz egun bakotxerako irureun eguneko parkamen edo induljenzijaak. Ur
MarIl 7. Parkamen oneek irabazi leitekez garbileku edo Purgatorijoko arimentzat. Ib. 7. --Arindu dezazkegu
bere penetan Purgatorioko arimak? --Bai, aita, barkamenak edo induljenziak, Mezak eta bertze egite onak
aplikatzen edo alderatzen dieztegularik. Legaz 56. Juan zan gazte ura Erromara, apostoluen obiak ikusiz,
barkamenak irebaztera. Bv AsL 124. Eleizak [...] zabaltzen dituan ondasun eder oriei deitzen zaie barkamen edo
induljenziak. AJauregi EE 1885b, 254. Zertzuk dira parkamenak? A Cat 40. Aita Santu Erromakoak guztiz asko
aberastu izan dabe Errosario Santua euren parkamen zenbatu ezingarriakaz. Itz Azald 70. Orretarako bide asko
dauzkagu kristauok Garbitokiko animai laguntzeko; oien artean: a) otoitzak, batez ere barkamenez
aberastutakoak. ArgiDL 124. Agur-Maria bakoitzean beatzak errosarioaren ale bat ikuturik, barkamen asko
irabazi zenezazke-ta. Ib. 120.
Indulgencia. Ez da on, ordea, oben egiteko, Zure barkamena gaizki erabiltzea. "Abuti indulgentia tua". Or
Aitork 78.
- BARKAMEN ALDEKOR. Indulgencia parcial. --Zeintzuk dira parkamen aldekorrak? --Muga izentauagaz
emoten diranak, berbarako berrogei egunekoak, eun egunekoak, zazpi urtekoak. Itz Azald 150.
- BARKAMEN BANARAKO (par- Añ). "Indulgencia [...] parcial" Añ.
- BARKAMEN BETE (par- Añ). "(Indulgencia) plenaria" Añ.
- BARKAMEN EGIN. Perdonar. Othoi ere Jaunak, barkhamen egizie nere zeloari. Egiat 196.
- BARKAMEN ESKE. Pidiendo perdón. Etsaientzako barkamen eske. Or QA 81. Nik amor ematen diet... eta
barkamen eske agertzen natzaio mundu guztiari. MEIG IX 85.
- BARKAMEN ESKEKA. Pidiendo perdón. v. BARKA ESKEKA. Arnas arin hartu zuen Framtonek izeba
oldarrez gelan sartu zenean, barkamen-eskeka berandu agertua gatik. Mde Pr 98.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
52

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BARKAMEN GUZTI. Perdón total. Eskatzen diogu Jainkoari bekatuen barkamen guzia, bada guziok gera
bekatariak. Ub 162.
- BARKAMENIK EZ IZAN. No tener perdón, ser imperdonable. Zuri egin dizunak ezpaitu barkamenik.
Etxde JJ 129.
(Referido a personas). Mainker ori zuek il zinuten. Ori segurki dakigu. Ortaz bada, eztuzue barkamenik.
Izeta DirG 78.
- BARKAMEN OSO (par- Añ). Indulgencia plenaria; perdón total. "(Indulgencia) plenaria" Añ. Berau
esanagaz irabazten dabe Aita san Franziskoren iru ordeetakoak parkamen osoa, edo induljenzia plenaria, Aita-
Santu Erromako Leon amargarrenak, eta Paulo bostkarrenak emona. Añ EL 2 229. Logratutzen du [San
Franziskok] barkamen osua Erroman. Bv AsL 409. Parkamen osoak geiyenean alan eskatuten dabe. Itz Azald
150. Hemengo lerro eta xehetasunak kofesio bat bezala hartuko ditutzue beraz eta barkamen osoa eman nahiko
diozue, barkamen osoa zuen bihotz guziaz. Zerb Azk 70.
barkamendi, parkamendi (V-gip). "Parkamendi, perdón. Var. parkamendua, parkaziñua. Munduan
parkamendixa izan zan, kulpa bako batek danon akatsak jasotzia" Etxba Eib. v. barkamendu.
barkamendu (L, BN; -kh- SP, Urt II 50, Ht VocGr, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Dv, H), parkamendu (Sal; Añ),
parkamentu (R; ph- S; Gèze), barkamentu. Ref.: A (barkamendu, parkamendu); Lrq /pharkamentü/. Tr.
Documentado, desde los primeros textos hasta nuestros días, casi exclusivamente en autores septentrionales y
navarros (en autores más occidentales sólo lo hallamos en Aguirre de Asteasu y en Txillardegi). En DFrec hay 2
ejs. septentrionales de barkamendu.
Perdón. "Barkhamendu-eskatu, demander pardon. Il serait naturel d'appliquer à ce nom verbal la voix
transitive de la conjugaison; mais en Labourd et Basse-Navarre a prévalu l'emploi de la voix intransitive: ainsi
l'on dit barkhamendu eskatu da" Dv; este uso intransitivo es propio de eskatu, al menos en los textos antiguos
(cf. barkamenduskatu). v. barkamen, barkazio.
Egundano ezta izan ez izanen iagoitik / bekhatore hain andirik ezetare satsurik, / bere bidian iaugin bada zuri
gomendaturik, / ukhen eztuien barkhamendu zure amorekatik. E 103. Othoi egik Ieinkoari deien barkamenduia.
Ib. 17. Orhituki igandian behar dugu pensatu / zenbatetan egin dugun aste hartan bekhatu; / orhit eta Ieinkoari
barkhamendu eskatu. Ib. 27. Hanbat gure bekhatu guziez barkhamendu ukhaiteko, nola Iainkoaren aitzinean
fabore eriden eraziteko. Lç Ins G 4r. Baina Iainkoaren miserikordiatik eta ontasunetik gure barkamendu guzia
ethorri behar da. Ib. E 6v. Nola bainagotzu humilki neure bekatuen barkamenduaren eske. Mat 237. Zuk emeki
eta amoriozki deithu nauzu zeure gana, eta zure ontasunagatik barkamendu prometatu. Ib. 228. Erdesten du
barkamentua bere bekatuen gatik zor zuena. Ber Trat 107r. [Erho dela] bai halaber bekhatua dagiena munduan /
berdin izanen duela barkhamendu zeruan. EZ Man I 35. Eskaleren oñean da barkhamendu eskatzen. EZ Man II
47. Barkhamendu eta garazia ardiesteko othoitza. Harb 235. Igurikitzen dioela bat bederari Iainkoaren
pazientziak, bere bekhatuen neurria betha arteiño, kontua konpli arteiño: eta hura konplituz gero eztela gehiago
igurikitzerik, eta ez barkhamendu erdiesterik. Ax 112 (V 75). Bekhatua zurea da, barkhamendua da enea. Ib.
112 (V 74). Huts egiten zuenak ihes ahal zeidikeien al bazegien, baiña atrapatuz gero, etzuen barkhamendurik,
begiak galdu behar zituen. Ib. 346 (V 230). Zure neurrigabeko miserikordia hobe zait barkhamenduaren
ardietsteko, ezen ez nik neure ustez dudan iustutasuna. SP Imit III 46, 5. Bere bekhatiaren barkhamendia
irabazi. Tt Onsa 43. Niri eman darotazun bezalako barkhamendu bat izateagatik, ene gisa ethorriko dire
zuregana justu guziak. Gç 44. Eskümükatiak parkamentiaren ükheiteko, zer egin behar dü? Bp I 116. Zeren
bekhatu guzien barkhamendua, eta gure salbamendua, Jesu Kristo Gure Jaunak ardietsi baitzarokun. ES 387.
Egiazko urrikiak, eta bihotzeko humiliazioneak sor arazten du barkhamenduaren esparantza. Ch III 52, 3. Hobe
düzü enetako zure miserikordia hüts eztaitiana pharkamentiaren jardiesteko eziez ene jüsto izateko ustekeria.
Mst III 46, 5. Barnetik heldu den bekhatuaren urrikia ahal da bide bakharra ardietstekotzat haren
miserikordiatik, gure gaixki guzien barkhamendua. Lg I 257. Barkamendü galdegin zakon bere Aitari bere
Borredüendako. CatLan 43. Barkhamendu akorda diezadazu, nik zure amoreak gatik bihotz onez ofentsatu
nautenei akordatzen diotedan bezala. Brtc 31. Gonbidatzen ditu ihesi dabiltzanak, barkhamendua prometatzen
diote bere etsaiei. Ib. 245.
(s. XIX) Bekatua kitaturik / Barkamendu galdatzen. Monho 112. Esperatzen dut Zure Ontasun, ta
Urrikaritasunean nere bekatuen barkamendua emanen didazula. Añ CatAN 72s. Orrí apegatzennáiz, ta eztút
utzíko, emandezádan arteo bere bedeizioa, ta salbázio eternoarén beiméndea, eta preséntean ene bekátuen
barkaméndua. LE Ong 123v. Eskatzendiót lenik emandezádala bekátuen barkamentu ósoa. Ib. 31v. Zer egin al
dezakegu bekatu izugarri oen barkamentua Jaunagandik iristeko? AA II 124. Barkhamendu, o! nere Jainkoa.
Dh 108. --Zer da Induljenzia? --Yaungoikoari penitenziarekin eman bear zaion satisfakzionearen barkamendua.
CatB 69. Komunione Saindu hau izan dadin enetzat bekatu guzien barkamendua. CatLuz 39. Eman izezü
bekhatü ororen pharkamentiak, eta sar eraz itzazü dohatsien egongian. UskLiB 25. Pharkamentü, Jauna,
bekhatü ezagützen dütüdanez eta eztütüdanez. Ib. 101. Denboran ez badugu / kasurik egiten, / Barkamendurik ez
du / Jesusik emaiten. Bordel 201. Urgainen eginen diat zubia / han ereinen ogitto hazi gorria / han jin arte
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 53
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ogizko ophil xuria / ez duk izanen Amaren barkhamenduia. Balad 65. Gure zorren barkhamendua eta
erremisionea ardiestekotzat. Jaur 192. Agindu dauku barkhamendua. Ib. 147. Nahi zuketen barkhamendu eskatu
seme on eta hautu harentzat. Hb Egia 45. Oi nork bihotz guzitik eta zeruetarainoko deihadarrez barkhamendua
eska lezakean! Dv LEd 44. [Xinestan dud] bekatiuen parkamentiuan. CatR 7 (CatSal 7 parkamenduan, CatAe 6
barkamenduan). Zuer ere, herritar maiteak, barkhamendu galdatzen darotzuet. Laph 151. Zer egin behar da
Penitenziazko Sakramentian bere bekhatien pharkamentiaren errezibitzeko? CatS 81. Hainbertze gosta behar
izatu zaionaz geroz Jainko bati haren barkhamenduaren merezitzeko! Jnn SBi 31. Othoitü zian bekhatoren
ikeslekhü hura, Jinkoaganik ardiets lizon bere bekhatien pharkamentia. Ip Hil 55.
(s. XX) Bekhatu barkhatuei zor zaizkoten pena tenporalen Elizak emaiten duen barkhamendua. CatJauf 127.
Barne hartan lanean ari zen basa dentistak bere tresnak kukutzen ditu, barkamendu eskatzen gezur zenbaiten
ondotik. JE Bur 191. Garda-seme naiz eta, barkamendu beraz, / Menditar gaizo aurthen nola bainintzen jaz. Ox
20. Aren erriari bere gaizkatzearen berri emateko / bere pekatuen barkamenduaz. Ir YKBiz 14. Urrikiak
barkhamendua ardiesten badu, ez du behinere hutsaren zorra ezeztatzen. Zerb IxtS 55. Barkamendu galdegiten
ziotela Itsasun eman zituzken elhepide guzien gatik. Lf Murtuts 28. Jo zazue barkamendurik gabe. Ib. 50. Berari
kontra estutu zuen, hitz hau bakarrik belarrira ziotsalarik: "Barka!". Ba ote zuen haurrarengandik barkamendu
beharrik ordea? Mde HaurB 72. Theresaren barkamenduaren gai izanen ahal zen behin! Ib. 62. Noiz-nahi
Espainiaraino joan behar zutela barkamendua ukaiteko. Zerb Azk 17. Kemen izan, Miren. Bereala nago zurekin
betirako, ta barkamentua eskatuko dizut borondate osoaz. Txill Let 139. Bainan Angiro bozkariotan bazen,
goiztiri distirant bat iduri zitzaiolakotz ordutik ageri barkamenduaren argia. Ardoy SFran 202. Kofesatu
direlarik, ez berehala barkamendua eman. "L'absolution". Ib. 338. O, entzule maitea, otoi barkamendu, / ez
badut bozkarioz kantaldi hau ondu! Xa Odol 225.
v. tbn. Hm 49. Arg DevB 212. FPrBN 2. CatLav 3 (V 10). JesBih 147. Legaz 44. Elzb PAd 85. Larz Senper 38.
Parkamentu: FPrS 32. Xarlem 668.
Indulgencia (eclesiástica). Gero jinen da Bazko pharkamentiekin / Gü adixkidetüko salbazaliekin. Xikito 2.
- BARKAMENDUAN. En perdón, para perdón. v. BARKAMENDUTAN. Pekatu guzien parkamentuan
(AN, 1614). TAV 3.2.11.
- BARKAMENDU ESKATZE. Petición de perdón. Nehor bada munduan hain iustorik, non barkamendu
eskatze haur egin behar eztuén? Lç Ins E 6v.
- BARKAMENDU ESKE. Pidiendo perdón. Barkhamendu eske nago hobenez. EZ Man II 34. Barkhamendu
eske bait nagotzu ahalik humilkiena. Harb 17. Kontrara, zerbait gaizki egin badugu gogoz, erranez edo obraz,
barkhamendu eske gagotza Iainkoari. SP Phil 120. Ene Jinko hona, parkamentü eske nauzü ümilki ene bekatü
orotzaz. FPrS 32 (cf. UskLiB 35 y UskLi 29 Ene Jinko huna pharkamentuska [sic] naüzü ümilki ene bizi orotan
egin deitzütan ogenez oroz). Barkhamendu eske nagotzu ene bekhatuengatik. Gç 58. Bihotzaren erditik, helas!
barkhamendu eske dagotzu. Brtc 263. Barkamendu eske nagotzu umilki. CatLuz 35. Nora abia barkhamedu
eske? Dv LEd 267. Urrikirik minenarekin barkhamendu eske nagozu. Laph 152.
(Tras gen.). Nola bai-nagotzu humilki neure bekhatuen barkhamendu eske. Mat 316.
- BARKAMENDU ESKEZ. Pidiendo perdón. Ikusten dire barkamendu eskez. Beldur dire! Hb Egia 13s.
- BARKAMENDU GALDEZ. Pidiendo perdón. Barkhamendu galdez nago Jinkoari / eta gero, jende onak,
zier orori. / Egin badauziet hobenik, dolu dut segurki; / Jinkoak barka dezagula bat bederari. A CPV 854
(recogida en Zuberoa, aunque en dialecto bajo-navarro; cf. otra vers. s.v. BARKAMENDU GALDO).
- BARKAMENDU GALDO. Pidiendo perdón. Pharkamentü galtho nago / Jinkuari / Eta gero, jente hunak, /
zier orori. (S). NafEKZ 119 (cf. otra vers. s.v. BARKAMENDU GALDEZ).
- BARKAMENDU OSO (Lar; par- Añ). Indulgencia plenaria; perdón total. "Indulgencia plenaria" Lar y Añ.
Ardiatsteko hobenen barkhamendu osoa. EZ Man II 73.
- BARKAMENDUREKIN. Con perdón (fórmula de disculpa). v. BARKAZIOZ. Beraz arrazoin dut eta
arrozoin ere handia Marianari errefertatzeko eta barkhamendurekin ezagutzera emaiteko, egiazki enganatu
zela. ES 120. Eta, barkhamendurekin, nondik heldu zira? Barb Sup 15. --Orizue, ahamenik ez dut harturik, atzo
eguerdiz geroz, kafe ttirritta batez bertzerik. --Atzo eguerdiz geroz? Bainan, barkhamendurekin, non behar zira
jautsi? Ib. 21. Errazu, barkamendurekin, aspaldian hemen ari zare lanean? Barb Leg 142. Errazu-eta,
barkamendurekin, bazinakike nun egoiten den Maria Pipa? Lf Murtuts 18. --Eta zu? --Atzo jina. --Nungoa
barkamendurekin? --Mugerrekoa. JEtchep 107.
Jaun harek eta hura idurikoek [...] badutela dakizuen gazte batzuen eite, zuen barkamenduarekin, samurrean
zer ari ziren jakin gabe. HU Aurp 197.
- BARKAMENDUTAN. En perdón, para perdón. Ezen haur da ene odol Testamentu berrikoa anhitzengatik
isurten dena bekhatuén barkhamendutan. Lç Mt 26, 28 (He, HeH, Dv, SalabBN barkhamendutan, Ip
pharkamentütan; Tb barkhamendutzat, Echn barkamendurako, Hual parkamentutako, Samper parkamendutako;
Ur barkaziorako, Ol asketserako, Leon erospenetan, Or, IBk, IBe barkatzeko, Ker parkamenerako). Eta nola
Iesus Iaunak ezpaitrauzkik gure bekhatuen barkhamendutan behin solament ofrendatu krutzean bere gorputza
eta odola, [...]. Lç Ins A 4r. Zeren zuk zeure Elizan Penitenziazko sakramendua bekatuen barkamendutan
ordenatu baituzu. Mat 232. Geure bekhatuen barkhamendutan eta zure satisfazinotan othoi eman diazaguzu
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
54

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
behar bezanbat espazio. Harb 405. Hari eskeiniz bere seme maite ta gure salbatzaile amultsuaren pairamenak
eta odol adoragarria, gure zorren aldera, eta gure bekhatuen barkhamendutan. Dh 225. Sofritzen zuen gure
krimen borratzeko: hetaz kargatu zen, eman izan du bere odola heien barkhamendutan. Jaur 150. Jinkoari behar
zien eskentü axuri bat sakrifizioko, eta ürzo bat bekhatien pharkamentütan. Ip Hil 111.
- BARKAMENDUZKO. De perdón. Jesu-Kristo meza sainduan eskeintzen da barkhamenduzko biktima
bezala. Dh 224. Barkhamenduzko bitima bezala. Arb Igand 120.
barkamenduketa. "(L-ain), en demanda de perdón" A.
barkamendun. Que tiene indulgencia (eclesiástica). Agur-Maria bakoitzean beatzak errosarioaren ale bat
ikuturik, barkamen asko irabazi zenezazke-ta. Errosarioa bedeinkatutakoa ta barkamenduna eduki. ArgiDL 120.
barkamenduskatu (-kh- Hb ap. Lh, H). (Con aux. intrans.). "Demander pardon, grâce. Barkhamenduska
zaite, demandez pardon" H. Cf. los ejs. de barkamendu(a) eskatu. Ordian bere falta ezaguturik ahospe
Jingoari [sic] barkamenduskatu zitziakozun. AR 422. Orduan ixildu ziren Iñazioren kontrako elheak. Juan Peña
bera barkhamenduskatu zitzaion. Laph 116. Barkamenduskatu ziren guziak Colomben aintzinean, beren siniste
eskasaz, eta bidean egin ziozkaten laidoez. HU Aurp 51. Holako horier uzten diote berrogei bat egun edo
gehiago, nahi badute apel egin; edo bederen errepublikako jaun presidentari, barkamenduskatzen direlarik,
galdatu, ardietsiko badute eta ez, biziaren grazia. Ib. 46.
barkantza. Perdón. v. barkamendu. Ta bere Jaun andia artu baño len, eskatzen die itxeko guziei ta beste
an arkitzen diranei eman diezten naigabenzen ta eskukai txarren barkanza. Mb IArg I 191. Ta bat-batean erditsi
zuen Jangoiko urrikalt onagandik bere gaistaginz guziaren barkanz osoa. Ib. 246. Bekatuz hura galdu dezula
ezagutu horduko, damuz ta urrikiz beterik eta humilki Jangoikoari bere barkanza eskatzea; hau da alabaña bere
aldian Dabidek egiña. Ib. 173.
barkapen, parkapen. Tr. Documentado en autores meridionales del s. XX. En DFrec hay un ej. Perdón;
indulto. v. barkamen. Oben astunean dagozanak be sartzen dira Santuen alkartasunean, baña obenen
parkapena Jaunagandik jadesteko bear daben laguntza baño besterik ez dabe artzen. KIkV 39. Nere Jaunak
neretzat irabazi zuan nere obenen barkapena ta zure Legeko aginduak betetzeko bear dedan laguntza. KIkG 84.
Janariaren ondotik eskatzen da okerraren barkapena edo barkazioa. Inza Azalp 145. Nere esker ona lendabizi
erakutsi nai dizut, ta Gure Eliza Amak eskeñitako barkapen ugariak irabazi ere bai. ArgiDL 86. Gobernuaren
kontra nabarbendu diran karlista guziei, erabateko barkapena ematen zaie. Or SCruz 34. Bitarte artan etorri
zitzaion Erromatik, gerran sartzen diran apaizai bialtzen zaien barkapena. Ib. 127. Jainkoak barkatu zion
beintzat; Elizak ere bai, bere barkapena bialdu zion; eta ixtoriak ere barkatuko al dio. Ib. 9. Barkapena,
barkapena! oiugin zun erriak nigarrez itokarrean, barkapena guretzat! Or Mi 135. Bazenekusa, Mirei, zein
kaxkarra dirudigun zeru goienetik mundu au, [...] oiuka eskatuko zinuke eriotza ta barkapena. Ib. 125. Gure
asmuak esan ziozkat, eta barkapena agindu ziak. Alz Ram 93. Auxe da nere odola, ongunde berriaren odol,
zuengatik ta guziengatik pekatuen barkapenerako isuriko dana. Ir YKBiz 444. Barkapen-ustez, ai ai egonik /
urka-bear-orduraiño, / "Il bitez" dio azken-erregêk. / Ari ere ez barkatuko. "En espera del indulto". Or Eus 254.
Arren da arren, amatxo, zure barkapena. Benetan damu det. JAIraz Bizia 89. Jaungoikoaren aurrean oker ezezik
zuzen eta kistarki jokatuko zun, uts egin zionari barkapena opaz. Etxde AlosT 91. Erregeren mandatari bat
eldu da zaldi-laisterka errudunentzat eriotz-barkapena erakarki. Etxde JJ 177. Bere barkapena ziñezkoa zala
nabari zezan. Ib. 278. Barkapena eskatu diot bein eta berriz. Txill Let 68. Apaizak, kiñu ta gaixoaren esan-naia
ikusita, barkapena eman zion. NEtx LBB 56. Gazte biak ezkontzeko odoleko eragozpenaren barkapena eskatu
bear izan zuten aldarera baiño len. Ib. 18. Aspaldiko liburua da ori --apaizak--, eta ez dut beregan barkapena
merezi duanik ezer arkitzen. "Cosa que merezca venia". Berron Kijote 79. Oiek nere eskuetara datozenean
bereala izango dira andrearenetan eta ortik suarenetan, barkapenik bat ere gabe. Ib. 80.
Indulgencia (eclesiástica). Edo bizitza onetan edo garbitokian obenakaitik ordaindu bear dan neke-zorra
garbitzeko Eleizeak emoten dauskuzan eskar edo graziak dira parkapenak edo induljentziak. KIkV 101. Eta nola
irabazten dira barkapenak? KIkG 77. Nere esker ona lendabizi erakutsi nai dizut, ta Gure Eliza Amak
eskeñitako barkapen ugariak irabazi ere bai. ArgiDL 86. Asi eban itzaldia jenteari eragin-guraz, ainbeste
ondasun eta parkapen ekarren bulda-santua artu-barik ez geratzeko. "Tanto bien e indulgencia". Or Tormes
109. Arantzazura erromes, / guruzpideko arbidez, / eldu gogatsu pekatariak, / penitentziz ta oñazez, / barkapen
oro iritxi-arte / aitortzaz eta jaunartzez. SMitx Aranz 123.
- BARKAPEN-EGUN. Día de indulgencia. Esan ixilik bakoitzak beregan: "Nere Jaun eta nere Jaungoikoa"
(7 urte ta berrogeiko barkapen-egunak [irabazten dira]). ArgiDL 66.
- BARKAPEN ESKE. Pidiendo perdón. Euskalduna borrokalariaren etxera joan da barkapena eske. Anab
Eusk 1930, 136. Erromes jendea, zirrara ta ikara, / Barkapena-eske aien oñetara.... SMitx Aranz 174.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
55

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BARKAPENEZKO. "Barkapenezko epai, sentencia absolutoria" PMuj. v. BARKAZIOZKO.
- BARKAPEN OSO. Indulgencia plenaria; perdón total. Emadazu, arren, nere orain-arteko obenen barkapen
osoa. KIkG 84 (KIkV 116 parkapen osoa). Barkapen osoa, bein bakarrik bizian irabazten da eriotz-garairako.
ArgiDL 52. Piarres Agengo espetxean sartu zutenean amar urte zeramazkin eta bi urte t'erdi geroago barkapen
osoarekin atera zen. Etxde JJ 185.
barkapide. Medio para perdonar; remisión. Zu, nere Iaun Iesus obenen barkapiderako aitortzen zindudala.
"Te, domine Iesu, confitens in remissionem peccatorum". Or Aitork 23.
barkar, parkar. Perdonable. Iges eginik ez bakarrik pekatu ilgarri edo mortalakgandik, baita bere pekatu
arin, txiki eta parkarrakgandik. Itz Azald 80.
barkarazi, barka arazi, barka erazi. Hacer perdonar. v. BARKATU ERAGIN. [Penitenziak] barkha
arazten derauzkigu han arteraiño egin ditugun bekhatu guztiak. Mat 135. Erientzat nola ordenatua baita, hei
barkha arazten derauzte bekhatuen hondarrak leheneko Sagaramenduei orhoitu gabez. Ib. 136. Geren etsaien
txarkeri ta gaistaginz guziak guri barkarazteko. Mb IArg II 61. Eta duda-mudazko aldi horietatik landa sekula
baino samurrago eta malguago izaten zen, bere bururari barka-erazi beharrez. Mde HaurB 59.
1 barkari. "Barkhari (Gy), propitiatoire. Sakrifizio bizien eta hilentzat barkharia (Gy Visites 203), sacrifice
propitiatoire pour les vivants et pour les morts" Dv.
2 barkari. "Barquero" Lar. v. barkazain, barkazale.
3 barkari. "Calzadera" Aq 1077.
barkatezgarri. v. barkaezgarri.
barkatezin. v. barkaezin.
barkatezkizun. v. barkaezkizun.
barkatiar (-kh- Dv A). "Clément, qui aime à pardonner, indulgent" Dv. "Barkhatiar, clemente" A. v.
barkakor.
barkatiarki. "Barkhatiarki, avec clémence, indulgence" Dv.
barkatiartasun (-kh- Dv A). "Indulgence, qualité de l'homme indulgent" Dv. "Clemencia, indulgencia" A.
Nigarrak ixuriz haren barkhatiartasunari dei egin diozogun. Dv Iudith 8, 14 (). Luzatzerik gabe berehala
heriotzetan ematen dela, baldin erregek urhe-zaharoa hedatzen ez badio barkhatiartasuneko ezagutgailutzat. Dv
Esth 4, 11.
barkatu (V-gip, G, AN; Lar, VocS, Añ (G), H, Zam Voc; -kh- L, BN, S; SP, Urt I 75, Ht VocGr, Lecl, Arch
VocGr, Dv, H), parkatu (V, Sal, R; Añ (V), Zam Voc, ph- S; Gèze, Dv (S), H). Ref.: Bon-Ond 159; A (barkatu,
parkatu); Lrq /pharkace/; Iz ArOñ, Als, IzG; AtBou 377; Etxba Eib (parkatu); Elexp Berg; Gte Erd 40.
Tr. La forma más extendida es barkatu. La variante con p- inicial es empleada en la tradición vizcaína, en la
suletina (generalmente ph-) y en textos salacencos y roncaleses; también se encuentra en dos cartas (una altonavarra
y la otra labortana) del s. XVI, y en Lazarraga (donde hallamos tbn. algún ej. de barkatu, y barkazio); cf.
parkamentu en un Credo alto-navarro. En DFrec hay 67 ejs. de barkatu y 9 de parkatu.
Entre los vizcaínos la forma más frecuente de sust. vbal. es parkatute; parketa, parkaeta y parkeeta son, al
menos a partir de principios del s. XVIII, menos usuales, mientras que la frecuencia de parkatze crece en el s.
XX. No es raro con todo que varias de estas formas alternen en un mismo autor, como se ve p. ej. ya en
Capanaga.
1. Perdonar. "Barkha diazadazu, pardonnez-moi" SP. "Barkhatu, ez nintzen ohartzen hor zinela, pardon, je ne
me m'apercevais pas que vous étiez là" Dv. "Barkhatu! (L, BN), pardon!" Lh. "Elgar barkatzen dute (AN-5vill,
BN-lab), algar parka ezazie (S), oiek ez diote alkarri barkatzen (G-azp, AN-gip, BN-arb)" Gte Erd 40. v.
asketsi.
Tr. De uso gral., se documenta ya en Dechepare. Normalmente la persona que recibe el perdón es expresada
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
56

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
en dat., aunque la hallamos en alguna ocasión en caso absoluto, como compl. directo; así en Gasteluçar,
Echagaray (239), Alzaga (Ram 103), Zubiri, Barriola, Mirande (Pr 161) o Aresti (Ipuin 78). Con aux. intrans.
bipersonal lo hallamos (aparte naturalmente de en constr. impersonales) en algún alguna ocasión en Lazarraga, y
en un Avemaría alto-navarro del s. XVI.
Zure seme iaunareki egidazu bakia / Bekhatuiak barkhaturik didan parabizuia. E 80. Norkbait ere egin deraut
malizia handia, / haier hura, othoi, barkha; niri balia egia. Ib. 235. Eta Jainkoak parka derozola Migeli, zerren
ni emen naizala etzuen skribatu bear berzeri. (AN, 1549). TAV 2.2.16. Ezen baldin barkha badietzezue gizonei
bere falták, barkhaturen drauzue zuei-ere zuen Aita zerukoak. Lç Mt 6, 14 (He, TB, Dv, Ur, Echn, SalabBN,
Leon, Or, IBk, IBe bark(h)atu, Ip, Ur (V), Hual, Samper, Ker p(h)arkatu; Ol asketsi, Arriand azketsi). Hortik
konkludi ahal zezakeagu ezen eztugula gure satisfakzionez merezitzen Iainkoak barkha diezagun. Lç Ins C 7v. Il
banadi, / nik deutsat parkaetan. Lazarraga 1197r. Jaun Zerukoak, ene laztana, / oi degizula parkatu. Ib. 1146r.
Jauna, barka zakezt. Ib. (B) 1182vb. Erregutu egiozu gure Jaunari, ba[r]ka dakigula guri bekatarioi orain eta
gure eriotzako orduan. (Areso, c. 1591). FLV 1991, 110. Parketea injuriak. Bet 14. Eta parkatu oraingo faltak
estalikoren ditugu. (c. 1597). FLV 1993, 460. Gure anaia eginez gero, / maite ditu gizonak / anbat eze barkatzen
du / paradizuko jatea (AN, 1609). TAV 3.1.20. --Bekhatu benialak zertzaz barkhatzen dira? --Hamar gauzez.
Mat 167. Barkatu baitizkiote beren bekatu guziak. Ber Trat 71v. Bekhatu hetarik haiñitz zitzaiola barkatu, /
Aphezaren beharrian noiz baitzen konfesatu. EZ Man I 55. Barkha diatzadatzu neure bekhatuak. Harb 130. Ezin
gitxiago egin zendukean / Parkatu Bizkaiari lealtadean [...] / Ezin gitxiago esan neukean. / Parkatu Bizkaiari
lealtadean. EgiaK 89 (Interpr?). Aita, barkha iazezu, eztakite zer hari diren. Ax 310 (V 206). Erremusinak
satisfatzen eta pagatzen ditu bekhatu barkhatuen pena tenporalak. Ib. 223 (V 148). Arerioari parkatutea. Cap
151. Arerioari parkeetea. Ib. 147. Grazia, zeinekin parkaetan iakuzan kulpa igaroak. Ib. 62. Zeinbat gauzagaiti
parkatzen da. Ib. 72. Ogen egiten du onei barkhatzen duenak gaxtoei. O Pr 654. Ene begiak barkatu derautzu.
SP Imit III 13, 3. Barkhatu Madalenari / Hañitz falta diozu, / Gurutzean ohoiñari, / Halaber diotzatzu. Arg DevB
212. Parkatu ditezanzat Sakramentu Santu onen birtutez. VJ 9. Eta parka itzagützü gure bekatiak, hala nola gük
parkatzen baitütügü guri ogen egiler. FPrS 21. Barka diezadazu eskribitzeko modu gaitzaz. (Vera, 1674). FLV
2006, 264. Ezin deus barkha ezaken, / Bihotz herraz bethea: / Sugea iduri uben / Edo deabru kumea. Gç 166.
Odol eder, ezne eztia! / Behar nauzue barkhatu. Ib. 142. O ene Jainkoa, barkhatu behar darotazu segur,
begiratu baitut bethi zure legea. Ib. 46. --Bekhatü handi deia, zin gezürrian egitia? --Bai hori da Jinkoaren
gezürti egin nahia, hartakoz eztaite parka penitenzia handireki baizik. Bp I 90.
(s. XVIII) Ordea bertze hitzkuntza hauk barkha bezadate, baldin erraiten badut, ezin egin dezaketela
Eskuarak egiten duena. ES 90. Pekatu parkatuen pena zor dana. Arz 53. Zure miserikordia infinituak barkha
bietzakit othoitzean nagoenean zure ganik ene gogoa hastantzen duten errebelamendu guziak. Ch III 48, 5.
Jangoikoak estio barkatuko. El 45. Barkatuko diuztala nere pekatu guztiak. Iraz 68. Eta bear ote du batek,
pekatu eriozkoan jausten dan guzian, bereala konfesatu, barka dakion? CatBurg 36. Aski da esan dudanak /
disparateak / barkatu bearko duzu / erorean [sic] itzak / juizioa galdu dut / zuk eraman dustazu / eta itzul bear
dust. Gamiz 227. Hunela mintzatu ondoan, ez zohazela zundatzera, ea zure hutsa Jaiñkoak barkhatu darotzun
bai ala ez. He Gudu 158. Begiratzea Jaiñkoaren Ontasun infinituari, zeiña bethi prest baitago barkhatzera. Ib.
160. Hobeki erraitera, uste behar zünüke, zure alagrantzia bakhoitza dela, zeren dolorez hunkitzen zütüdanian
ezteizüdan pharkatzen. Mst III 30, 6. Gu gara [...] emen egin genituen ta konfesioz barkatu ziran gure kulp eta
bekatu guzien zorrak ateratzen gabilzanak. Mb IArg I 253. --Zegaiti deritxo beniala? --Zerren orretan Gizona
errez jausten dan, ta errez parkatuten iakan. Cb CatV 52. Ta mundu guziak esana gatik santu bat zerala,
penitenzia ez utzi, zeren barkatua zauden ez dakizun. Cb Eg II 66. Exenplu miragarria, eta irakhatsten darokuna
etsaiei barkhatzen, eta ungia gaixkiarentzat bihurtzen. Lg I 290. Ene haurra, zuk eta arima laxoek hain errexki
zuen buruei barkhatzen diotzotzuen huts arin hek, sentitu gabe Jesus zuenganik urruntzen dute. Mih 121s. Orhoit
zaitezte biziyo guzien artean ezdela Jinkoak garraxtasun gehiagorekin punitu duenik, eta nekezago barkhatu
duenik. Ib. 22. Barkabéz, Jauna, nik yago nainúke; baña pixkagebek solo erratentút, ezdezáten pénsa sobra déla,
ta gero ez in bateréz. LE Prog 98. Gühauren orithaazteko barkatü behar dügüla ofensatü gitüztener, nahi
badügü Jinkuak barka dezagün. CatLan 72. Barkhatzen diot, diozü, bena eztirot haren begithartia ikhus. Egiat
224. Barkha datzu, Jauna, orai arterainoko falta guziak. Brtc 232. Barkatu zien bere anaiai, ta etorerazi zituan
Ijitora. Ub 21. Bada konfesio beharrik, bekatu txiki arin benialen barkatzeko? Ib. 213.
(s. XIX). Jente hunak, pharka / othoi libertatia; / jaunak, orai banua / Ene lagunen xerkara. Xarlem 1547.
Barkatu, Murde Teillary, baldin zure izena / Kopletan aipatu badut; ni hortara nauena / Ez da, seguratzen
zaitut, nahikunde gaixtoa. "Pardon". Monho 50. Zubek parkatuten dituzuben pekatubak, parkatubak izango dira,
ta parkatu baga largaten dituzubenak, ez dira izango parkatubak. Mg CO 8. Zer bidez barkatzen da bekatu
mortala? Añ CatAN 47. Barkatuko dioet jo baño egin ez nautenai. VMg 68. Beartua zaude onetara, begiratzen
badiozu bekatu barkatu gabeak bekatu berrietarako dakarren perillari. AA III 450s. Ezin jasanen dugu, ezin
barkhatuko dugu gure anaiek eginen daukaten bidegabe xume bat? Dh 250. Barkha dietzadatzu zoramenduzko
mement hetan egin dauzkitzudan idoi kruelak. Ib. 187. Parkatu, Jauna, niri, Zeuri berba egiten azartuba. fB Olg
6. Parkatu deutseezu [zeubeen umiai]: Auzuetako persona nausijai lotsia galduten ta deungaro erantzuten. fB Ic
I app. 20. Extrema-unzinoiak parkatuten deutsaz gaixuari pekatubak. fB Ic III 276. Auxegaitik ezteubat
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
57

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
parkatuko galantak emon baga. Astar II 61. Ezin onek euren parkazinoia eskatu leijo Jaunari, ezpadauka
parkatuko deutsanen itxaromen edo esperanzarik. Ib. 19. Ondo dok, diño txakurrak, parkatu / egotea eu orlan,
ni askatu. Zav Fab RIEV 1907, 543. Eta parkatu, yausten banas argaltasunez. Añ EL 2 12. Yaungoikoak barka
dietzagula guri geren bekatuak. CatB 37. Othoitz egin bezate hunentzat apostolu saindu guziek, zeinei emana
izatu baita Jaunaz bekhatuen barkhatzeko edo ez barkhatzeko podorea. JesBih 463. Bena oro Kofesatürik ere
ontsa dolü espadü etzeitzo pharkatiak izanen. UskLiB 84. Eta haren bekhatia, jinkuak nula pharka diro / Igaran
baleza ere, nigarrez denbora oro. Etch 628. Jauna, othoi, barkatu gure ausartzia! Bordel 42. Parkatu egijozu,
Jauna, parkatu zure errijari. Ur MarIl 1. Autortu eutsazan bere bizitzako pekatu guztijak, eta biurtu zan etxera
parkaturik eta pozik. Ib. 69. Errege yauna, barkhatu, / Baldiñ haiñ samiñki banaiz ni mintzatu. Gy 321.
Salomonek lenagoko utsegitea barkatu bazion ere, gero zuzen izateko itzean barkatu zion. Lard 208. Baldin zuk
zerorrek badiozu, bekhatu barkhatuen ere beldur izan behar garela. Dv LEd 67. Zure Golo gaizto eta billau da,
barka zadazu nere esateko modu au. Arr GB 90. Bear daia bereala konfesatu parka dakion? CatSal 57.
Jangeikuak parka dazkigula gore bekatiuak. CatR 37. Irakorlea, gaizki esanak barkatu. Zab Gabon 110.
Parkatu, Jauna, parkatu, Jauna, baldin geiegi / Maite baneban eta ametan alabea. AB AmaE 134. Eta barkatu
beit, osaba, orain artean ixilik idukitzea gauza au. Apaol 45. Jainkoa ona dela, ona dela erran diteken baino
gehiago, eta bethi barkhatzerat ekarria. Jnn SBi 95. Jinkoaren axuria, zoinek mündüko bekhatiak xahatzen
beitütüzü, Jauna pharka izagüzü. Ip Hil 255. Eskualduna-ren irakurtzale onek otoi barka dezatedala, egungo
solasa kasik ez-deuskeria batez balinbaderamat. HU Zez 173. Eztaukat bada zer iñori parkatu. Ag AL 104. Eta
norenak geratu daikezuezan edo parkatu bagarik itxi daikezuezan, geratuko jakoz, edo parkatu bagarik itxiko
jakoz. Itz Azald 133.
(s. XX). Parka beztad, ezdaud obro isartan. Mdg 141. Zureki behar beitüt egün oroz bizi / pharkatüko deitazü
eta nik bai zuri. Xikito 3. Jaungoikoak be eztotzuez parkatuko orrek gogorkeriok egittea. Echta Jos 162.
Banakien [...] buruan hartuz geroz, etzezakela barka. JE Bur 11. Baña, Ana Mari, Jaungoikuak parkatu daistala,
letrizidaderik ezpadaukozube, onek eztautzube balijo! Kk Ab I 71. Ez bataioan zerpait barkatu gabe geldittu
zitzaigulako, baizik bizitzean itsasten zaigulako egunero zer barkatua. Inza Azalp 146. Uztaritzeko auzapez
maitea, / barkhaturen dauztatzu bi hitz. Ox 18. Garden kapitaina, parka ene muldegaizkeria, ez nakizün nur
zinen. Const 32. Arren guturira sartzen itxi nagixube, azketsi (parkatu) dagistan obena, emen badago beintzat.
Altuna 102. Neure buruari birao ta birao yardun neban gabez, Yainkoak parka begit. Or Tormes 73. Jainkoak
barkatu zion beintzat; Elizak ere bai, bere barkapena bialdu zion; eta ixtoriak ere barkatuko al dio. Or SCruz 9.
Atrebentziya barka zazute / Pasaiko lagun maitiak. Tx B II 83. Barka dezadazue, hau erranik hemen. Etcham
184. Ogi kosko hau harrazu beraz othoi, eta gutiz barka. "Excusez du peu". Barb Leg 139. Halarik ere, zuzenean
dela iduri zaionean, ez da errexki barkatzen dutenetarik. JE Ber 48. Baña, barkatu, bidetik ate diarduzutet. Ldi
IL 76. Ta, ots, gere au aunditzat yoa barkatu: ezta eder-uste, baizik-eta zigorrari ez igesi naia. Ib. 61. Ez dakit
nondik izena, / baiñan ola du izana: / urte-gorroto guziak barkaz (barkatuz), / ospatuz Pazkoa-jana. Or Eus 184.
To orain baniak... barka nazak... ta agur.... ABar Goi 47. Barka zadazue, barka, sobera dut, bai, ontu. Iratz 154.
Eta orai goazen hiltzerat. Girixtino gisa barkatzen dautzuet ene heriotzea, bainan ez dautzuet barkamendurik
galdatzen. Lf Murtuts 51. Pharka, othoi, ez bainintzan erran delako ostiralean zien etxera jin. Mde Pr 362.
Barkha igortzen dizudan kopia ez bada oro irakur errexa. Ib. 193. Sukaldari ona zalako barkatzen zioten aren
berritsukeria. Anab Poli 40. Parkatu bekit zeruak, Xirdori nik egiñiko iraiña. Erkiag Arran 187. Bere
ogibideagaz biziteko naikorik irabazi ezin dauanari, ez ete leikio gero parkatu tranpatxo bat edo beste. Bilbao
IpuiB 27. Barkatzeko atsegina zoin den handia, maite bati barkatzen delarik. JEtchep 76. Barkhatuko digu
irakurleak hemen ez ipiñtea lizunkeri hauk. Osk Kurl 154. Barka bezait nere mingain luze au erabillia! NEtx
LBB 172. Bertze guziek barka dezaidatela, bainan alde huntan Xanpun dugu, izaitekotz, hortaz dohatua. Xa
Odol 58. Pharka izadazüt, Satan, hor bazüzün espantüaz besterik. Casve SGrazi 28. Ez --zion illobak-- ez zaio
bat-bakarrari ere barkatu bear, dan-danak izan bait-dira gaizkille; obe izango da leioetatik patiora bota, ta,
pilla bat egin-ta su ematea. Berron Kijote 75. [Larramendiren euskal gramatikari] barka dakioke, egin dituen
mesedeen aldera, daraman izen arroxkoa. MEIG VII 66.
v. tbn. Echag 169. Zby RIEV 1908, 213. CatUlz 35. EusJok II 141. ArgiDL 96. Zub 29. Ir YKBiz 91. MAtx Gazt
47. Parkatu: KIkV 59.
(En fórmulas de cortesía para introducir una objeción). "Hacer la salva, pedir la venia para decir algo, [...] y la
fórmula es barka biezat, barka begit, con perdón de Vm." Lar. Parkatu, ez nago ni tenporatan. Lazarraga (B)
1152vb. Barkatu, adiskidea, eranzun zion ark, bada ekusia dadukat deabrua enkantuko dei-otsera datorren
aldian bere sulezera irabazi onarekin itzulzen dela. Mb IArg I 374. Barkha dezadazu --zuen ihardetsi Madama
Regnardek--; ene Erregina, gure etxean zu sarthuz geroztik, ez naiz zure zerbitzaria baizik. Elsb Fram 92. --Ez
dakika gauza hatzemanaren gordetzea ohointza dela? --Barkatu, jauna; bainan zin-zinez erraten dautzut, ez
dudala nik urrerik, ez zilarrik ez eta arditik. HU Zez 61. Barkatu, bañan emen ondo ez dagon esaera bat ipiñi
dezute. Lab EEguna 102. Parkatu baiña, apari ostean lan egiterik ez dot oitura. Bilbao IpuiB 191. Barka, aita,
baina neska hori dut maite bihotzez. Arti Ipuin 77. --Zer deritzozu zurekin egin den mesianismoari buruz? --
Barka. Norbaitek egin badu, zuk esango didazu nork egin duen eta ni horien kontra nago. MEIG IX 80. --Gerra
aurreko tradizioagatik agian? --Ez, gerra aurretik ez zegoen ezer, barkatu. Ib. 72.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
58

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(En fórmulas de cortesía para solicitar algo). Joanis, parkatu, baña jakin gura neuke, ze erritakua zarian
Pranzijan. Mg PAb 168. --Huna ni, erradak zer egin behar den, / Eta nere-ganik zer eskatzen duken. / --Ah!
barkhatu, bada; nahi baninduzu / Zama hau soiñera goititzen lagundu? Gy 6. Barkatu baño alako bidea,
nondik? FIr 158. Eta orai osagarria galdua dut... Barkatu, "cognac" Marius! JEtchep 92.
(Para corregir --o fingir irónicamente hacerlo-- un término expresado poco antes). --Sosik baduzu? --Ba.
Bederatzi mila. Ez, barkatu, hemeretzi mila, naski. JEtchep 102. Ez naiz orain hasiko euskal idazle sabindarren,
barka, "aranisten", multzoa neurtzen. MEIG VII 33. Norbaitek esan omen du hizkuntza landuetan, barka, kulto,
kultuetan, -te -tze, bezalako gramatika atzizki arrunt batek ordezkari hoberik eta berezirik izan ohi duela. Ib. 44.
Perdonar (una deuda, una pena, etc.). "Bizia barkatuko ziela agindu zien (G-azp)" Gte Erd 264. Barka
drazkiguzu gure zorrak. Ber Trat 92v (v. tbn. gure (geure, etc.) zorrak bark(h)atu Mat 2, Ax 337 (V 224), OA 1,
El 5, Iraz 3, CatBurg 23, Ub 81, Añ CatAN 3, Gco I 431, CatB 10, CatLuz 3, Jaur 193, Lard 383, CatAe 4, Legaz
5, CatJauf 2, CatUlz 3, KIkG 30, Inza Azalp 145, ArgiDL 13; gure (geure, etc.) zorrak parkatu Cap 4, Urqz 31,
Cb CatV 5, fB Ic I 102, JJMg BasEsc 182, Astar II 249, CatLlo 4, CatBus 4, CatSal 5, CatR 5, Itz Azald 66, Mdg
159, KIkV 46). Barkha dietzetzu pena / hobenek mereziak. EZ Noel 132. Prinzipe de Condek tronpeteagaz /
zematu zengizanean eriotzeagaz / emon zengiozala gasteluen giltzak / parkatu leizula guztioi bizitzak. EgiaK 90.
Elizak Indüljenziez eta Jübileuez nola parkatzen derizkü gure bekhatü parkatiek merexi dütien gaztigiak? Bp I
55. Nola batak ez bertzeak ez baitzuten pagatzekorik, hartzeko zuenak barkhatu zioten biei zorra. Lg II 157.
Oihuz Aita zerukoari / Zauzko barka detzazula / Zure zorrak, zuk etsaiari / Barkatzen tutzun bezala. Monho 134.
Jakinik munduban parkatuko ez jatala kastiguba. Mg CO 176. Esango baziño urkamendira bear duanari
barkatzen zaiola eriotza. Mg CC 147. Baña Meza esaten danean arkitzen da bekatuan, barkatuko ote zaio
bekatuen zorrik? Ez, zeren zor au barkatzen ez dan, bekatua bere oñean dagoala. AA I 506. Bada Jaungoikuak
geuri parkatu badeutsku ainbeste bidar inpernura botatia. fB Ic I 100. Gure bekhatuei zor zaioten pena
barkhatua da. Jaur 107. Ijitoak erantzun zion, baldin bizia barkatzen bazion, eta nagusiaren eskuetan uzten
ezbazuen, esango ziola. Lard 179. Nere artzeko guzia nik barkatu nikan. Ib. 411. Golori heriotzaren pena
barkatu zion. Arr GB 141. Sei milla oiek eman dituzu / ez oso borondatian, / nik ez dizkizut zuri barkatzen /
danak pagatu artian. PE 151. Pizik nik parkatuko deutsut zorra zuri. AB AmaE 299. [Pekatuakgaitik] zor dan
kastigu guzti guztia parkatuagaz batera. Itz Azald 189. Santa Kruzek esan izan zion, apaiza zalakoari esker,
bizia barkatuko ziola ta andik aldegiteko. Or SCruz 101. Lokabe utzi zuen ta zorra barkatu egin zion. Ir YKBiz
258. Eta zubizain bat ba omen zuten, izigarri zekena, ez baitzioten ardit bat ere barkatuko. Lf Murtuts 22. Beraz,
Iholdi-tarrari zazpi urte t'erdi barkatu bazizkioten, berari ez ote zezaioketen barka amarretik iru edo lau? Etxde
JJ 185. Itsasoko jainko onak bizia barkatu bazion Theresari. Mde HaurB 103. Ezer galtzeke zorrak barkatzen.
Or Aitork 12. Bakearen alderako ta auzo guztien onerako gogoti opetsi ta parkatu eudiezan eskolagiñen eurek
egiñiko bearrak. Akes Ipiñ 10. Baña, gauzia jakin zanetik, ez etsen parkatu errixan "akerra"n izena. Etxba Ibilt
458.
v. tbn. Ldi BB 82. NEtx LBB 40. Berron Kijote 190. Parkatu: EusJok II 85. Ag AL 22.
(Gralmente. en oraciones negativas). Dejar aparte, dejar a salvo; dejar en paz, respetar. [Mihi-gaixtoek]
eztiote barkhatzen ez Sainduei, ez jakintsunei. ES 197. Ezarri biraoak bedeinkazio ta orazio orde, egizozu nai
beste gaitz, baña barkatu Kristori. Mg CC 247. O lujuria ezeri barkatzen ez diozuna! Ib. 117. --Gure opiziokuak
ebaten ditube gorputz illak [...]. --O gizon gogorrak! Illai bere parketan ez deutsazube? Mg PAb 52. Ez dio
barkatu bere buruari loitzen zuala eskuka zikiñakin: ez dio barkatu ez ezkongaiai, ez ezkonduai, ez die barkatu
abereai berai ere. AA III 458. Ez dio onen mingañak barkatu lagun urkoaren onrari. Ib. 458. Bai, eta ez die
eriotzak barkatuko, ez Erregeai, ez oen mendekoai, ez Aita Santuai. Ib. 568. Nai batu dedilla jentia solora,
basora, [...] nai edozein biarginzatara, gaubelei bere parkatu baga, lekurik geijeenetan predikeetan da lujurija.
JJMg BasEsc 104s. Gustiz alaiak izaten ziran, bai ba, osasunez bete-beterik egozan da, indar-yokuetan
azkarrak, arro samarrak, zerbait burrukari ta zoruak, gastetasunak eztau parkatzen ba-ta. Kk Ab II 163s. Egiak,
ordea, egi errukigaitzak, asiko du gau ta egun, ta eztio barkako arik eta zapaldu arte. Ldi IL 52. Aizeak barka
duana, / izotzak duke erasana. "Lo que dejó a salvo el viento". Or Eus 279. Deus ez dute errespetatzen, ez eliza,
ez komentu: nihori ez dute barkatzen, ez umexurtx, ez xahar, ez emazte. Zerb IxtS 105. Sabela nolabait bete
bearrak etzion barkatzen. Etxde JJ 247. Alabaiña, bere gorako setak etzion barkatu. Ib. 233. Izan be urtiak
eztabe parkatzen, ta eriotzaren sega zorrotzak eztau iñorentzako errukirik. SM Zirik 12. Antxe bizi ditu bere
samin zaarra ta itxaropen betikoa. Miñez geienean. Sustraiak ez deutse parkatzen. Gand Elorri 74. Urteek ez
diote barkatu inoiz hain sonatuak izan ziren Pepe Artolaren etorri eta ateraldiei ere. MEIG III 67.
(En oraciones negativas). Dejar sin, ahorrar. Aurten bertsolariyak / orgulloso daude, / elkarri mokadurik /
barkatu gabe. AzpPr 105. Alan bere pozten nintzan saguteitik atarariko azalakaz, eta eneutson parketan olatari
arratoe-marraska. Or Tormes 53.
(En oraciones negativas). Dejar de usar, no aprovechar. Saulok bere burua Kristautua ikusi zuenean,
Ebanjelioa egin al guzian, ezeri ere barkatu gabe, erakusteko asmoa artu zuen. Lard 495. [Apostoluak] egin-al
guzian nekatzen ziran, [kristauak] sendotzeko, ezeri ere barkatu gabe. Ib. 491. --Ori soka, emozu adarretik;
yauzaraziko dugu frixtan untzitik untzirat; [...]. Puttikok ez dio barkhatzen sokari, eta berea yauzarazten du
untziraino. Lagunak yarraitzen zaizko akalamian eta marrakaz. Hb Egia 133. Laborari maiteak, / ez barka
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
59

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
lurrari! / Lana ohore dela / erakuts haurreri. Etcham 127. Erdu, laister, ega / mendien gaindik, zelaia bete, /
aztalari ez barka, / eskuari ez amor, / burniz zartaka egin errauste. "No perdones la espuela". Gazt MusIx 101.
Etzan nekerik barkatu bear / askatasun-arbidean. SMitx Aranz 70.
2. Ser inferior. "Filosofian barkatzen diat, baina gañontzekoetan ez (G-azp-goi, AN-gip)" Gte Erd 132 (s.v.
"filosofian gehiago haiz"). Joxe Mari Lukainkak / duen andre ori, / muturra zimur dauka, / ipurdiya guri; /
mokoz ere ez dio / barkatzen iñori, / egiya esateko / xoxua diruri. JanEd I 62. Baña eman zaiozu [andriari] /
zurruta ugari, / orduan barkatuko / ez dio iñori. Ib. 65.
- BARKATU ERAGIN. Hacer perdonar. v. barkarazi. Ta naiz-ta Bertoldak ezetzian eragon, eruan egin eban
jauregira ta bakandereari be parkatu eragin eutsan. Otx 92.
- BARKATU EZINEKO. Imperdonable. v. barkaezin. Oben aundia zan, bear bada, parkatu eziñekoa.
Erkiag BatB 21.
- BARKATU-NAHI. Deseo de perdonar. Aren artez-bearrak beti erabilli oi dau, buztarturik lez, maitetasuna,
parkatu-naia. Erkiag BatB 199.
- BARKATZAGARIK (A Morf 365 (que cita el ej. de Añ)). Sin perdonar. Eze bein bat atzeratutera
azkerokoan guztiak geratuko yatzuz parka-tzagarik. Añ EL 2 148.
- BARKATZEKO (-kh- SP (que cita a Ax), Dv). a) Perdonable. "Hori ez da barkhatzeko, cela n'est pas
pardonnable" Dv. v. barkakizun. [Halako bekhatua] maliziazkoa denaz geroz eztela bere egitez
barkhatzekoetarik. Ax 99 (V 68). Prantses gizagaxo aiek burua galdu zunaten, alemana sartu zitzaienean.
Guregana iduritu txarren batek artu zitunan. Ori barkatzekoa din. Or QA 102.
b) (Uso sust.). "Ez dut zuri barkhatzekorik, je n'ai rien à vous pardonner" Dv. --Alabaiña, ni ere ez nago garbi
zurekiko. Barkatzen al-dizkidazu orobat zuri egindakoak? --Bai, Piarres, ezer barkatzekorik baldin badut. Etxde
JJ 278.
- EZIN BARKATUZKO (-kh- Dv). Imperdonable. v. barkaezin, barkagaitz. Solas pisua, Alemaneri kalte
egitekoa presuneren ahoan ezin barkatuzkoa! StPierre 35. Bildur naiz, bere albora nadinean ezin barkatuzko
irakiñak ez ote naun erasoko. Etxde JJ 277. Ezin barkatuzko erdalkeria zelakoan. MIH 73.
- GUZTIA-BARKA. Gaurko egunean "guzia-barka" edo "transigente" oiek barkatzen diote okerragoari ere,
baño gure au apaiza izaki ta oientzat eztago barkatzerik. Or SCruz 9s.
Etim. Del lat. parcere.
barkatugaitz. v. barkagaitz.
barkatx. "Narcisse (plante), lilipa, barkatx" T-L. Boulogne-ko oihanean zonbat lore begien llilluragarri:
barkatx, ilora, jazinto... Herr 9-4-1959, 1.
barkatxo, markatxu. Dim. de barka. Kepa-k Jagoba-ren markatxukuai urgazten etorteko dei-egin leutsen.
Arriand Mt 4, 21n. Aintzirean ekaitz aundija egin zan, markatxuba uñez estaltzeko ainbatekua. Ib. 8, 24.
barkatzaile (-alle Lar, Añ (G); -kh- SP, Dv, A), barkazale, parkatzaile (-alle V-gip; Añ), parkazaile, parkazale
(ph- S). Ref.: Lrq (pharkazale); Etxba Eib (parkatzallia). Perdonador, que perdona. "Perdonador" Lar y Añ.
Tr. Emplean -zale Leiçarraga, Lizarraga de Elcano y Etchahun, -zaile fray Bartolomé. En Leiçarraga y
Haramburu aparece con comp. en dativo.
Baina zareten elkhargana benigno, miserikordioso eta elkharri barkhazale, Iainkoak Kristez barkhatu ukhan
drauzuen bezala. "Pardonnants". Lç Eph 4, 32 (Ol askesteko errazak). Bekatuz kargatua ba naiz, zu zara
arintzailea eta barkatzailea. Mat 277s. Milla darozkitzut esker, Iainko barkhatzaillea, / zeren eman darotazun
benedikzionea. EZ Man II 75. Zu, guzia miserikordiazkoa eta halatan bekhatorei barkatzaillea. Harb 142 bis.
Ene bekhatu handien, / Prinze barkatzailea. Hm 173. Jauna, zordiót infinito, baña barkatukodida, zerén
barkazále andia dén berórren Majestadea. LE Ong 101r. Oh, kristinaubak, nos asiko gara, geure Jaungoiko
Parkazaile ona ameetan! fB Ic I 67. Ze adiskide Pirmia, ze Emonzailia, ta ze Parkazailia dan geure Jaungoiko
ona. Ib. 59. Sazerdotia egin dau Jaungoikuak bere ordeko pekatuben parkazaile. fB Ic III 298. Dalako pekatu
parkazailia. Ib. 292. Bena ene ogenak badütüt nik ere / Jinkua dakhigula gertha pharkazale. Etch 82. Lohian
lohi, bazterrez bazter, makhur, gaizki zabilana / Argian argi, aldaratu zen barkhatzailearen gana, / Eta gai
egon, hartuz geroztik zeruko irakaspena, / Jaunen Jaunari erakusteko urrikirik biziena. Ox 73. Ark ez du
erantzunen zorrik etzula, salatzaille maltzurrak, auzitan gezurta ez dezan; ezperen barkatuak ditula, ta
barkatzalleari ez dezaiokela iñork itzuli Ark zorrik gabe guregati ordaindu zuna. Or Aitork
240. Biurtu bedi gure Jainkoagana, parkatzaille aundia da-ta. Ker Is 55, 7.
barkatzar (Lar, Hb ap. Lh). "Barcaza" Lar.
barkatze, barkaite (Lcc), parkatute. Perdón. "Perdón de pecado, bekatuan barkaitea" Lcc. Fededun onak
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
60

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
egin bear dituzten otoitz, konfesi, komunio, barkatze ta zeru anitz irabazten duten beste era bereko gauz garbi
ederrak. Mb IArg I 361. Txikiena izan be-ta, uzkarrumeak geienetan ondu ta gozartu oi dituen bigunkeri ta
parkatute ugariegi ezagutu zituan. Erkiag BatB 25. Neronek dakit zenbat bider egin dudan huts hartu nuen
bidean. Beude hor barkakizun ez direnak, ez baitute barkatzerik. MIH 372.
Maitanz orrek eskatzen dituen (otoitz, barur, maiz konfesa-komulgatze, egin dizuten txarkeria barkatze ta era
bereko beste) gauzak egiten ezpadituzu. Mb IArg I 106.
barkazain, barkazai (Lar). "Barquero" Lar. v. 2 barkari.
barkazale. "Barquero" Lar. v. 2 barkari.
barkazale. v. barkatzaile.
barkazio (Lar, Añ (AN), Dv, H), barkazino (V-gip; -kh- SP), barkazion, parkazino (V-arr; Añ (V), Zam Voc),
parkazinoe, parkazio (Añ). Ref.: Totor Arr (parkaziño); Elexp Berg (barkazino). 1. Perdón; absolución.
"Perdón" Lar y Añ. "Amnestía, amnistía, perdón general de las injurias, gaitzegin guzien barkazioa" Lar.
"Parkaziño, perdón. Eztau zutzako parkaziñorik" Totor Arr. v. barkamen, barkamendu, barkapen. Tr.
Empleado casi exclusivamente al Sur. Al Norte hay ejs. de barkhazino en Haramburu, Pouvreau y Gasteluçar.
En el s. XX decrece su uso en favor de barkamen y barkapen. En DFrec hay 2 ejs., meridionales.
Oi legiola alkanzadu / parkazioa, / zerren lebela enojadu. Lazarraga 1198v (cf. unas línas más abajo
barkazio). Bertati eske nax parkazioa. Ib. (B) 1180vb (cf. infra BARKAZIO ESKE). Sinestatzen dut dela
podorea bekatuen barkaziona, eta aragiaren resurrekzioagan, eta sekulako bizitza. Amen. (Areso, c. 1591). FLV
1990, 206. Santuen komunioan, pekatuen parkaziñoean. Bet 6. Eskatus gero Meza enzuten duenak barkazio bere
bekatues. Ber Trat 40v. Gargoro denbora da amorioak garai dezan debozinoaren hotztura, esperanzak
beldurtasuna, barkhazinoak hobena. Harb 206. Gero kasuzko gauzaren gainean barkhazino eskaraztea gatik. Ib.
171. Eta ofrezietan ditudaz neure pekatuen parkaziñorako, neure bizitzea, obraak eta trabajuak. Cap 119. Zer
esan gure dau Pekatuen parkaziñoeak? VJ 9. Egiazko urrikimenduan, eta bihotzeko humiltasunean iaiotzen da
barkhazinoaren esperanza. SP Imit III 52, 3. Eska zakizko barkhazino eta egotz zaite Iaunaren oinetara. SP Phil
45 (He 46 barkhamendu). Bere bekhatuen barkhazinoaren galdegiteko, othoitza. Gç 55. Arkitzen ote da Eleiza
onetan geuren pekatuen barkaziorako remediorik? OA 43. Alkanzaduko dala guztien parkazinoa. Arz 54. Zor
dun penaren barkazioak. El 78. Eskatzen zaiola barkazio Jaungoiko gure jaunari. Iraz 39. Komunioa, pekatuen
barkazioa, aragiaren piztea. CatBurg 5. Merezidu ez arren parkazinoa / Bakigu zeu zarana piadosoa. Acto 31s.
Barkazioa, bada, Jauna, piedadea nizaz, barkazioa. Cb Eg II 16. Jainkoa ala ofenditu zutenak barkaziorik
merezi etzutela. Ib. 157. Demagun, bada, infernuko karzela illun artan, miserikordia edo barkazioko pregoi andi
bat egiten dala, non esaten zaien guziai: Ea zer egingo dezute, ta libratuko zerate? Ib. 130. Eskátu barkázio
orduárteo inikáko gaizki guzies. LE Prog 96. Penitenzia egiten zuenak iritsiko zuela bekatuen barkazioa ta
sekulako bizitza. Ub 80.
(s. XIX) --Zein da amargarren Artikuluba? --Pekatuben parkazinoia. CrIc 47. Lenengo, alde egin bear
deguna, da bekatura garameezan okasio ezagunak, ta onetan eztago parkaziorik. Mg CC 185. Anziñako legean
bekatuen barkazioa iristeko bear zan Kontrizio oso edo amori-damua. Ib. 103. Egin nuen guzia barkazioaren
esperanza gabe. Ib. 122. Konfesino edo deklarazino ain oso ta zuzena eginda, ez eban izan lurrerako
parkazinoerik, ta beriala ill eben arrika. Mg CO 176. Uste nebala Konfesoriak eukiko nindubala herejetzat,
ezeguala Erromara baga parkazinoerik. Ib. 266. Zure eretxi edo uste izate txaarrak ekarriko deutsu parkazinua?
Ib. 261. Presta nadin, ondo konfesetako, ta neure Jaunaren egiazko bake ta parkaziñoa irabazteko. Añ EL 1 126.
Barkazioa eskatzeko premian gaudela, eta aspertu bage barkazioa eskatu behar degula. Gco I 451. [Bekatarien
eriotza da gaiztoa], ez zergatik [...] barkazioa ukatzen dion Jaun berak. AA III 286. Gure Jaungoikoak eman
zigun lotsa dio S. Juan Crisostomok, bekatu egiteko, ta eman zigun barkazioaren ustea egiñ ditugun utsegiteak
aitortzeko. Ib. 527. Ez nuke sinistuko bekatu-mota onek barkaziorik duanik, fedeak erakusten ezpalit. Ib. 563.
Irakurri ditut neuk bere pazienzija ta parkazinoeko exenplu txito asko ta andijak. JJMg BasEsc 188. O Sazerdote
Jaungoikotuba! Begaz zeure zain dagoz munduko pekatu guztien parkazinoiak? fB Ic III 297. Parkazinoiaren
uste oso bategaz eskatu biar deutsa Jaungoikuari grazija. Ib. 278. Ez yagok iretzat parkaziñorik, / ez bizia euri
isteko gogorik. Zav Fab RIEV 1909, 30. Barkazioa eska diozezu Yaunari. CatB 9. Lasterka datoz ager egiten /
pekatu antziñakoak, / damuarekin Gurutzeari / galdezka barkazioak. Echag 216. Emango dubala amabi eguneko
denboran presentatzen diranentzat indultoa edo barkazioa. CartAnd 397. Adanek eta Ebak alkantzau ebeen
parkaziñoia, eta salbau ziran. Ur MarIl 30. Eta onen izenean baizik bekatuen barkazio eta salbaziorik etzegoala.
Lard 487. Jainkoa kastigurako baño barkaziorako prestago zegoan. Ib. 8. Eta etsirik zegoan oietatik barkaziorik
iritsiko etzuela. Ib. 453. Barkaziyua du ta eskatu, / nere biyotz onak ezin ukatu. Bil 80. Orañ eska zaiozu berari,
ondo begiratu eta pensatzeko lekugabe gauz au egiñaren barkazioa. Arr GB 30. Barkaziyoko sermoia egiten /
kulpitotikan asi zan. PE 28. Bildots umilla baño umillago, juan zitzaion San Franziskori, bere gaiztakerien
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
61

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barkaziuaren billa. Bv AsL 149. Utsegiñ baldin badet iztxoren batean, / Barkazioa nai det sosega naitean. AB
AmaE 406. Parkazinoa, Jauna, / betor geure zorrai, / parkatu deutsegunez / guk geure zordunai. Azc PB 319.
Ama, nere aurrean onela jardun bearrik ez dauka; barkazioa badaki norengandik iritxi bear dan! Moc Damu
33. Ondo autortu eta parkazinoa artuten dogunean. Itz Azald 137.
(s. XX) Eskatuz Jaungoikoai miserikordie eta barkazioa. CatUlz 44 (cf. ib. 4 barkatzioan, tal vez errata). Aren
amak eun ontzurre eskeintzen omen zituen ura libratzeagatik. Barkazio edo indultua etorri omen zen, baiño
berandu. Urruz Zer 55. --Gogortasunean, ez dit iñork eramango. --Ez dago barkaziorik; bat aski ez bada, lotu
biak; ikusiko degu zein diran fanfarroi oiek. Ill Testim 16. Argatik erakutsi digu Jesusek gure zorren
barkazioaren ondotik "tentazioan erortzen ez gaitzan utzi" eskatzen. Inza Azalp 147. Juan biar dot, ba, ludi
guztittik, ama idoro ta bere azketsa (parkaziñua) jaritsi-arte. Altuna 100. Nere obenen barkazioa eskatu.
ArgiDL 62. Orain ez dago barkaziyorik, / kunplitu dira plazuak, / zere pagua emango dizu / serbitu dezun
maisuak. Tx B I 206. Ez al zenidake neri barkaziorik emango aitortzean, gorriekin yoan omen naizalako? Or QA
84. Gañera, nork zekik bere animaren salbapenak ire barkaziñoa lagungarri aundi ez ote dun. Etxde JJ 277. Ta,
enetxuok, parkaziño-kontuak alde batean itxita, gaur be alantxik diardeutse. Bilbao IpuiB 42. Doilorrak, etoiak,
prestuezak, barkaziorik gabekoak! Arti Tobera 269 (cf. infra BARKAZIORIK EZ EDUKI).
v. tbn. Aran SIgn 33. Legaz 43. Zab Gabon 43. Noe 22. Ud 129. Goñi 117. Parkazino: CatBus 5.
(Lar, Añ). Indulgencia (eclesiástica). Amabost kuarentenako parkazinua. ZBulda 17. Libru onetan
irakurtzen duenak, irakurri aldian irabazten du berrogei eguneko barkazioa edo Induljenzia. Mb JBDev (ed.
1900), 2. Ave Maria ta Salve bakoitza errezatzeagatik Induljenzia edo egun askotako barkazioa, noiz nai ta beti
irabaziko dezu. Cb Eg III 353. Aita Santuak debozio au biotzetik gogoz egiten dutenentzako esleituak dauzkan
indurenzia edo barkazioak irabazteko. Jauregui 234. Toledoko Kardenal Jaunak eta Sevillako Kardenal Jaunak
eun eguneko barkazioa edo Induljenziak eman ditu bakoitzak librutxo onetan oja bat irakurten dan bakoitzean.
Cb JMJ 2. Eta zenbat eta jaiera edo debozio andiagoarekin ematen duan Meza esateko limosna, anbat
ugariagoa izango da barkazioa. AA I 507. Baña zuk oriek erraz gutxitu zintzake bizitz onetan zenbait gorputznekagarri
edo penitentzi, eta beste lan onak egiñaz eta induljentzi edo barkazioak irabaziaz. Arr May 111.
2. (G), barkazino (V-gip). Vacación. (Acepción debida a un cruce con bakazio). "Aurten be barkaziño barik
barik geratu nok taillerrian" Elexp Berg. "Lo dicen algunas personas de edad que hablan muy "cerrado" y que
seguramente encuentran alguna analogía entre las vacaciones y el perdón" Ib.
- BARKAZIO-ESKATZE. Petición de perdón. Zer esan konfesioko humillatze, orazio edo parkazio eskatzeak
gatik, laster, ta sarri biurtzen bada lengo bekatuetara? Mg CC 176. Zein nekez sinistu euren negar ta parkazino
eskatutiai! Mg CO 89.
- BARKAZIO ESKE. Pidiendo perdón. Neretzat barkazio eske dagokizu. Cb Eg II 54. Kezka andiarekin
barkazio eske zegokan Jaungoikoari besteen bekatuaz. AA III 549. Negarrez asten zaio barkazio-eske. It Fab
136. Josegana itzuli ziran, eta auzpez barkazio-eske jarri zitzaiozkan. Lard 58. Pekatua zala ere / ez nuan nik
uste, / bertatikan jartzen naiz / barkazio eske. Balad 222. Hortxe bertan jakinduriaz eta sakontasunaz diozunak
ez du (barkazio eske natorkizu, berriz ere) ez bururik ez zentzurik. MIH 215.
(Tras gen.). Moises Jainkoari jartzen zitzaion, zer egingo zuen galdez, edo aien itsumenaren barkazio-eske.
Lard 76.
- BARKAZIO OSO (Lar; parkazio oso Añ, parkaziño oso Añ). Indulgencia plenaria; perdón total. "Indulgencia
plenaria" Lar. "Jubileo" Lar y Añ. Nere kulpa guzien barkazio osoa eskatzen dizut. Cb Eg II 81. Induljenzia
plenaria, edo pekatuen barkazio osoa. Cb Eg III 255. Erromara bagarik, bere errian, edozein Konfesorek,
guztien parkaziño osoa emongo deutso. Cb CatV 83. Pekatubaz konfesetara duanak eskatuten deutsa Jangoiko
ofendidubari parkazino osua. Mg CO 91. Gomutarazoten deusku lapur onaren garbai egiazkoa, eta izan eban
bekatuen parkaziño osoa. Añ EL 2 122. Aita Santu Benedicto 14.ak, zeñek eman zuan induljenzi edo barkazio oso
bat Kofradi onetako sarreraren egunerako, konfesatu eta komulgatua. EE 1884b, 112.
- BARKAZIORIK EZ EDUKI. No tener perdón. "Eitten daben beruakin da urik ekarri ez? Eztaukak
barkaziñoik" Elexp Berg.
- BARKAZIOZ. Con perdón (fórmula de cortesía). "Con perdón de Vmd. [...], berorren lizenziaz, parkaziñoaz"
Añ s.v. salva. v. BARKAMENDUREKIN. Adiskidea --galdetzen du-- barkazioz, oñatiarra altzera? Ag G
191.
- BARKAZIOZKO. De perdón, absolutorio. v. BARKAPENEZKO. Ez bakarrik salatuarenganako
erabakiera barkaziozkoa, ezpada bere bizimodu eta erutsikizuna oñ ederrean ta txit onragarri jartzen zuena,
eman zuen On Geronimo Veralli, Jabedi artan Aita Santuaren aldameneko bialkiña zanak. 'Sentencia
absolutoria'. Aran SIgn 92.
barkaziogabe, parkazinobaga. Irremisible. Zelango kastigu parkazino bagiak ez dagoz lurreko legeetan
dirugin palsuentzat? Mg CO 62.
- BARKAZIOGABEKO. Eztizu penarik eman / hortikan ikusteak / barkazio gabeko / kondena-gai tristeak?
Arti MaldanB 223.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
62

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barkaziozka (Lar, Añ, H). "(Pedir que le) perdone, barkaziozka egon; con los transitivos, barkaziozka dagot,
dagotzu; me pide perdón, te le pide, barkaziozka nagotzu, nagoka" Lar. "(Pedir) perdón, (V) parkeskatu,
parkaziñoa eskatu, parkeska egon; (G) barkaziozka egon" Añ.
barkaziozkatu (Lar, H). "Perdonarse los enemistados, barkaziozkatu" Lar. "Barkaziozka zaite, demandez
pardon" H.
barke. "Barkhe (S), chaudron à résine. (Du fr. barque)" Lh.
barkero. "Barquero" Lcc.
barkeske. v. 2 barka.
1 barki (Bera app., BeraLzM). Porción de vegetal; vegetal. Creado por AG en 1897, de bar 'vegetal' y -ki (v.
NeolAG). "Bar-zatija" AG 1446. "Cualquier vegetal o planta" Bera app. y BeraLzM. Apariña da barueguneko
artu datten apari ariña. Zeindasuna: barkija. Zenbatasuna: geiena, irureun aztaki, gutxi-gorabera. AG
1446. Egi auen ezagutzatik onura aundiak atera dituzte abeltzaleak eta baratzaleak, abere ta barki erai ta endak
obetuaz. Zink EEs 1926, 50.
2 barki. Oveja (en el habla de los gitanos vascos). "Brebis, barki" Michel LPB 144.
barkillario. "(V-ger), martín pescador (pájaro)" A. "Barkillarixu (V), (Alcedo hispida)" Arzdi Aves 161.
barkillero (V-gip ap. Elexp Berg), barkilleru. Barquillero. Bere aurrean igaro ziran [...] alkondare
zuridunak eta atorra gabekoak, zerbait zeukatenak eta gizadi beartsuak, beartsuak batez ere, ijito, pasiego,
barkillero, eskale, perzgille, aulkigiñ ta abar. Ag G 325s. Senargaiak bi izandu ditu / baldin bada're gaztia, /
barkillerua lenbizikua / soldadu zarra bestia. Urruz Zer 77. Jolastu, ba, gasteok, / Jolastu garbirik, / Or...
txerren-barkilleru... / Biurtu bagarik. Enb 112. Andra Mari biamon batian, barkillero batek ostatua pagau barik
iges ein ei zetsan. SM Zirik 15.
barkillo. 1. "Barkiloa, izen auxe du Larraunen zilarrezko amairu diruak elizara eramateko ontzitxoak. Ontzitxo
onetantxe edaten da ardoa arreoa baratutakoan. Aur bat bateatzerakoan ere ontzi onetantxe eramaten dute gatza"
A EY I 283. "Barkillo, platillo de plata" JMB MitV 30s. "En Arbizu dan este nombre a cada uno de los seis
tazones de plata, del siglo XVIII, que posee el Ayuntamiento y que en las fiestas son utilizados por todos los
vecinos para beber en ellos el vino que regala el municipio" VocNav. Cf. LzG: "Barquillos, vasijas de plata en
las que se daba a beber el vino a los asistentes a ciertas sesiones del concejo (Contrasta).
2. (V-gip). Barquillo. "Barkilluak marra-marra jaten giñuzen txikittan" Elexp Berg. Iru komerziante /
plazatik kanpuan, / fosforo ta barkillo / labaña tratuan. Xe 205.
barkilun. v. zarkilun-barkilun.
barkitxo, barketxo. Cordero (en el habla de los gitanos vascos). "Agneau, barkitxo " Michel LPB
144. sg. J. M. de Oyarbide EEs 1921, 131: "Ardia, barketxua". Cf. 2 barki.
barko. v. BARTKO (s.v. bart).
1 barku (SP (-kh-), Urt III 267), barko (V-gip; Lar, Arch VocGr, H). Ref.: Etxba Eib (barkua); Elexp Berg
(barkua). Barco. "Barque" SP (s.v. barkha) y H. "Barco" Lar. "Navío" Etxba Eib. "Gaurko barkuak, antxiñako
itxas ontzixak baño asko aundixaguak" Ib. v. 1 barka, ontzi. Sokhak, zeinetaz Iainkoak ekharri baitzuen zure
barkhu xumea salbagarrizko portu hartara, ez othe ziren amorioz eta karitatez eginak? SP Phil 506. Orduan
altxatu zen haize xirimola handi bat eta uhiñak sartzen ziren barkuan hura bethetzeraiñokoan. He Mc 4, 37 (TB
barkhu; Lç, HeH, Dv un(t)zi). Arrats aphalerat, haren dizipuluek iragan zuten barku batean itsasoa
Cafarnaumerat heltzeko. Lg II 163. Lehian barkoek joan ta jinak üsü dütie egiten, nahiz jende güzia salbatü.
Egiat 157. Igaro bear eben ibaia, ta ez egoan zubirik, ez barkurik, ez zetan igaro. Añ LoraS 6. Alboratu zitzaion
Ingelesa Oquendori, eta onen barkura ere sartu zituen eun gizon. Izt C 432. Eta egun batez haizeak ixilik
zaudezela, / Barku betheak kostara plazentki zathorzela / Hola he! barku ederrak, / Diru ketara ethorriak? Gy
83. Eta goratu zen bela tenpestade aundi bat itsasoan, ainbertzerañokoan non oladek estaltzen baitzuten barkoa.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
63

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Echn Mt 8, 24 (Lç, TB, HeH, Ip, Leon, IBe un(t)zi, Ur ontzitxo, Ol ontziska, IBk txalupa). Barku txiki zar hura
moldakaitza bazan ere, igaro zan okerrik bage azkenean Venecia-ra 1524-en urtearen asieran. Aran SIgn 41.
Pasatzeko modurik / badezu barkuan. Xe 175. Barku batian enbarkatu naiz / parientiak utzirik. PE 38. Migel
Antonek dauka / orrelako abillidadia, / egun bi dira jaio zala ta / ori dek barku paria! Ud 38. Kantauko dot zan
legez / Noeren arkea, / Berau izango dala / Barku bat gurea. AB AmaE 180. Barku zarretako kobre puskakiñ
arditak egiten zituztenian. Alz STFer 128s. Kayian sartzen ari zala Arbixuren barkua. Iraola 102. Ordurako ba
Ingelandako gudontzijak (gerrako barku) ibilli ebiltzan Apirkako itxasoetan. Kk Ab I 85. Itxas kanpuan denbora
txarrak / iñoi ez barkatzekua, / persona askokin igual galdutzen / naiz aundia izan barkua. Arrantz 156. "Aita
San Inaziyo" / belako barkua, / amairu gizonekin / ur-pian sartua. Tx in Imaz Auspoa 24, 53. Barkua txuxen
eraman zuen / desio zuen tokira, / berialaxen eman ziyoten / bere balizari jira. Tx B II 80. Zoin gozoki zen ibilki
/ Arraintzalen barkuan nolaz du ahantzi. Iratz 116. Hango inglesek, Liverpooletik irtenen zuen barku bati
igurikitzen eta itxadoten zioten. Arti Ipuin 47. Matxinek barkuan jan dau, goiz erdian oi daben bazkaria. Erkiag
BatB 176. Goiazeko errekatxoa baño mila bidar aundiagoa zan a ibai a! Txalupakin eta barku txikiz beteta
egoan. Alzola Atalak 49. Euskalerrian barku / geiena Bermeon, / egun da irurogei / aundi bertan egon. Uzt Sas
221. Barko ontan badabilz / makiña bat traste, / aundiña auxe dala / esango det laste. Basarri in Uzt Noiz 77. En
DFrec hay 2 ejs. de barko y 35 de barku.
- BARKUA ONGI ERAMAN. "Ungi eraman barkua, savoir faire ses affaires" Hb GH 1929, 86.
2 barku (-kh- L, BN, S ap. A; Dv). Perdón. "Amnistie" Dv. "Indulgencia, perdón, remisión" A. v. barkamen.
Andre harren kontra hitz bat edo bertze nabaditzen zuenean, gaizki errailea ezpatarat deitzen zuen barkhurik
gabe. Laph 4. Noizbait ohartu naiz debruak nindabilala; bada ez dut debruarentzat barkhurik. Ib. 71.
Bizkitartean ez zioten, ez epherik, ez barkhurik emaiten beren etsaiek. Prop 1895, 35 (ap. DRA; la ref. es
incorrecta).
- BARKU OSO. "Barkhu osoa, indulgence plenière" Dv.
barkugintza, barkogintza (V-gip). "La construcción de barcos. Barkogintziak Bilbon, biarleku aundixa" Etxba
Eib.
barkuin. Figura en Lar Sup ("badil"). Se trata de un error de Larramendi, a partir de barçuyna en Landucci. El
error de Larramendi ha pasado a Harriet y, a través de Hiribarren, a Lhande: barkuin, "petite pelle". v. bertzun.
barkutxo, barkotxo (Lar). Dim. de 1 barku. "Barquilla" Lar. Gara bekatariak, arako ura sartzen jaken
barkutxo zar neketuak legez. Elegoke ondo eginik, itxitea onei urez beteten, bada ondatuko litekez. Añ LoraS 36.
barla (Ht VocGr 343, Lar, Añ (AN), Lecl, Hb ap. Lh, H, A). "Basse-cour" Ht VocGr 343 y Lecl. "Corral" Lar y
Añ. "1. espace attenant à une habitation ou bergerie, et ferme où l'on tient les troupeaux en plein air, pendant la
nuit. [...]; espace fermé avec des filets. 2. basse cour" H. "(AN, Añ, S?), patio, corral" A. Yesusen ondotik
zioazen Simon Pedro ta beste ikasle bat; yarraiki zitzaizkion Apaiznausiaren barlaraño (Mt 26, 57). "In atrium
principis sacerdotum". Ir YKBiz 473. Eguraldi otza baitzegon, morroi ta mirabeak sua egin zuten barlaren
erdian, ta suaren inguruan zutik berotzen ari ziran. Ib. 474. Bereala atera zan kanpora barla-aurrera; eta
ollarrak yo zuen. Ib. 474. Orduan yaurlearen gudamutillak, Yesus azorriz yo ondoan, eraman zuten auzitegiko
barlara, ta gudamutil-sail osoa bildu zuten aren ingurura (Mc 15, 16). "In atrium praetorii". Ib. 492. Ainbat
gizon batu dira [espetxeko] barlan, egutera. Erkiag BatB 193. Egun illuna. Euria da barlara aizetara joateko.
Ib. 194.
barlan. "(Hb), brelan (de cartes). Barlan egin (Hb), avoir 3 cartes de même figure" Lh.
barlasai (Lar, Hb ap. Lh). "Derramo en la Arquitectura, barlasaia, barkidia. Lat. Spatium interius fenestrae
latius atque apertius" Lar.
barle, basle. "Barle, comuña. Hay quien dice basle" A Aezk. "Barle, pan hecho con harina poco cernida
(Aezcoa)" VocNav.
barlet (V-gip), barleta (V-m). Ref.: A Apend (barleta); Urkia EEs 1930, 26. 1. "Barrilete, instrumento de
carpinteros" A Apend. "Arotz-maian egurrai eusteko burni-okerra" Urkia EEs 1930, 26.
2. "Barlet/a, la pieza de hierro del carro" Iz ArOñ.
barna. Tr. Propio de la tradición septentrional (ya desde Dechepare y Leiçarraga), al Sur se encuentra en
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
64

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
navarros como Lizarraga y en un ejemplo de Udarregi (barnan), además de en autores cultos del s. XX. En
DFrec hay 44 ejs., 30 de ellos meridionales.
I (Posposición). v. barruna, zehar, gaindi. Tr. Usado por autores septentrionales (no suletinos) y algún
navarro como Lizarraga, en el s. XX se extiende a autores guipuzcoanos y vizcaínos. Aparece con mayor
frecuencia precedido de inesivo, aunque tbn. se encuentra tras ablativo, absoluto, genitivo o dativo.
1. (Tras ines. o adv. de lugar). En el interior de. "Abscondere in terram, lurrean barna gordetzea" Urt I 43.
"Abscondere in latebras, zillhoan barna gordétzea" Ib. 43. Mirail bat nik ahal banu hala luien donoa, / neure
gogoa nerakutson sekretuki han barna, / Han berian nik nakusen harena ere nigana, / hutsik ezin egin nezan
behin ere hargana. E 143s. Eta Iesus Kristen gorputzean eta odolean komunikatzekotz, ogian eta mahatsarnoan
barna, haren gorputza eta odola bilhatu behar ditugu? Lç ABC I 1v. Eztugu imajinatu behar [sakramendu]
hetan barna dagoela zerbait grazia gorderik. Lç Ins F 1v. Eta gorputza harturik Iosephek mihise xuri batetan
barna ezar zezan. Lç Mt 27, 59. Eta arrasaturen auté hi, eta hire haur hitan barna diradenak. Lç Lc 19, 44 (TB
hire barnean, Oteiza, IBk, IBe zure barruan, Brunet zure barrenen). Gero ikhus nezan aingeru bat iguzkian
barna zegoela. Lç Apoc 19, 17. Nahi baduzu muillatu Luarcan barna. INav 13. Jesus, ene ariman barna /
Aldare bat egidazu / Eta hostia sakratua / Han pausa diezadazu. Gç 116. Zatozte heia huntara, / Arrokan barna
hemen den / Jainkoa adoratzera. Ib. 78. Dilubio handi bat egiñ / Eta han barna hondatu. Ib. 182. Har ezazue
idiaren behasun bat eta hartan barna emozue bi untsa sofre lore. Mong 592. On zitakela zenbait berdura
emaitia barrukietan barna sugerik edo berze alimale lizunik han egon ez dadin. Ib. 594. Gillen, elhe hoiek erran
tienian, / Bere Marroaren ohizpena / Ezarririk bihotzian barna, / Arres orori da mintzatzen. Arch Fab
137. Bizkitartean, erran dudanean ongarria azpira eman behar dela, ez dut erran ehortzi behar dela lurrean
barna. Dv Lab 143. Haurrer kentzea baino duten zoriona, / Ehun aldiz hobe duk (sinetsak, gizona!) / ehorztea
bizirik itsasoan barna! Ox 179. Aita zenak hiltzean / utzi orroipena / Goxoki sartua dut / bihotzean
barna. Etcham 70. Gogoan barna ezar detzagun San Agostinen hitz hok. Zerb IxtS 115.
(Tras sust. en caso absoluto). Oldozkor jarri nintzan idoro gurarik... / Bijotzari: --Badakik Urtzi jauna non
dan? / --Ixatez ludi barna, maitez gixon baitan. "Por esencia dentro de la creación". Laux BBa 100.
(Tras gen.). Ementxe gatorkixuz jakintzaren egarriz. / Ametsik ezkenduban legorretan egiten, / Uraren
barna baña goiak doguz ikusten. "Ahora vemos en el seno del agua el reflejo del cielo". Laux BBa 138.
(AN-gip-5vill, B; H). Ref.: Izeta BHizt2; Gte Erd 40. (Tras ines. o adv. de lugar). A través de, a lo largo de
(tbn. con sdo. temporal). "Iragan ziren ereintzetan barna, ils passerent à travers les champs ensemencés" H. "A
través de. Elizondoko karriketan barna ibiliek gara" Izeta BHizt2. "Or barna ibili naiz" Ib. "Mendian barna joan
zen (AN-gip, B), mendi oietan barna (AN-5vill)" Gte Erd 40. "An barna joan zen (AN-gip-5vill., B)" Ib. 40.
Baiñan abisatzen zaitut Oporportuko puntatik nor noroestean barna badirela bi baxa itsu. INav 127. Irazi
duzuenian, balia zaitezte hortaz goizetan eta arratsaldetan, sudurretan barna emaiteko [erremedio] hori. Mong
587s. Hirur edo laur erhi ondarzian [= 'rectum'] barna gero pasaia zazue, idia haize hanitx egin dezaken
arteraino. Ib. 591. Bere bidea laburzea gatik Elizetan barna pasatzen direnak, plaza publika batean pasa
laitezken bezala. CatLav 200 (V 102). Eta balute fede gehiago, gai litezkela mendiak errotarik atherarik, iragan
eraztekotzat itsasoan barna. Lg II 170. Petrik egorri zuen san Mark Ejiptoan barna hedatzerat Jesu-Kristoren
ezagutza. Ib. 87.
(s. XIX) Bihotz guzia khirestasunez betherik Jainkoari maiz eta nigar saminekin barkhamendu eskatzeko
artha, othoitz khartsuak eta hainitz, gabean barna zirautenak. Dh 130. Ikhara bedi eta ihes dohala gau
eternaleko lezetan barna. JesBih 459s. Haren ametsa da, Xina konbertitu ondoan, Tartarian barna, Ziberiako
elhurretan barna, Rusian barna, Alemanian barna, guzietan Jainkoaren hitza predikatuz, Pariserat ethortzea.
Laph 228. Orduan bere ezpatari behatuko zion eta gaizki erraileari gerruntzetan barna gogotik sarthuko zion.
Ib. 22. Eskuin hartu zuenean pilota-plazaren erdian barna, ikhusi nuen berehala zer xede zuken. Elzb PAd 31.
Ba, segurki balio dik Xuberoan eta Nafarro beherean barna famarik handiena izateak, herrian berean doi-doia
ezagutua izatekotz? Ib. 9. Ekhialdean barna, Frantsesen izena, / Bethi da gehienik aiphatua dena. Zby RIEV
1908, 607. Haurra hartuz Amarekin, / Tristerik Herodesi, / Josep, Esiptoan barna / Juan zinaizkon ihesi. Ib.
411. Hala-hala mende hunen kutsua gure mendietan barna sarthu da.Arb Igand 49. Joan zen beraz, bere ahaide
eta adixkideak nigarretan utzirik, joan zen bere lagunekin, itsaso beltzean barna. HU Aurp 50s.
(s. XX) Goiz osoa hala eman nuen hatsa galdu artio errebide handian barna, ustez eta zerbeit parada
atzemanen nuela. StPierre 18. Misionest bat, dena zaina, dena bihotz, Indianoen ondotik ibilia Kolonbiako oihan
izigarrietan barna, Aita Rochereau. Ib. 35. Anartean, haur ttipi batzuek ikusirik baginela han bizpalau Frantses,
lasterka airian barna abiatu ziren berriaren hedatzeko. Ib. 21. "Karloman" bera nigar eginez / Frantzian barna
da sartu, / Iloba "Rolan" hil dakotela / baita bidean ohartu. Ox 161. Itsasoko zabaldietan barna, ikusi diat
Melindaren aginterria. Or Mi 94. Buru goritik basoaren barnera sartzen ditun kristalean barna. Ib. 25. Orduan
gindezke gai eskuararen aberastasuna negurtzeko eta aren barneko erraietan barna ilunpetan ez ibiltzeko. FIr
165. Gogo satsua, berriz, iñorengandik irtendakoan, etzetan barna ibilli dabil atseden billa, ta ez du iristen. Ol
Mt 12, 43 (IBe -n barna; He toki agor batzu barna). Leihotik bazterrari so nindagon, ene zigarretaren kheaz
ahogozo, eta gogoa han-harat goiti, lanhoetan barna. JE Ber 93. Diote, hurbileko aurkintze hoberenak hustu
ondoan, Baigura-mendiko erraietan barna zilatzen ari direla orai. Ib. 8. Eta gero, frun, frun, frun, hedoietan
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
65

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barna igan zen Sorgin-Nausia, eta hantxet suntsitu berehala. Barb Leg 134. Amets-bideetan barna. Ldi BB 136
(tít.). Bereala atarira diyoaz, inguru-ibilbideetan barna iñork zorionik esaten al-dioten. Ldi IL 21. Zoazte mundu
guzian barna, predika zaiezue Berri-ona izaki guziai. Ir YKBiz 541. Eta etzuen uzten iñork ontzirik eraman zezan
yauretxean barna. Ib. 380. Garraztan barna, malkorrez-malkor / perra-zantzuak igarri. "Pasando por Garrazta".
Or Eus 327. Mendetan barna badoa, iduri haize-galerna, / Ahalgez eta oinazez urtu hil horren hil-hatsa. Iratz
151. Eta, bihotza atseginez bethea, emazteki sainduak joan ziren Jerusalemeko karriketan barna. Zerb IxtS 91.
Hemen berean janen duzu, Sankristian; eta hitz dautzut hozdura guziak joanen zaizkitzula debruetan barna! Lf
Murtuts 26. Ba ote da gehiago betizorik Larrunen? Guti naski. Eta lehen halako tropak ikusten gintuen
Ihizelhaien barna! Zerb Azk 46. Baiña nondik as, non barrena, nora doa guk negurtzean? Nondik? Gerokotik,
naski. Non barna? Berton barna, naski. Nora? Lengora, naski. "Unde, nisi ex futuro? Qua, nisi per praesens?
Quo, nisi in praeteritum?". Or Aitork 325. "Ezkai" errekatxoa daukat aurrean, belardietan barna dijoana. Txill
Let 54. Beren gogorakizun edo adierazpideaz zentzuetan barna ain biziro ere jotzen gaituten irudikizun oriek,
zail dala berez duten indar ta zentzunaren arabera artu. Gazt MusIx 164s. Zure Aitaren eskuetarik badut kargu
bat ukana: / bertutearen predikatzea gizonen artean barna. Xa Odol 265. Ihauteria da / eta Ihauteri gauean /
kale ixiletan barna goazela / ipar-aldeko hiri haundi honetan galdurik / burdelak ikusten. Lasa 69. Nafar-alde
pasatzen ziren asko jende leku hortan barna. Lf in Casve Grazi 15. Euskarari, amets-bideetan barna, eragin
zion ibilaldi luze hura. MIH 176.
v. tbn. MarIl 70. Jaur 134. Bordel 136. Zub 125. Zait Sof 170. Vill Jaink 45. Izeta DirG 69.
(G-nav, AN-gip, B, L, BN, S; Dv). Ref.: A; Gte Erd 40. (Tras sust. en caso absoluto (det. o indet.)). "Oihanak
barna goan da, il s'en est allé au travers des bois" Dv. "Ene zahartzea barna, behar nuen beraz ukhan atsegin
handi hori! (Prop 1880b, 23)" Ib. (en realidad -ri barna, q.v.). "Barna (B, L, BN, S), por, a través de" A (que no
precisa si en todos los dialectos barna va precedido de absoluto --lo que no es muy probable--, como en el ej.
que cita de HeH). "Bazter guziak barna, por todas partes" A Apend. "Mendi gain oiek barna lekutu da (AN-gip),
mendi aiek barna joan zen (AN-gip)" Gte Erd 40. "Mendia barna fan giñan (G-nav)" Ib. 40. Joatekó múndua
bárna erakusterá jende guziéi Jesu Kristorén manamendus. LE Doc 31. Ezauntzen ta konfesatzendúzu dagóla
mundua bárna barraturík iluntásun andia. LE Ong 92r. Erran ondoan nola lehen Eskalduna / Hedatu zen
pusketan Ybernia barna. Hb Esk 73. Franzia alde oro zela odoletan, / Ebroan Bisigotha hari kirziketan, /
Eskalduna largatu Kaskonia barna. Ib. 49. Berehala emazterari gogoratu zitzaion balona. Yadanik ikusten
zituen gizonak eremuetako aldamihoetan, hedoiak barna pasaio. Hb Egia 138. Ispiritu lohia ilkhi denean gizon
baten ganik, badoha toki agor batzu barna, bere nekhea arindu nahiz. "Ambulat per loca arida". HeH Mt 12, 43
(Ol, IBe -n barna; TB -n gaindi, Ip -ak gainti, Samper -ak gaindi, Dv -ak behera, Ker, IBk -n ze(h)ar). Bi
aldetarik tiroka / Gure errekesta, / Kosta aize bateki, / Lur barna tenpesta, / Han ikusi ginuen / Terribleko besta.
Bordel 41. Ibili beharra zela tokirik gaitzenak barna, askotan bazter guziak betheak zirelarik elhurrez. Jnn SBi
166. Fraiden etxolak barna ibili zenean. Ib. 64. Zabaldi gazi ua barna, aizearen mendean giñoazen. Or Mi 129.
Arin zuaze ler-barna / pagoen itxal baltzera! / Ixarrok, bedartzak barna! / Artzañorak, lats-artera! "Entre
pinares, [...] por los hierbales". Laux AB 83. Aitona xalkor, zelaia-barna, / gertaera zârra agoan. "Por la vega
adelante". Or Eus 227. Erteko legor usai bagea / zintzurra-barna nola sar? / Ua aiek listuz busti bezala, / goiak
ugalde balekar! Ib. 262. Beste Oreste gaixoa, berriz, zuen eskuetatik doi-doi iges egin ondoren, or dabil bizirik
atzerriak barna bear gorrian. Zait Sof 27. Nerau ordea, bere yaurlearen baimenik gabe, zure lurralde barna
enintzake sartuko. Ib. 133. Beste irakasle ospatsu baten bideak barna io zuen Platonek, ustekabez edo iakinaren
gainean: Parmenide. Zait Plat 39. Begira ezaiozu Itsasoko olatuak barna doan txaluparen brankari. Ib. 40.
Gure belarriak barna itzaldi ugaria zurruztako ezkotegiko mutilaren eran ixurita gero. Ib. 136. Toledoko
espetxean zegoalarik, kalea barna zijoan mutiko bati kopla au entzun omen zion. Gazt MusIx 161. Txirula ari du
zoli, / ta oroz gañeko pozkario / arima barna dixuri. Ib. 91. Arkaitz eta baso durunditsuak barna nabillela
dirudit dagoneko. Ibiñ Virgil 63. Gogotik, itsuak argituz, / Eri direnak sendatuz, / Hilak piztuz, zohaz aitzina /
Salbaien herriak barna. Ardoy SFran 353.
(Tras gen.). Lasterrez doatza oihanen barna, / Ahoan harturik nork bere jana. "Dans les bois se retirent".
Arch Fab 141. Malkoen barna zelan argitan zaurkidaz? / Poz artian ostera ezin zeu idoro! "Por entre los llantos
te vislumbro con mayor claridad". Laux BBa 70. Edota, eskuetaratu duzun arloa mugatzea gauza txikia ez, baina
bizitzarteko bidea ote deritzazu, aren barna guretako bakoitza ibilki, norberak bizibide onuragarriena izan
dezaken? Zait Plat 137. Alde ta aldiaren mugak oro gainditu bear izango ditugu, baita gure oldozpen guzien
mugak ere, Iaungoikoa azaltzeko. Ain zuzen, Bera, izan, bada, alde ta aldi osoaren barna. Ib. 42. Eta zuek asten
aal zerate oraintxen arreta aundiakin ostatu tzar oien barna, ongi oartuz billeteen numeroeri. Izeta DirG 44. Gu
ibiliko gara orai "txatarrerie" erosten duten etxe oien barna, eta bear bada agertuko da nonbaitetik. Ib. 89.
Egunean eguneango neke ta goraberaen barna, jator bizi izandako aldiuneak dira iraungarri. Gazt MusIx 59.
(Tras ablativo). "Menditik barna joan da (AN-gip-5vill, B), andik barna joanen naiz (AN-gip-5vill, B)" Gte
Erd 40. Bere pian infernia, ahoa zabalturik, haren hantik barna iresteko. Tt Onsa 141. Ehun bat metraren
buruko atheraiak gira Tolosatik, burdinbide zubi baten azpitik barna. JE Ber 48. Eta bertze ikusliar andanaño
batekin ikusten ditut sartzen ezkaratz-eskuinetarikako athe batetik barna. Ib. 57. Marbrezko ezkaratz xuri
ederretik barna bagoazi multzo handiagotuan --hogoi ta hamar bat orotarat-- zedrazko eskaler xabalari gora.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
66

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Ib. 59. Baño erri ortaratzeko bide bakarra meatzetik barna bai-dago, gure gizonen etxe bazterretik iragan
bearko zuten. FIr 138. Irugarren egunean Jainkoak daki nola ta nondik barna ibili ta, jo zituen nagusien etxeak.
Ib. 134. Oartzen da balen ziztuari eta leiotik barna balek bertze aldeko orma zulatzen zutela. Ib. 138.
Antzokiaren erditik barna, bide zabala doa. Zait Sof 103. Ta naraman bidetik barna ez al zaitu ekarriko
yainkoak! Ib. 98.
(Tras dat.). Murraila pian sartu / bederatzietan, / Kanale bati barna / Atera errestan. Bordel 39. Ene
zahartzeari barna, behar nuen beraz ukhan atsegin handi hori! Prop 1880b, 23. Guziak sekulakotz ostatuko athe
horri barna iragan dire. Arb Igand 129. Eta ordu berean, bihotzari barna Ostia-Saindua, bere baitharik, sartzen
zaio. Ib. 116. Herrirat heltzeko oihan beltz bati barna joan behar zen mendi bati gora. JEtchep 15.
Al interior de. Iakiteko duzu nahi baduzu sarthu Baionan barna bendebalarekin. INav 16. Aitzitik okasione
guzietan sarzen bazara Moise bezala tabernaklean barna, Jainkoari konseillu galdetzerat, maiz adituko ditutzu
haren errepusta dibinoak. "In tabernaculum". Ch III 38, 2 (SP lekhu sainduan sartu, Mst tabernaklian sarthü,
Leon Jainkoaren etxean sartu). Ondoan zure Salbatzaillearen Zaurietan barna sar zaite, ihes-lekhu segur batean
bezala. He Gudu 139. Baiñan urrhunago goaten da [Satan]. Hirriskua den okasionetan barna sar araztera
enzaiatzen da. Ib. 162. Gaixtaginak eror-arazten dituela, hala nahi duenean, thulunbioan barna. Lg I 218.
Anima zazu zure fede guzia, sar zaite zure bihotzean barna, eta ikhusiko duzu zertarat bilhakatzen duen bekhatu
mortalak zure arima. Brtc 103. Sar hirin barna eta jalki oro kargaturik. 'Ils rentrent dans la ville et sortent tous
chargés'. Xarlem 1243. Pharti zitie berhala / eta sar ifernun barna. Ib. 1069. Ez huts egin, misterio seindu hekien
gainean meditazione on bat egitea, hekietan barna sartzeko, ta hekien araberako sentimenduz ongi bethetzeko.
Dh 58. Zonbeit gazte lagun galduen hantatzeak bizioan barna sar arazi zuen. MarIl 96. Nik enuke sartu nahi /
Afer'orietan barna, / Etzazula gaizki artu / Huntsa nahiz errana. Bordel 90. Sogin dezagun bihotzin barna. Arch
Fab 205. Eskua hel dizadazu eta lagunt nezazu zure bihotzeko amodioaren sustegi bizian barna sar nadientzat.
Dv LEd 81. Sarthüz geroz behin bihotzian barna, / Zerk dereizü phena, / Xarmagarri ezinago zirena. ChantP
118. Ama bizi uken banu / aita, zu bezala / eninduzu, ez, joanen / Espainian barna / baño bai ezkonduren /
Atarratze Salala. Balad 74. Eta arrantze puntak sarrarazi ziozkaten buru fuinetan barna. Jnn SBi 29. Bai eta
itsasoko leizetan barna jautsia dago Jainko handi hori. Arb Igand 154. Juan de Huarte --Uharte Donianeko--
etzen bakarrik denbora hetako mediko aipatuenetarik bat, bana asmatzaile gaitza, gizonaren adimenduko eta
arimako zolan barna sartu zena. Zub 33. Etnako sumendian barna iaurti omen zuen bere burua. Zait Plat 77.
(Con -ago). Bigarren aldikotz sartzen da ohean barna. Kobesorak othoizten du nigarrez akhaba dezan. Bai
aita; kobesa gaiten, dio eriak, eta hirugarren aldikotz sartzen da ohean barnago. Hb Egia 15. Laminek zutenean
argia ikusi, / Osinetan barnago joan ziren ihesi. Ox 26.
(Tras sust. en caso absoluto). Yoan da Irlandarat lehen Eskalduna, / Nola baidoha orai Montebideo barna.
Hb Esk 73.
(Tras gen.). Phuzu baten barna eraitsi ziren / Eta urez asia edan zuten. Arch Fab 127. Igaraiten
zelarik / Putzu baten ondotik, / Igelak uren barna dira jausten / Eta bere xiloetan gordatzen. Ib. 111.
2. Abajo; hacia abajo. "Ahozbarna (R), ahoz barna (Sc), aozbera (V, Añ), boca abajo" A. "Aubárna, boca
abajo" Iz R 400. "Camino abajo, bidebarna" ZMoso 65.
II (Adj.). Tr. Usado por autores septentrionales (con mayor frecuencia por los suletinos) y por Lizarraga de
Elcano; en el s. XX tbn. se encuentra en guipuzcoanos como Orixe y Zaitegi.
(AN-egües-ilzarb-olza, L, BN, R, S; Ht VocGr 409, VocBN, Gèze, Dv). Ref.: A; Bon-Ond 154; Lrq; Gte Erd
263. Profundo, hondo. Barna es la forma det. de barren en AN-egües-ilzarb-olza (ap. Bon-Ond 154, sin trad.,
aunque dentro de una lista de adjetivos). Iauna, eztuk zerzaz idoki dezán, eta putzua duk barna. "Le puits est
profond". Lç Io 4, 11 (LE, TB, EvS, Ir YKBiz 68, Leon barna; He behera, Dv, Ol, Or barren, Ker, IBk, IBe
sakon). Leze barna baten zolara ioanik. Tt Onsa 67. Zer leize barna eta ilhuna ezta bekatia! Anitzez
ezdeuztarzuna beno barnago, beltzago eta ikaragarriago duzu. AR 284. Presondegi barna bat (319). 'Una cárcel
profunda'. LE-Ir. Nahi dizuegu, jente onak, / buxer ororekila, / urtuki dezagun, / putzu barna batetara. AstLas
10. Zük dakizü zuñen barna den Hurandia. Chaho AztB 6. [Ogi hautena] hortzen artean ere gogor da eta
kraskako bat eginez hausten da; erdiko arrailadura, edo erreka, meharra du eta ez barna. Dv Lab 44. Bihi
arrataila edo errefusa da ogirik txarrena. Nabarkara da, ximur, mehats eta erreka barnenarekin. Ib. 46. Hori
egiten da ondoa barna duten lur gizen, zikhin ekhartzaile-handi direnetan. Ib. 36. Mintzoa erlats, minkor eta
ilhun, ahoa goibel, ezpainak hits, begiak barna. Hb Egia 141. Erroak barna dituen arbola bat ez du edozoin
haize-kolpek lurreratzen. Laph 127. Erruak barna ditu / Jenden maleziak. Bordel 183. [Jauna] zerua baino
goragoa da, ifernua baino barnagoa da, haren hedadurak gainditzen ditu lurraren luzetasuna eta itsasoaren
zabaltasuna. Arb Igand 153. Erraten zuten Angleterra zela lurraren azken hegia; ez zela handik harat urik
baizik: beti ura, eta zoin beltza, zoin barna! HU Aurp 50. Han hemenka leize batzu, itsuski barna. HU Zez 16.
[Jesusek] agortua du bihotza, / Sahetseko saki gaitza / Guk diogu barna egin / Lasterrago trenka zedin. Ox 80.
Bazter-aire, bere luzetasun guzian gure beribilek bezala ibaiño batek kurritzen du, ura lodi eta barna. JE Ber 74.
Erreka txar mehar barna bat, nasaiki urez bethea. Ib. 39. Arrai aundi ezkata-zuriak arrarte barnak utzita, ontzigibelean
yauzi egiten zuten, ur nareari eragiñez. Or Mi 62. Girixtino guziekin jakinen duzue zoin zabal, gora,
barna eta bazterrik gabe den Jainkoaren xedea. Egunaria 6-9-1959 (ap. DRA). Frantses bazoan aldi bat oraino
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
67

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
itsasoz itsaso, bihotzean zaukala, itsasoa baino zabalago eta barnago, Jesus Jaunaren amodio izari gabekoa.
Ardoy SFran 256.
Profundo (referido a pensamientos, conocimientos, etc.). O Iainkoaren sapienziaren eta ezagutzearen
abrastasunen barná! "O profondes richesses de la sapience & connaissance de Dieu". Lç Rom 11, 33. Ezen
Spirituak gauza guziak penetratzen ditu, bái Iainkoaren gauza barnák ere. Lç 1 Cor 2, 10 (TB gauza barnak; He
sekretu gordeenak, Dv barne minenak, Ol barnekoa). Predikü handiek elizan lehen lo eraziten baitütie, eziz
iratzartzen misterio barnen hartzeko. Bp II 4s. Ordian alageratürenago dü kontzentzia xahü eta hun batek, eziez
filosofiaren jakite barnak. Mst I 24, 6. Zühür zaharrek Izarian zazpi gaiza ezin hobenak zütien: [...] baloria
gaiza goretan ta nekezetan, megopiaren ugaridantza barnenetan. Egiat 205s. Ez dakit nork darasan Eskuarak ez
dezakela deus gauza gorarik eta barnarik aipha errexki, nasaiki eta ederki. Arb Igand 12. Eta maillez mail
oneraño ekarria danak, gauza ederrak urrenez urren ikusiz maitasunaren izkutu barnenetara eldurik, betbetan
ikusiko du edertasun arrigarri bat. Zait Plat 155.
Profundo, íntimo, sentido. --Nola adelatürik erran behar da kantore saintü haur? --Boztario handi bateki
Jinkoaren handigoez, eta hümilitate barna bateki. Bp II 101. Nulaz saintietarik zunbait hañ debozionian barna
eta zelüko gaizen hañ ikhusle hun izan dira? "Tam perfecti". Mst I 11, 2. Azkenian behar da noiz ere sendi
beitate pasione zonbaitez ajitatürik edo therritatürik, urtuki hasperen barna bat Ama hun haren biotziala. Mercy
29. Aphaltürik zure aitzinian errendatzen derizüt homajerik barnena, zointzaz ene bihotza kapable beita. Ib. 22.
Zer egin behar düt orai nik zure presenzia Dibinuaren aitzinian, baizik ere luharrastürik, ixiltarzün barna
batetan egon. UskLiB 107s. Adoratzen zütüt ene bihotzeko errespektürik barnenareki. Ib. 43. Adoratzen zütüt
Jauna Sakramentü hortan ene bihotzeko errespektü eta hümiliaterik barnenaz. Ib. 110s. Aita dizüt hil berri, /
Amak eztitü urth'erdi, / Zurekilan libertitzeko / Dolia dizüt barnegi. Michel LPB 292. Maria sarthü zen bere
ezdeüstarzünaren eta aphaltarzünaren ezagütze barnenian, eta erran zian: Huna Jinko Jaunaren neskatoa. Ip
Hil 71. Non nahi jende zuhurrak, zuzenak, onak ikusten zituela, erran baitugu... zenbat handiago ez zen,
azkarrago eta barnago Jainko guziz ona eta Egia bera denaren baitan harek zeukan sinistea. HU Aurp 117.
Bozkario barnagorik / Nihun baden ez dut uste, / Kantu hoitaz orroiturik / Atseginez nuzu bete. Iratz 22.
"Barna dira (L, BN, Sc), son (amigos) íntimos. Adiskidegoa barna dei (R), tienen profunda amistad" A.
Profundo, que está en lo más hondo. Tenplurat zirenean, aphezek eraman zuten arka hango lekhurik
barnenerat, eta ezarri zuten harentzat aphaindua zen tokian. Lg I 332. Printzesa hau ethorri zen hegoako alde
barnetarik, yakiterat egiak othe ziren bada Salomonez zarauntsaten guziak. Ib. 334. Arnasak diraudano / Arnas
barnago oni / lagun iodan soinu / agorrago oneki. "A este Espíritu más interior". Or BM 40. Sar bekit ots ori
nere gogoaren muiñik barnenean. "En los tuétanos más íntimos". Or Poem 538. Zu, berriz nere barnena baiño
barnago ziñauden, eta nere gaiñena baiño gorago. "Interior intimo meo". Or Aitork 63.
(Superlativo, tras gen.). (Lo) más profundo. Bururakizun onek aznai bizia zemaidan biotzaren barnenean.
"Ex intimo corde meo". Or Aitork 92. Ai, ai, zer zurubitan barna ietxi naiz ipernuaren barnenera! Ib. 62.
(Tras tema nominal nudo). Baiñan ez nenkusan argi ta iasaitea Zure burubide zuzenetik. Nere buru-argia
leize-barnenetik alegiñean idoki naiez, berriro pulunpatzen zan. "De profundo". Or Aitork 157.
III (Adv.). (B, S; Dv, H). Ref.: Lrq; Izeta BHizt. Profundamente (sdos. prop. y fig.). "Barnegi sartzea, entrer
trop avant" Dv. "Barna zilhatu du okhiluak zuhaitza" H. "Profondément" Lrq. Irudi du etxe bat edifikatzen
duen gizona, zeinek aitzurtu eta barna ireki baitu, eta ezarri fundamenta arroka baten gainean. "Creusé". Lç Lc
6, 48 (He barna haintzurtu, TB, Leon barna zil(h)atu; Oteiza, Brunet ondeatu, Ol atxurketan sakondu, IBk
sakon zulatu). Zura berago, harra barnago. Saug 20 y O Pr 442 (cf. RS 400: lurra bigunago, haarra barrunago;
RIs 22: zura beraago, arra barrenago). Sua ezta hain barna egiten non ezten kea kanpora ialgiten. O Pr 412.
Segur nitz batere etzela haiñ barna penetratu Iaunaren sekretietan, nola ioandone Ioanes ebanjelista. Tt Onsa
60. Gizonaren bihotzian mundiaren amorioa hobeki eta barnago lantaturik eta iosirik egoiten baita eziez
Ienkoaren eta zeruko gauzen ohoria. Ib. 102. Idiak herziak deseginak dituenean, harturen duzue hirur untza
turmentina eta hura haur baten eskuaz idiari gibeleko aldetik sar diozozue ahalik eta barnena. Mong 590. Gibel
oraikoz üzten dügülarik, gure Sorhoetako Parropian hanitz urthez erakatsi dügün Jesüs-Kristen doktrina lüzaz
eta barnago. Bp I 21.
(s. XVIII) Noiz izanen naiz haiñ barna sarthua zure baithan, haiñ sustatua zure amudioz, non ezpaitut neure
burua sentituko. "Quando ad plenum me recolligam in te". Ch III 21, 3. Ez baitire orobat gai Misterioetan
haltoki eta hainitz barna sartzeko. He Gudu 137. O arima infidel, eta zentzü gabiak, zuñ lurreko gaizetan hañ
barna beitaude. "Profunde". Mst I 22, 4. Jarriren zaizü aitzinian kostüma zahar, zütan herruak barna egin
dütükian bat; bena hobiago batez goithüren düzü. Mst III 12, 5. Eta [kana] hartaz yotzen zioten burua barnago
sar-araztekotzat khoroako elhorri zorrotzak. Lg II 272. Bere Inkarnazionean nerekin hain barna eta hertsiki bat
egin nahi izatu duen Jinko berak, gutizia du, ene haurra, Komunionearen medioz zurekin bat egiteko. Mih 41.
Bena hügüna zahartziarekila zaiñak dütü barnago lanthatzen. Egiat 223.
(s. XIX) Meditazionean ezta premia errelijioneko gauzen ezagutzan hainitz barna sartzea. Dh 51. Etziren
izatu sobra barna etsaminatuak, / Tigre, hartz, otso eta bertze puxantzen egindurak. Gy 159. Lehen baiño
barnago ere hilldoa daramate. Ib. 44. Lurra barna jotzea ez da premia; axaltsuan aski da. Dv Lab 329. Ura
azaletik hurbil badago, ez da barna sarthu behar. Ib. 115. Iraul zazu beraz ahalik barnena, arthoa bildu bezain
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
68

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
sarri. Ib. 26. Jainkozko gauzetan ez lukela gizonak barnegi sarthu behar. Laph 108. Artharik amultsuenak
emaiten ziotzan Iñaziok, eta iduritu zitzaionean gizon gaztearen bihotzean aski barna zela, galdatu zion bere
berri. Ib. 78. Hanbat eta hain barna ditu haren bihotzean erruak eginak zorionaren gutizia ezion kenduzko
horrek. Lap 43 (V 23). Barna eta funtsean gauzak pisatzen baditugu. Ib. 46 (V 25). Eta aldiz ostatuak ez du are
barnago beizik gizona pulunpatzen bekhatuzko leizetan. Arb Igand 130. Orai akabo; hats-bizi zena urka; hil
hurran doi-doi zihardukana lurpean sar bizirik; eta barna gero! HU Zez 113. Gizon zuzena dela holakoa, salbu,
horra... politikazko zer hoitan; hoitan ere... ez zuk eta nik uste bezen barna sartua makurrean. Ib. 194. Eskualildoan
zango bat barna sartuko duenak eztu nahiko bertze zangoa frantses-ildoan axal gelditu. Ib. 220.
(s. XX) Agian mende berri hunek emeki emeki eta geroago barnago gogoeta hoitan sarthuko ditu
Eskualdunen buruak! JE Bur 203. Eskuara hoin uzkur balin bada eta kilika, apezek dute hortaratua. Ez noa aski
barna: hortaratua dute Galileako zurgin seme pedoilaren irakaspenek. JE Bur 100. Hain barna sarthua ukan dut
zainetan, ttipi danik, aitaren alderateko beldur hori. Ib. 10. Nun dira gezurtiak, nun hil ebasleak? / Hobiak
barna dauzka gaixtoen xedeak. Ox 82. Erroak barna sartuz geroztik / haitza bere hartan behar, / zabal eta xut
handitzekotan / luzaz beira dezan indar. Ib. 149. Dohala gora, dohala barna [liburu hau] , eta eskuratuko duten
guzieri, agian oraino gehiago, maitharaziko diozkate Eskuara, Eskual-Herria eta Eskualdunak! Barb Sup VIII.
Bainan hala hala, inguru hetako zazpi herrietan ez zen golde-nabarra hark bezain xuxen eta barna erabiliko
zuenik. Ib. 9. Jo eta zafra emaiten da hor, ziliporta khentzen! [...] Erhi puntekin karraka eta ixtila barnago baizik
ez sartzen, futxo! Ib. 46. [Ontzia] agoz gora artzen duten aldiro, / barna dirudi idekia; / auspez jartzean,
"lumera-bale" / deritzan arrai aundia. "Parece que la hubieran abierto en canal". Or Eus 390. Poz ar-emanak
ezin lezake / maitetasuna galetsi: / tantak adarra baiño barnago / biotza deza soatsi. "Penetra más
profundamente que la gota". Ib. 79. Ditazken azantz, burrunba, karraskak oro banitu, / Munduko aize ta suek
bularrak barna beterik. Iratz 101. Biak elgarren ariman barneraino sar zaizte. / Elgar barnago iduri, elgar
barnago maite. Ib. 155. Bainan gaitza ez da hein berean sartua bihotz guzietan: eskuin barna, ezker barnago. Lf
Murtuts 13. Gero, gizarteko itsaso asarrean barnago sartu nintzan, gurasoen eta ni baiño zarragoen mendeko.
Or Aitork 20. Argiak etzuen barna zilatzen gau beltza. Hamar urhatsetan doi-doia. JEtchep 56. Eta goazen zure
ederrean / ur gardena darion / mendi-muño ikusle, / egigun barnago itzalunean. "Entremos más adentro en la
espesura". Gazt MusIx 195. Jainkoa eta Zezar / biak parrian par / errespeta eta maita elgar / ez elgarri jazar / ez
eta're elgarrekin sobera barna sar. Larz Senper 34. Orhoit gira ere zoin garrazki Jesusen Konpainiatik kanpo
ezarri dituen ordu arte bere bihotzean iduriz barna zauzkan lagunak. "Il semblait aimer profondément'. Ardoy
SFran 289. Miatu behar laike ahal bezain barna, / lur hoberenak ere baitu bere lana. Xa Odol 14.
v. tbn. Hb Esk 16. StPierre 22. Etcham 112.
Adentro. "Dentro, ir, barrena, barna, barrura" Lar. Erran ziezón Simoni, eramak barnago, eta largaitzazue
zuen sareak hatzamaitera. "Menez en pleine eau". Lç Lc 5, 4 (Oteiza barrenago). Ioan behar duzu zertanaren
aldetik, zeren baitu zubi bat Irlako aldetik ur xumea duena, eta ioan beharko duzu hagitz barna zertaneko
leihorra bezala muillatzerat. INav 126. Muillazazu xilhoaren trebesea, 5 brasetan, eta barnatzartzeko [sic, tal
vez por barna sartzeko] hartzazu itsasoa eder marea ona. "Pour aller dedans". Ib. 19. Noiz ere baitakizue
segurki idiak harria duela bixikan edo xilkuan, barna pikaturik atheratzia da erremedio lasterrena eta
segurrena. Mong 589. Zotik adi bertan / Ezin diat pazenziatzen / Bestela barna jinik / oro zütiet erhaiten.
Xarlem 841. Mokoa sarturik barna hezurra dio khentzen. Gy 71. Hedoiek nola goibeltzen izarra galernetan, /
Hala da nere hirria barna sarthu betbetan. Hb Esk 19. Büztin lürrak eztü üzten hura barna sartzera. "La terre
argileuse ne laisse pas pénétrer l'eau". Ip Dial 44 (It barrena sartzen, Ur barruban sartuten, Dv barnera). Phetiri
jarraiki zeion hürrüntik, Aphez-handiaren etxe-heipialano: eta barna sarthürik, jarri zen miskandieki. Ip Mt 26,
58 (Lç, Dv, Echn barnera, He barnat, Ur barrena, Ur (V), Ol, IBk, IBe barrura, Ker barruan). Ez gaitzan
sekulakotz, / Otoi, abandona, / Tormentu aundietan / Sar ez gaiten barna. Bordel 198. Bortuan zenaz geroz,
etzuen gehiago lanjerik nihork atxeman zezan. Ordean Jainkoaren graziak hazkartua, joan zen emeki-emeki gero
eta barnago. Jnn SBi 114. Gauez ogera dioanean, / burtziña arturik eskuan, / Txinarrak barna sartuz, amonak /
autsa biltzen dun moduan. "Metiendo las brasas dentro de la ceniza". Or Eus 263. Ezen nabari da gorputzean
xuxen sarturik izateko ordez, zeiharkaxe barna baldin badoa [paldoa]. Mde Pr 80. Beha egon zen, xifritua, etxe
handi baten xokoan, bertzetarik barnago zen etxe baten xokoan. JEtchep 114.
(-z barnago, más adentro que). Eskualdunak, bethi, ongi ethorria egin dio arrotzari, arrotz hura bere
lerroño hartan eta behar den neurriaz barnago sartu gabe agertu zaiolarik. Barb Sup V. Gero mailu ukaldika
berrogei edo berrogei ta hamar zentimetroz barnago bultzatzen du. Mde Pr 78s.
IV (Sust.). 1. (AN-ulz, B; Lar). Ref.: EAEL 11; Gte Erd 43. Interior (tbn. fig., ref. al espíritu, al alma, a la
conciencia...). "Barna, interior, que en otros dialectos es barrena, barrua" Lar s.v. membranas. "Vientre" (ANulz)
EAEL 11. "Etxe orrek [...] barna ederra du (B)" Gte Erd 43. Senda zazu ene bihotza afekzione
desordenatu guzietarik, ene barna sendo eta garbi dela, gai izan nadintzat zure maitatzeko. "Intus sanatus et
bene purgatus". Ch III 5, 2 (tal vez errata por barnea, tal como aparece en la ed. de 1788). Gazta oriek bereizteko
bein erran zatan neskatxa batek: "gazta daizten direnetarik"; barna dariola goaten dena adiarazteko. FIr 158.
Barna lotan dala gustija baita utzi. / Ene barna orrek, bixitza onetan / lo-egin, lo-egin. "Cuando la conciencia
duerme está todo permitido". Laux BBa 132. Malkoen barna zelan argitan zaurkidaz? / Poz artian ostera ezin
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
69

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
zeu idoro! / Gixon gustijen barnak baidirala zoro. Ib. 70. Baña bein barna lañotu yatan. "Se me enturbió el
alma". Laux AB 73. Kabia aizatzen diten ['dieten'] txorien antzera / etxe-barna garbituz aurrak atarira.
"Desocupando la casa". Or Eus 12. Etxeratzean, barna zabalduz, / adierazi aitari. Ib. 166. Sei gizon eira dira: -kurruxka
jakiña / bezperako barauaz barnak eragiña--. Ib. 135. Peralta-ardo bizia barna birbizteko / Ta
arrautz-andoil xuriaz gogoz uztartzeko. Ib. 12. Ez dut aski oroiz, / bear dut adituz; / belarrik narama / barnari
lagunduz, / Jauna zentzu guziz / ta gogoz maitatuz. "Espíritu". Or Poem 517. Barna korapilloturik ezin nakio
mintza. "Se me anuda el espíritu". Ib. 543. Beste egirik ez nekin, eta barnak aieri siñestera zirikatzen nindun,
zoro aieri. Or Aitork 63. Etorri zan eguna, nitaz erantzirik, ene barna erasiaka asi baitzitzaidan: "Non duk
mihia". "Conscientia mea". Ib. 198.
2. (Tras medida de longitud). Profundidad. Azken hok hasi ziren berehala lanean, zortzi pia barna lurraren
zilhatzeko. Elsb Fram 137. Muthil gaztetarik zenbaitek egin zuten zortzi pia barna zuen zilhoa. Ib. 136. Hartzen
bi eskuz aitzurra, eta emekiño hasten da lur igituaren altxatzen. Hiru zehe barna zilatu dueneko, agertzen zaio
lurpetik untzi baten ezkina. HU Zez 54. Khakuetako arrolla lotsagarria / Mila khana barna da zolatik gaiñiala.
Casve SGrazi 122.
3. Parte inferior, bajo. "Pantalon barnak (G-nav), gona barnak (G-nav)" Gte Erd 49 (s.v. "gonaren
behealdea"). v. 1 barren (I, 2).
- BARNA HARTU. Tomar en serio, recibir con preocupación o disgusto. "Barnegi hartu du solasa, il a été trop
sensible; il s'est formalisé de la chose; il a mis trop au pied de la lettre" Dv. Kantore berri batzu nahitut ezarri
/ Penetan direnentzat, oi, kontsolagarri! / Gauzak har ez ditzaten sobera barnegi. (1859). Xaramela 263. Berri
hori arras barna hartu zuten haren adixkidek. Xede horren haren burutik khentzeko alfer izan ziren othoitzak eta
nigarrak. Laph 50. Haro bat altxatu zioten; eta zernahi ateraldi tzar, bai buruz-buru, bai beren kideko kazetetan
eman. Ez bazituen ere holako solasak eta egitateak beti barna hartzen, badakigu ez diotela onik egin. HU Aurp
122. Gizon flako eta hilkorrari ez berma, lagun eta adiskide izanikan ere; ez zazula ere barna har, noiz edo noiz
jazartzen bazaitzu. Leon Imit II 1, 3 (SP hainitz tristezia hartu).
- BARNA BAINO BARNAGO. Muy profundamente. [Aitaren] hilzia bere bihotzian barna baino barnago
edukiten ziala. Tt Onsa 121. Eta zureganako amuriuak, nihauren ezdeüstarzünian, barna beno barnago sar erazi
nizü. Mst III 8, 2. Zihauren ezagütze ümila, Jinkua ganatko bide segürago bat düzü, eziez barna beno barnago
jakiten txerkatzia. Mst I 3, 4.
- BARNA-BARNA. Muy profundamente. Ikusten nuena, aditzen nuena, sigillatzen zen ene gogoan; eta han
inpreñu bat barna barna egiten zuen. Mih 85.
- BARNADANIK (Lar). a) De dentro. "Dentro, salir de, barrenetik, barnetik, barrutik, barruti, barnadanik" Lar.
Orduan barnadanik bere spirituan suspirio eginik, erran zezan: Zergatik jenerazione haur signo galdez
dago? Lç Mc 8, 12 (HeH, Dv barnetik).
b) Por dentro. Badu lurrak zonbeit higidura eta aldakuntza harturik... Ez diote halere, guzien gatik,
barnadanik lurrari arraildu eta desegin hastapeneko erroa. Doidoia murriztu eta lanthu gaineko bizkar axala.
Gatxitegi Laborantza 17.
(Fig.) profundamente, concienzudamente. Mediku Rusianoek ez zuten eri maitea barnadanik haztatu nahi
izan, Shanghaiko hirirat hobe zuela lehiatzea, han hobeki artha zezaketela. Prop 1901, 106. Eskual-hitzen
banakatuz barnadanik ezagutzeko. Lander RIEV 1907, 433. Liburuaren egileak nahi ukan du irakurtzalea
lagundu dohain berez jabetzen, eta horra zergatik bertute mota bakotxa barna danik ikertua den. Lf in Etcheb
MGaric (ap. MEIG III 116).
- BARNADRANO. Hasta adentro. Ene bihotzen barna drano sartzen zira, o ene Jinkua. Han ikhusten tüzü
memento huntan egiten tüdan errezolüzione hunak. UskLiB 12.
- BARNAGOAN. Más adentro. Arnas agor au adiz, / sar ni barnagoan / Zure deadar oien / musikaren ioan.
"Entre yo más al interior". Or BM 100.
- BARNAGODANIK. Desde más adentro. Eta batzuek, alegia otoitzean, zerbeit murruskatzen badautzute
ere, errexki ohartuko zare heien otoitza ez dela ezpainez barnagodanik heldu. HU Zez 35. Mintzairetan
sarhuago [...] eta hanbatenaz errexkiago, garbikiago eta barnagodanik ikhasten direla. Lander RIEV 1911, 621.
Hortan ihardetsi zuten ez nakiela haien berri: nik uste baino barnagodanik lotuak zirela lan horri... ikusiko
nuela.... StPierre 14. Ahal delarik, 40 zantimetra baino barnagodanik ere iraultzen da noiztenka lurra. Gatxitegi
Laborantza 51.
- BARNAGOKO (Dv). De más adentro. "Qui est plus intérieur" Dv. Azaleko lurra ezar zazu alde batera,
barnagokoa bertzera. Dv Lab 343. Laguntza handia liteke barnagoko misionestentzat. Prop 1883, 266 (ap. Dv;
la ref. es incorrecta). Ez bakarrik gu hemen Frantzia hegi huntako frantses eskualdunak, bainan barnagokoak
ere, frantses guziak españoltzen ari gare. HU Zez 76. Ezen nola nahi duzu sar diten erroak lur gogorrean, eta
har ditzaten hunek dauzkan gozoak, ala axaleko mokhorrek ala barnagokoek? EOnAlm 1905, 21 (ap. DRA).
- BARNAGOTIK. Más profundamente. Frantsesen lanak etzuela egungo misionest baten lanaren eite
handirik. Hura sasu mozle eta lur berri egile. Hau aspaldian lantu lurraren barnagotik iraule eta ontzaile.
Ardoy SFran 326. Geiagokorik gabe bi erhi mozturik; / tiroak hartu balu nonbait barnagotik, / egun etzen
entzunen kantuz Xalbadorrik. Xa Odol 136.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
70

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BARNAKO. a) "Interior, barrengoa, barrukoa, barnakoa" Lar.
b) (Tras ines.). De a través de. Adimendu batek aldez aurretik ezarri dion asmo edo xedeak gidatzen du
kondairan-barnako bere bidea. Vill Jaink 169.
- BARNAN. En el interior, dentro. Ongi konfesatu eta / mezak ere entzun, / iya errezelorik / barnan senti
dezun. Ud 106.
(Tras ines.). En el interior de. O Amudio! o bothere! / Zer da zu bezalakoa? / Hostian barnan eman duzu /
Zeruetako Jainkoa! Gç 110.
(Tras gen.). Zoinen aphal erori behar düdan zure jüjamentien barnan. Ip Imit III 14, 3 (Mst jüjamentien
barnatarzünian).
(Tras tema nominal nudo). Ur garbijan eure begijok, / ta lorak eure niñi-barnan. "En lo más profundo de
tus pupilas las rosas". Laux AB 38.
- BARNARIK. Profundamente. Bixtan da hain barnarik erabiltzen den lurrean altxa ditazkela uzta aberatsak.
Gatxitegi Laborantza 51.
- BARNAT. Adentro. v. supra (III). Hura iragan eta ondoan ikusiko duzu barnat sarzeko entrada. INav 128.
Ioanen zare barnat harik eta ababorreko leihorrean den buru handiaren trebeseraiño. Ib. 127. Piarres bada
jarraiki zitzaioen urrundik aphezen prinzearen etxeko eskaratzeraiño, eta barnat sarthurik jarri zen sehiekien.
He Mt 26, 58 (Ip barna). Hitz hoiek erranik, / Bere athea hersirik, / Saindu berria barnat joan zen. Arch Fab
213. Sudurra xilotik erakutsten dute: / Gero aphur bat burua ere, / Gero barnat sartzen dire. Gy 249. Gathez
egin hesia Sanchok ezeztatu; / Barnat soldaduekin bera lehen sarthu. Hb Esk 68. Bazuen berekin gakhoa eta
sartzen da barnat. Hb Egia 16. Khea sartzean barnat athorrei, hantu ziren eta goiti abiatu. Ib. 138. Zorigaitza
orori darraikotela diruri. Erregeren zaldia eritzen da: sartzen zaizko barnat gorputzean bere lau zango-besoak!
Ib. 76.
- BARNATIK. Profundamente (sdos. prop. y fig.). "Horik oro ikertü düte barnatik (BN-arb, S), ahal zütien
bezaiñ barnatik (S), artzainen buruausteak ahal bezain barnatik erakusten dauzkigu (BN-ciz)" Gte Erd 269.
Nik ere dut moldatzen goldearen hortza, / Ontsa zorrotza, / Barnatik ausik dezan ildoan lur hotza. Ox 168. Ezin
sinetsia da etzuen gertakari horrek holako seme baten bihotza barnatik hunki. Ardoy SFran 107. Jaunak badaki
zoin barnatik zitudan maite. Ib. 294. Gauzak barnatik erraten ditut / behin hasten naizenian, / aiherkunde bat
hartua baitut / emazte hoien gainian. Mattin 89.
Barnatikegi ez har othoi amoriua, / Gazterik eztakizün xuri bilhua. 'Ne prenez pas trop à cœur'. Etch 686.
- BARNATIKAKO. Profundo, sentido. Bainan orduan ere, beti ez bazen solas goxoenekin edo gurienekin
mintzo, beti zoin barnatikako sendimentu onekin! Ardoy SFran 298.
- BARNAXEAGO. Un poco más profundamente. Lurra hainitz urtsua delarik eta ondo handikoa, han
barnaxeago sartzen dira [drainak]. Dv Lab 115. Lantzeaz bezainbatean barnatuz, bainan emeki emeki, urthetik
urthera ilderreka barnaxago eremanez, bederen zehe handi baten heineradino. EOnAlm 1905, 19 (ap. DRA).
Un poco más adentro. Sartzen gira Iruñan patar ezti bati goiti, kazerna berriak diren hegitik. Barnaxago
bagoazi, datxikola, etxe-andana handi baten artetik. JE Ber 20. Zonbait urrats barnaxago baita eraikitzen San
Inazioren jauregia. Ib. 55. Barnaxago baita etxeko athea, ezagun ere da jatera emaiten dutela berdin, galdatuz
geroz. Ib. 69.
(Tras ablativo). Bidetik barnaxago, itzalpe batzuen gibelean, ikusten ditugu bai hotelak, bai ur-onen
hartzeko atherbeak. JE Ber 74.
- BARNENIK. Lo más profundamente (sdos. prop. y fig.). Barnenik iraultzen den lurrak ekhartzen du
ondoriorik hobeena. Dv Lab 29. Monarka handia, printze / Guziek nahi baituzte / Ikhusi bere estatuak / Zuhurki
gobernatuak, / Bihotzean behar dute / Garraiatu bethiere / Barnenik sentitzekoa / On komunaren zeloa. Gy 292.
barnade. "Penetración" Lar.
barnadura. "Enfoncement" Ht VocGr 352.
barnagarri. 1. Penetrable. "Penetrabilidad, penetrable, barnagarria, barrenkaia" Lar.
2. "Penetrativo, barnagarria, barnakaia" Lar.
barnagotu (Lar, Hb ap. Lh, H). "Ahondar, barrenagotu, barruragotu, barruagotu, barnagotu lurrean" Lar.
barnaixka. v. barnaxka.
barnakai. "Penetrativo" Lar.
barnaki. "Barrenki, profondément. Syn. de barnaki" Dv. "Profondément, barna, barnaki, barnatik" Casve. v.
barneki.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 71
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barnakoi. "Profundo, profunda, ondokoia, barnakoia" Lar.
barnakor. Profundo, penetrante. Bana erran dezagun denek aitortzen dutela bere adimenduaren ohartze
zorrotzen ausartasunez eta bere oldozpen eta erakaspen argi eta barnakorrenganik hiru edo lau ehun urtez
aitzinatu zela haren denborako gizonen artekotik. Zub 34. Zure Musa zu bezain beneditanoa da: barnakorra,
azkarra, kartsua, bihozduna, bainan bethi esku-menean daukazunaz, zuzenean eta beraz bakean. Lf ELit 339.
barnanditasun. "Duplicidad (Darric)" DRA.
barnari (Lar). Penetrante; penetrador. "Penetrante" Lar e Izt VocC. "Barnariya, barrena sartzen dana;
barrengoa ere ikusten duana" Orkaiztegi EE 1886a, 275. Lari-k esan nai du sasitua edo Sasien barnaria; eta
Lariz da beragandik datorrena edo jatorri artakoa. [...] Orti da toki goitituen barnaria edo garailaria. Urti,
Urtsua edo ibaien barnaria. Izt C 21. Ezen Jainkoaren hitza bizi eta obratzaile da, eta bi-ahotako ezpata baino
barnariagoa. TB He 4, 12 (Lç penetrant, He zilhakor, Dv, Ol, IBk sarkor, Ker e IBe zorrotz).
barnarin. v. barbarin.
barnartari. "Introductor" Lar.
barnarte. "Introducción" Lar.
barnartetu (Lar). "Introducir" Lar. Barnartetu ninduen ardoaren gelan. "Introduxit me". CantCS (G) 2, 4
(Echn, Ol, Ker sartu, Dv sarrarazi, BiblE eraman). Ez det utziko, alik eta barnartetu dezadan bitartean nere
amaren etxean. Ib. 3, 4.
barnasko. v. barnaxko.
barnatari. "Penetrador" Lar.
barnatasun (Ht VocGr 409, Dv, H), barnatarzun (Gèze, Foix ap. Lh). 1. Profundidad. "Profondeur" Ht
VocGr, Gèze, Dv. "Uraren barnatasuna, la profondeur de l'eau" H. Bertze bat berriz, erori zen toki
harritsuetara, zeinetan ez baitzuen lur hanbat; eta atheratu zen berehala, lurrak etzuelakotz barnatasunik. Dv
Mc 4, 5 (Lç barnetasun, He loditasun, Ol, Or mami, Ker sakon). Hortik, berriz ere diot Jainkoa osoki
ederresgarri dela itsasoaren hedadura, barnatasun, kalerna, gozo eta bertze goiti-behera guzietan. Arb Igand
155. Mintzatu gira jadanik lurraren barnatasunaz. Gatxitegi Laborantza 51. Irauldearen barnatasuna. Ib. 51.
2. Profundidad, abismo. Ez goratasunek, ez barnatasunek, ez berze kreaturak batek-ere ezin separaturen
gaituela Iainkoaren amorio Iesus Krist gure Iaunean ekharri draukunetik. "Profondeur". Lç Rom 8, 38 (TB, Dv
barnatasun; IBe itsas leize). Banaloria oro iretsi izan düzü, zure nitan gañeko jüjamentien barnatarzünian. "In
profunditate". Mst III 14, 3 (SP iujeamenduetan barrena, Ip jüjamentien barna). Zü zira arren huntarzünen
ororen azken müga, bizitziaren goratarzüna, eta jakite ororen zola gabe den barnatarzüna. "Profunditas". Ib. 59,
4.
3. Secreto, misterio. Nor ere baitirade doktrina haur eztutenak, eta Satanen barnatasunak ezagutu
eztituztenak, dioiten bezala: eztut zuen gainera berze kargarik ezarriren. Lç Apoc 2, 24 (TB, Dv barnatasun, Ip
barnatarzün; He barrentasun, Echn barne ilun, Ur (V y G) sakontasun, Ol, Ker sakon, IBk barrukotasun, IBe
barrunbe).
4. Profundidad, hondura, penetración (hablando del pensamiento, estudio, etc.). Akademia baten urhaspidea
denaz geroz mintzairaren barnatasunekin ikustea. Lander RIEV 1907, 100.
barnatsu. Profundo. "Profond, barna, barnatsü" Casve. [Arima dela] aitzitik, fisika-kimika aldaketez oso
bestelakoa, bere izate barnatsu eta sakonean. Mde Pr 351.
barnatu (Ht VocGr). 1. Hundir, introducir. "Enfoncer" Ht VocGr 352. Eztirokianak, arren, holako
griñaldia iñharraus gogoan denian eskentzen, da falta gaberik mespretxiaz ta ordariaz handitzen ta erran
dütügün zaiñak dütü barnatzen. Egiat 223. Ukondoz elkar jotzer aizkora barnatuz, / gerriz dardara, eta belaunak
jokatuz. "Hundiendo bien el hacha". Or Eus 149.
2. (Lar, Añ (G, AN), Dv). Introducirse, penetrar, meterse. "Penetrar" Lar y Añ. "Entrer plus profondement"
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
72

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Dv. "Barnatu zait zangoan sarthu zaitan elhorria, l'épine qui m'est entrée au pied s'est enfoncée plus
profondément" Ib. Bere mintzaéra zé [...] amóltsu leún, baña tzorrótz, barnatzenzéna biotzarén ondarreraño.
LE JMSB 441 (cf. en otra versión, ib. 171, penetratzenzéna). Arrotz horren gogoan beharrez barnatu / edo zure
burua nahiz enganatu / herri aiherkundea duzu zu ganatu [se refiere al sacerdote que no dice misa en vascuence
cuando hay algún extranjero]. Xa Odol 242.
Hundirse. Bainan ikhusirik haizea borthitz zela, beldur izan zuen, eta nola hasi baitzen barnatzen, oihu
egin zuen. 'Cum coepisset mergi'. TB Mt 14, 30 (Lç hundatzen hasi, Dv ondorat abiatzen baitzen).
3. (L, BN, S ap. Lh; Lar, Añ (G, AN), VocBN, Gèze, Dv, H). Ahondar. "Profundar" Lar y Añ. "Rendre plus
profond" VocBN. "Approfondir" Gèze. "Rendre profond, approfondir" Dv. "Zilhoa barnatu du, il a approfondi le
trou" Ib. "Zilho bat, putzu bat barnatzea, barrutzea, barrenatzea, rendre profond un trou, un puits" H.
"Approfondir, creuser" Lh. Humilatasúna dá nola barnátzea lúrra, plantatzekó fedearén ziméndua. LE JMSB
87. Errekako ura gurekin batean badoa, suge luze bat bezala bihurdikatuz ixil eta ezti, ez dakigu nola loditurik
bere ohantzea barnatuz, apur bat zabalduz ere ba bere auzkia. JE Ber 40.
4. Ahondar, meditar, considerar. "Barnatü behar dügü (S)" Gte Erd 269. Estute barnatzen misterio
soberanoa (85). 'No penetran el soberano misterio'. LE-Ir. Eta barnatu ondoan aski konsiderazioa. LE-Fag.
Debozionerekin eta zuhurki erakuspen hauk barnatzen edo meditatzen dituenak, hemen aurkhituko du giristino
biziaren perfetasun osoa. DvHtoy 16 nota.
(Con gogoan, bihotzean, etc.). Nola imitatzendút nik Sandugáu, zeñen izéna baitut? Bonifacio naidu errán
ongi eginzálea: Onék eginzue óngi, ez nik. Alá barnátus pensamentuan erresolbituzé, bada edo ez naiz deitubeár
Bonifacio, edo izanbearnáiz Bonifacio. 'Profundizando en este pensamiento'. LE Doc 70s. Estute barnatzen
gogoan nor den errezibitzen dena. 'No piensan a quién reciben (en la Comunión)'. Ib. Barnatu gabe biotzean
(372). 'Sin recapacitar'. Ib.
- BARNATZEKO. "Qui est à rendre plus profond. Erreka hori barnatzekoa da, cette rigole est à approfondir"
Dv.
barnatzaile, barnatzale (Lar). 1. "Penetrador" Lar.
2. (Dv). "Celui qui approfodit, rend profond" Dv.
barnatze. Ahondamiento, profundización. Mintzatu gira jadanik lurraren barnatasunaz eta barnatzearen
onaz. Gatxitegi Laborantza 51.
barnaxka, barnaixka. Dim. de barna. v. barnaxko. Bena bertan / Edirenen tuzie / Nahi batuzie: / Golde
nabarrez / Batuzie itzulzen, / Eta aitzurrez / Barnaixka aitzurzen. Arch Fab 171. Barnaixka zen karbea / Inguru
guzian hedatua. Ib. 211.
barnaxko, barnasko (B), barnazko. (Dim de barna). Bastante profundamente; bastante adentro. "Barnasko
sartu ginen (B)" Gte Erd 258. v. barnaxka. Idiari aztaparra lanzeta zorrotz batez pikha diozozue aphur bat
barnazko eta gero erre diozozue pikho hetan. Mong 591. Bildots hexur bat barnaxko gelditurik trebeska, /
Egitera prest zagoen ya bere testamenta. Gy 71. Nahi duenak jakin noizkoa ni naizen / Bilha beza harrokan
erroak non diren. / Baliatu zait, baliatu zait, barnasko baitziren, / Orai bertzenaz bizi ez nitzan izanen. Elzb in
BertsoB 228 (en la vers. de Po 201 barnexko, sin duda error). Eztul zahar bat, sartzerat utzia barnaxko. Prop
1897, 247. Ur-handia ez da baitezpada zabal, barnasko balin bada ere ohatzen. Laburra da erreka; bospasei
kilometra baino gehiago ez duke bururen-buru. JE Ber 12. Barnasko atzemaiten dugu azkenean behar-bezalakoa
[bazkariteko lekua], bospasei haritzondoren artean, erdi-iguzki, erdi-itzal. Ib. 26.
barnazi. "Embarnecer, crecer y engordar" Lar.
barnazko. v. barnaxko.
barne. Tr. Documentado en la tradición septentrional, aunque en algunos autores labortanos del s. XVII y
principios del XVIII (como Materre, Etcheberri de Ziburu, Axular o Etcheberri de Sara) sólo se encuentra
barren. Se encuentra asimismo en textos alto-navarros, baztaneses, salacencos y roncaleses. A partir de
principios del s. XX se extiende a la literatura occidental. En DFrec hay 407 ejs., 356 de ellos meridionales.
I (Sust.). 1. Profundidad. v. barnetasun. Eta batzu erori izan dirade lekhu harrizuetara, non ezpaitzuten
heuragi lurrik: eta bertan ilkhi zitezen, zeren ezpaitzuten lur barnerik. "Parce qu'elle n'avait point de fond de
terre". Lç Mt 13, 5 (cf. ib. 4, 5 lur barnetasunik).
2. (G, AN, L, BN, R, S; Arch VocGr, Gèze, VocBN, Dv, H). Ref.: A; Lrq /barné/; Gte Erd 156. Parte interna,
interior, lo de dentro. "Intérieur" Arch VocGr, VocBN, Gèze, Lrq. "Etxearen barnea, l'intérieur de la maison" Dv.
"Le dedans, l'intérieur" H. "Etxe barnea, le dedans de la maison" Ib. "Ophor barnea, le fond de l'écuelle" Ib.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 73
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
"Interior" A. "Estatua orrek barrena dena utsa du (B), barnea (BN-arb) [...] barnea hütsik dü" Gte Erd 156.
Iauregik iaka bete xingolaz, barnea eztupa et'arkolaz. "Le dedans". O Pr 262. Bide hark badiduri baia bat
bainan barne hartan ezta barratxo bat baizen, eta barne hartarat ezta joaten unzirik. INav 133. Orhitüz
Jinkoaren aitzinian girela, zoñek ikusten baitütü gure bihotzen barniak. Bp I 106. Obra on iduri hek guziak
kanpo ederra eta barnea gaixtatua duten fruituak bezala dire. Lg II 234. --Behar da erreglatü gure obrak,
kanpua eta barnia. --[...]. --Zer endelgatzen düzü obren barniaz? --Endelgatzen düt neork bere obren egitian
üken behar dien intenzionia, eta heen egiteko garra. CatLan 107. Justiziaren egartsu, / Saindutasunaren goseak /
egiten ditu dohatsu / Egiazki bihotz-barneak. 'Le fond du cœur'. Monho 144. Deus ez da higitzen; ezda barnerik
urruntzeko, ez kanporik aintzinatzeko. Hb Egia X. Bainan Apostoluek diote ikusi dutela [Yesus] piztua kanpo eta
barnetan, banazka eta birazka. Ib. 87. Bihi gogorrak lasto barnea bethea du. Dv Lab 40. Errekak zilho batera
eramaten du samatsaren urina. Zilho haren barnea egina izan behar da buztin joaz. Ib. 151. Garbitzazie lehenik
thazaren eta plataren barniak, amoregatik kanpua ere garbi izan dadin. SalabBN Mt 23, 26 (TB, Ip, Echn -en
barnea, Dv barnea; Lç -en barnekoa). Frota zazu terrina bat baratxuriarekin barne guzian. ECocin 10. Santa-
Luziako ospitalean haren ganbarak toki berezi bat bazuen kapera barneari datxikola. Laph 46. Izpiritu gaixto
hetarik nork daki zenbat eman ziren Sainduaren inguruan, etxolaren barneak eta kanpoak denak hartzen
ziozkatelarik. Jnn SBi 123. Kontatzen dü, denbora hartan ikhusten zela mürrü erre haien barnia argitürik. Ip Hil
202. Mendixka batzu omen dire han, askitto gorak; barne guzia harri. HU Zez 45.
(s. XX). Zenbat aldiz ez dugu zorigaitzez ikusten ongarri metako bafada, leihotik eriaren gainerat heldu
ithoka, gelaren barnea urrin likits batez bethea daukalarik! JE Bur 187. Mendiska bat baizik ez, bainan famaz
handi / Donamartiritarrek duten Dorre Mendi: / Kanpoz bertze larregain guziak iduri, / Barnea, urhe-zilhar,
laminen Jauregi. Ox 26. Xutitzen da, kaba iker, otharrea iker, paisola barnea iker. Barb Sup 83. Hola-hola
Frantzian mediku jakintsu batek eri batzuei erretzen ohi zuen sudur-barnea. JE Ber 87. [Ardoa] irestearekin,
sudur-barnetarat gibel-aitzin lanhotzen da pindarka. Ib. 28. Legar-zuri-mokor batzu lerratzen zaizkote kaskotik
zolaraino; arraildura batzuetarik ezagun da gei beretik egina dela lur-barnea. Ib. 17. Zitzi eta mami, papo eta
gibelalde ozar sobera dakusketalako, izia larru-barneari datxit. Ib. 86. [Eskualduna astekaria] barnea bezain
eder / gaineko axala, / ez dezoket atzeman / den mendren itzala. Etcham 214. Imin dozu oldia euren begi
barnetan. "En la profundidad de sus ojos has derramado la osadía". Laux BBa 138. Oraintxe digart, "etxe-barne
bizi" edo bodegón viviente diraleko [sic] oetaz, elerti-sail yolasgarria egin ditekela. Ldi IL 20. Nere etxe-barne
onek / izena Ilundegi. "Este interior de mi casa". Or BM 68. Baldin norbaitek bere etxeko edal-ontziak ta azpillak
kanpo-aldetik garbitu ta barnea berriz zikinkeriz betea uzten balu, zorakeri aundia egingo luke. Ir YKBiz 273.
Ango musika naasigarriak, ango dantzaldi lizunak eta mutillen agoetatik entzun zitun ausardikeriak, labea
bezela, sutan jarri zioten buru-barnea. TAg Uzt 56. Lili-gañean erle bat orain / ego txabalez jarririk / eztigai
ona miazten dago / aren barne xamurretik. EA OlBe 26. Ene bihotz barne huntan nik dudan on guzia / Zuk
dautazu sortzez ala haurrean ixuria. Iratz 158. Begiak nola ez ditu betetzen [Azkaineko elizaren] kanpo ederrak,
eta barneak nola ez ditu bihotzak perekatzen! Zerb Azk 13. Oihan barne guzia argi betean zekusan, zuzi goraz
argiturik. Mde Pr 165. Zenbait aldiz garbi-ikusle bihurtzen zen hau, hots, ezkutuak "ikusi" ohi zituen begien
lagungorik gabe, hala nola bere gorputz-barnea (autoskopia). Ib. 313. Mintzo mota oro belarriz; usain oro
sudur-zuloz; dastagarri oro agoz; gogor eta bigun, otz eta bero, legun eta latz, astun eta arin, gorputz guziz,
berriz, onen barne naiz landa. "Sive extrinsecus sive intrinsecus corpori". Or Aitork 253. Ba, bada, norbeit oro
baitazki... Bada norbait, norentzat barneak kanpo, eta ilhuna egun argi, baitira. Larz Senper 108. Lurgorputzaren
barneaz. Gatxitegi Laborantza 22. [Santa Grazik] edergaillü franko dü / kanpo barne güzietan: /
Eliza, oihan, ühaitz, / leze, arrolla, bortietan. Casve SGrazi 22. Gure lür barnetan / jarririk hor etsaiak. Ib. 84.
v. tbn. JanEd II 65. Zub 83. Gand Elorri 90. Xa EzinB 86.
Interior, alma, espíritu. "Barne beltza du, il a l'âme noire" Dv. "Barne ona behar da jasateko horren mihia, il
faut un bon caractère pour supporter son langage" Ib. Cf. BARNEA HUSTU, BARNE HANDIA IZAN, etc.
Barnea harro duen alkateak, aztaparretan ditu legeak. "L'âme tâchée". O Pr 490. Zeren gure pendurak kanporat
baikaramatza, eta hetan gogotik baikaudez, ezpagare seriozki sartzen gure barnetan. Ch III 44, 2. Kanpotiko
gaizak oro ments zütien, bena barnia graziaz eta zelüko konsolazionez betherik zien. Mst I 18, 3. Zeren Jinkuak
gure barnia ikusten beitü. Ib.19, 1. Bere nausia galtzeko beldurrak zaurtzen zituen hekin barneak atsekaberik
minenaz. Lg II 210. Ordean bere barnetan zuten zeruko argiak ezagut-arazi ziotzaten magoei haur haren baitan
Jainko gizon eginaren goratasun eta maiestate guzia. Ib. 114. Izan zaite kanpoz jende prestu eta berthute
dutenak bezala aphal, modest, arrai, bethi umorez berdiña. Bañan barnea izan dakioten zarratuba. Mih 36.
Gogo tristeak / iluntzen baditu / Gure barneak, / Animatzen ditu / Allegerantziak. 'Nos cœurs'. Monho 86. Gisa
hartan zabal hari bere barne guzia, eta entzun haren solasak eta abisuak. Dh 59. Hura da berthute bat kolera
zebatzen duena, eta zeinak gure barnea baitauka bakean eta deskantsuan. Jaur 378. Bere adixkide maitearen
saindu baten eskuetan ikhusteak handizki boztu zion barnea. Laph 125. Egin ditazke yende baten bi potret
suerte: bat haren kanpoarena edo itxurarena, bertzea haren barnearena edo karaterarena. Elsb Fram 165.
Emozu jendeari, bereziki bero idorte egun hautan, barnearen hatzemaiteko, berri fresko anitz [...]. Gero, ez hain
on; histen berehala. HU Zez 143. Bainan herriko mendiak itzaliz geroz, ez duenean gehiago lurrik ikhusten ahal,
nigarrak xukatzen dire, barnea deskantsatzen da. Arb Igand 28. Barne guzia eritua du, osoki goibeldua,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
74

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
mendekiozko su beltzean jarria. Ib. 105.
(s. XX) Eta irri baizik ez zuen egin lehenik Jaun Erretorak, Jainkoak, Aphezpikuak eta barneak laguntzen
zutelakotz bere nahigabean. Barb Sup 3 (cf. infra BARNEAK LAGUNDU). Oinaze handirik etzian haatik.
Barnia untsa zian eta betiko irrigüra gozua jarriki zeron. Const 36. Hargatik, mugaz hunaindiratu bezain laster,
gozatu zaitala eta berritu zainetako bizia, hori ba. Jabalago barnea, hatsa hobeki hartzen dut. JE Ber 95. Lei
bixiz barnia, urrunera nuan, / iges begist luak. "Con deseos eternos el alma". Laux BBa 120. Beren pekatuetaz
urrikiturik zeudela ta beren barnea garbitu nai zutela erakusten zuten. Ir YKBiz 38. Gizaingeru diran
Muyshondt'arrak oro / emen barne ontan nigaz deramatzit. "Llevo aquí conmigo dentro". Or Poem 556.
Gorputzaren zentzua, adierazle antzo egiten duna bere barnetik ekaiera atera dezan, eta berebat zer egin dun
barneari iragarten diona. "Animo". Or Aitork 308. Beste iñori etzizkion agertuko bere asmo, egitarau, ixilpeko
eta giza-barneak noiz-nai darizkion atsegin-atsekabeak. Etxde JJ 39. Alabaiña, anai-arrebak alkarrekin ikusi
zitunean, berealaxe igarri zion zerk erakarri zun Mayi Etxahuniara eta barne-zear nabaitu zun dardaraldia
garaitzen saiatu zen. Ib. 125s. Biotz bigunberaak --barne gaztanbera ta buperak-- iretargi zuritan, isil-misil, izpi
its makalpean izaten ditue euren maitetasun inkesa ta asperenak. Erkiag Arran 160. Zain eta muinez
gizakumearen barnea ikertzen iarri zan Sokrate. Zait Plat 88. Nahiak egiten gaitu on ala gaixto, eta gaixtakeriak
barne guzia ilhuntzen eta goibeltzen dauku. Lf ib. XXII. Ezta ba ain samur gure barnea eta ondoa ezagutzea, guk
zer desiatzen dugun zeatz jakitea.Vill Jaink 141. Zure lorratz atzetik / bidean dabiltza neska gazteak, / txinpartak
ikututa, / ardao onduaz txerbel, / Jainko-lurrunetan bizkor barneak. Onaind in Gazt MusIx 208. Segur, tarrapata
aire bat bazuen lan horrek, eta baditake bataio horiek eskainiz, besterik bazuen gure erregettoak bere "barne
haundian". "Le roitelet ait eu d'autres arrière-pensées". Ardoy SFran 174. Harek bakarrik baitaki gure barneen
berri. "Lui seul connaît le fond de notre cœur". Ib. 294. Zure barne latzaren latza, biotz-gogor orrek, aoz-ao ta
jendez-jende / zabaltzea nai duzun ezkero. Berron Kijote 153. Tristatzeko eta barnea goibeltzeko. MIH 339.
v. tbn. Iratz 95. Txill Let 79. Osk Kurl 192. BEnb NereA 236.
Interior del cuerpo (referido gralmente. al vientre). "Barne ona behar da hortarik jateko, il faut bon estomac
pour manger de cela" Dv. Cf. BARNEA ITZULI, BARNEA TTIPITU, BARNEA HUSTU, etc. Altxa zaite,
yan ezazu, emazu barnea deskantsuan, eta nik izan araziren darotzut Naboten mahastia. Lg I 360s. Edari bortitz
hark berotzen zuen barnea, eta aphur bat arintzen heriotzeko tormentak. Lg II 279. Iduritzen zaio bethi bihotza
zintzurrerat dioakola, eta haizez duela barnea. Hb Egia 62. Onborren kopaduran gelditzen den ura pozoina da
aziendentzat; barnea galtzen diote. Dv Lab 376. Ageri zuten haur heiek, amaren bularra utziz geroz, arrontki
bezen azkarki haziak zirela. Barne ona zuten eta larru ederra. HU Zez 70. Bizkitartean haur gehienen baithan
erlisionezko sinesteek jakitatearen irakaspenak ezti ditzaten, iragaz, [...]. Arras gutiak dira egiaren hazkurri
osoa barneak jasaiten ahal deieten haurrak. JE Bur 55. Zioie sukria azkar dela barnekotzat. Ib. 115. Eta Ellande
badoa [tabernatik] kanpora: ez du gehiago iguzkiaren beldurrik; zangoak tontoxago menturaz, barnea ere
beroxago, bainan larrua zoin fresko! Barb Sup 72. Barrabas-belharra barnearen garbitzeko lehena omen da;
gordinik bardin jaten da. Zerb GH 1931, 326. Higuina ematen zion amari, eta behin baño gehiagotan okha eta
barnea ahotik hustu eginarazi zion. Osk Kurl 37 (cf. BARNEA HUSTU). Jakin-eta gizon hori zer mandila izana
den, horren ikusteak berak, barne guzia nahasten daitak. Larz Iru 62. Bainan ordukotz eriegi zuen barnea
jasaiteko untziaren ur gaineko leria. Ardoy SFran 263. Goizik afal, eguerditan baino arinago (ez baita on loari
buruz barnearen kargatzea!). "Charger l'estomac". Ib. 88.
3. Misterio, secreto. Hain sortha eta jakite gabe ziren gizon eli batek hain goraki Jinkoaren barnia eta
eskritüra saintiak erazagüt litzen. Bp II 76. Izpirituak ezen ikhartzen ditu guziak, Jainkoaren barne minenak ere.
Dv 1 Cor 2, 10 (Lç, TB gauza barnak, He sekretu gordeenak, Ol barnekoa, IBk barren-barrena, Bibl barne
barnea).
4. Habitación, recinto. "Etxea luzaz hetsiik egon denean, barnek zoko-usain bat hartzen dute (BN-baig)" A s.v.
zokourrin. "Barne kontan bai gaude" (Sal) Echaide Nav 273. Tr. Documentado desde mediados del s. XIX (v.
infra el ej. de barnea hustu de Archu) en textos septentrionales.
Sartu zen lehenagoko hobi ilhun batean. Barne beltz hartan etzion ematen gorphutzari doidoia bizirik egoteko
behar zuena baizik. Jnn SBi 122. Heia hartaratu zirenean, san Josepek ezarririk xokho batean beren zaldi ttikia,
garbitu eta antolatu zuen barne hura, egin ziteken bezein ongi. Ib. 11. Bainan presondegian sartu zireneko
argidura eder batek hartu zuen barne guzia. Ib. 100s. Presondegi harek baditu bi barne, bat gainean, bertzea
beherean. Ducq 10 (ap. DRA). Gizagaizoak galdatu du otoi utz zezaten azken jalgitzera, ez nahiz makurrik gerta
zadin barne hartan [semenario handian], bera han izan gabe. HU Zez 162. Elizaldeko nausiak, barne bat asko
salon bezen ederra egin du haitzaren gainean. Ib. 117. Zola guzia tronadura ederrez apaindua, edo zoin
etxetako barnerik begiratuena bezen junt eta garbi, eta legun. Ib. 117. [Sukaldean] dantzan hasten,
inguru, inguru, barne guzia hartuz. JE Bur 79. [Komisarioak] legearen izen garratza oihu egiten du, idekitzen
dakote: berehala, barne hartan lanean ari zen basa dentistak bere tresnak kukutzen ditu. Ib. 191. Bi orenen
buruan, belazko barne handi batean sartzen gira. Han ere zoko guziak kolpatuz emokatuak. StPierre 18.
Biharamun goizean, apez geiak beren barnean preso ziren. Ib. 36. Presuneren eritegi bat bazen han berean,
eritegiarekin bat egiten zuela, taulazko barne handi bat, burdin harriz inguratua. Ib. 39. Haritxabalet sartü
zelarik kontseillia bildürik zen barne hartara, hasi zen hasperenez. Const 19. Süperiürra, üngürükaz, heltü zen
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
75

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
nuzpait Haritxabaleten kanberala. Hasi zen han xokuen ikertzen. Bazakian botillaa barne hartan zela eta haatik
etzian edireiten. Ib. 21. Handik badoa Plaza del Mercado-rat. Harritua eta loriatua zen bere begiez ikusten
zuenaz. Dena yendez mukurru, marruma bat edatzen zen barne guzian. Zub 70. Yauregiko yateko gela gaitza
zen. [...] Holako barne haundiaren berotzeko negian, ze sugaiak behar zituzten erre? Ib. 82. Huna hemen, barne
ttiki pullit bat --eskuineko athea erakusten diola--. Barb Sup 157. Manuel! ene asto bat ez duk fortunaz hire
barne horietan gelditua, sotoan, edo bederen pegar zonbeiten aintzinean? Ib. 73. Aztiak bi urhats gibelerat egin
ondoan, thu egiten du barne hartako lau alderdietara. Ib. 88. Barne handi apal bat da sakristia. JE Ber 64.
Barne hau, jauregiko belhartegia edo sabaia zen. Ib. 60. Nola ez baitzuten oraino etxe guzia ikusia, abiatzen
dire, barne bat mia, bertzea mia. "Pièce". Barb Leg 131. Ereman zuten biek jateko-barne handi batetarat. Ib.
135. Laminek ba omen zuten egoitza bat, Senperen, Utsaleko zubiaren azpian. Bainan, nahi bezenbat
behaturikan ere, nehork ez omen zuen deus jakiten ahal barne hartako berririk. "Retraite". Ib. 22. Bidez-bide
baderamate etxe handi batetarat. Barne nasai batean, mahain luze bat. Lf Murtuts 48. Azken-azken moldeko
ostatuetarik bat eta bertzea, beren barne eta baratze xoragarriekin! Zerb Azk 26. Denboraz dorre hortan egiten
ziren herriko buruzagien bilkurak, Azkaindarrek egungo egunean oraino baldarra deitzen duten barnean. Ib. 16.
Bide erditan bakarrik gelditu zirelarik [treineko] barne berean, elheketa hasi ziren. JEtchep 80. Bi familiak, ez
badira bederen beren barnetan hetsirik egoiten, ments batzu bezala, elgarren sudur pean bizi dira. Ib. 46.
Haurrak trixte ziren. Peiok etzakien kanpoa nola zen, bere barne ilhunean. Ib. 21. Ba, hiru barnetan ezarriak
ditugu, elgarrekin ez diten gurutza. Larz Senper 56. Alegia "Iguzkiaren Seme" bat bezala zaukaten barnean,
jendeen begietarik urrun, barne batetik besterat eri bat bezala airean zeramatela. "Pièce". Ardoy SFran 234s.
[Jauregiak] barneak berdin zabal zituzken. Ib. 34. Gero, jo eskolarat hamar orenak artio. Eta nolako barnean!
Ez, orai bezala dena argi, gurikeria eta girgileria, bainan barne ilun bat mahain eta alkirik gabe. "Salle". Ib. 87.
5. Zona del piso del frontón, de unos cinco metros de ancho y situada junto al frontis. Cf. infra (V). Barne
edo zokhotan / dagon gazteari / Trufa egin dezogun / zeren den hoin nagi. Zby RIEV 1908, 94. Zolakoek harat
igorri guziak behar dituzte paso-marraz hunat itzuli ahalaz xaxa egiteko gisan... errebot barneraino itzulian han
baratzen bada, kintze dute. Ib. 88. Errebotaren joa / doha urrunera. / Paso aldekoak du / bihurtzen barnera, /
Ahalaz xaxa edo / kintze egitera. Ib. 93. Baitira [zizka] hetarik zenbeit gogorragoak bertzeak baino, biziagoak,
pilota urrunago heltzen dutenak. Sahetseko harrasiak, berriz, zeiharka izanez, nola igortzen duen ukaldia
barnerat, gehienetan ona gertatzen baita! JE Bur 28.
II (Posposición). 1. (Dv, H). (Tras sintagma nominal en caso absoluto). Incluido(s), inclusive. "Zaldiak barne,
baditu ehun azienda buru" Dv. "Baiona ingurua, Hiriburu barne, l'alentour de Bayonne, Hiriburu y inclus" H. v.
BERA BARNEAN; cf. BARNE IZAN, BARNE EMAN, BARNE HARTU. Bada alafede hor zertaz trufa;
zuek eta ni barne, irri-egingarri baita, zoin laster asetzen giren solasik arinenez ala pizuenez. HU Zez 144. Ez
bakarrik eskuaran, bainan edo zoin mintzaitan ere, frantsesa barne. Ib. 188. Orduan oraiko zenatorrez bertzerik
ginuke nausi Catalogne barne. HU Aurp 180. Ez dakit, zu eta ni eta gure idurikoak oro eta zeru lurrak barne,
nolako kara zuen Munduak lehenbizikorik. JE Bur 42. Etxeko oilo guziak, xitoak barne, hiltzen ari zitzaizkola.
Barb Sup 79. Aintzineko guziak, Kattalin barne. Ib. 115. Uritar gañekoenak --neskatx apañak barne-- dira ikusle
sutsu. Ldi IL 46. Jauregiko muthilak barne, hogoi-ta bereratzi ditun guziak! Lf Murtuts 44. Nola bethi begiratu
zituzten egin-ahala herriko intresak, zubisaria barne. Ib. 23. Lurrak partitu zituen Israeleko leinu edo gizalde
guzien artean, bakhotxari bere zathia, Ephraim eta Manasse Josepen semeak barne. Zerb IxtS 44. Eliza etzuten
inharrosi baizik enperadore herratsuenek, Neron famatua bera barne. Ib. 99. Badakigu hameka aldiz Xabatek
garaitu dituela bere denborako pilotari handienak, Bixente Beltza, Coutelier, Mattiu eta Betti barne. Zerb Azk
112. Bazkariak eta afariak prezio berean: 800 libera arin... arnoa eta kafea barne. Herr 18-5-1961 (ap. DRA).
Zer erran Agustintiarrez, Malebranche barne? Lf in Zait Plat XIV. Solas jarraikia [...], edergailutzat zonbait
iduripen eta hegalkada barne. Ib. XV. Ezen Arberu guzia, Aiherra eta Isturitze barne, Nafarrako zen eta da.
Ardoy SFran 39s. Bertzea frango ere hasten zen haren inguruan, haren seme zonbait ere barne. Xa Odol 41.
Falta diren egun, aste eta hilabeteen kontaketa, gehigarriak eta ken-beharrak barne. MEIG IX 95. Zenbait
jende, ni ere barne, saiatu da. MEIG VI 112.
2. (Tras inesivo o adv. de lugar). Dentro de. v. barna. Errumako jaunik aberatsenak obra hortan barne
sarthu zituen; jo zuen eta ideki heien bihotzetako athea. Laph 237. Lehenik hartan sartzen dire, bozkatze
berezirik egin gabe, "Conseil municipal" delakoan barne direlako 80 hek. Holetan hek bi kontseiluetan barne
dire, behin batekotzat izendatuz geroz. HU Zez 90. Ele on bat zor diotegu hemen bereziki Eskualtzale
biltzarretan barne direnei. HU Aurp 214. Agur!, baiñan emen barne zaitut beti. "Te guardo siempre dentro de
mí". Or Poem 556. Ene etxeko sar-jalitzeak bethi eta bereziki egun hautan zainduak baitituk inguruko begiez -eta
ez baitiat nahi krima horren saltsan barne-- othoi, hemen, afera hunek dirauno, guti agert-adi. Larz Senper
32.
(Tras tema nominal nudo). Zenean ephea iragan badathor han berera, / Ikhusi behar zuela zakurraren
ardura: / Baiña aurkitzen du kokiña etxe-barne dagola, / Xareta baten artetik erdi-hirriz derrola: / [...]. Gy 48.
Aphezak lekhuko hartuz, / Jakin zezaten zer zen han, / Haitz barne kofa miatuz, / Besoa zuten atxeman. Zby
RIEV 1908, 419.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
76

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(Tras tema nominal nudo). A través de. Soñutzik ontzi-puntan, sakoneko lemazain, / itxaso-barne nua zidor
ezezaunen-gain. "Recorro los mares". Laux BBa 136. Udagoen-usaiña / arratsalde barne. / Orri igartuak beera /
geldiro ta bare. 'Huele a otoño en la tarde'. Gand Elorri 195s.
(Tras gen.). Argi orren barne, eder, soilik erijotza. "A través del resplandor de tus ojos tan sólo la muerte es
dulce". Laux BBa 68.
(Tras instr.). Gazte-ren leioz barne / besoa sartuki, / begiak uki.... Ldi UO 35.
(Tras dat.). A través de. Desertiari barne ioaitia. AR (ap. H; tal vez confusión con barna; v. ejs. bajonavarros
de -i barna).
3. (Tras partitivo). En el plazo de. v. BARNEAN (b). Zoin axola gutirekin, hasperen bat ez begilundura bat
gabe dautzuten erraiten Eskualdunaren izena merezi ez luketen batzuk; eskuararenak ez dukela luzamen,
laburrik barne. HU Aurp 216. Leheneko Jaun Baronak egin zion fagore / Guarda plazatu baitzuen zazpi egunik
barne. Ox 192. [Bidea], ephe laburrik barne, handiagoa baizik ez dela izanen badugu uste. JE Ber 8s.
Espainiako olioa berez-bere ona da, hoberenetarik: urrinari gizonki edozoin jarria zaioke zortzi egunik barne.
Ib. 29. --Bahiza? --Orai, segidan, oren bat barne. Ib. 35. Yinko maitia, nork erran behar zien epe laburrik barne
aberatsak izain ginela? Zub 62. Denbora laburrik barne murruak, portaleak eta dorreak ederki bururatu
zituzten. Zerb IxtS 72. Denbora gutirik barne, ondikotz, anitzez galgarriago izan behar zen etsai bat oldartu
zitzaion. Mde Pr 208. Denbora laburrik barne borta-lehioak hetsi zituen gakoz. JEtchep 20. Ez hadiela ibil /
lurreko lan-keta, / fatur zahar horrekin / seguro soldata; / urte laburrik barne / berriz erretreta! Mattin 85.
(B, BN-lab-ciz-arb). (Tras absoluto). "Zonbait urte barne hil zen (BN-ciz), urtea barne zendu zen (BN-lab)"
Gte Erd 41. "Hiru egunen barruan [jaio ziren] (V-arr-gip, G-azp) [...], hiru egun barne dire (BN-arb)" Ib. 11.
"Gu ilabete bat barne gara (B)" Ib. 76. Ez gira halere berehalakoan ohartzen gaua jina dugula gainerat,
agorrilean egiten ohi den bezala ilhundu duela oren-erdi bat barne. JE Ber 90. Orai axurant bat ezagutzen zuen.
Menturaz denbora guti barne.... JEtchep 90.
(B). (Tras gen.). "Urte baten barne arat gain naiz (B)" Gte Erd 41. "Hiru egunen barruan [jaio ziren] (V-arrgip,
G-azp) [...], iru egunen barne dire (B)" Ib. 11.
III (Como primer miembro de compuestos). (Con el sentido de 'interior, etc.'). Tr. Lo hallamos en
Leiçarraga (en la expresión barne bihotzez) y en autores del s. XX. v. BARNEKO. Haurrideák, presenta bedi
gutarik batbedera Iaunaren maiestate handiaren eta goraren aitzinean bere faltén eta bekatuen egiazko
konfesionerekin, eta barne bihotzez iarreikiren zaie nik orain erranen ditudan hitzei. Lç Ins A 1r. Barne bihotzez
iarreikiren gaitzaizte nik orain erranen ditudan hitzér. Lç ABC A 7r. Egun osoa barne ala kanpo lanetan iragan
ondoan [...], azkenik zoan bethi oherat othoitzean. JE Bur 65. Heien eretzean erabil dezakekan barne kexuari ez
die eskerrik. Ib. 124. Tirita aldiz dithare bat da, xabal eta biribila, barne-zola koskatu batekin. F. Dospital GH
1927, 339 (en el orig. barneola, errata corregida ib. 391n). Hiru barne-zerranga bazauzkan geroztik elizak. JE
Ber 21s. Argi zak, gaur bezala, / argi zak nire bizia; / barne-egarri bat diat, / argi zadak iturria. Ldi UO 41. Ez
al duk atxitu / apaltzeko lain, / ta, ai ura goralarri / ta barne dantza! Ib. 32. Igorrazu, anai, oinhaze ernegarri, /
Iainko-min sakona, barne-gogo bizi. "Deseo interior vivo". Or BM 134. Iaun au ezti daukadan / nik barnemuinetan.
"En las médulas de mi interior". Ib. 122. Artan, Garazik burua itzuli / barne-zirrara aundirekin. Or
Eus 77. Barne abotsak: / Utzi ardiak joaten. SMitx Aranz 28. Orduan, beste Jakintza gorago batez baliatuz,
izadi eta gizagaindiko zerak "ikus" ditzake, barne-begiz? Mde Pr 271. Nik barnez ezagun ditut: nere barneargiak
gorputz-ataken bidez. Or Aitork 250. Barne-zimikoz ninderagizun eziñegonera, gero barne-begiratu batez
pakerazteko. "Stimulis internis [...] interiorem aspectum". Ib. 166. Esan ere didazu ozenki barne-belarrira. Ib.
348. Gure barne-eragiñak oro badute beren arioko adierazpide bat mintzoan eta leloan. "Omnes affectus
spiritus nostri". Ib. 284. Alare, barne-ezaguera ukan ez balute, ez lukete atsegin. Ib. 270. Barne-kezkak uxatzeko
sortu duzu lo biguna. Ib. 237. Bere barne-muñean minduta. Txill Let 67. Zenbat barne-atsekabe... Ib. 48. Geroz
ta geiago ugaritu dira barne-egunkariak, benetako literatura-moda biurtu arte. Ib. 74. Eta leengo alaitasuna
barne-pake biurtu zait. Ib. 64. Txikitu egiten dela nolabait aiei ditxezkon barne-tentsioa. Ib. 75. Bere barnebaratzeko
landaratxo pipil-barriak lorrinduten? Erkiag Arran 95. Bakezko portu ta kai babespetu ori, alkarren
sentimentu ta barne-miña eben, biak bietara. Ib. 197. Sineskizun ori barne-muinetan iosi-iosi eginda zuen-eta.
Zait Plat 105. Zeiñek jakin dezake bere barne-gogoa, norberak baiño obeki? Vill Jaink 140. Gizonaren barnelegeak
eskatzen duenaren eta munduak ematen dionaren artean. Ib. 119. Beroien doaiak barne-mintzo batekin
adierazten eztaki. Ib. 147. Aitzitik, muiñ-muiñetiko azalpen sendo ta egiñaren bidez, bere barne-egia damaigu
beti. Gazt MusIx 59. Ia bost urteko espetxe-aldian beraldiko naigabe eraman bear izan zitun Fray Luisek, maiz
gaixo, barne-oñazez beti. Ib. 60. Ikuskariak barne-zentzunaz begiesteko oitura onek ongi azaltzen digu nola [...].
Ib. 166. Doniane Gurutzak musikaren gozamen garbia bere baitan senti izan ezpalu, etzukean iñoiz bere Barneeresia
[= 'cántico espiritual'] idatzi al izango. Ib. 168. Barne kanta (Cántico espiritual). Ib. 151. Idazleak, diot nik
ere, aintxe bear du barne-mogidura berezia idaztera bultzatuko duena bestearen imintzio parregarri gerta
eztedin. Ibiñ Virgil 25. Jauna bere aferetan, anderea bere barne lanetan, zer da ederragorik? "Travaux
intérieurs". Ardoy SFran 64. Jatorrizko kulturaren barne-sostenguak galdu dituen herriarena da. Lasa Poem
105. Gaurko gizonek omen dituzte lehengoek ez zituzten barne-koropilo batzu, erdaraz "complexes" deitzen
dituztenak. Larz GH 1974, 368. Eliza Nagusiko barne-atarira joan nintzan. Berron Kijote 111. Era ontako beste
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
77

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
zenbait deitura, aren barne-izakera agerian jartzen dutenak. Ib. 139. Oso-osorik gainera, gure arteko barnezentsurak
egin ohi dituen inausketen itzalik gabe. MEIG IX 43.
IV (Adj.). Profundo (sdos. prop. y fig.). v. barna (II). Leze-barne huntan zer dut ikusgarri? "Profunda
cueva". Or BM 124. An zeunden, gurasoak / begiz begi ikusten, / baitipat, en biotzak / itz barnez gantzutzen. Ib.
102. Muri ta lapaitz-orde balekar / axaleko sapelarra, / zurtena mardul, erroa barne, / edatu leza aztaparra. Or
Eus 278. Sar bekit ots ori nere gogoaren muiñik barnenean. Or Poem 538. Luzatu zenidan eskua zerutik, eta
atera zenun ene anima illunbe barne aietatik, enegatik negar baitzegin Zure mirabe zintzoak. Or Aitork 70. Itz
aien ondotik, leize barne artatik iauzi egin zun, an gogoara pulunpatzen baitzan, eta goxo-goxo itsutzen. Ib. 138.
Maitasunaren izkutu barnenetara eldurik. Or in Zait Plat 155. Eta beste irriskurik Gauak gorde dezakeela, bere
itzal-zoko barneetan, ez zen jelosten ere, ez zen irudimen biziko mutil bat. Mde Pr 162. Oraindik beste leze edo
zulo barneago bat nabaritu genuen. Ib. 113.Amodioa barne dutenak / balin badirade bida, / sentimendu on
aberats hori / nehoiz ez ditaike higa! Xa EzinB 123.
V (Adv.). Dentro. "Gaudek barne" (Sal) Echaide Nav 273. "Barne giaudek" (Sal) Ib. 273.
"Pilota barne da, la balle est dans l'enceinte du rebot (terme du jeu de balle)" H. Cf. supra (I, 5). Pilota
dabil airez, ezin bara nihon, / Gibeletik egortzen, barne ezin egon, / Bortz, sei aldiz ethortzen eskularruz yoa. Hb
Esk 214. Pilota partida bat baitute haren gazte lagunek Españolen kontra hitzhartua, barne jartzen da; garaia
baderama; herritarrek ospan derabilate. JE Bur 143.
- BARNEA HAUTSI. "Nere barnea hautsi zen, llegué a conmoverme; lit.: se rompió mi interior (BN)" A EY III
264.
- BARNEA ESTALI. "Barnea estali, a punto de desvanecerse (BN-mix)" A EY III 277.
- BARNEA ITZULI. "Itxasoak itzuli zion barnea, la mer lui souleva l'estomac" Dv.
- BARNEAK EGIN. Sufrir una conmoción interior. Harat heltzearekin, barneak egin zarotan, orgetarik
ikhustearekin, eliza erre hartako harrisu edo murru xutik geldituak. Prop 1902, 149.
- BARNEAK EKARRI. Empujar la conciencia. Halaber, egungo egunean, zenbat giristino ez da, dakitenak
gauza bat arras gaizki dela, gauza harren egiterat barneak ekhartzen ez dituenak, eta bizkitartean gauza hura
egiten dutenak, zerbeiten beldurrez. Dih GirLeg (ed. 1897), 69n.
- BARNEAK EMAN. Dar la corazonada, dar la impresión. "Barneak ez daut ematen hor badela deusere onik, le
cœur ne me dit pas qu'il y a là rien de bon" Dv. Gogoeta horiek guziak erabili dituzke aiphatu dugun
hirixkako komisarioak. Barneak eman bide dio basa dentista harek etzakiela hortzen antolatzen. JE Bur 193.
- BARNEAK ESKATU. Sentir un impulso interior. Orregatik, gure zabartasun onek min ematen zidalako eta
barneak eskaturik, prestatu nai izn det liburutxo au. Vill ap. MEIG III 59.
- BARNEAK GAINDI EGIN. "Barneak gaindi egin dio, son cœur s'est soulevé" Dv. Ez da erraiteko baizik,
halako igel, apo eta bare batzu behar ditugula guk ere zenbeit aldiz iretsi... edo barneak gaindi egiten duenean,
holaxet jin bidez gibelerat igorri. HU Zez 81s.
- BARNEAK LAGUNDU. "Barneak ez nau laguntzen, le cœur ne me porte pas à" Dv.
- BARNEAN (AN-ulz-erro-arce, B, Ae ap. Echaide Nav 273; SP, Añ (G), Lecl, Arch Gram). v. BARNEN. a)
Dentro; por dentro. "Barnean, dedans" Arch Gram 154. "Dentro" Añ. Ethorten baitirade zuetara ardi
abiturekin baina barnean otso harrapari dirade. Lç Mt 7, 15 (He, TB, Dv, Echn barnean, SalabBN barnian; Ip,
Hual, Samper, Ol barnetik, Leon barnez; Ur barruan, Or barrundik, Ker, IBk, IBe barrutik). Eta zortzi egunen
buruan berriz ziraden haren diszipuluak barnean, eta Thomas hekin. Lç Io 20, 26. Gainian eder, barnian lander.
(Zuberoan:) Gañian gaillo / barnian harro. Saug 141. Ohoria barnian, desohoria kanpoan gelditzen da. Tt Onsa
65. Zergatik baxa bat baita barnean. INav 12. Lurreko gauzak kanpoan, eta barnean bere ganik hastandurik, gai
kausi dadintzat aingeruen baltsan egoteko. Ch III 48, 6. Behar duzu okupatua izan, barnean ditutzun biziorako
inklinazionen gudukatzen. He Gudu 145. Egon zen kanporat agertu gabe barnean zadukan xedea Mariaz
othoitztua izan arteraino. Lg II 133. [Otsoak] bezala gaia kanpoan, egünez barnian. Egiat 199. Erresumak
barnean eta kanpoan behar duen botherea. Revol 97.
(s. XIX) Izpirituz umil denak / Ez baditu barnean / Sentimendu apalenak. Monho 98. Alo, gitian sar orai /
mementian hirian, / deüs gure hun denik / ez ützi barnian. Xarlem 1243. Ez othe da deus nere izate guzian, ez
barnean ez kanpoan, Jainko handi, Jainko maite hari damu dakiokenik? Dh 76. Sabela iauri ondoan, / Urherik
etzeion ediren barnean. Arch Fab 175. Aldiz gu bagare aurkitzen / Gauza onen aldamenean, / Hirritsa dugu
barnean. Gy 163. Alkate da Darricau, gizon hoberena, / Balaki erakusten barnean duena. Hb Esk 153. Behar du
izan zabala eta gora eta leiho hainitzekin, haizea barnean erabil dadientzat errexki. Dv Dial 82. Iduri du, su
lotzekotz, belharra izan behar dela barnean, lekhu agorrean. Kanpoko meta haizeak eiki begiratzen du. Dv Lab
126. Gaitzak ezdu argirik; sinhestearen hautsa higitu du, eta barnean zen sua. Hb Egia 14. Zuek ere kanpotik
yustu agertzen zate gizonei, baño barnean hipokresiaz eta gaixtakeriaz beteak zate. Echn Mt 23, 28 (Samper
barnean; Hual barnetik, SalabBN barnian, Ur barrenean). Eman dezaketzu haxixa barnean. ECocin 43. Min
zuen, min barnean; ihes egin du erre zezaten beldurrez. Laph 108. Zer duk, nere bihotza, saltoka barnean? Elzb
Po 183. Kanpo aro ez bada, hortakotz barnean / Inbido-ta hordago joka bai musean. Zby RIEV 1908, 94. Ene
buru zahar hunek barnean daduzkala bethi beharritik sarthuak oro. Arb Igand 56.
(s. XX) Edariak barnean erakitzearekin mihia zabaltzen baitu. JE Bur 170. Barnean hotza, kanpoan ura,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
78

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
apezik ez. StPierre 40. Zer goxoa beraz, gaur, gure etxeñoan, / Kanpoan hotz bezenbat goxoño barnean! Barb
Sup 185. Laphitzondo eta Xoane bethi irriz ari ziren barnean. Ib. 94. Egundaino ez nikek sinetsi bazirela olako
zezen errabiatuak. Iduri duk debrua bera dutela barnian. Zub 111. Bil nadin barnean! "Reconcéntreme en mi
corazón". Laux BBa 120. Moskorti ezta iñoiz egoten / berak barnean daukon matteño. Laux AB 94. Barnean bizi
dut Irutan Bakarra. "Dentro de mí vive el que es Trino y Uno". Or BM 126. Farisauen orantza ori itxurakeria
da, barnean gaiztoak izan ta kanpotik on agertu naia. Ir YKBiz 277n. Sabela urratuz kendu zioten / barnean
zeukan semea. "El hijo que llevaba en sus entrañas". Or Eus 207. Barnean duzu Jainkoa. Iratz 140. Azalean
Mirenen zuzenbidea jarri ondoren, postaz bidali diot. Barnean au bakarrik tarjetan: "Biotzez-Joxeba". Txill Let
58s. Baiña biziaren ukatze onek baietzik ederrena dauka barnean. Vill Jaink 138. Artu zuen lurretik eta erlojua
etzabillen. Dudarik gabe barnean zerbait autsi zitzaion. Izeta DirG 115. Ahatik, barnean ere nintzan eta ez dut
biziki so egin. Larz Iru 134. Zer kinema det, beti aldatzen barnean? NEtx LBB 244. Auzoak hortzak xorroxturik
kanpotik beha, eta barnean Nafartar guziak ondikotz ez ados. Ardoy SFran 46. Gure elizak, atal koronean, 1841
zenbakia dakarre; barnean, aldiz, 1842a zakarkien. Xa Odol 89.
v. tbn. JesBih 448. Bordel 124. ChantP 392. Elsb Fram 137. Etcham 141. Aitzol in Laux BBa XII. Zerb IxtS 13.
Mde Pr 41. Arti Tobera 273. JEtchep 79. Gand Elorri 187. Osk Kurl 199. Zait Plat 69. Gazt MusIx 105. Azurm
HitzB 57.
(AN-egües-olza, S; SP (que cita a Lç)). Ref.: Bon-Ond 166; Gte Erd 41. (Tras gen.). "Gizonaren barnian bi
indar bada (S)" Gte Erd 41. Ezta anhitz luzaturen exekuzionia, / bertan date irekiren lurra oren berian, / su
hareki iretsiren oro bere barnian. E 67. Konparatu da zeruetako resumá altxagarriarekin, zein emazte batek
harturik hirur neurri irinen barnean gorde ukhan baitu, guzia altxa dadin arterano. Lç Mt 13, 33. Harzak bilhet
haur eta ua ene partez konbidatzera haren barnean aurkituko duen guziek [sic]. Volt 274s. Zer ohore ahal uke /
munduan handiago, / hire morraillen barnean / Hura sortzea baño? EZ Noel 50. Bihotzaren barnean edukitiak.
Tt Onsa 18. Eztuk hi bezalakorik [establia], / Gustien aiz gaiñekoa, / Hire barnean eman dik / Amudioak
Jainkoa. Gç 72. Gauza guziak iragan ditezen gure barnean eta kanpoan zure borondate sainduaren arabera. Ch
III 45, 5. Deitzen da Linboak edo Ifernuak, horrek erran nahi du, lurraren barnean gordea den lekhu bat.
CatLav 86 (V 51). Uztai baten barnean balitz bezala, birabira dabilla. He Gudu 163. Zeren ni beiniz egiaren
barnian erakuslia. Mst III 43, 4. Dohatsü da arima, Jinkua bere barnian mintzatzen entzüten diana. Ib. 1, 1.
Nihor ezin sar daitekeiela zeruko primuzan, non ez duen lehenik khentzen bere barnean dakharkeien etsaia. Lg I
200. Altxatua zela hango harria, eta Jesus etzela haren barnean! Lg II 285s. Manyatera baten barnean etziña
zen Jinko yaio baten ikuskari espantagarria. Mih 85. Errepára nola daukázun mia paraturik Jangoikoak bi
murállen péan bekála, ezpain ta orzen bárnean. LE Prog 120. Jesü-Kristo ene Jauna, ene barnian zirena,
adoratzen zitüt ahal bezain errespetü handirekin. CatLan 161.
(s. XIX) Gure bihotzen barnean / Bai eta gure arimetan. Monho 148. Sabliaren barnian. Xarlem 1175. Ezta
beraz ez hekien barnean, ez kanpoan gerlazko ta nahaskeriazko ithurririk batere. Dh 192. Nahiz Jainkoa orotan
den, bai eta gure barnean berean ere. Jaur 183. Beren azken orenian / Sar diten itzalgunian / Diru metaren
barnian. Bordel 61. Guzier adio erranik erretiratu zela, / Olandako gasna baten barnean bizitzera. Gy 24.
Lürraren barnian aurkitzen dira gaiza mota güziak. Ip Dial 110. Drainak dira baxerazko tutu batzuek, muthurra
batak bertzearen barnean sartzen dutenak. Dv Lab 112. Hauts zaitzu ogi xigorrak, eman trenpan [esne] horren
barnian. ECocin 36. Diru untzi bat sartzen du paketaren barnean. Laph 99. Eta bortxatu yoaterat kabriolet
baten barnean. Elsb Fram 132. Xixtera luze horren barnean / bi punpa frangotan eginik. Zby RIEV 1908, 86.
Etxearen barnean, ganbaratik hurbil. Arb Igand 77.
(s. XX) Ipar haizeak azpitik goiti daldaratuz, ukurturik badoana, eskuak ondoraino sakelen barnean. JE Bur
76. Zoin nahi izan dadien erlisioneaz bezenbatean gutarik bakotxak bere barnean daukan sinestea. Ib. 159.
Haratago, soto baten barnean. StPierre 17. Ikare hotz batek hartua, bere galtza madarikatu luzen barnean,
salto-motxka ari zen Piarres. Barb Sup 42. Jaun erretora ez zagoken gehiago larruaren barnean, bildotx
mixteriozkoaren berri zerbeit jakin nahiz. Barb Leg 136. Estetan edo este itsuaren barnean. FIr 169. Ara
gaztearen barnean burruka sortu. Aitzol in Laux BBa VI. Yesusek ezagutu zuen bere barnean, zer gogoetak
zerabiltzaten. Ir YKBiz 90. Giza-Semea ere olaxe egongo da iru gau ta iru egunez lurraren barnean. Ib. 166.
Besteren barnên bildurra sar nai. Or Eus 233. Nundik duzue zuen barnean duzuen urre-gosea. Iratz 178.
Erhautsa hedatu zuen tenploaren barnean. Zerb IxtS 69. Jaungoikoak bakarrik zekin nik jasan niñan oñazea,
nire barnean eraman niñan lor aztuna. Etxde JJ 101. Europar kultura ziklo bat badago eta herri bezala haren
barnean gaude. Mde Pr 42. Aintzindariak irri egin zuen burua gabardineko kolaren barnean. JEtchep 83. Muga
oien barnean iaun eta nagusi egon bear du legeak. Zait Plat 35. Arima, / bakarrik, / soiñaren barnean. Gand
Elorri 165. Zer esnaera det gaur nere barnean? NEtx LBB 268. Eskualdun guziek beren barnean guti edo aski
daukaten bihotzeko "kexu" horren gainerat. Ardoy SFran 285. Ostatu baten barnean entzun dut ahapaldi zoroa.
Xa Odol 303. Izangabeko gaiaren barnean ziztatzen den arantza. MEIG IX 119 (en colab. con NEtx).
v. tbn. JesBih 447. Elzb PAd 6. Jnn SBi 118. HU Zez 179. EusJok 117. Zub 122. Laux BBa 120. Arti MaldanB
224. Vill Jaink 140. Ibiñ Virgil 88. Mattin 105. Azurm HitzB 28.
"Ene barnean, en moi-même" H. Bere barnean orhoitu behar da Jainkoaren presenziaz. CatLav 256 (V
129). Erranen dut ene barnean: / Ongi merezitua du! "Je dirai en mon for intérieur". Monho 132.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
79

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(Tras tema nominal nudo). "Etxe barnean dago" Izeta BHizt2. Ezen haur bere nahiz ignoratzen duté, nola
zeruek lehenagodanik bere izatea ukhan dutén, eta lurrak konsistitzen zelarik ur barnean eta ur artean,
Iainkoaren hitzaz. Lç 2 Petr 3, 5. Nahi baduzu muillatu Tarife barnean. INav 3. Gorphutza izatu denean /
Thonba barnean ehortzi. Gç 157. Flako du biotza, / Baitaki bai huntsa / Lur barnean duela / Laster gorputza.
Bordel 107. Nere gaitza baino handiagoentzat ere zure bihotz-barnean eta zure zaurietan sendagarri segurak
badituzu. Dv LEd 67. Erle bat da Maria / etxe-barnean / Eta landan oro bat hari lanean / Behar denean. Elzb
Po 190. Bastilla barnean zirenek nahi ukhan balute tiratu. Elsb Fram 77. Handitu zenean, kontatu zioten nolako
bizitzea zaraman san Antoniok bortu-barnean. Jnn SBi 60. Eliza-barnean ziren jende guziak. HU Zez 15. Ez
zakie gaixoek zer derabilkan buru barnean. JE Bur 124. Goseak zituen xahutuak bi hilabetez, Alemania barnean.
StPierre 22. Gaixo hegaztina! Hegazti arina! / Oihan barnean erregina. Ox 170. Gure gibeletik, beribil barnean,
aditzen ditugu solas hauk. JE Ber 73. Bidasoa bazenetz ere ez niz orhoitu: ez girea bethi Eskualerri-barnean? Ib.
95. Edaten ari zirealrik ostatu barnean. Barb Leg 133. Yondone Petriren ate-barnean. Or Mi 122. Lêngo gorroto
beltzak utzita / zebiltzan itsas-barnean. Or Eus 204. Bazekin arek bere kolko-barnean, egin zuan marka baño ere
geiago egin zezakeala. TAg Uzt 138. Emasabel barnean aurrak illik dira. Zait Sof 58. Azkaineko hobi zahar
gehienak eliza barnean dire. Zerb Azk 19. Biotz-barnean oreturik zeukan pozoia. Etxde JJ 26. Gogo-barnean
badaude iru auek. Or Aitork 324. Bizkitertian Pontak erne zagon, izkillua eskuen eta sakel barnean, badaezpada're.
Izeta DirG 74. Zure senar on horrentzat izan maitagarri eta ezti, / kanpo hoietan miraila eta etxe
barnean iguzki. Xa Odol 211. Hemen r soila erabili izan da hitz barnean. MIH 98.
v. tbn. Zby RIEV 1908, 86. Arti Tobera 282. Gand Elorri 218. Osk Kurl 199. Lasa Poem 83.
(Tras ines. o adv. de lugar). "Etxean barnean sartu da (BN-arb)" Gte Erd 41. "Otoan barnean sartu gira (BNarb)"
Ib. 42. "Duxan barnean (BN-arb)" Ib. 50. Muillatuko duzu plazer duzun lekuban barnean. INav 56.
Kristien kuntre dira / bethiere malezian / Agaramonen ikaran / Franzian barnian. 'À l'intérieur de la France'.
Xarlem 37. Ezpata sar zitzaizun / Animan barnean. "Dentro del alma". Or BM 110. Bazkal-saskia buruan artu / -
-an barnean muxarrâkin--. Or Eus 85. An barnean, lainoak ta bisutsak estalitako ur gazi zabaletan, zenbait
gauza arrigarri gertatzen ziran. Zait Plat 51.
b) (Dv). (Tras partitivo). En el plazo de, dentro de. "Hamar egunik barnean, dans l'espace de dix jours" Dv.
"Urte laburrik barnean ikusiko dugu (BN-lab), hamar urtheren barnian hil zen (BN-ciz)" Gte Erd 41. v. supra
(II, 3), BERA BARNEAN (b). Zundaz miraturik ea non den athereneko punta, zeiña baita deus gutirik
barnean, berze buia izanen den trebesean. INav 130. Eta orduban izanen duzu barratxoa trebesean edo deus
gutirik barnean suestean estean laurdenenan. Ib. 126. Nola nahi den ere, bigarren pontu huni daronson guzia,
hirur egunik eta bi gauik barnean, gehienerat ere. He Phil 516s (SP 510 hirur egunen eta bi gauen barnean).
Denbora laburrik barnean, altxatu ziren filistindarren bihotz eroriak. Lg I 255. Horrela izan ziren suntsituak, sei
urtherik barnean, alde hetako idolatra gehienak. Ib. 199. Orai ematen darotzuet edaterat ene odola arnoaren
iduriaren azpian, eta oren laburrik barnean, isuriko dut gurutze baten gainean. Lg II 254. Esku guzia bazuela
lurrerat artikarazteko Jainkoaren tenplua, eta haren erreberritzeko hirur egunik barnean. Ib. 261. Damnatu
batek ezpeza isur nigar xorta bat baizen mila menderik barnean. Dh 167. Halarik ere oren gutirik barnean
burhorekin eta arnegurekin hartaz ukhatu zuen. Ib. 213s. Urthe edo ephe laburrik barnean, nere zoriaz jakintsun
eginen naiz. Dv LEd 54. Erhiaren neurrira heltzen dira berrogoi bat egunik barnean. "Dans une quarantaine de
jours". Dv Dial 5 (It berrogei bat egunen barrenen, Ip berrogei egünen barnen). Hogoi eta lau orenik barnean
hiru edo lau aldiz nahasten dute oraino. Dv Lab 53. Hunela eginez, urthe gutirik barnean, Eskal-herri guzia
denetik bertze bat egin laiteke. Ib. 134. Gero hitzartu zuten, eskolak akhabatu eta Benizerat bilduko zirela,
Benizetik Lur Saindurat juaiteko, baldin urthe batik barnean juaiten ahal baziren. Laph 138. Arte laburrik
barnean, gizon gazte hek bertze batzu bilhakatu ziren. Ib. 80. Denbora laburrik barnean, segurki eguerdi baino
lehen, hunat ethorriko dituk. Elzb PAd 78. Biltzarre famatu harrek, bi urhte eta erdirik barnean egin zituela bi
mila eta bi ehun dekretu edo lege baino gehiago. Elsb Fram 71. Bainan denbora laburrik barnean, birjina keta
handia bildu zen Bazilizaren ingurura. Jnn SBi 98. Eta horrela ikasi zuen, urthe laburrik barnean, saindutasunik
gorenerako bidea. Ib. 121. Jinen natzaiola errozu / Bai, urthe laburrik barnean. Zby RIEV 1909, 109. Nik hitz
derautzut, egun eta gau laburrik barnean, bazter politik eta zoko garbirik argituko duela zure argiak. HU Zez
81. 48 orenik barnean etxea hustu behar zutela. Ib. 165. Bihotzeko min izigarri batek ereman du, zenbeit orenik
barnean. HU Aurp 63. Horra mende hunek, urte laburrik barnean, zer ekarriko duela daukagun. JE Bur 56. Arte
laburrik barnean, harrabots handi bat sumatzen du. Barb Leg 24.
(H). (Tras gen.). Guziarekin ere bigarren puntu hau guzia egin behar duzu luzenaz hirur egunen eta bi
gauen barnean. SP Phil 510 (He 517 hirur egunik eta bi gauik barnean). Kondemnatia ezpaliz bihurtzen
hamabost egunen barnian, hark igaren behar zian pena eta suplizioa patituko ziala [adeskidiak] haren lekhutan.
Tt Onsa 126. Zer egin nezake bada, balin baneki bizpahirur egunen barnean Jainkoaren aitzinean agertu behar
naizela? Dh 121. Egin zuen azkenian / Hainbeste, zankoez / Eta hortzez, / Zoin, egun gutiren barnian, Han ukan
beitzutian / Bizia / Eta atherbia. Arch Fab 211.
(Tras ines.). A lo largo de. "Buhameak urtean barnean pasatzen ziren (BN-ciz), gauaren barnean lan egin
zuen (BN-ciz)" Gte Erd 305.
(Tras tema nominal nudo). A lo largo de. Urte barnean begiz begi ikusten zitun landako bizitzaren
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
80

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
eginkizun aundigarriak. Or Mi I.
- BARNEANAGO. Más dentro. Ikasiz baiño sortzez barneanago idatzirik daukagu ezagueran. Or Aitork 33.
- BARNE-HANDI. De fondo ancho. Burrastatzen da molde barne handi bat eta pasta horrekin garnitzen.
ECocin 46. Etxekoen hazteko behar baita ogi, / Maira moldatzen ere Jesusek badaki; / Artharekin dagitza
mairak barne handi, / Han dezaten irina eskuz orha, garbi. Ox 68.
- BARNE HANDIA IZAN. "Barne handia du, il est très secret, dissimulé" Dv.
- BARNE HANDIKO. "Barne handiko gizona, un homme profond, qui ne livre pas aisément sa pensée" H.
- BARNE HARTU. Incluir. Eskualherriak, diotenaz, denbora hartan Espainiako aldean segurik, Saragoze
barne hartzen delarik, hedatzen ziren. Zby Pel 21. Herriaren zaintzeko / hor zira zu berme, / bainan, otoi, arrazu
[sic] / fedea're barne. Xa EzinB 109.
- BARNEA TTIPITU. Sentir náuseas. Hatik, [eriaren] menbro zaurthua agertzean, ttipitzen zaio barnea
[Franzizkori], oraino mintzo baita naturaleza. Laph 167.
- BARNEA HUSTU. a) Abandonar un recinto. Barazkariaren erdian / Amurratiak izan zian. / Borthan herots
bat dute enzuten; / Behala adixkide hoiek barnia husten, / Eta laster egiten. Arch Fab 87.
b) Expresar todos sus sentimientos. "Barnea hustu arteo mintzatu da, il a parlé jusqu'à se décharger le cœur" Dv.
c) Defecar. Ariñ ariñ joan zan ikaslearen mahipera. Gero gerrikoa azkatu, eta lurrera jatsi zituan prakak.
[...] Patxik, pirri!, parra! par! par! pun! fla fla fla, hustu zuan barne guztia irakaslearen mahi-pean. Osk Kurl
199s.
- BARNE-BARNEA. (Det.). Lo más secreto. Guri digu Jainkoak hori agertu Izpirituaren bidez, guziak
ikertzen baititu Izpirituak, Jainkoaren barne barnea ere. Bibl 1 Cor 2, 10 (Dv barne minenak).
- BARNE-BARNEAN. (Intens. de barnean). En lo más profundo. Erridau balio handikoz hirur partetan
eman zen [tabernaklea]; eta barne barnean zen santuario edo sainduen saindua deithu zuten tokia. Etcheberry
76. Zure Seme ta nere Salbatzailearen izen au, amaren bular-bularretik txintxo edan baitzun nere biotz
samurrak, eta barne-barnean zedukan. Or Aitork 59. Txominek barne-barnean senti zizun apaizgorako sukarra.
Etxde JJ 17. "Zerbait" berri mintzatzen zitzaidan lenengo aldiz, utsune ta trixturaren ondorea barne barnean
utzita. Txill Let 93.
- BARNE-BARNEKO. (Intens. de barneko). Muy profundo. Bozkarioak / Bete tuenean / Gure gogoak /
Bertuten bidean, / Ezartzen tu betan / Gure bihotzetan / Dohatsuen gozoa, / Barne barnekoa. Monho 84. Gogobarnetik
ez omen da sortzen iakiterik, barne-barneko osinean murgildu ezik. Zait Plat 120.
(Tras gen.). Entzunazu nere barne barneko oiu au. Or Aitork 305.
(Tras tema nominal nudo). Arima barne-barneko ene arreba ttikia. Iratz 167.
- BARNE-BARNERA. Muy profundamente. Oietan ba-daki, bai, barne-barnera zulatzen. Vill Jaink 35.
- BARNE-BARNERAINO. Hasta lo más profundo. Zonbat aldiz ez ditut aditu ene lagunaren solasak, bertze
batzuen ahotik! Ez dira segur oro gezurrak. Bizkitartean, ez nute nihoiz hunki barne-barneraino. JE Ber 72.
[Bigarren zatian] barne-barneraiño doa; gogo utsaren zokoraiño barrendu ta [...] azpi-zokorik ixillena
arakatzen du [...] gure mistiku garaiak. Onaind in Gazt MusIx 149.
- BARNE-BARNERAT. Intens. de barnerat. Iñigoren soa aspaldian sartua zitzaion barne barnerat. Ardoy
SFran 109.
- BARNE-BARNETIK. a) Desde lo más profundo. Barne barnetik kantari, egun sentiko argira, / urrezko
larratxorijak egaz dagije ortzira. "Desde mi corazón". Laux BBa 32.
(Tras gen.). Zure bihotzaren barne-barnetik oihu egiozu Jaiñkoari. He Gudu 101. Gizonaren barnebarnetik
sortu da Alde ta aldi orotan azaltzen baitu gizonak oiu samin au. Vill Jaink 124.
b) Por dentro, en lo más profundo. Gixontto onek, alegiten nuan Zu Iainko aundiena ta bakarra asmatzea,
barne-barnetik: ustel-eziña, uki-eziña, alda-eziña. Or Aitork 153. Erran ba-duzu garbituko zinuela zure burua,
bainan barne barnetik bertzerik pentsatzen zinuen. Larz Senper 40. Gazte baten bihotzaren berri barne barnetik
zakien Saindu bat. Ardoy SFran 92.
- BARNE-BARNEZ. Muy profundamente. Gero, barne-barnez artu dut arnasa, bakarrean iru: / gorputz
unatuak bere saria nai, oiera dei digu. Or Poem 526.
- BARNE-BELTZ. Pérfido. Takikiro gure etsaiari jarraikitzen nitzako, haren ganik zerbeit argi ukhanen
dudalako ustean. Barne-beltza, mintzo zaut ederki, bainan nik nahi nituenetarik deusik erran gabe. Prop 1887,
157. Bainan ezagun zen estakuru baten beha zagoela gizon maltzur barne beltza. StPierre 31.
- BARNE-BILDU. Recogido, volcado a la vida interior. Etzare sekulan izanen debot eta barnebildua, ez
baduzu ikhasten zure buruaren gainean atzarririk egoten. Ch Imit 173 (ap. DRA).
- BARNE EMAN. Incluir. Sasi zen han artean Baiona inguru, / Ematen dugularik barne Hiriburu. Hb Esk
85.
- BARNE-ESKAS. Sensación de estómago vacío. Gau-erdi irian, eriak, barne-eskas handi bat senditu-eta,
galdetu zion zerbitzariari eman zezola jatera zerbeit-bat. Prop 1895, 189.
- BARNE GAIZTOKO. Malvado, de mal fondo. "Barne onekoa da ala gaixtokoa? est il foncièrement bon ou
mauvais?" Dv.
- BARNE-GALDU. Pérfido. Aldi huntan buruzagiak samurtzen zazkote, laidostatzen dituzte, erranez jende
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
81

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barne-galdu batzu direla, ez dutela zeren beldurrik ukhan, heien hitza dutenaz geroz. Prop 1884, 247.
- BARNEGO. v. BARNERAGO. Goza gaitezen, Maite, / ta goazen zure doaiz asetzen / ur gardena darion /
mendi-muiño aldera; / barnego itzalean sartu gaitezen. "Entremos más adentro en la espesura". Onaind in Gazt
MusIx 210 (Gazt 195 barnago).
- BARNE IZAN (Dv). Tener parte, participar; estar incluido. "Ohointza hortan barne da hura ere" Dv. "Obra on
guzietan barne da" Ib. Cf. BARNE SARTU. Alegia, arako egi aren inguruko izketak, ez Urlia yaunak
bakarrik, baizik-eta euskeltzale guztiok egin oi ditugula, "Lizardi" berbera barne delarik. Ldi IL 91. [Folklorea]
lanezko esperientzietan, ohituretan bildu dituen jakitateak dira, eta bere metafisika gogoeta eta mitologia
erakusten dizkiguten ipuinak barne diren bezala, joku eta lanaren tankera zaharrak teknikaren aldetik barnean
daude. Mde Pr 41. Lurra, berriz, mukuluki oro, zeru mukuludun au ere barne dala, artatik sorkari oro, ageri
dan eta ez dana, egin zedin. Or Aitork 361. Itsurat punitzea ez duk aizu, nonbrean hobendunak barne izanen
direlakoan. Larz Senper 24. Ez zaigu, ez hurrik eman ere, esku hutsik azaltzen. Hor dugu hiru liburu lodi eta
aberatsen, tesia barne dela, lekukotasuna. MEIG IV 112.
(Con izan elidido). Egun guzietako gudu eta guduxketan Iñazio bethi barne, Iñazio bethi buruan. Laph 5.
Bederatzi bagira hemen; hea nork duen orai, bederatzien izenak barne, kobla bat botako? Ox 204.
- BARNEKO (Lar, Dv, H). Interno, de dentro; íntimo. "Intrínseco" y "penetral" Lar. "Barneko ülhündüra (S,
Foix), défaillance de l'estomac" Lh. Cf. barneko. Zeren hark guzia ikhusten baitu, eta hura baita gizonén
barneko pensamendu sekretuen ere iuje. Lç Ins D 2v. Ezen zer iudikatzeko dut nik kanpoko diradenez ere?
eztuzue barneko diradenéz zuek iudikatzen? Lç 1 Cor 5, 12. Ezen atsegin hartzen dut Iainkoaren Legean barneko
gizonaz den bezenbatean. Lç Rom 7, 22 (He, TB, Ol, Bibl barneko gizon; Dv gizon barrenkoi, Ker barruko
gizon, IBk barne-gizon). Barneko arrapostiak dio: zoazte paseura, etzutiet ezagutzen. Tt Onsa 72. Iauregi haren
barnian balin bada garnisone on bat [...], barnekoak trufatzen dira kanpokoez. Ib. 64. Iakiteko duzu, nahi
baduzu sarthu Comesen, guardia egizu barneko baxei, zeiñak baitaunza noroesterat zabalsko. INav 14. Kanpoko
etsaia lauster da garaitu, barneko gerla iraungitu denean. Ch III 13, 1. Errezibitzen tuzte konbertitzeko behar
dituzten barneko eta kanpoko lagunza hainitz. CatLav 95 (V 55). Barneko bakea galdu dukegunean, hunen
kobratzeko indar eta ahal guziak enplegutan eman behar ditugu. He Gudu 150. Mintza gaitezen orai,
tentazionearen ordu bereko gauzez. Berehala ikhusi behar da, ea hura altxa-arazi duen kausa, barnekoa ala
kanpokoa den. Ib. 113. Dohatsü dira, begiak, kanpoko gaizer zerratürik eta barnekuer unsa idekirik daudianak.
Mst III 1, 1. Jainkoa inozentziari eta barneko garbitasunari darraikola. Lg II 182. Badea neor barneko
mobimendier edo grazia aktüalen inspirazioner erresistitzen edo kontra egiten dienik? CatLan 64.
(s. XIX) Bakea laster ein baladi, / kanpoan tugun etsaiekin, / Barneko etsaien temari / Baginakike zer egin.
Monho 66. Behar da izan bere bekhatuez egiazko urriki bat, urriki surnatural, barneko, jeneral eta guzien
gaineko bat. Dh 143. Zenbat urriki beraz, zenbat bihotz-ukhaldi, zenbat barneko asiki min, bere jaidurei eman
diotzaten nahikaren gainean? Ib. 193. Karro bat behin zioan, / Zahar, andere eta frailez kargatua [...]. /
Barneko yendeak oro yautsi ziren. Gy 178. Illhuntze batez zagola putzu baten hegian, / illargi bethea ikhusten du
barneko ur garbian. Ib. 55. Hain da gorphutzarentzat on sosegu barnekoak. Ib. 25. Aingeruak mandatari eta
lagun, sainduak bitarteko, eta horiekin batean bihotz-heldura edo barneko argi eta irrits onak. Dv LEd 55.
Angelesa barneko minek iresten hari dute, bi sinhestetan da, eta biek dirauteino, ezduke onik. Hb Egia 118.
Behar da sinhestea ahoz erakhutsi [...]; barneko sinhesteak behar du kanporat agertu. Ib. 109. Herrixka baterat
jo zuen handik, barneko min batek setiatua, zango eskuina herrestan. Laph 58. [Oraiko neskatxek] balakite
bederen barneko lanetan, / Jatera preparatzen bere tenoretan. Elzb Po 220. Bihotza gaindi egina barneko
kontsolazionerik gozoenez. Jnn SBi 12. Xahütarzünak emaiten deie barneko indarra eta kanpoko edertarzüna. Ip
Hil 47. Kanpoko ala barneko etsaiei ihardukitzeko. HU Aurp 199.
(s. XX) Neguak supazterra dako manatzen Eskualdunari, barneko lana, familiako bizia. JE Bur 75. Barneko
argiak hilen dituzte, kasik oro, edo kanpoko leihoak nunbait-han hetsiko. Barb Sup 122. Barneko ilhundura
dezakea gorde? Ox 77. Aitortzen zian ogen handia üken ziala gezürraren erraiteko beharrüniala eroriz, bena
etzian sendi barneko minik. Const 20s. Herri pobre bateko / meria zitaken, / Barneko zoladura / lur hutsez
baitzuten. Etcham 61. Oiuka kanpokoek amor eman zezaten eta barnekoek geroago eta saminkiago, ezetz. FIr
141. Betikorra bailitzan barneko irritza. Laux BBa 54. Barneko maite lei au eusko elertiari onurakorra zaio.
"Anhelo interior". Aitzol ib. VIII. Geroz ere bialdu dut "LIZARDI gurean", ederragoak bildurrez utzita.
Barnekoegiak iduri. "Por parecerme demasiado íntimas". Or BM 14. Oso sandu agertu nai baitzuten gizonen
aurrean, barneko sandutasunaz ardura gutxi zutelarik. Ir YKBiz 128. Nola baitaki [debruak] fruituari kalte
gehiago egiten diola kanpoko aire tzarrak baino barneko harrak, Elizari harrak igorri ziozkan: heretikoak. Zerb
IxtS 99. Mandeuli, ez liztor, ez eltxo, ez euli, / barneko musika naiz entzun-egarri. Or Poem 531. Zein gaiñeko
zeran gaiñekotan eta zein barneko barnekoetan! Or Aitork 190. Alperrik. Kanpoko zarata da ura, ta oso
barnekoa gure ixillunea. Txill Let 90. Neskek ama lagundu behar zuten barneko lanetan. Muthikoek aita.
JEtchep 16. Gizona arraiazko galtza luzekin eta emakumea barneko janzki zuriak agerian! Osk Kurl 216. Galdu
du sekulakoz barneko bakea. Larz Senper 106. Emaztea barneko ardangelan sartua da. Gazt MusIx 155. Eta
jendea sekulan baino gehiago harritua... nola eskutik joaiten ari zen misionest saindua... barneko su batek errea
bezala. Ardoy SFran 252. Ez diete itzaltzen barneko su hura. Xa Odol 250.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
82

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
v. tbn. Egiat 262. Jaur 152. Iratz 136. Arti Tobera 273. Zait Plat 87. Vill Jaink 106.
(Tras gen.). De dentro de. (En algún caso no está claro si debería hacerse la bipartición [-ren barneko] +
[sust.] o por el contrario [-ren] + [barneko + sust.]). Fariseu itsuá, xahu ezak lehenik koparen eta plataren
barnekoa, haién kanpokoa ere xahu dadinzát. Lç Mt 23, 26 (Ol -en barnekoa; He -en barneko aldea, TB, Echn,
Ip -ren barnea, Dv barnea, Ur -en barrenean zegoana, Leon barneko aldea, IBk -en barrengo aldea).
Konzienziaren barneko plazeraren aldetik. Tt Onsa 73. --Zer deitzen düzü Mesia? --Krist, edo Jaunaz berekatia,
zoin sakratü baitü bere Jinkotarzünaren barneko indarraz. "Par l'onction intérieure de la divinité". Bp II 15.
Aditzen tu guziak eta ezagutzen gure barneko gogoetarainoko guziak. CatLav 27 (V 21). Ikhusten duzue beraz
zuen barneko xede gaixtoaz mintzo naizela. Lg II 200. Ezaitezela geldi bihotzaren barneko amodioan, zure
karitateak behar du izan efetuzkoa eta obrez konpañiatua. Mih 52. Guhauren barneko sakrifiziuaz. CatLan 83.
Hari erakhuts bere barneko plegu ta sentimendu guziak. Dh 59. Gain-behera ematen zaio bertzaren barnekoa.
Dv Lab 51. Badakit nihork ez bezalako ideiak dabilzazula buruan. Zerentzat ez darotazu zure barneko berri
erraiten? Laph 25. Piarresek erakutsi zarotan ophorraren barnekoa. Elzb PAd 69. Haritzaren barneko zabor
hek. Jnn SBi 93. Zuk aithortu gabe ikhusten dut zure barneko mina zer den. Arb Igand 107. Elizaz eta elizaren
barnekoez jabetzen. HU Zez 126. Gizon basaren barneko zorionik erhoena. JE Bur 150. Mundu guziak jakin
zezan ixtudiant frantsesekin etzela bizitzerik, bazter guzien nahasle zirela eta Alemaniaren barneko etsai gorde
gaixtoenak. StPierre 36. Ez jakin D'Esquer-ek etzianez bere barneko mina zeren lege berriari jarri zen. Const
25. Orduan gindezke gai eskuararen aberastasuna negurtzeko eta aren barneko erraietan barna ilunpetan ez
ibiltzeko. FIr 165. Nahuzu jakin ene barneko berri? JE Ber 80. Juale otsak entzuten dozuz, / il-juale itunak. /
Euren ziyua ez dazau baña / zeure barneko alaitasunak. Laux BBa 84. Nola sortu ta aunditu dan Eliza bere
barneko indarra pixkaka. Ir YKBiz 179. Ontatik, animaren barneko indarrera [nentorren]. "Ad eius interiorem
vim". Or Aitork 176. Gaitzi zitzaidan bolada artan nere barneko lillura zoragarriak gorputzaren bidez azaldu
bearra. Txill Let 90. Elizari eztagokio arimen barneko gauzez epaitzea. Vill Jaink 105. Adinerat heldua duzu
[alaba]... Horren barneko berri nahi nuke jakin, bere ganik. Larz Senper 44. Gerri-lotu nahi duen bere barneko
zerbaiten aurrean. MEIG IX 134 (en colab. con NEtx).
(Tras tema nominal nudo). Aditzera emaiten eta deklaratzen drauku, ezen eztuela nahi kanpotiko
konfesionez hura Iainko eduki dezagun solament, baina bihotz barneko afekzione egiazkoz ere bai. Lç Ins D 2v.
Irla barneko eskilla-dorre xumea. INav 79. Sin sinés adoratzedút orrén Majestadea presénte aditzen ta
ikustenduéna dén guzía, biótz barnékoak ére. LE Ong 32v. Afrika barneko berriak. Prop 1883, 65. Handik gero,
Montbrison, Frantzia barneko hiri baterat, ekarri zuten. HU Aurp 45. Nork erran dezake nola dabilan gure buru
barneko alha? JE Bur 21. Han, ezkaratz-barneko athe hartan. JE Ber 57. Atera zen bere gelatik etxe barneko
ezkaratzera. FIr 139. Eta, zaku barnekoak ihardesten dio: --Erregeren alabarekin nahi naute ezkontarazi.
Bainan nik ez dut nahi, eta urera botatzen naute. Barb Leg 133. Gogo-barneko egamiñak. Aitzol in Ldi UO 5.
Etxekoandre ernaiari zegokionez, egoki bananduta zeuzkan Josebek etxe-barneko eginbearrak. TAg Uzt 110. Oi
ene bihotz barneko Jainko maite-maitea! Iratz 109. Ez dezon irakurtzaileak hemengo Euskarari hurbilegitik
beha. Ez da Azkaine Azkainekoa. Badu Senpere eta Sarakotik. Badu Lapurdi barnekotik. Zerb Azk 5. Eliza
barneko hobieri behatu behar bada. Ib. 16. Gu giñauden etxe barneko baratzera. Or Aitork 231. Aldi bakan
batzuetan izan ezik, etziran ibilten Patxi ta bere lagunak Arrigorrieta barneko kaletatik. Osk Kurl 159. Geltoki
barneko leiho ttikian. Ib. 111. Etxe barneko egoitza berezitan. Zait Plat 112. Gizonak ba-du etxe-barneko berezi
ori. Vill Jaink 103. Argi lerroraiño berez iekitzen diranak (zuaitzak) antzuak izaten dira noski (fruktu gabekoak),
alare sendo ta alai eraikitzen dira lur-barneko indarrarekin. Ibiñ Virgil 83.
(Tras inesivo indet.). Cf. BARNEN. O Jesüs ezinago maithagarri zirena, zure ezin aiphatüzko berthütez,
eta zure etxen-barneko etsenplü ederrez zuretzat lürrian haitatü düzün familia konsekratü düzüna. Ip Hil 267.
- BARNEKOAK AURTIKI. "Barnekoak arthikitzea, vomir" Dv.
- BARNEKO ALDE. Parte interior. v. barnealde. Erradan badu irla bat zeiñak pasaia ona baitu barneko
aldetik. INav 100. Xahu zazu lehenik xoperaren eta plataren barneko aldea, kanpoko aldea ere izan dadintzat
xahua. He Mt 23, 26 (Lç -en barnekoa; TB, Ip, Echn -en barnea, Dv barnea). Xotxaren axalak eta basatearenak
barneko aldetik bardinean behar dute ezarri. Dv Lab 383. Zoinek kanpoko altetik urdu baitei pollit gizoner, baia
barnekotik daude beterik il drenen ezurrez. Hual Mt 23, 27. Fariseo itsua, garbizazu lenbizikorik barnekoaldetik
kopara eta platera. Samper Mt 23, 26. Barneko aldera sarthu denean, behatzen diat ongi emazteki hori. Elzb
PAd 49. Ezarri zituzten, trebes, zenbait mahi, hetarik baten gainean printze ttipia yarriri, eta Erregina, Printzesa
bere alabarekin, barneko aldean. Elsb Fram 99. Hango leihoetan ezarri zituzten, erregeren beraren bistan,
burdin barrak, eta gero, heien barneko aldetik, taulazko traba suerte batzu. Ib. 106. Etxe hek guziak, eliza eta
fabrika, hamar hektara eremu inguratzen dituen harrasi gora baten barneko aldean dira. JE Bur 198. Gizon ura
atarira urbildu zelarik gureak laster egin zuen galbide artarik barneko aldera. FIr 139. Zoroak, kanpoaldea egin
zuenak berak ez al du barneko aldea ere egin? Ir YKBiz 273. Hesiz barneko aldean zaudeneko. Osk Kurl 145.
Beraz, ene lehen pertsua leihoaren kanpotik eman banuen ere, hortik laster hasi nintzan barneko alderat ere
sartzen. Xa Odol 39.
- BARNEKO IZAN. Estar incluido. v. BARNE IZAN. --Bakarrik, ala, eskudunari dagokionez, bidaide
kopuru aundiz ote zioan? --Aitzindaria barneko zala, guziak bost, burutik buru. Zait Sof 78.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
83

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BARNE-NAHASGARRI. Nauseabundo. Bainan ospitaleko aintzindariek etzioten uzten egitera barnenahasgarri
diren lanetarik deusere. Jnn SBi 91.
- BARNENEAN. Profundamente, en lo más íntimo. Baiñan judutar leiala da barnenean halako dena; eta
egiazko zirkonzisionea bihotzekoa da. He Rom 2, 29 (Lç barnetik).
(Tras gen.). En lo más hondo de. Bururakizun onek aznai bizia zemaidan biotzaren barnenean. Or Aitork
92.
- BARNENEKO. (El) más interior. Horla andre batzuek ere / Ihizira illkitzen dire; / Bertzen arropak soiñean,
/ Arranyu ederrenean, / Ez dutela falta deusik, / Barneneko linya baizik. Gy 23s.
- BARNENERA. (Tras gen.). A lo más hondo de. Ai, ai, zer zurubitan bana ietxi naiz ipernuaren barnenera.
Or Aitork 62.
- BARNENETIK. De lo más profundo. Lo berean zeudeneri, barnenetik gaiñenera zetorkien gau ezin-yasan
ua, batzutan izukari-bildur zitzaien. Or QA 58. Ene gogoeta sakonak ene zarpilkeri guzia barnenetik begien
aintzinean eman zidalarik, ekaitz izugarria sortu zitzaidan, negar-euriarekin. Or Aitork 207.
- BARNEN (AN-larr-ulz, S; Lar, Lecl, Gèze). Ref.: Lrq; Echaide Nav 273. (Inesivo indet.). v. BARNEAN. Tr.
Usado por autrores suletinos y algunos meridionales modernos como Orixe, Lizardi o Zaitegi. a) En el interior.
"Dentro, estar, poner, barrenen, barnen, barruan" Lar. "Barnen gaude" (AN-ulz) Echaide Nav 273. Paubriak
barnen eta kanpoan, lekhu orotan ajutatzen eta sustengatzen zutian. Tt Ar 122s. Dohatsü dira osoki beharri,
kanpuan herots egiten dian botzari beno lehen, egia barnen erakusten dianari behatzen direnak. Mst III 1, 1.
Bena barnen deizüt / oro esplikatüko. Xarlem 742. Gai oroz barnen sar enendin, borthak dereitak esteki. Etch
242. Othoi, eztezazula hitzik erran / Barnen ez kanpoan. Arch Fab 133. Harrak hoietarik elkhitzen dira, eta
egiten dütie mallak, berak barnen egoiten direlarik. Ip Dial 20. Etxiak tellaz diren lekhietan, asmatzen badie
jatekorik barnen, huna zer egiten dien. Tellen arteko murtera phorrokatzen die barnen sartzeko. Ib. 31 (It
barrenen, Ur barruban, Dv barnean). Lur santia erdira bedi / ni ere barnen sar nadin. Balad 93. Nihauk ere
badakit zer zian botillak barnen. Const 22. Erriak arrotzen zuen auts-laño-tartean kuzkurturik, belaunak bi
eskuen tartean, eta lotsagarriro garaitu izanaren naigabea barnen. Or Mi 14s. Auznar ditzadan luze / barnen
duten egiz. Or BM 104. Emaiarekin gogoa barnen / argi nabari daiteke. Or Eus 82. Barnen aldiz harrihabez /
dügü gothor süstengatü / Harriphikatü bobeda, / zola ere harristatü. Casve SGrazi 70.
(Precedido de ines. indet. o adv. de lugar). "Hemen barnen, céans. [...] Barnean, dedans" Arch Gram 154.
"Otoan barnen sartü gira (S)" Gte Erd 42. Elizan barnen edo kanpoan erranik. Tt Onsa 41. Obra hon bat
egun egin duzunian, grazian barnen. Tt Arima 23. Zure xoxan barnen edirenen düzü, kanpuan hanitxetan gal
ziniruana. Mst I 20, 5. Bai, ikusi zutut / nik zu segurki heben, / bena utzi zuntiedan / biak sukalten barnen.
AstLast 26. Eta hirin barnen / Erho behar dütügü. Xarlem 1301. Ezari nahi zütiet / Jauregi batetan barnen /
paseiatüren ziradie / zien libertatian heben. Ib. 1387. Sü batetan barnen beitira / hurak erratzen. Ib. 170. Bestela
Bordelen barnen / Bertan ait erhaiten. Ib. 413. Egün haietan ixilik egon zite egina ahalaz ihureki minzatu gabe,
zihaurtan barnen sarthürik. UskLiB 79. Enthelegatzen dit Jinkua ofentsatüz dügün dolümena bihotzen barnen
ükhen behar dela, eta ez solamente ezpañetan. CatS 84.
(Tras ines. sing. det.). Batzük die [Purgatorioa] lürrian barnen jarten, berzek airian. Egiat 178. Ordian ezar
dezegün / gogo bihotzian barnen, / Ez daitekiela jadanik / bizipide hunik heben. Casve SGrazi 62.
(Tras gen.). "Erriain barnean dago (AN-egüés), errian barrenean (AN-ilzarb), barnean (AN-olza), barnen
(AN-olza)" Bon-Ond 166. Cf. Or Eus 123: Besteren barnên bildurra sar nai. Diradiala berthüdiak artzaiñak
bere arrotzen bihotzaren barnen jarri behar dütianak. Egiat 196. Gathulu zabal baten barnen / Moillia hori
ezari zien. Arch Fab 145s. Küskiaren barnen diren harrek oso osoki zia üdüri die. Ip Dial 7. Hunla baratzen
dira elderrezko zarpa baten barnen. Ib. 6. Luze-itotako Ondaurtz-miñak / eztanda zegien... / Nork-bere barnen /
nabaria, mintzoz dute yazten. Ldi UO 45. Orren barnen baititut beste enparauak. Zait Sof 122.
(Tras tema nominal nudo). Emen daukat oro; etxe-barnen nagon. Or BM 128. Nere buru barnen / zaute
zuek ere bihotz arimetan. Ib. 136.
b) (H). (Tras ines.). Dentro de, en plazo de. Haur sorthü berri bere manü pekoak, zortzi egünetan barnen
batheia eraziten eztütienak [eskümükatü berhezi dira]. FPrS 26s. Thenpora llabürretan barnen zurekilankuak
egin dikezü. Mst I 23, 1. Harek [Jinkoak] diala Ekhia egin 140etan lürra beno handiago dena, manhatü dereiola
zer orenetan barnen 12 milion lekoa egin letzan. Egiat 251. Ta oren batetan barnen bide gehiago egiten diela
eziez zaldün batek ezpeitiro egin 1726 urthetan. Ib. 251. Denbora aphüretan barnen / Izanen iz galdürik. Xarlem
771. Denbora gutitan barnen / Gauza hori izaten da. Arch Fab 115. Behar züntian phozü horrek bi orenetan
barnen eho, miraküllü bat düzü orano bizi ziren. Ip Hil 152.
(Tras gen.). Denbora llaburren barnen / Otso humeak handitu ziren. Arch Fab 141. Lau edo bortz egunen
barnen / Segur zielakoz sokorriak / Ziatiela juntatiak. Ib. 213. Erhia bezain lodi egiten dira berrogei egünen
barnen. Ip Dial 5.
- BARNEON. (Inesivo con art. de proximidad). Sar adi barneon, ago Iainkoari. "Entra en este interior". Or
BM 138. Atarian zakarra, / barneon biguna. Ldi UO 14.
- BARNE ONEKO. De buen corazón. "Barne onekoa da ala gaixtokoa? est il foncièrement bon ou mauvais?"
Dv. Tzarrek dute fedea oinetan ematen; / Barne oneko yendek ez hala egiten. Hb Esk 202. Nahiz gizon barne
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
84

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
onekoa den, ez da itzal-gabea. HU Aurp 93.
- BARNERA (AN-ulz, B). a) Al interior, adentro. "Sartu barnéra, entra adentro" Iz Ulz. "Sar zaite barnera"
Izeta BHizt2. "Kotxe barnera sartu gara (B)" Gte Erd 42. Orduan hura argi galdeginik oldar zedin barnera,
eta ikara zabilala egotz zezan bere burua Paulen eta Silasen oinetara. Lç Act 16, 29 (Ol barnera; He barnat,
IBk, IBe barrura). Buztin lurrak ez dio urari barnera biderik uzten. Dv Dial 44 (It barrena, Ur barruban, Ip
barna). Phutzuak nahi du itzala ura ustel dadien nahi ez bada; eta barnera botatzen bazaio ikhatza edo ikhatz
herrautsa ura garbitzen da edan ditekeen bezala. Ib. 38. Eta nola asi baitzen barnera sartzen, oiu 'in zuen,
ziolaik: Yauna salba nazazu. Echn Mt 14, 30 (Dv ondorat abiatzen). Sorgin bat sartzen zaie / leihotik barnera.
Zby RIEV 1908, 772. Sartzen dire hiruak barnera. Barb Leg 130. Sartu nintzan barnera. Laux BBa 98. Bil nadin
barnera, mintzo bat entzuki. "Concéntreme en mi interior". Or BM 124. Barnera doa. Ez pizten argirik. Ldi UO
34. Eta argi, aberats zatozkit barnera. Iratz 23. Ene! ene! berriz eta berriz ene! zein barnera sartu akidan
kakotxa orien mutur eta zoritxarron oroia. Zait Sof 94. Gure ezagumen guziak barnera biltzen baititu. Or QA
163. Eta Andre Mariak begi gozoz eta itz gozoagoz erantzun zidan barnera. NEtx Antz 51. Sartu ziren barnera
iru gizonak. Izeta DirG 119. Ondorean gorengo / artzulotara joanen gaituzu, / ondo gordeak baitagoz; / eta
barnera egiñik, / mingrana-mistela edanen dugu. "Y allí nos entraremos". Gazt MusIx 195. Begitu eidazu begi
urdin eder orrekaz nire begi txiki baltx onetara, begi onetatik barnera.... Azurm in Gand Elorri 145. Padre
Varela barnera joan eta oraindik beste hamar minutu iragan ziran. Osk Kurl 177. Ahapaldiak oraikoan kanpotik
barnera eta barnetik kanpora aldizkatuz doatzi. Lf in Casve SGrazi 14.
(Tras gen.). "Erriain barnera joan da (AN-egüés), barrenera (AN-ilzarb), barnera (AN-olza)" Bon-Ond 166.
Bere barnera aldiz so egiten badü, dela min güzietara enjogi, arimal güzietarik behardün dela ta hen
zokhorria ezpalü, hotzez hil laitekiala dü ikhusten. Egiat 265. Bainan ez dut ikhusten zerk ematen dioen urari
joitea, eta ura nondik sartzen den drainen barnera. Dv Lab 113s. Emazu biskotxaren barnera. ECocin 45.
Treinetik jautsi, igan beribil handien barnera. StPierre 12. Sartu nintzan azkenean soto baten barnera. Ib. 13.
Eta, berehala, zakuaren barnera, buruz beheiti sartzen da gizon itsusia. Barb Leg 67. Kanpotik gizonaren
barnera sartzen denak ezin dezake gizona zikindu. Ir YKBiz 226. Alako batez erabaki du, / --ala da gure mutilla--
/ itzez neskaren barnera bide / oraintxe du uste dakila. Or Eus 82. Zer dala-ta Zu, Jainko-Gizona, / gure-baita
elkorrera? / Zeru ta lurren Egille bera / aur gaiztagiñen barnera? SMitx Aranz 176. Sare mee orren barnera
zerbait sartu da, samar bat, koskorren bat. Vill Jaink 50. Ahal bezain maiz sartuko naiz, etxola, zure barnera, /
nehoiz ukatu ez derautazun bake hortaz gozatzera. Xa Odol 104.
(Tras tema nominal nudo). Eta eraman zezaten hura bere konseillu barnera. Lç Lc 22, 66 (TB bilkurat).
On-goseak gizon bat hilik ihes zegin eliza barnera, eta ezta geroz hantik atera. O Pr 32. Parabisua galdurik,
ifernu barnera behar du ioan. Tt Onsa 21. Bena errege koartak zereiton borthak zerratü ta manhü egin bere
jender eraman letzen portugesak, oihan txipi barniala, hiriaren hüillan zeniala. Egiat 159. Pikor tipi bat, dela
azi edo zizari, guti aski bidea esteko eta mutur aldera gelditzen dena gaiztatzeko, suartzeko [...] eta pozoña sabel
barnera ixurtzeko. FIr 169. Gure emaztekia sartzen da beraz etxe barnera. Barb Leg 22. Begi bijak lausoz
beterik / jausi yakuk itxas-barnera! "Al fondo del mar". Laux AB 92. Urra zazu ta xehaka / Nere bihotz idorra, /
Ur dadin odol-xortaka / Zure bihotz barnera. Iratz 110. Zoazte albait bizkorren atari barnera. Zait Sof 50. Ustelezin,
autsi-ezin, alda-ezin Ua [...] gorputz antzeko zerbait iduritaratzera beartzen nindun idurimenak, mundu
barnera ixuria edo munduz landa edatua. Or Aitork 154. Etxe barnera eraman zuan orduaria. Osk Kurl 154.
Maita igun elkar, Maite, / goazen oian-barnera. Gazt MusIx 201.
b) (En función de part.). v. barneratu.
- BARNERA EGIN. Entrar. Burnizko atea orpoetatik okertu, irautzi ta barnera egin zun. Zait Sof 93. Eta
barnera egiñik, / mingrana-mistela edanen dugu. Gazt MusIx 195.
- BARNERA ERAGIN. Hacer entrar. Illa dute zekorra, / ikullun ba zan, bizkorra. / Ari barnera eragiteko / ba
da arraultze ta ziztorra. Or Eus 168.
- BARNERAGO. Más adentro. Eta oinbeste malkoz zer eskatzen zizun, ene Iainko, itsasoz ioaten ez
nindezazula utzi baizik? Zuk, ordea, barnerago begiratu, orduko aren nai-muiña etzenun bete. Or Aitork 114.
(Barnerago egin, penetrar más). Belarriz senti oi danak barnerago egiten baitu. Gazt MusIx 169.
- BARNERAINO. Hasta dentro, hasta el interior (de). Eta Pierris urrundanik iarreiki zekión Sakrifikadore
subiranoaren sala barnerano. Lç Mc 14, 54. Egia horiek ene bihotzean zeronek, othoi, Iauna, barneraino graba
zatzu. Brtc 21. Jainkoaren aintzienan naiz; ikhusten nau, aditzen nau, ene arimaren barneraino sartzen da.
MarIl 61. Mintza zaite, Jauna, hezurren barneraino sar dakidan zure larderia. Dv LEd 101. Ene bihotzaren
barnialano sartzen zira, o ene Jinkua! CatS 119. Egia hoik nere bihotzean zuhaurek, othoi, Jauna, barneraino
landa itzazu. Arb Igand 195. Burdin-bide bat sartzen da delako fabrikaren barneraino. JE Ber 83. Ez dira segur
oro gezurrak. Bizkitartean, ez nute nihoiz hunki barne-barneraino. Ib. 72. Oi gaupetik igaiten den fraide bozen
sarkorra, / Arpegia lanoztatuz barneraino baitoa! Iratz 123. Ene aizekeriak etzun baiesten alako izketarik, eta
nere ezagumena ez zan aren barneraiño sartzen. Or Aitork 60. Gurutze apala, / gurutze apala, / gurutze zitala, /
barneraino adoratua ta / zeruraino madarikatua. Azurm HitzB 52.
- BARNERAINOKO. De hasta dentro de. Iñolaz ere au dute lege asieratik mendeen mendetaraiño zeru
gainetik lur barneraiñokoak. Or Aitork 190.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
85

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BARNERAKO. Que va hacia adentro. "Barnerako, qui est en direction ou destination" [sic] Dv. Gu
landuketa gera, ta Mistral bezalakoak etorria; gu gogoetalari, ua biozti; gure olerki edo poesia barnerakoa da
ta aiena kanpora barratzen da. Or Mi IV.
- BARNERAKOAN (Dv). "Au moment d'entrer" Dv. Ioanen zare grabaden leihorraren aldetik edo idukiko
duzu barnerakoan istiborreko aldeko leihorrarekin. INav 127.
- BARNERA-NAHI. Deseo de meterse adentro. Otoizkera oni barnera-naia esaten zaio, gure ezagumen
guziak barnera biltzen baititu, ta gure barnean sartzen gera Iainkoarekin. Or QA 163.
- BARNERANTZ. Hacia dentro. Adar zathi ttiki bati alde bietatik zorrozten zaizkio puntak, punta biko laphitz
baten itxuran. Hauxe da irularia. Jokalari bat, makhil bat eskuan duala, zirkunferentzian sartu, ta besteak
barneruntz botaten du irularia. Osk Kurl 77.
- BARNERAT (H), BARNIALAT (S). A (hacia) el interior, adentro. "Barnerat iaoaitea, eramatia" H. "Zoaze
oto barnialat (S)" Gte Erd 42. Calesgua ere egia dela, guardak jarri direla barnerat deusik sar eztadin. (c.
1597). FLV 1993, 453. Ez retenitzen barnerat, baina kanporat akhazatzen eta repusatzen. Tt Arima 53.
Eritarzun horren seinaleak dire kanpoko aldetik gogor izaitea eta barrabillak laburturik barnerat erretiratzia.
Mong 590. Hotx, emazu barnerat ele horik utzirik. AstLas 18. Guichar ziauri lot zite / Renaud gure anairi /
Arteka eraman dezagün / Barnerat hebeti. Xarlem 402. Guazen barnialat, aphür bat phausatzera. Mustafa 47
(ap. DRA). Etxerat nintzanian Añari oih'egin / Borta zabal lizadan barnilat sar nadin. Etch 358. Neskato bat da
barnerat jiten. Arch Fab 223. Sartzen bada barnerat [belharra], itxurak enganaturik, belhartegian bihurtzen da,
berotasuna hartzen du eta gozoa galtzen. Dv Lab 121s. Honia gorriko kharra zazpietan gehiago berrarazten du
erregek, eta arthikitzen ditu barnerat gizon gazteak, beso eta oinak amarraturik. Hb Egia 26. Nahas zazu urin
puxka bat kasola batian. Beroa denian, emaitzu zure tipulak barnerat. ECocin 22. Eria kanporat ezin ekharria
denean, aita handia barnerat sarrarazten dute. Laph 213. Aspaldin enereizün ikhusi begia; / Barnerat sar nadin
indazüt eskia. "Chez vous". ChantP 134. Zatozte barnerat, jauna, ur xorta baten edatera, baldin atsegin baduzue
gure or hotxaren jastatzea. HU Zez 71. Hots, haurrak, barnerat! Ox 159. Eta brist! sartzen dira [zezenak]
barnerat. Eta plazan denak nahastekatuak gizonekin. Zub 111. Ukondoez leihoetan bermatuz, lepoa luzatzen
dute barnerat, zer guzier behaka. JE Ber 20. Huna nun dardaraka barnerat joan naizen. Iratz 87. Baderamate
ikuslea barnerat. Zerb Azk 11. Bere zazpi egin-ahalak egiten ditu barnerat utz dezatentzat, eta nekatzen du
atezaina bere eskariekin. Mde Pr 103. Bi aldetarik hartuta ereman zuten barnerat. JEtchep 101. Barnerat
sartzen nuk. Larz Iru 126. Ixilduxe ziren batez, hor, kasik nihaurek nahi ez nuela, bota nioten [bertso] bat
leihotik barnerat. Xa Odol 37.
(Tras gen.). Egia da bazuela bere egoitza ttikiaren inguruan harresi bat, eta etzela emakumerik sartzen
harrasi harren barnerat. Jnn SBi 86. Ttuku ttuku ereman zuten, bihotza erdiraturik ginaudelarik oro heier beha,
ondoko geletarik baten barnerat. JE Bur 136. Huna nun giren sartuak komentuaren barnerat. JE Ber 55. Jon
Doni Petri zapartaka ari zen, zakuaren barnerat ez joan nahiz. Barb Leg 67.
(Tras tema nominal nudo). Jerusalem barnerat / orai deramate. Zby RIEV 1908, 212. Bainan, nola
ezpaitzen ohore gose, ihesi egin zuen bortu barnerat. Jnn SBi 61. Doazila Frantzia barnerat. Han kausituko
dituzte herri anitz, eta herri handiak apez bakar batekin. HU Zez 31. Behakoa beltz, dirdira leunekoa, beribilbarnerat
ikherkan derabilana begiak guti igituz. JE Ber 21. Iduri luke kasik bi hobi hauk bederen kanpotik
ekarriak direla eliza barnerat. Zerb Azk 15. [Otsoak] oldar egin zuen sasi-ondo barnerat. Mde Pr 93. Eta horra
nun duen bere erhia usua zarion zauri batean sartzen eta begiak hetsirik aho barnerat eremaiten! Ardoy SFran
129s. Noiz eta uhain handi batek itsaso barnerat igorri zuen. Ib. 211.
- BARNERAT EGIN. Meterse, introducirse. --Erori ez ote zauntzun mina? --Norat eror zitaken? --Sobera
zituen erroak zail eta barna lotuak, azkarki. --Barnerat egin balautzu? --Ez, eta ere. Gogorra zen eta handia.
HU Aurp 185.
- BARNERATEKO (Dv). Interior. Afrika barneratekoan. Prop 1883, 262 (ap. Dv; la ref. es incorrecta.).
- BARNE SARTU. Meterse (en un asunto, etc.). "Ez naiz tratu hortan zurekin barne sarthu nahi, je ne veux pas,
dans ce traité, entrer en societé avec vous" Dv. Cf. BARNE IZAN.
- BARNETIK (BN-arb). a) Por dentro; (fig.) interiormente. "Etxe hori [...] barnetik ederra da (BN-arb)" Gte
Erd 43. Bekhatuiak eskuinetik minzaturen publiki: / "Hire kontra heben gituk ihaurorrek eginik". / Gaizkienik
kontra date konzienza barnetik. 'Ce qui attaquera avec le plus d'acharnement, ce sera la conscience, à l'interieur'.
E 55s. Ezen koparen eta plataren kanpoko aldea xahutzen duzue: baina barnetik dirade arrauberiaz eta ekzesez
betheak. Lç Mt 23, 25. Gero ikhus nezan thronoan iarririk zegoenaren esku eskuinean liburu barnetik eta
kanpotik skribatu bat, zazpi ziguluz zigilatua. Lç Apoc 5, 1. Baina hura da Iudu, barnetik dena: eta
zirkonzisionea da, bihotzetik dena, spirituan ez letrán. Lç Rom 2, 29 (Ol barnetik; He barnenean, TB, Dv
barnez, Ker barrutik, IBe barrundik). Hik eure Spiritu sainduaren dohainak eta graziák hala egunetik egunera
emenda eta augmenta ietzaguk, non barnetik gure bihotz guziaz gure hogena eta iniustiziá ezaguturik, egiazki
dolu eta desplazer baitukegu. Lç Ins A 1v. Bada sumisione hori egiten du barneti eta kanpoti gure Jinkoari
orazione mentalaren & bokalaren moienez. Tt Arima 5. Barnetik barura konplitu izatekoz, nezesario da barur
egilia den grazian. Ib. 61. Hek ematen tuste kanpoko argiak; baiñan zuk argitzen tutzu barnetik gure spirituak
eta bihotzak. Ch III 2, 2. Bestela nula ziteke izan enetako, eta ni zuretako, ezpazaude barnetik eta kanpotik zure
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
86

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
boronthate propi orotarik bilaizirik. Mst III 37, 1. Orozbat jende latz kanpotik ageri diradianak barnetik dirade
ezti. Egiat 266. Bere krimak beiterie egiten barneti jatia / Galerazi beiterie, zelialako tritia. Etch 628. Begirizie
profeta faltsietarik, zuñ ardi larrüz estalirik jiten beitzaitzie, barnetik aldiz otso ehelegatü batzü dira. Ip Mt 7, 15
(Hual, Samper, Ol barnetik; Lç barnean). Xa¸) ditzazu lein barnetik basua eta platera. Hual Mt 23, 26 (Samper
barnekoaldetik). Burrasta zaitzu arinki barnetik. ECocin 41. Barnetik eri dena / sendatzera prest da. Bordel 171.
Zu ere, printze gaixtoa, errabian banetik. Zby RIEV 1908, 420. Gisa hortan, eta barnetik ere jakintsütüz,
Jinkoak ezaguterazi zeien Apostolier Maria hiletarik phiztü zela. Ip Hil 206.
(s. XX) Oinetan, kautxuzko zapata lodi batzu, barnetik ilearekilakoak. JE Bur 113. Ezagütürik barnetik
baziala apezgoalako ekardüra osoa. Const 15. Edarikoiek naiz sendo iduri, erdolla barnetik dute. FIr 175.
Behinik behin, olhetako labeak berotuaren ariaz barnetik erreak eta janak izaiten ohi dira hiru ilhabetheren
buruko. JE Ber 83. Farisauak, beste yendeak baño xerrenda zabalagoak zeramazkiten, legea betetzen besteak
baño zintzoagoak zirala erakusteko nonbait. Itxuraz bai, baño barnetik... Ir YKBiz 398. Zur lanthu legunez egina
[arka], barnetik eta kanpotik bikeztatua. Zerb IxtS 13. Gizon baten burua zulatu eta barnetik ikusi al bageneza.
Vill Jaink 129. Noiztik izerdiak bustitzen ditik arropak kanpotik eta barnetik xuko uzten? Larz Senper 64. Akitua,
lehertua, iduri jadanik higatua, barnetik errea, Erromarat heldu zen. Ardoy SFran 136. Bortia lehen lehena /
hebenko ardientako, / Haitia diagü barnetik / horien arraberritzeko. Casve SGrazi 100. Bainan barnetik etzaut
ixiltzen hisiaren oihartzuna. Xa Odol 265.
v. tbn. AstLas 24. CatS IV. Brtc 225. Etcham 167.
(Tras gen.). Amurekatik [fraide baten bizitzia] bere barnetik izan dadin, kanpotik gizoner üdüritzen zaien
bezala. Mst I 19, 1.
(Tras tema nudo). Sultanekin herri barnetik zebiltzelarik, harrituta gelditzen ziran danak zakurrote
izugarria ikusten zutenean. Osk Kurl 159.
(Tras instrumental). Eztuk eginen hartan obrarik batre, ez hik, ez hire semek, [...] ez hire abrek, ez hire
borthez barnetik den estranjerek. Lç ABC A 6r.
b) (Urt I 6, Lar), BARNETI (S ap. Lrq). a) De dentro, del interior (sdos. prop. y fig.); a través del interior. "Ab
intro, barnétik" Urt I 6. "Dentro, salir de, barrenetik, barnetik" Lar. "Barneti, hors de l'intérieur, (en sortant) de
l'intérieur" Lrq. "(En passant) par l'intérieur" Ib. Ezen barnetik, gizonén bihotzetik ilkhiten dirade pensamendu
gaixtoak. Lç Mc 7, 21 (TB, Dv, Ol, Leon, IBk, IBe barnetik, He -en barnetik; Or barrundik, Ker barrutik).
Utziko dut nik gakoak atean, edo zarratuko duzu atea barnetik. Volt 170. Gaztelu haur kanpotik eta barnetik
asetiatu da. Tt Onsa 65. Bozki behar direla hartu Jainkoak barnetik eta kanpotik egortzen darozkigun gaitz eta
atsekabe guziak. Lg I 313. Ordean zenbatak ez dire gorraena egiten diotenak barnetik mintzo zaioten boza
salbagarriari! Lg II 274. Kanpotik eta barnetik / Gare maiz atakatuak. Monho 72. Obedi zozu legeari: / Ken
zazu barnetik herra. Ib. 132. Etsai muthiriz eta kruelez inguratuak barnetik eta kanpotik. Dh 219. Ürx'aphal bat
badügü herrian trixterik, / Nigarrez ari düzü kaloian barnetik. Etch 70. Baderro fier barnetik: "nere troparekiñ
illkitzera nago". Gy 238. Barnetik erraiten zion botz batek, ez zuela Jainkoak harat deitzen. Laph 92. Bulharrak
ere errotik / trukesez zaizko khenduak, / Gibel-erraiak barnetik / kanporat dilindatuak. Zby RIEV 1908, 418.
Jandarma batek bere aneia ixtudianta buruz-bnuru eginik barnetik kanporatekoan. HU Zez 162. Oihüz hasi zen
barnetik: "Etchegoyhen! haigü bazkaitara, hire haidürü gütük". Const 39. Barnetik landa, o zein ilhun den
kanpoan! JE Ber 97. Egunak iges-eta ots-dagit barnetik. "Clamo desde el fondo de mis entrañas". Laux BBa
126. Barnetik, gizonaren biotzetik ateratzen dira gogoeta gaiztoak. Ir YKBiz 227. Gaxuxa barnetik ateari pusaka
ari zelarik. Zerb Azk 107. Nik eta au irakur dezatenek oro gogo-eman dezagun zein barnetik dei egin bear
dizugun. Or Aitork 40. Etxe arroatua, / oi zer gauza beltza! / Barnetik eskastuak / jateko ta moltsa! Mattin 52.
Ahapaldiak oraikoan kanpotik barnera eta barnetik kanpora aldizkatuz doatzi. Casve SGrazi 14.
v. tbn. Hb Esk 50. Arb Igand 87. Etcham 115.
(Tras gen.). "Erriain barnetik etor da (AN-egüés), barrenetik (AN-ilzarb), barnetik (AN-olza)" Bon-Ond 166.
"Otoaren barnetik oihu egin zitan (BN-arb, S)" Gte Erd 41.
Miresteko da nola eztuzun bihotzaren barnetik uzten ene ganat zure burua. "Ex toto fundo cordis". Ch III 27,
1. Ezen gizonen barnetik eta bihotzetik ilkhitzen ohi dire pensamendu gaixtoak. He Mc 7, 21. Gaiten seguratuak
gure gorphutzak ere biztuko eta ilkhiko direla, egun batez lurraren barnetik. Lg II 290. Entzun izan zen hedoi
haren barnetik Jainkozko boz bat. Ib. 168. Zer haben eta plañu ene barnetik etziren atheratzen. Mih 100.
Protestant bat jena zauku Frantziaren barnetik. AstLas 65. Euria ondotik / asi da gogotik / odeien barnetik.
Bordel 106. Atheratu behar da hexurra oliben barnetik. ECocin 11. Nor dire hauk, heldu direnak / Desertuaren
barnetik. Zby RIEV 1908, 609. Bertze debru batek ere ihardetsi zuen, hilaren barnetik, eta alegia hila bera
mintzo. Jnn SBi 66. Ikusiko duzu ganbara / saski handi hunen barnetik. Balad 153. Bihotza pizturik ateratu
nintzan soto haren barnetik. StPierre 15. Orro handiak entzun litazkek / hiri-murruen barnetik. Ox 142.
Itsasoaren barnetik eta ango arkaitz-osiñetatik laisterka doazi beren oatze biguña arkaitz utzirik. Or Mi 100.
Gogai batzuk neure bijotzaren barnetik euzkeralduta agertu dodaz. Laux BBa 142. Etzitzaidan etorri nere
barnetik ere. Or QA 179. Gizon bat otoaren barnetik mintzo zen herriko karriketan gaindi. JEtchep 39.
Ahurraren barnetik zonbait hurrupa edan zitzuten. JEtchep 18. Nork bere barnetik egia argitara erakar lezan.
Zait Plat 84. Luzaz oraino ixuri nuen golkoan naukan uretik, / iduri uhar beldurgarri bat hedoi beltzenen
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
87

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barnetik. Xa Odol 321.
(Tras tema nominal nudo). Arratoiñ bat illkitzean lur barnetik betbetan, / Aurkitu zen lehoiñ baten
atzaparren artean. Gy 52. Brinko zalhu batez khoroa barnetik, / pasatzen da hala, nola uztai batetik. Ib. 96.
Behin betikotz elizatik kanpo egonez elizaren begiratzerat ari direnek miletan kalte gutiago egiten diotela
erlisioneari, ezen ez eliza barnetik etsaiaren laguntzen, hari indar emaiten ari direnek. HU Zez 201. Logana,
Alemania barnetik jina. StPierre 39. Eta huna non, zinez eta minez, kapera barnetik atheratzen den Galtxagorri.
Barb Sup 139. Etxe barnetik, nolapaiteko zizpekin bertzeak, tiro-gai eskasekin eta atetik Jainkoak daki zenbat
etsairi buru egin bear. FIr 140. Horixe da galerna / Frantzia barnetik. Etcham 167. Maiz doazkit pertsu xortak
bihotz barnetik gaindika. Iratz 194. Ene lizunkerien ibai barnetik ez nindun alderagiten erio-bildurrak eta azkenepaiak
bestek. Or Aitork 151. [Kirkirrak] kri kri kri hasten ziranean musikea entzunarazten txapel barnetik. Osk
Kurl 106. Gogo-barnetik ez omen da sortzen iakiterik. Zait Plat 120. Lehio barnetik: --To, nik uste harekin
hintzala-eta, hi neska hunekin. Larz Iru 42. Orai harentzat bihotz barnetik / ni otoizketa nabila. Mattin 115.
(Tras instrumental). Iakiteko duzu nahi baduzu muillatu Allicanten eta zoazela ponantik, sar ahal zaitezke
irlaz barnetik. INav 5. Atrapatuko duzu 50 brasa eta punta beraren gainean 20 brasa eta puntaz barnetik 40
brasa. Ib. 48.
- BARNETIKO (Gèze), BARNETIKAKO (Dv, H). Interior, interno; íntimo. "Intérieur" Gèze. Liburu hauk
ezagutzen ditugu Kanoniko, eta gure fedearen egiazko regla dadutzagu, eta haur ez Elizaren konsentimendu
batgatik ber, baina ungiz areago Spiritu Sainduaren testimoniaje, eta barnetiko seguranza egiazko batgatik. Lç
Ins G 1v. Halaber sakramendu haren lehen materia eta kanpotikoa, gure bekhatiak; materia propia eta
naturala, barnetikoa, penitentaren hirur aktak! Tt Onsa 22. Behar düzü arranküra handi bat ükhen, barnetiko
libertatiaren begiratzeko. Mst III 38, 1. Gozatüren zira barnetiko bake handiaz. Ib. 37, 3. Argi nazazü, ene Jesüs
huna, barnetiko argiaren leñhüriaz. Ib. 23, 4. Zihauren barnetiko ezagützia har ezazü jakiletako. Ib. XXII. Zer
endelgatzen düzü kontrizione barnetiko batez? CatLan 146. Behar da Jinkua adoratü uhure barnetiko eta
kanpotiko batez. CatS 39. Haren edertarzün handiena barnetikoa zen, haren arima beitzen Jinkoaren begietan
Aingürü guziena beno argitiago eta ederrago. Ip Hil 57. Mariaren barnetiko disposizionek gaintitzen beitzütien
Apostolien eta beste kreatüra güzien disposizioniak. Ib. 191. Bokazionia edo barnetikako deia jinik ez bazen,
jineko zelakoan. Const 15. Horren agergarri lehena izan nuen leze barnetiko auhen-oihu luto bat. Mde Pr 114.
Reservado, volcado al interior. Zuñen pazient eta ezti, eta zuñen debot eta barnetiko den. "Internus". Mst
III 31, 5 (Ip barnetiar).
- BARNE-HUSTU. (Part. en función de adj.). Vacío, vaciado. Gero barne-hustua zen haritz zahar baten zola
bethe zuen harri xehez, harri hek estali zituen lasto pixka batez, eta eman zen haritzaren barnean. Jnn SBi 92.
- BARNE-HUTS. "Barne-huts (adj.) qui est vide à l'interieur, creux" Dv.
- BARNE XOILEZKO. Exclusivamente mental. Othoitz mentala edo barne xoillezkoa da izpirituaren edo
Arimaren Jaiñkoagana altxatze bat. He Gudu 237.
- BARNEZ. Por dentro, en el interior. Pikadoreak dire yaunak zaldietan, / Lantza luze batzuek eskainiz
morgetan / Kameluzko larruaz galtza horitua, / Burdin xabal bereziz barnez horratua. Hb Esk 221. Eskerrak
bihurtu ondoan, barnez egin zuten elizaren ingurua, aldare guzietan othoitz egiten baratuz. Laph 189. Elizako
liburu eskuarak badirelarik, hein bat begikoak barnez eta estalgiz; erosteko eginak, eta ez naski saltzalea baitan
egoiteko bipien hazkurri. HU Aurp 203. Ezkila-dorrea bada 11 metra gora, eta barnez badu, sarkhura gainean,
3 metra gora galeria. Prop 1906, 239. Egün berian erosi zian Atharratze Martxantenian, barnez gatülü tarro
baten heineko godaleta. Const 19. Etzaikularik [Iruñako katedralea] nehori iduritu Baionakoa bezain arin eta
begikoa barnez, orhoituko gira gure bizian haren gorputz gaitzaz. JE Ber 26. Lepradun gaixo horren zauritik ez
ote du Frantses Jainkoak "xertatu", barnez eta kanpoz azkar izan zadin gero. "Du dedans". Ardoy SFran 130.
(Fig.). Dakigun bada ezen Sakramendu saindu haur barnez eta spirituz eri diradenén medizina bat eta
remedio bat dela. Lç Ins B 4r. Ez naiz barnez alegeratzen / Gaixtaginen ondikoez. Monho 134. Barnez ezti eta
umil / Ez den giristinoa / Ez daite zu ganat hurbil. Ib. 106. Horra nolakoa izan behar den barnez eta kanpoz
egiazko aphalgura eta edozein egiazko prestu izan nahi dena. Dh 68. Zure arabera erregela bedi nere izate
guzia barnez eta kanpoz. Ib. 108. Bainan Judua da barnez dena; eta egiazko zirkonzisionea da bihotzez den
zirkonzisionea. TB Rom 2, 29 (Dv barnez; Lç barnetik). Lanean hari nintzelarik belhaunika, sakramendu
saindua zagon tokitik hurbil, senditu nuen ene burura betbetan, barnez eta kanpoz bildua. JesBih 398.
Mahometen haurrak hiltzale eta ohoinak ziren; Yesusenak, haur ezti, bakezko, kanpoz barnez bezain garbiak. Hb
Egia 83. Eta aski zen aditzea yakiteko berehala barnez, bihotzez ere hoberenetarik zela. Elzb PAd 32. Zer dira
mundu guziko Yuduak barnez? Elsb Fram 165. Jaten du justuak, jaten du gaixtoak; / Barnez nor zer garen
badaki Jainkoak. Zby RIEV 1908, 210. Agertu kanpoz betidanik barnez ziren bezala. HU Aurp 153. Bainan
axalez hala-holakoak badire [laborariak], barnez ez dira zilarrago. JE Bur 164. Oro elgar iduriak ziren, edo
bederen barnez soldado on zirenak. StPierre 14. Ardi-larruz jauntziak heldu zaizkitzue, barnez otso laphurrak
direlarik. Leon Mt 7, 15 (Lç barnean). Euskal-gain huntan ikusiz / Sei gazte begiz hoin argi, barnez hoin bero.
Iratz 187. Zintzo dira, o! Hain zintzo / eta barnez oro zaldun. Mde Po 33. Barnez ari naiz ola, nere oroitearen
gela izugarri ontan. "Intus". Or Aitork 254. Horren alaba ez dakit, funtsean, batere zer den... Uli bat iduriz...
Nun ez den: Kanpoz ur geldi, eta barnez, erakitan ari. Larz Senper 48. Bihotzez umil izan, barnez eta kanpoz.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
88

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Ardoy SFran 203. Oraino ere, lagun maitea, / zutaz ez dezaket etsi; / idortasun hoi axalean da, / ez nauzu
barnez gaitzetsi. Xa in Mattin 100. Herrian gaiñen diagü / gük egün hanitz ikhasi; / Hi bezaiñbat, jente, gaizen /
barnez maithatzen ni hasi. Casve SGrazi 164.
- BARNEZ BARNE (Dv). Por dentro (sdos. prop. y fig.). "Barnez barne, d'intérieur à intérieur, c-à-d. sans
sortir" Dv. Arrailaduran sartzen duzunean xotxa, xotxaren axalak eta basatearenak barneko aldetik
bardinean behar dute ezarri. Barnez-barne parrean direlarik biak, izerdia batetik bertzera iraganen da. Dv Lab
383s. Elizaldeko nausiak, barne bat asko salon bezen ederra egin du haitzaren gainean, barnez barne, adar-beso
nausiak elgarretarik berexten diren sarde haren altzoan. HU Zez 117. Barnez barne, [eliza] luze da 12 urhats
handi, eta zabal, bortz urhats. Prop 1906, 239. Palaz zabaltzen nintuen ziloak, gainetik urratzen, barnez barne
ahal bezain urrun jarraikitzen nintzeielarik. JE Bur 15s. Huna, barnez-barne, fraideen jan-tokia, orai kaperatzat
derabilatena kathedraleko buruzagiek; huna fraideen sukaldea bera. JE Ber 23. Dituzten ziloetan sartuz geroz,
lurrerat lehen-bai-lehen ezin jautsiarekin euriak janez deramatza hurriki, eta, zerrenak zura egiten ohi duen
bezala, barnez-barne suntsituz. Ib. 41s. Onek aurrean daukan egiari barnez-barne galde dagion ongi egiña
danentz. "Intus consulat". Or Aitork 308. Holaz ditiagü bihotzak / gük barnez barne heziko / eta bide xüxenetik /
berehala okhertüko. Casve SGrazi 48. Arhin nai boztariutan / Khantü horek ni ezarten, / Ene arima osoki /
barnez barne ere joiten. 'J'en suis très touché / Jusqu'au fond de l'âme'. Ib. 64.
- BARNEZKO. Interior. Eztrauku lege ezarten kanpotiko obrén gainean solament, baina prinzipalki gure
bihotzetako afekzionén gainean. --Hik aditzen duk beraz, badela hiltze mota barnezko bat. Lç Ins D 6v.
- BARNE-ZURI. "Barne-zuri (L-ain), zakur-zuri (L-ain), [...] tramposo" A (s.v. zuri).
- BARNIALA, BARNIALANO, BARNIALAT. v. BARNERA, BARNERAINO, BARNERAT.
- BERA BARNEAN. a) Incluyendo. Jainkoak tratatuko gaitu gure lagunak, etsaiak bera barnean direla,
tratatzen ditugun bezala. Dh 250s. Bazko biharamunean eta biharamunagoan, eta oktaba guzian, bazko zahar
bera barnean [othoitz egiten dutenek irabaziko dute] egun guziez hogoi eta hamar urthe eta hanbertze berrogoi
egunetako indulientzia. JesBih 469.
b) En el plazo de. v. BARNEAN (b). "Urthe bat bera barnean (JesBih 294), dans le cours d'une anée même"
Dv. Artean hiltzen bada edo atheratzen kargua duen bat, ordaina izendatuko da ilhabetea bera barnean.
JesBih 414.
Etim. De barrene, con síncopa de -e-. La forma con -e adventicia barrene, atestiguada ya en Etcheberri de
Ziburu, es el resultado de la aglutinación de la vocal de unión -e-, debida al frecuente empleo de la palabra en los
casos locales: barren-e-an, barren-e-ra..., de donde barrene-an, etc.
barnealde (Dv). Parte de dentro, interior. "Barnealde, partie intérieure, côté de l'intérieur" Dv. "Barnealdeko,
qui est de l'intérieur" Ib. v. BARNEKO ALDE, barne (I, 2). Zer egin bear dute bada beren barnealdea ere
garbitzeko, beren pekatuak eta arrapakeriak ordaintzeko? Ir YKBiz 273. Farisau itsua, garbi zak leenik
ontziaren ta erratilluaren barnealdea, ta orduan garbituko duk kanpoaldea ere. Ib. 402. Barne-alderuntz istinga
iritsi-ezinekora daramaten hutsune maltzurrak. MEIG IX 129 (en colab. con NEtx).
barneatu. Penetrar, entrar. Hortxe, erak eta irudiak menderatua duten gaiaren bihotzean, hutsuneak
erronka jotzen du eta ateak isten ditu. Barneatzen da. "Penetra". MEIG IX 129 (en colab. con NEtx).
(Trans.). Nola barneatu, azalean bakarrik lan egiteko balio zuten enbor haiek? MEIG IX 137 (en colab.
con NEtx). Hutsuneak, ziri baten antzera barneatzen ditu. "Los penetra". Ib. 126. Eskultura ere, bebarru
debekatu horiek barneatzen ditu. Ib. 131.
barneatzaile. 1. Inspector. Erderazko "Inspector" eta "policía" euskeraz nola esan? Nai badezu erderaz
bezela; baiña garbi-zalea bazera, aukera itzazu auetatik: Inspector, miatzaille, barneatzaille, ertzain-buru,
ertzain-nagusi. NEtx LBB 110.
2. Penetrante. Maitasuna! Mundua darabillen ego-aize barneatzaillea! NEtx LBB 197.
barneberatu. Conmover. Hutsune hau, bera agirian jartzen duen era bezain ikus-erreza behar dugu.
Mintzabideak baditu. Barneberatzen zaitu; hutsune horrek barruan duen gaia hausten dizu. "Conmueve". MEIG
IX 135 (en colab. con NEtx).
barnedegi. v. barnetegi.
barnedun. Que tiene fondo, hondo. v. barnetsu. Emaitzu plat barnedun batean bi edo hirur arroltze
gorringo, sukriarekin ontsa lehertzen tuzularik. ECocin 35. Zerbitzatzen duzu plat barnedun batian, yusa emanik
azpian. Ib. 25.
barnegabe. Llano, sin profundidad. Aphaiñtzen du beraz artha handirekin, / Axixa bat bere dagozkon
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 89
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
drogekiñ: / Trentxoiñ barne gabe ta zabal batean / Hedatzen du gero molde abillenean. Gy 50.
barneki. Profundamente. Zure zer-izan mei mearekin eta muiñarekin gertatzen baita, eta azkengabe mei ta
sarkor danez, barneki ta maiteki ta esan-ala baiño guriago ukitzen du. Or QA 183.
barnekiro. Profundamente. v. barneki. Oen liburuak ortziaz, izarretaz, eguzkiaz, illargiaz, ipui luzez
beterik baitaude, etzirudidan nik nai bezain barnekiro azalduko zitidanik. Or Aitork 110.
barneko (BN, S; VocBN, H, Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh. "Veste" VocBN. "(BN) veste, (L) gilet" H. "Barneko,
chaqueta. Peko-barnekoa (BN-mix), [...] chaleco" A. "1.º (S-saug), ancien cache-corset de femme en gros tissu
fait au métier et dépourvu de manches. 2.º (BN, S; Foix), camisole, veste, veston, gilet" Lh. Cf. BARNEKO. v.
barreneko. Barneko gorri gorri batek, bere botoin urhestatuez zerratua, bainan idekia gainean, uzten zuen
papoan agertzera athorra. Elsb LehE 8. Egidaitzut barneko bat eta galtza pare bat. "Un gilet". Darthayet
Manuel 384. Espartinak zangotan, hup, arin arina, / Sorbaldatik beheiti barneko urdina. Barb "Nere makhila"
(ap. DRA). Barnekoaren sakela zilarrez betea, abiatu da adixkideek goretsi duten parabisurat. Zub 69.
- BARNEKO MOTX (L-côte, BNc ap. A; VocBN, H). Chaleco. "Gilet" VocBN. "Veste courte" H. "Barnekomotx,
chaleco" A. Barneko motx bat badut anhitz ederra; / Urratuiaren hutsez ezdirot zerra. "Gilet". ChantP
94 (sg. DRA, en otra versión publicada en Ariel 14-9-1845 dice barneko-mutx). Esposeko jauntziak emanak
zituen: pezako jaka, pezako galtzak, barneko motxa dena ttitta gorri eta pherde. Barb Sup 9. Barneko motxa
sorbaldari beheiti, makilak herrestan joan ziren Maiderrenerat. Ib. 184. Heben utzi zituen oski [...], pantalunak,
barneko motxa, gerrikua, xamarra ta boneta. A EY II 362. Galtz-aintzineko botoina barneko-motxeko botoinxiloan
emana duzu eta! Damurik, hola konkortua baitzira! Lf Murtuts 39.
- BARNEKO PEKO. "Chaleco (BN-mix, Lander)" DRA.
barnekoi. Interior, espiritual, profundo. v. barnekor, barrenkoi. Hemengo egia, eta berthute gehienak
beretuak bezala zituen, eta hura bezaiñ barnekoia, eta sainduen eskolan jakina behar da hemengo maxima gora
eta perfetei bere edertasuna [...] erdera atze batean konserbatzeko. In Ch pról. Ikhasazu barnekoi
izaiten; egia eternalen gogoan erabilzen. Ch (ed. 1788) I 10, 2. Gizon barnekoi antzo Zure legeak alperrik
pozten nindun, beste lege batek baininderaman, gorputz-legeak gogo-legearen aurka. "Secundum interiorem
hominem". Or Aitork 194. Elias barnekoia ez-baiñan, agerikoia alatzen zun; ianari ua gabe akitu baitziteken.
"Nec interior Helias, sed exterior pascebatur". Ib. 413. Norbait utsean erori baledi, barnekoi zeratenok, alakoa
samurki jaso zazute (Gal 6, 1). "Qui espirituales estis". Or MB 569.
(No aplicado a personas). Arimak ez du beste arazorik, begiratu goxo etengabean Maitea ikusi ta maite
izatea baiño. Ixil utsezko egoitza barnekoian bi zorakortu. Onaind in Gazt MusIx 150. Leku seguru ta
egokiagoak diranak gogoratzen dizkio: "ur gardena darion muiñoa", "ango itzalpe barnekoia", "goi dagon
artzuloa". Ib. 157.
Introvertido. Alde batetik, bada, barnekoiak eta neurotikoak idatzi dituzte egunkariak. Txill Let 74. Batzuen
ustez, igartzen diogu, oraingo seta aunditu besterik ez du egingo Leturiaren Egunkari onek; au da, gizon
barnekoi ta etsita aurkeztutzekoa. Ib. 76.
barnekor (Dv, A). Interior, espiritual. "Profundo" A. v. barnekoi, barrenkor. Jainkoaren Amaren espos
garbia, arima phuru, humil, pairakor eta barnekorren modela eta patroina. JesBih 444. Izpirituko barriamendu
kontinozko bat, zeinak egiten baitu [...] usantza edo habitura bat gauza guzietan Izpiritu barnekor bat gabe
hartzeko. Jaur 118. Arima barnekor guziak. Jaur SJosepe 56 (ap. DRA). Berthute barnekor eta gordeak maitea
[sic] dituzten arimak. Ib. 57 (ap. DRA). En DFrec hay un ej.
Profundo, sentido. Belarminoren zear almenatzazko espenak barnekorrenak zirala ere, Roman bezelaxe
Paris-en mintzatueraziko zenduten? "Por más profundas que fuesen las convicciones de Belarmino". Zink Crit
71.
barnekoratze. Interiorización. Labur esan, Donibane Gurutzengan ikuskarien barnekoratzeak goiena
jotzen du, jainkotasun-erpiñera egiten da. Gazt MusIx 170.
barneño. (Dim. de barne). Pequeña habitación. Ori, bakar, bakarrik egin behar zuen pidaia! Arimarik ez
barneño hartan! Hobe! Barb Sup 45. Hemen, dugu jakiten erakuslearen ahotik, zuen ohi biltzea egun guziez
jauregiko familiak; elgarrekilako othoitz-lekutzat zaukaten barneño hau. JE Ber 62.
barneratu (Dv, H), barnera, barnialatu. 1. Penetrar, entrar. "Barnera, tze, tu, entrer dans un intérieur" Dv.
"Ez da barnerako, il n'entrera [pas]" Ib. Baina mundu hunetako ansiék, eta abrastasunezko enganioak, eta
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
90

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berze gauzetako guthiziék barnerarik ithotzen dute hitza, eta fruktu gabetzen da. Lç Mc 4, 19 (Dv barnera
sarthuz). Kóntra berriz gure itz eta predíku guziak gelditukodire beárrien pokálean barneratugábe ezpadióte
indár ematen Espiritu Sánduak. LE Doc 200. Eta barneratu ziren orotsak eta urrixak ziren mota guzitakoak,
Jainkoak Noeri manatu izan zioen bezala. Dv Gen 7, 16 (Urt sarthu, Ur, Ol, Ker sartu, Bibl jin). Apaiz yaunari
barnera zaio, / itz ôk entzunez, ikara. Or Eus 334. Zoaz, neska, ta barneraturik, Pobeko zenbait gizon Aigist-aren
billa dirala azaldu iezu. Zait Sof 40. Uxarka barneratu zaidan beldurra! Ib. 40. Ataritik barnera zaneko. Ib. 92.
Aizearen mukuluak ez baitu eguzki-argia eragozten, artatik iragaiten baita barneratuz, ez autsiz edo ebakiz,
baiña guzia betez. "Penetrans". Or Aitork 154. Alabaina, oraingoaren eta emengoaren erroak Eladen
barneraturik ageri zaizkigu. Zait Plat 2. Iainko aren seina, Abari alegia, urrezko gezitan biurturik barnera omen
zitzaion Pitagorari. Ib. 59.
(Tras gen.). Lezearen barnera zenean izatu zuen uste gabeko bozkarioa. Jnn SBi 119. Bena azi horietarik
zunbait, ogi bihiaren barnialatzen dira. Eskual 9-10-1908, 4 (ap. DRA).
(Tras tema nominal nudo). Ots! yauregi barnera zaite. Zait Sof 99.
2. (Trans.). Meter, introducir. "Mettre dans un intérieur" Dv. Zabiltzan hura [paralitikoa] barnera ekharri
nahiz, eta haren aitzinean ezarri nahiz. Eta edireiten etzutenean nondik hura barnera liroiten [...] teuletarik
erauts zezaten. Lç Lc 5, 18s (He sararazi, Tb sarrarazi, Oteiza, Dv, Brunet, Or, Ker, IBk, IBe sartu).
barnetasun. Profundidad. v. barnatasun. Eta berze parte bat eror zedin leku harrizuetara, non ezpaitzuen
lur anhitzik: eta bertan ilkhi zedin, zeren ezpaitzuen lur barnetasunik. 'Quoniam non habebat altitudinem terrae'.
Lç Mc 4, 5 (Dv barnatasun).
(Fig.). Liburu aietan, baiesgarri zirala entzunik ere, len arritzen nindutenak, misterioaren beraren
barnetasunari negozkion. Or Aitork 133.
barnetegi, barnedegi. 1. Lugar a cubierto; local. Cf. barrendegi. Nahasten duzu phalarekin [gisu ura eta
ogi haziak] eta gero bokhetera estalirik uzten duzu hala-hala barnetegi bero batean, eta ez haizea dabilan
tokian, hogoi eta lau orenez. Dv Lab 51s. Urtheko sasoin huntan, eri hanitz baditut paganoen beren artetik, eta
ene etxolak iduri du medikuntzako barnedegi bat. Prop 1897, 247. Herriko buruzagia ezik [...] gure barnedegirat
sarthu zitzaukun. Prop 1899, 171. Hastetik, emaztekien barnedegietan guziz ez zarozkigun, ehunka gauzen
galdetzetik athertzen. Prop 1901, 149. Euskalzaleen-Bilzarrak egin du urtheko bil-aldia Maulen, Hiriko Etxean,
Heugas jaun hauzaphezak onhetsia zioen barnedegi ederrean, buru lehen zuelarik don Julio Urquijokoa. Lander
RIEV 1909, 652.
2. Internado. Guk barnetegiko ikastaro trinkoak ere behar ditugu, ordea. MAtx Deia 7-9-1995, 12.
barnetiar. Interior, espiritual. v. barnekoi. Nihoiz etzare barnetiar eta debot izanen, ez bazara bertzeen
egitekoez ixilik egoten. Dv Imit II 5, 2. Bena izan denez espiritüz ümil, ezti eta bathikor, Jinkotiar eta barnetiar,
güti da galthatzen. Ip Imit III 31, 5 (Mst barnetiko).
barnetiarki. Interiormente, espiritualmente. Dakianak barnetiarki ebilten, eta kanpotiko gaizez kasü güti
egiten, harek eztü lekhü hun txerkhatü beharrik [...] bere debozionen egiteko. Ip Imit II 1, 7 (Ch barreneko
bizitzeaz bizitzen).
barnetsu. "Profond. Zieta barnetsü (S-saug), assiette à soupe (par oppos. à zieta-xabal 'assiette plate')" Lh. v.
barnedun.
barnetto. (Dim. de barne). Pequeña habitación. Hemen, gure aldean, bertze barnetto batean dugu ohean
gure aita zaharra. EskLAlm 1899, 4 (ap. DRA).
barnexka. Celdilla de panal. "Alvéoles, hobixka, zilhoxka, barnexka [...] des dents, hobi" T-L.
barnezale. Espiritual, dado a la mística. Barne-kanta ta Maite-sugar bizi, bai bertso bai azalpen, ederki
egin eta biribildurik dauzkagu, arima barne-zaleen goxogarri. Onaind in Gazt MusIx 151.
barnezgarri. "Impenetrabilidad, impenetrable" Lar.
barnialatu. v. barneratu.
barnisuri. 1. "Difundirse" Lar.
2. "Difuso" Lar.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
91

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barnisuriro. "Difusamente" Lar.
barnisurtari. "Difusivo" Lar.
barnisurte. "Difusión" Lar.
barniz. v. berniz.
barnizatu. v. bernizatu.
1 baro (Dv A, H). "Certain engin pour pêcher le saumon" Dv. "Machine de pêche en rivière pour prendre des
saumon et alozes" H. "Cierto aparejo para pescar salmones" A.
2 baro. Grande (en el habla de los gitanos vascos). "Grand" Michel LPB 145. "Grand, baro" VocBoh 105.
"Baro, handi" Barb GH 1970, 35. Hire dui ankhai baro, koloek [por kal-]. Mde Po 83.
baroe. v. baroi.
baroi (Lar, Añ), baroin (Urt III 266), baron (Urt Gram 29), baroe (Lar), baru (Casve). Barón. "Baro, jaun
nobléa, aitonen semea, erresumako jauna, erresumako parea, baroña" Urt III 266. La -u de la var. suletina es
acentuada y nasal. Lengoaie orok badiote baron handia zarala. (1554). Iker-2, 261 (el ed. Haritschelhar lo
interpreta como 'varón', y traduce: 'un grand homme'; parece significar más bien 'barón, gran señor'). Bosteun
dukat kosta jakan / baroeoni balentia. Lazarraga (B) 1204r. Gargoro denbora da amorioak garai dezan
debozinoaren hotztura [...], kapitainak soldatua, dukeak baroina, prinzeak aitonen semea. Harb 206. O
Patriarka saindua, eta Baroin onhetsia! Ib. 467. Orduan pausu nuke, / Eta nihaur neduke, / Handiago baninz ezi
/ Baroin, Kont' edo Duke. O Po 39. Zu iaun handi bat, baroin handi bat, markis handi bat zirela. Tt Onsa 2.
Baron, Markes, Duke ta beste gizon andiak. Mb IArg II 18. François Revolecua, Olorueko aphezküpü,
Erregeren Konseiller haren Konseillietan, Momurreko Baron. Mercy 10. Eztiat konsideratüren, / xipirik, ez
handirik, / Seiñeur, ez Prinze, / Baru, ez eta dükerik. Xarlem 767. Ordian Bardin girate, / Diferent denik estate, /
Baruak eta nubliak. UskLiB 217. Irten zan Nafarroan Pirineoko arkaitz tarteetara Bigorrako Baroiaren seme
leial Inigo Arista euskaldun gazteria talde andi batekin. Izt C 279. Baldin baneki gura dozula / Inglaterrako
koroia, / botako neukez Prinzipe Alberto / ta bere emazte baroia. Azc PB 123. Leheneko Jaun Baronak egin zion
fagore / Guarda plazatu baitzuen zazpi egunik barne. Ox 192. Jan Baruak aspaldin / Txedera bat edatü zin. /
Txori eijer bat atzaman düzü / Paueko seroren konbentin. Balad 110. Nolako baroiña, halako arrazoiña (BN).
Lander Eusk 1925 (IV), 42. Supazter-xokoko azken solasa, hau izan zuen ene alderat jaun baroinak. JE Ber 35.
Santelmoren suen galda okerrak zurrunbilloan datoz, eta Crau legorrean ostiko-otsa da, txilintx-otsa. Bai!
Castillon-go Baroiaren ukaldi aserrea da. Or Mi 78. Pierris Papin deritzana, Utrikeko baroi-lurren nagusia.
Berron Kijote 199.
baroin. v. baroi.
baroitxo, barontxo. "Baronulus, kabaillero, baróntxoa" Urt III 269.
barojalari. Especialista en Pío Baroja. Barka eske nator, azkenik, Barojaz bi bider bederik mintzatu
naizelako gure Barojalari ofizialen baimenik gabe. MIH 401.
baroki. "Varones del timón, lemaren barokiak" Lar.
barolla. v. barroil.
baron. v. baroi.
barona. Baronesa. v. barontsa. Madama de Tourzel zen Rusiako barona bat, de Korff deitzen zena. Elsb
Fram 89.
baronesa. "Baronne" Urt Gram 29.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
92

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
baronia. "Baronia, baronia, baroñaren zuzena" Urt III 269.
barontsa. Baronesa. v. barona. Eta ez zituzten ere ikhusiko nahas mahas balsatzen, Yuduekin, orduko
dukesak, kontesak eta barontsak. Elsb Fram 181.
1 barra (G-goi, S; Urt, Arch VocGr, H). Ref.: Lrq /baRa/; Giese CasaS 12. Tr. Documentado desde
Leiçarraga (barran), se encuentra tanto al Norte como al Sur.
1. Barra, palanca; en gral., todo objeto en forma de barra. "Claua, athebarra, atheko barra, athe zarratzeko
barra" Urt V 203. "La pince, la barre" Arch VocGr. "Barre, levier" H. "El palo de hierro que liga los dos
morillos, barra, xü barra, xüko barra" Giese CasaS 12. "El palo de hierro para mover la viga, ehebarra. Ehe- es
una contracción de eihea (ehiera)" Giese MolinS 621. "Barrak (G-goi), varas" AEF 1957, 63. Cf. IC I 377: "El
nombre de Barragán [...] es tomado del vascuence. Porque quiere decir 'sobre el miembro genital'".
Padre Pedro Geronimoren / barrako txokolatea. BBizk 30. Ta arik aurrerako biar edo lanak geratuten dira
ijeliarentzat, zeñi jagokan ijestea edo irutia burdiñia, ekarri artian burdin-barra izatera. Mg PAb 127. Furneuko
burdin barrak. HerVal 193. Hango leihoetan ezarri zituzten, Erregeren beraren bistan, burdin barrak. Elsb
Fram 106. Urre-barra bat aundi samarrak / zenbat balio lukian. Tx B I 151. Burdin-barra, marteilu, / aizkorak
eskutan / Zure bortak aurtikiz / lurrerat pusketan. Etcham 56. Azpeiti dala Azpeiti, / Riojan San Millan... / an
bai, euskal-amarren, / burni-barrak pillan. Or Eus 211. Burdinbideko barrak baño geiago alkargandik urrundu
barik, [langillien] Bazkun biok bide batetik doaz. Eguzk GizAuz 126. Iragaile soil bat zekusatenenan, gaitzeko
kaska bat emaiten zioten burutik behera eta kaskatik hiltzen zen. Batak burdin barra bat erabiltzen zuen helburu
hortarakotz. Mde Pr 134. Musika ixildu zan ta orduan nagusia asi zan barra zear batean iñon diran irabio,
igotze ta jeisteak egiten. Anab Poli 87. Jarri zuan [txalupa] burni-barraen azpian. Ib. 32. Gure txoferra
bolantiari alde batera eta bestera ematen asi zitzaion, bañan automobilla, berak nai zuan tokira, direzioko barra
arrastaka baitzetorren. Salav 62.
2. Barra, acumulación de arena frente a la desembocadura de un río; rada, ensenada. Noiz ere baitzare
barrako entradan ikusiko tutzu gasteluak. INav 102. Xalupez denaz bezenbatean, zuen habitantek ekar ahal
dezakete bere paradak harturik barran pasatzeko, abertitzen gaituzuela egunaz (L, 1680). ConTAV 5.2.9, 135.
Sortzez Española, hogoi eta hamabi urthetakoa, Donibaneko barran lau urthe huntan trabaillatzen dena, zeiña
egoten baita Ziburun Pierres Bereret, barrako entreprenuaren baratze zaiña baitan (L-côte, 1788). ETZ 168.
Agiri dira Burdeosko munu, Baionako barra, Biarrizko erri, Sokoako gaztelu, Ondarrabi eta Endaiko portu eta
Abbadiren jauregi galanta. Zab Gabon 108. Eztau burua pozik / gizonak ikusten / barrati urten artean / itxasoak
austen. Azc PB 238. Potorrak, millaka ta millaka, sare lodi andi baten irudira, itxas-ate edo barra ondoan,
uretan jarrita ikusten ziran noizean beiñ. Ag Kr 77. Milla bederatzi eun da / lenengo urtean, / Maiatzaren
amalau- / garren egunean, / Oriyoko erriko / barraren aurrean / balia agertu zan / beatzik aldean. Arrantz 104.
Arrantzu onetarako berexirik zeuzkan tokiyak Zarauzko kosta, Oriyoko barra, Asabatzak, edo Txoritxu, edo
Zurriola urrean dagon Donostiko boka izaten ziran. Elizdo EEs 1925, 214. Donostiarrek etzuten, ustez, / etsairik
Getarirekin; / Zumai ta Zarautz janik zeuzkaten / barran agertzearekin. "Rada". Or Eus 387. Herriko portutik
(Errobisalari hurbil omen baitzen) eta Baionako barraraino xalant azkar batzu joan-jin bazabiltzan egun guziez.
Lf Murtuts 1. Itsaskolko edo barran egozan jolas-ontziak. Erkiag Arran 163. Itsasoa lano dago / Baionako
barraraino. Xaramela 169. Neska batek, Zumaiko barrean, zutunik biok / galdetu dit, galdera mutua, lerroka
igaro diren / azkenengo kai]n[uen arabera, nora dozen, nora goazen. Lasa Poem 104.
3. Franja, lista. Sagar umo eder barra gorriz estali bat eskuetan artu, eta aitari esan zion: Aita, non eta nola
topatu dituzu neguan onelako fruta ederrak? Arr GB 115.
4. Barra (de bar, cafetería...). Cf. 1 bar. Polizia batekin presentatuko da Madalen kafeterian, eta han pare
hori ikusiko du, barra-ondoan, baina hirugarren lagun batekin. Arti Ipuin 59.
- BARRAN. Jugando a lanzar la palanca. Stadioa, zen spazio lasterkako xedatu bat: orain nehork barrán
artzeko egin baleza bezala. Lç Decl a) 6v.
2 barra. Momento de mal genio. "Arratxak eukitzen ditu: [...] persona barratsua da gogotikan (G-azp),
holako barrak izaten ditu (G-azp)" Gte Erd 20. v. barraldi.
- BARRA-ALDI. v. barraldi.
- BARRAK HELDU. "Barriek eldu diyo orrei, egoskoorkeien asi da-ta" (G-azp).
- BARRAZKO. "Mala letxekoa da, [...] barrazkoa da (G-azp)" Gte Erd 212. v. barratsu.
barra. v. farre.
barraban (V-ger-m-gip, L-côte ap. A). Bribón, pillo. "(V-ger), pícaro" A. "(V-ger-m-gip, L-côte). Gizon
barrabana! palabra soez que se dice acaso como eufemismo de 'Barrabás'" Ib. "Kusan abil, barraban ori?, ¿tú,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
93

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
pícaro, andas a caza de algo?" Ib. s.v. kusa. --Nora joaten ete da Martin barrabana? --Jesus Txomin, esaizu
Martin Jangoikoarena! --Zer ba, barrabana berba txarra ete da? --Eztot uste ona danik. Echta Jos 40. Nik ori?
Ze barraban! / Olako asmorik! Echta EEs 1913, 24. Ana Josepa, mutill barrabanagatik otoitz egiten ezta ixilldu.
Ag G 340. Gure mutil barraban au, eskoliari itxi dautsonetik ona, ezin dogu gabetan goiz etxeratu. Kk Ab II
157. Orrein burubaren barrabana! [...]. Zazpi andra gixon bakotxak artu biar dittuzala egin dodala nik
aginddu; asmau be egittia! Otx 28. Eskilara-mailako arritxu labana, galdaran sartu ddaku mutil barrabana (Vple).
"El muchacho inquieto". A EY III 128. Eta Artazitxu atso barrabanak bere entzuleak isil, otzan ta eskurakoi
jarri zituala igarri ebanean, jaurti eban, jaurtiguraz eukana. Erkiag Arran 143. Baiña barraban arek zer egin
eban? Txomiñeri dirua ekarri beraz? Bai laster be! Bilbao IpuiB 161. Ondo merezita eunkan azeri barraban
orrek! Ib. 203. Ai barrabana! Zelan iges egin ete deusku onaño alper zarrak alakoak! Ib. 204. Ta igel
barrabanok atrapetako ona zala-ta, Markolbek goizean egiñiko arto ta ogi guztiak eskuratuta, osiñera bota
eutsezan. Ib. 247. Neska barrabana! --diño berekiko. Neu itxi, ta beste prakadunen baten ondorik ez ete dabil
ori? Erkiag BatB 182.
(V-ger ap. A; Dv). "(V-ger), el demonio. Au Barrabanak eroan jok, a éste ya le ha llevado el diablo" A.
Duvoisin traduce barraban como 'juron', pero v. barrabanka.
- BARRABAN-BARRABAN. Intens. de barraban. Ikusi dauz Beterrek, eta sekuleko ariñen eurekana juan
eta ortutik uxatu dauz. "Zer dala ta bildurra galdu ete dabe barraban-barrabanok?". Kk Ab II 119s. Barrabanbarrabana!
Otx 149.
barrabanka. "Barrabanka haritze, pester. Barrabanka est le modatif de l'inusité barraban" Dv. Cf. barraban.
barrabankari. "Qui a l'habitude de pester, de jurer" Dv. Cf. barraban.
barra-barra (AN, BN-baig), parra-parra (V, G, AN-5vill, L), farra-farra (V). Ref.: A (parra; farra-farra); A
EY III 266; Satr VocP; Etxba Eib (farra-farra); Asp Leiz; Elexp Berg. 1. (Repetición expresiva empleada con
una idea de abundancia en contextos diversos). "Parra, [...] onomatopeya que designa la profusión en el derrame
de granos, gasto de dinero...Parra-parra darabille dirua" A. "Farra-farra, profusamente" Ib. "Farra farra
darabill dirua, ez dakigu noiz arte" Etxba Eib. "Tiene sentido abundancial. Elurra barra barra" Satr VocP.
"Mucho [...]. Izena aurretik izan ohi du, eta mugatu singularrean" Elexp Berg. "Dirua barra-barra irabazi dabe
taberniakin" Ib. "Len, asteguntean be jentia barra-barra ibiltze zan gabian" Ib. v. bar-bar (2). Arpegitik bera
odola zerion parra-parra. Ag AL 86. Antiguara igoniko gizadiak menditik bera jatsi ziranerako,
baeietozen txalopak, parra parra, patxada onean. Ag Kr 85. Beti buruko illeak jasotzeko astirik artu ezinda,
alderdi guztietan Malentxoren sarrerako albistea parra parra zabaltzen. Ag G 316. Eztek makala --esan oi zuan
amonak-- orrelako liburu andia parra-parra irakurtzeko. Ib. 58. Zutik joango liraken gezurrak parra-parra
esaten zizkigun. A Ardi 24. Ota erreari kea bezela, gezurra parra-parra zeriola. Ib. 94. "Altzaixu ankea gora, ia
txixik egiten dozun". Parra-parra, ederto egin be. Kk Ab I 22. Euzkeldun utzak ixan ta erdera osta-osta
barrabaskeri galantak jaurtiaz ikasi orduko, parra-parra darabiltenak. Euzk 1930, 371. Uzta ugaria denean;
oliondoeri barra barra olio oria daritenean. Or Mi 29. Ames dagit nautela / tximirritek eortzi / abaraska baten, /
ta illobia, lasaki / ta ixilka, ari naizela / parra-parra yaten. Ldi BB 12. Ta egingo nuke, barrupe artatik, amar,
ogei, berrogei-ta-amar idazti atera baietz parra-parra, nork artua izan-ezkero. Ldi IL 76. Dirua parra parra
irabaziaz. Eguzk GizAuz 61. Edan zagun barra-barra. (AN-ulz). A EY III 90. Eliza-betean errezo-marmarra /
Eliz-jirabiran, nekez, barra-barra / zenbait gurutzadun. SMitx Aranz 140. Pernando Amezketarra-ren ipui
liburua euskera errezian idatzirik dagolako parra-parra saltzen omen da. Etxde AlosT 10. Gizonak parra-parra
bota zittun bere bertso eztentsuak. Ib. 79. Piñuagatik esan da parra-parra maizterraren azkena dakarrela.
Munita 105. Eta gau aizetsu zanez, sua parra-parra zabaldu zen etxean. Etxde JJ 213s. Aspaldi baten ospatsua
ta entzutsua zan gaztañedi ederrak badirau iraun oindiño Elutzetan, gaztañondoak parra-parra igartu ta galdu
diran arren. Erkiag Arran 120. Txiparra bota ta keia zeru-alderantz parra-parra ta lodi jaurtiaz. Ib. 83. Dirua
parra-parra bildu zuten. Anab Poli 112. Urteak eta urteak dira iturriei ura barra-barra dariela, ta ola ere
zenbat garbitzen ez diranak? EgutAr 19-5-1959 (ap. DRA). Azken alderantz, dirua bere ibilli zan parra-parra,
beartsuen gogo bako gogoa erosteko. Erkiag BatB 102. Liburuetan parra-parra ereinda daurkizkigun iduri bizi
ta eragilleak. Onaind in Gazt MusIx 145. Besterik ez balitz ere, gogait eragiten didatelako orain erdaraz barrabarra,
ahoz aho eta lumaz luma, dabiltzan zorioneko "estructura" horiek. MIH 194. Gaurko erdaren iturri
garbitik barra-barra biltzen hasi garenak. MEIG II 127.
Ganbela ongi garbitu bear da ta agotza barra-barra edo pixkaka zabaldu ta su eman bear zaio. "Esparcir
poco a poco" (AN-larr). A EY I 29 (cf. barreiatu).
2. "Esta locución es también usada para indicar 'con franqueza, sin ceremonias'. Parra-parra nator (Vc,...),
vengo con toda franqueza" A (s.v. parra).
3. (Sust.). Ekaitz egunetako itsasoak alakoxe joan-etorri latz, indartsu, mutiriak sortu oi ditu, ugin, baga ta
barra-barrak astindu ta arrotuaz. Erkiag Arran 171 (Interpr?).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
94

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BARRA-BARRA EGIN. "Castigar mucho: barra barra in artio eman (BN-baig)" Satr VocP.
barrabas. 1. Barrabás, persona díscola. "Querelleur" (S) Lh Eusk 1919-1920 (I), 82. "(S), impétueux" Lh. Cf.
Elex Berg: "Barrabas, norbaiti okerra dela esateko konparazio gisa erabilia. Ola baten bati esaten jakonian
okerra ero zera danian: "Barrabas baiño okerraua aiz i". Mutiko barrabasa eta horrelakorik nekez entzuten da".
Gaztetxoak egiten dituzte biraoak edo alkarri, edo artu aoan ta aserrez izen deabru, demonio edo
barrabasena. Mg CC 162. Kasik egunian egunian, ta askotan egun bakotxian sarri esan deutseezu zeure umiai:
plagiaren izena, barrabasa, arraijua, diabruba, bizirik etorriko ez al dala, itoko al dala. fB Ic I app. 14.
Pregunta, busca y le halla / bedar iaten gogoz / y con fisga le dice / barrabasa!, or zagoooz? / le descarga cien
palos / erruki bakoak / ella echa juramentos / ta uzkarrak astoak. Azc PB 181. Askotan aditzen dira presuna
batzu, alegia jende xeheaz arras hartuak; populua moldegaitz eta barrabas daukate. Herr 16-4-1959, 1.
2. Juramento, reniego. Asi zan esaten barrabasak eta deminuak da olako berbak. (V-ger). Holmer ASJU
1969, 188.
- BARRABAS-BELAR (G-to; -bedar V-gip). "La hierba mala que se propaga rápidamente en los campos
cultivados; es baja, de hojas redondeadas y llega a cubrir el suelo" Iz To. "Acederilla, aleluya" Elexp Berg.
Aien, zaiñgorri, belaunbelar, barrabasbelar ta orlakoak. Ag G 23n. Erdel-izparringiak soroan barrabas-belarra
baño ugariago agertzen ziran. EEs 1930, 120. Barrabas-belharra barnearen garbitzeko lehena omen da;
gordinik bardin jaten da. Zerb GH 1931, 326. Barrabas-belarra baño txarragoa dala [piñua]. Munita 21.
1 barrabaska. "(R), gacha, mezcla de borona y leche" A.
2 barrabaska. "(S), avec précipitation" Lh.
barrabaskatu. "(S), raspar el pan" A.
barrabaskeria. Barrabasada. Onelako erri baten aituten da erraz egin leitekela emen edestuko dogun
barrabaskerija, erri gustija barre baten ainbat egunian euki ebana. Kk Ab I 119. Baña nori buruak emongo
eutson Aramayo lango agure zar koitau itxuradun bat izan zeitekeala alango barrabaskeriaren egillea? Kk Ab II
12. Euzkeldun utzak ixan ta erdera osta-osta barrabaskeri galantak jaurtiaz ikasi orduko, parra-parra
darabiltenak. Euzk 1930, 371. Zaragozako ikastetxe nagusian barrabaskeriren bat egin dulakoa zabaldu omen
zuten atzo. Ldi IL 21. Baña baltsakeri edo komunismoaren barrabaskeri ta ondoren txarrez ikaratuta edo,
gizartekeri edo sozialismoa bigundu ta gazatu nai leukienak be badagoz. Eguzk GizAuz 82. Bere barrabaskeri
nabarmenenak kontatzen zizkiotenean, gordiñegia izan ezkero ukatu egin oi zun. Etxde AlosT 24. Etxakiat ba
barrabaskeri izango zoanentz. Bilbao IpuiB 272. Ez dute gogoan xede bat baizik, ea zer bazka emanen dioten,
moldegaizkeria horren eta barrabaskeria horren asetzeko! Herr 16-4-1959, 1. Santa Kurtze bezperaz / asten dira
jaiak, / orduan eiten dira / barrabaskeriak. BEnb NereA 26. Ixilegi dago gure Patxittu. Seguru barrabaskeriren
bat egiten dagola. Osk Kurl 40. Zenbait (gazte edo) ari dira gure artean inon sor daitezkeen barrabaskeriak
idazten. MIH 214.
barrabil (gral.; Urt I 149, Lar, VocBN, Dv, H, VocB, Zam Voc), barabil (Sal, R). Ref.: Bon-Ond 141; VocPir
291; A; Iz ArOñ, R 298; Etxba Eib; Elexp Berg. Testículo. "Virilitatis ademptae homo, barrabilgabéko
gizóna" Urt I 149. "Testículo" y "cojón" Lar. "Barrabil (Ae), barabil (Sal, R)" VocPir 291 (cf. ib. nota: "en
Esparza me dieron barrabil"). Cf. VocNav: "Tener muchos barrabiles. (Pamplona)". v. koskoil, potro.
Eritarzun horren seinaleak dire kanpoko aldetik gogor izaitea eta barrabillak laburturik barnerat erretiratzia.
Mong 590. Idiak barrabillak hantuak dituenean zer egin behar den. Ib. 592. Grisola gaur, guk dakigula, ezta
esaten; barrabilla baiño. Ezale 1897, 165. Yauberen errian barrabillak zapal edo moztuak lituken irena ez bedi
atotsi. Ol Deut 23, 1 (Ker, BiblE barrabil; Dv potro). Nire errai guztiak usteldu dirade: / Barrabilak, ugatzak,
giltzurrunak ere. Arti MaldanB 214.
- BARRABIL-BAKOITZ. "Ciclán, el que tiene sólo un testículo, aketza, barrabil bakotxa" Lar.
barrabildun. "Cojudo" Lar.
barrabiletako. "Barrabillak, los testículos. Barrabilletako bat, un golpe en idem" Iz ArOñ.
barraburu. "Barrabürü (S; Foix), celui qu'on rend responsable (fig.)" Lh. "Tête de turc" Casve.
barradaka. "(S), rodando" A.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
95

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barradera. 1. Presa. "(S; Foix), digue, écluse" Lh. Han hemenka ibai-zola ere kraskatu zen, leize eta
tulunbio batzu eginez, ur-joaira desberdinduz; eta holaxet, egunetik biharrerat, ur-jauztiri edo barradera
batzuek hautsi zioten untzieri Baionarako bidea. Lf Murtuts 2.
2. Compuerta de una presa. Barraderetan ariza paratu. HerVal 189. Borz santelize berri barraderako. Ib.
222. Barrederen arriñazia. Ib. 250.
3. "La viga para alzar y bajar la esclusa, barradea" (S) Giese MolinS 621.
barradun. Rayado, de rayas. v. barratu. Txapel azula eta barradunak frakak / Arratian ei dagoz mutillak
galantak. A EY IV 63.
barragan. "Barragán, tela" Lar.
barragandor (T-L). Epidídimo, órgano situado sobre cada testículo. "Épididyme" T-L.
barraia-. v. barreia-.
barraitu. v. barreiatu.
barraiu. v. barreiu.
barraizongarri. v. farrekizungarri.
barraje. Presa. Barrajiak dütü tinkatzen / Hurak, bortxaz tü lagüntzen / Argitegiala artinokan. 'Le barrage'.
Casve SGrazi 75.
1 barraka. "A borbotones. Odola barraka atera" LE-Ir. Cf. barra-barra.
2 barraka (S). "Jeu de barre de fer" Lrq s.v. barra. Gaztellondo-n, Ihaute arristian, barraka bat izan da.
Herr 14-3-1957, 3.
- BARRAKAN (S). Ref.: Lh; Lrq (barra). "(S-saug), jouant à la barre" Lh. v. BARRAN. Urthe oroz bezala,
jente saldoa haratko da balinba, Xiberoko jokülari hoberenen ikhustea. Ezi arrestitan jokhatüko dira, bai
lasterkakan, bai jaüzkan, bai barrakan. Herr 17-8-1961, 3.
3 barraka. "En Valcarlos es de sentido peyorativo: 'poco sociable', 'arlote'. En cambio, hacia la costa vascofrancesa
denota salero, gracejo. Se dice del hombre chistoso, agradable o de buen humor" Satr VocP.
4 barraka. Horren gatik, erran ditakea Ogeta izan dela bertze orduz entzun dugun atheraldiak dion bezala
"barraka hutsa"? Nekez... Ezen Ogetak erakutsi du ederki ez dela trinketean arras aprendiza. Herr 31-12-1959
(ap. DRA, que traduce "bluff").
5 barraka. Barraca de feria. Zine modurako makiña bat ingirau eben [...]. Barraketan ipiñita diru mordo
bat irabazteko asmoz, a zer pozik ebizen. SM Zirik 44.
barrakari (S). "Joueur de barre" Lrq s.v. barra. "(Lanceur de) barre, barrakari" Casve.
barrakoi. Barracón. Etxe ederrenian / edo barrakoitan / ibilliko zaizkizu [zakurrak] / beti arratoitan. Uzt
Sas 114.
barrakulio. v. barakuilu.
barral. v. barrel.
barralari. v. farrelari.
barraldi, barra-aldi. Momento de mal genio. "Barra-aldiak izaten ditu galantak, takar-aldiak" (G-azp).
"Zenbait barra-alditan arrapatzen badek, eztek giro izaten" (G-azp). v. 2 barra.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
96

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barranba (VocBN A, Dv, H). "Grand bruit qui n'effraye point, qui ne produit point d'effet" VocBN. "Fracas,
grand bruit de choses qu'on renverse ou traîne" H. "(BN, VocBN), estrépito" A. Cf. birrinbi-barranba. v.
burrunba. Aitzina zeñiak, barranbaz, bekanika batez ari eraziko dutu. Herr 26-10-1961, 3.
barranbari. "Bruyant" Dv.
barranbila-birrinbala. Estrépito. Eskilaren barranbila-birrinbala kantu nasaiaz bezperatik salhatzen
baitauku Besta-Berriren egun berezia. SoEg Herr 23-6-1960, 1.
barranda (B, BN-lab ap. A), barhanda (BN ap. A). I (Sust.). 1. "Parada, lugar de acecho" A. Ernai! emen
nauzu, Yauna, / taigabe egunez barrandan zutik. 'Super speculam'. Ol Is 21, 8 (Dv atalaiaren gainean, Ker goitorrean).
2. (Dv, H), barrenda (H), barhanda (H). "Espionnage" Dv, H. Barrandako behar eta barrandegirat
helduko zen hirur orenen berantarekin. Ox 197.
II (Adv.). barhanda (VocBN), barrenda. "Barhanda (adv.), en espionnnage, aux écoutes" VocBN.
Konsidera dezala, / Begira dagonak, / Ez du gaitzik merezi / Egia dionak; / Ilun onduan ziren / Heien obra
hunak, / Menturaz lehenago / Barrenda egonak; / Jornaleko hun dira / holako peonak. Bordel 140.
- BARRANDAN (B, BN-arb-ciz; H, T-L; barrendan AN, L, Sal; H). Ref.: A (barhandan, barrendan); Izeta
BHizt2; Gte Erd 63. Al acecho, espiando. "Barrandan egoitea, être aux écoutes, aux aguets (de ce qui se passe
au dedans d'une maison, etc.)" H. "Escuchando" A. "Épier, barrandatu, barrandan egon " T-L. "Espiando.
Barrandan zioken gure solasak aitzen" Izeta BHizt2. "Barrandan egoiten da (BN-arb), barrandan eman zen
(BN-ciz)" Gte Erd 63 (s.v. bijilatzen). v. barranduan, ZELATAN. Huna non dagoen gure harrasiaren
ondoan, leihoetarik begira, xareten artetarik barrandan. Dv Cant 2, 9. Yauntto hek sarthu zireneko ganberan,
eta bortha untsa zerratu zuten ondoan, eman ninduzun barrandan eta gakho xilotik beha. Elsb Fram 174.
Emaiten da zelatan edo barrandan esponda baten gerizan. Jnn SBi II 90 (ap. DRA). Kantatu daukute "Maitia,
nun zira" hain gora eta ozen non oiharzunak ihardesten baitzeien Espainiako aldetik, eztiki, "maitia" handik
egon izan balitzeie bezala barrandan. JE Bur 142. Barrandan zelarik, barrandari laguna utziko zuen hor tente
potente. Ox 197. Brigadako gardak oro egon ziren, alegia eta deusere ez, zeletan, barrandan, zerbait atxeman
beharrez. Barb Sup 140. Beldur ziren, eken bila gordetuak barrandan egonen zirela. FIr 151. Barrandan jartzen
ziren etxe-kantoinetan; iragaile soil bat zekusatenenan, gaitzeko kaska bat emaiten zioten. Mde Pr 134. Geneven
potret atheratzaileak Biltzarreko jaunen beha, barrandan. Herr 21-5-1959, 1. Zer ari ote ziren [azeriak]?
Zakurra gelditu zen eta barrandan egon. JEtchep 31. Eisenhower presidenteak ez du gorde lehen alkirat heldu
eta eman zuela baimena, airekoak ar ziten barrandan. SoEg Herr 19-5-1961 (ap. DRA). Bainan huna gure
gizona atetik barrandan, eta zer ikusten du? "Épiant à la porte". Ardoy SFran 187s.
(Tras gen.). Al acecho de. Jakizu dohakabe hek oinhaze bethikoetan daudela; ez sesurik, ez erreparurik
hekientzat ez daitela. Eta berek diote zure zeletan eta barrandan daudela. Dv LEd 100.
(Con dat.). Atzarria [zure gogoa], idekia, argi-gosea, bethi kaldan, munduari barrandan. Lf ELit 325.
- BARRANDAZ. Al acecho. Zeihar-karrika batetik aldeginik zatekeen. Ala barrandaz ote zegoen ilunpean
gorderik goaitatzen? Mde Pr 164.
barrandari (B; Dv, H, T-L), barrendari (AN, L; SP, Lar, Hb ap. Lh, H), barhandari (BN; VocBN, Hb ap. Lh,
H). Ref.: A (barhandari, barrandari, barrendari); Izeta BHizt2. Espía; vigía, centinela. "Soupçonneux, qui se
met aux aguets, espion" SP. "Penetrador" Lar. "Entremetido" y "introducido, entremetido" Lar Sup (cuya fuente
es sin duda Axular). "Espía, centinela" A. "Épieur, zelatari, barrandari", "espion" T-L. v. zelatari,
barrandatzaile. Ezta on barrendari izaitea, ezta on zelatan egoitea eta ez iragaiten diren gauza guztien
iakitea. Ax 311s (V 207). Gizon hau zozoa da, dio aintzindariak soldadoer, nola hartu duzue zozo hau
barrandari batentzat? Utzazue bere bidean. Laph 66. Nola begiz baitzadukaten igorri ziozkaten zelatari edo
barrandari batzu. DvHtoy Lc 20, 20 (Dv zelatari). Deadar auek entzunik, Patxikoren agindu garratza gorabeera,
Egiko barrandariak suziriak zalapart aundiz lerrerazten zituzten. A Ardi 63. Barrandan zelarik,
barrandari laguna utziko zuen hor tente potente. Ox 197. Herodetar zenbait bidali zizkioten barrandari
(zelatari), gizon zintzoak ziralako itxura egin ta bere itzetan atxitu zezaten. Ir YKBiz 391. Xalbaten ibillerak peko
txar eragin zioten eta geroztik zeletan zebilkion, lenago Piarresen barrandari (espía) ibilli zen bezela. Etxde JJ
113. Antxe, arrizko pillaretan gelditu zan, kurikari edo barrandari edo talaierua bailitzan. Erkiag Arran 96.
Ixraelen barrandariak oro itsu ta alotzak. Ol Is 56, 10 (Dv atalariak, Ker zelatariak). Herri guziek herri
guzietan badituzte barrandariak. SoEg Herr 19-5-1960, 2. Rusoek barrandatuak zituzten Amerikano
barrandariak. Ib. 2. Barrandariak zarete, lurralde huntako ahulguneen ikustera jinak. Bibl Gen 42, 9 (Urt
espione, Dv ikhusketari, Ur, Ker zelatari).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
97

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barrandatu (AN, L, BN, R; Dv, H, Foix ap. Lh, T-L), barrendatu (AN, L, BN; SP, H), barrentatu (Bera app.),
barhandatu (BN; VocBN, H). Ref.: A (barrandatu, barrendatu, barhandatu); Satr VocP (barrendatu). Espiar,
vigilar. "Espionner" SP. "Épier" y "espionner" T-L. v. barrindatu; cf. barrendatu; barrundatu. Zeren nola
orduan baitute perilik gehiena [usoek], zeren orduan baitaude geldienik urera beha: eta orduan baitira
ihiztariez ere zelatatuak, barrendatuak eta guardiatuak, halatan daude hek ere iratzarriak orduan. Ax 342 (V
228). Gu ere lekhukozko hedoitze hain handiaz barrendatuak bezala garenaz geroz. He He 12, 1. Sarthu baitzen
Iesus Pharisau aitzindari baten baithan, bere ian-aldiaren egitera, barrandatzen zegozkon. HeH Lc 14, 1 (He
zelatan, TB zelatatzen). Doña Iñesen semea noiz nahi juaiten zitzaion athe xilotik barrandatzerat. Laph 72.
Bazkal ondo baikira, beharrik, eta nehork ez baigitu barrandatzen! Bertzenaz, bitxia laike gure solasa. JE Bur
99. Horra zer giren, Manex, heriotzaren mehatxuak nun nahi barrandatzen gitik. Zub 62. Eta han, arkaitz
kaskoko muturretan dabiltza arranoak beren kafien eta ohantzen ondoan egaldaka, ingurika, zerbait hiliki
barrandatzen. Ib. 118. Rusoek barrandatuak zituzten Amerikano barrandariak. SoEg Herr 19-5-1960, 2.
barrandatzaile (Dv), barrendatzaile (H), barrandazale, barhandazale (Foix ap. Lh). Espía. "Espion, qui est
aux écoutes" H. v. barrandari. Ez gitezke etxetik athera nun ez ditugun harek igorri barrandazaleak gure
ondotik. Prop 1891, 94.
barrandegi, barrandei. Puesto de vigilancia. Cf. A: "Barrandegia (AN, L, BN), ladera de acecho, nombre de
una casa de Hazparren". Barrandako behar eta barrandegirat helduko zen hirur orenen berantarekin. Ox 197.
Hegaztinek ez badute zure etxola edo barrandeia hauteman, ikusiko ditutzu blintxak edo kuliskak kolpatuaren
gerizatzerat ethortzen. Herr 18-7-1957, 4.
barrandegi. v. barrendegi.
barrandero. v. barrendero.
barranduan. "Barranduan (BN-ciz), en acecho" A. v. BARRANDAN. Ni aldiz beha nago barranduan
etxetik, / Ihizia jaustean mendi goihenetik. Abbe Etcheberry (de Cize) ap. DRA.
barrankor. v. barrenkor.
barranku (Lcc), barranko (V-gip ap. Elexp Berg). 1. Barranco. "Barrankotik bera jausi zan ardixa" Elexp
Berg. Aizkorri-goitik amildutako / arkaitzen azken-arrua (azkeneko barrankua). SMitx Aranz 84.
2. "Valle, cuenca. Barranko guztian ezta egongo orren moduko txistularirik" Elexp Berg.
barranta. v. marranta.
barrantalla. v. barantaila.
barrasaket. "1.º (L-ain), (vaca u oveja) estéril. 2.º (G, B), hermafrodita" A.
barraskatu. "(S), émietter, effriter" Lh.
barraskatze. "Emiettement" Casve.
barraskilo. v. marraskilo.
barrast. "(Sal), onomat. de la incisión, rasgueo, etc." A.
barrasta, barrastara. v. parrasta, parrastada.
barrata (AN, BN; Hb ap. Lh, Dv, H), barreta (Ae), barratta (VocBN). Ref.: A; A Aezk (barreta). Duela.
"Petite planchette, principalement de hêtre, petite douve pour barils. Syn. pipola. Ohola est souvent plus large et
souvent plus longue" H.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
98

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barrataka. A voleo. v. parrastaka. Ereiten dira eskuz edo ereiteko tresnarekin. Ahurka barrataka edo
lerroka. Gatxitegi Laborantza 84.
barratsu. Irritable, de mal genio. "Arratxak eukitzen ditu: [...] pertsona barratsua da gogotikan (G-azp),
holako barrak izaten ditu (G-azp)" Gte Erd 20. "Ori barratsua dek galanta, egoskoorra" (G-azp). "Lau seme
zituen, bi petral eta bi barratsu" (G-azp). Cf. 2 barra.
barratsu. v. farretsu.
barratta. v. barret; barrata.
barratu (Urt V 194). (Part. en función de adj.). Rayado, de rayas. "Clathratus, [...] barratua, barraturikakoa,
barraztatua" Urt V 194. Cf.: "Alkondara kuadratua [= 'camisa de cuadros']" Gte Erd 206 (s.v. kuadrozko). v.
barradun. Mezetara edo norabait joan bear zuanean, bere jazkera au izaten zan: alkondara barratu bat,
galtza urdiñak, bota beltzak. Salav 28. Gorbata urdina zeraman, ongi gogoan dut, gorriz barratua, ez arian
begiak lotzen zizkidana. MEIG IX 92.
barratu. v. barreiatu.
barratxiko. v. perretxiko.
barratxo. (Dim. de barra). Pequeña barra, pequeño banco de arena. Bada barratxo bat, zeiñetan
sartzen baitire xalupak. INav 136. Bide hark badiduri baia bat, bainan barne hartan ezta barratxo bat baizen
eta barne hartarat ezta joaten unzirik. Ib. 133. Izanen duzu barratxoa trebesean. Ib. 126.
barratzaki. "(V-m), babeo (Santurce), agua revuelta al romperse la ola" A.
? barrauke. "Sotechado para las vacas" A, que cita a Aq (pero no se encuentra).
barrauskil. "(V-m), caracol" A. v. marraskilo.
barrauts. v. 1 barauts.
barrazale. v. barreiatzaile.
barrazkin. "Parástata, en la Cirugía, barrazkiña" Lar; cf. DAut: "Parástata, voz de la Cirugía. Es un cuerpo
parecido al testículo, puesto a lo largo de él, y unido a la túnica albugínea, cuyo uso es perfeccionar el semen".
Relacionado seguramente con barrabil.
barrazkuillu. v. marraskilo.
barraztatu. "Clathratus, [...] barratua, barraturikakoa, barraztatua, barraztaturikakoa" Urt V 194. v. barratu.
barre. v. farre.
barrea-. v. barreia-.
barreatu. v. barreiatu.
barredera. (Red) barredera. Au de sare barredera garbitzen duena glorieko bidea. (Muruzábal, 1751). ETZ
90.
(barregarri). "(Ulibarri Gamboa). Especie de romaza, planta poligonácea. Sus principales sinónimos son
achitabla (gran parte de Alava, cond. de Treviño y algunas localidades de Burgos y Logroño); espimendarri
(Alegria de Alava); rescaile (Santa Cruz de Campezo); amabellarrija (en Ochandiano)" Baraib.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
99

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barreia. (Estar, etc.) disperso, esparcido. v. barreiu. Bere oñetan barreia, / errixka-artalde ugaria / bazka
gozotan, Artzain duela / Ama Zaindaria. SMitx Aranz 225.
barreiadura (H), barraiadura (Dv), barreadura. 1. Distracción. "Bihotzeko barreiadura, la dissipation du
coeur (AR)" H. "Gogo barreiadurak, les distractions de l'esprit (AR)" Ib. v. barreiamendu. Dohatsu, traba
eta barraiadura guzietarik spiritua libra ahal dezakeena. Ch I 21, 2. Spirituko barraiadurak ontasun hek guzian
galarazten darozkigu. Ib. 21, 1. Oi! non da gure fedea hotztasun eta barraiadura ahalkagarri batekin agertzen
garenean, Jainkoak bere maiestate adoragarriaz ohoratzen eta bethetzen dituen elizetan! Lg I 333. Ikhusten dire
giriztinoaren izena dakharketen batzu Jesu-Kristoren etxean, haren beraren begietan, barraiaduran, harat hunat
beha. Lg II 229. Nahiz othoitzean, nahiz mahain saindurat hurbilzen direnean frogatuak eta nekhatuak dire
barraiadurez eta idortasunez. Mih 47. Debozioniaren pizteko, gogueta gaistuen eta ispiritiaren barreadüren
apartazeko. CatLan 122. Gure ispiritiaren arhintarzunak, gure otoitzetan emaiten derauzkigun barreadurak,
aski tuzu, ispiritia gure nahira bestetarat barreatu gabe. AR 45. Barraiadura borondatezkoekin meza entzuten
dutenek. Brtc 58. Barraiadurek eta idortasunek eztute batere gutitzen gure othoitzen merezimendua. Dh 50.
Handik harat ez zuen Iñaziok izpiritu barraiadurarik ikhaiten; mausiaren erran guziak buruan sartzen zituen.
Laph 71. Eztüzüla hanitz jakiteko nahikünte handiegi bat, zeren ezpiritiaren barreiadüra eta inganio handirik
han edireiten beita. Ip Imit I 2, 2 (Dv barraiadura; Mst barreiarzün).
2. barraiadura (Ht VocGr 347, Lar), barreadura. Destrucción. "Démolition" Ht VocGr 347. "Demolición"
Lar. Ibaia heldu da etxe hari jazartzerat eta berehala erori dateke etxea, eta barraiadura handi bat egin da
hartaz. He Lc 6, 49 (Lç desegite, TB lurreratze, HeH erorpen, Oteiza kalte, Dv, Leon desmasia, Brunet galkera,
Ker ondamendi, IBk hondamen).
3. barraiadura (Dv). Disipación (moral). "Dérangement, dérèglement, dissolution" Dv. Emaztekairen
barraiadura ezagutuko da haren begietako harrotasunetik eta bekhurundetik. "Fornicatio". Dv Eccli 26, 12 (Ol
zantarkeria).
4. (S), barraiadura (AN, L ap. A). Dispersión. "(S), dispersión, disipación" A. "Barraiadura (AN, L),
disolución" Ib. Ibai bi aipatzen ditu, bata sarkaldekoa ta bestea sortaldekoa, atzerriratuen naas-maasa ta
barreadura indartzearren. Ibiñ Virgil 33n.
5. (S ap. Lh), barreadura (BN ap. Lh). "Prodigalité" Lh.
barreiakeria. Dispersión (en sdo. peyorativo). Ta oraindaño or andik sakabanatuta dauden euzkel-itzak
bildu ta mordozka baño len, ez idazlerik, ez irakaslerik ezin ditugu; bearrak dituzten euzkel-itzak, oraingo
barreiakeriz, eskumenean ez dituztelako, erabilli nai dituztenean. Ol EEs 1919, 25.
barreiakiro, barraiakiro (Lar). "Esparcidamente" Lar.
barreiakor, barreakor. (Lo) que distrae. Berma gaiten ere distrazione edo gogoeta barreakorren
urruntzerat. Etcheb Zeruari 75 (ap. DRA).
barreialdi, barraialdi (Lc, BN, S ap. A), barrealdi (BN ap. A), barrialdi (Sal, R ap. A). 1. Dispersión.
"Barrealdi, esparcimiento. Barrialdian zien ardiak zer onki dauden (R)" A. Landare-besarkada dirudien
honengandik, barreialdi zorroztu honetatik, eteten da [era]. "De esta dispersión aguzada". MEIG IX 120.
2. barrialdi (Sal ap. A). "Una apertura" A.
barreiamendu, barraiamendu, barreamendu (BN ap. Lh), barreiamentu (S ap. Lh), barriamendu.
Distracción. "Barrea, barreia [...] -mendu (BN), -mentü (S), dissipation de l'esprit" Lh. v. barreiadura,
barreiazio, barreiarzun. Doatsua da nork ere barraiamenduko paxelu guziak iraits baitetzake. SP Imit I 21,
2 (Ch barraiadura). Behar ezlegezko amoriotik eta beldurtasun alferretik heldu da bihotzaren aldaramendu eta
sensuen barraiamendu guzia. SP Imit III 28, 2. Izan baduzu borondatezko barraiamendurik. He Phil 159. Nahiz
haren ganik urrundu daitezken, edo bizitze gaixto baten errebelamenduez, edo nahikarako barraiamendu edo
errelaxamendu batez. Mih 119. Barkha diezadazu, o ene Jainkoa, ene izpirituko barraiamendua eta ene
bihotzeko hotztasuna, zutaz okupatua eta zuretzat sustatua izan behar zuten moment hortan. Brtc 36. Zer dire
othoitz, hanbat barraiamendurekin, erdietan zer zerasan berak ere etzakien gisan egin dituen hek? Dh 142.
Eztezazüla arra egin zonbat nahi ezpiritüko barreiamentü eta idortarzün ükhen dezazün. UskLiB 74. Galdegiozu
ardura Birjina sainduari erakhats dezazun othoitz egiten, eta errozu urrun ditzan zure izpiritutik barriamendu
guziak. MarIl 29. Izpirituko barriamendu kontinozko bat, zeinak egiten baitu ez baita atentzionerik ekhartzen ez
bere buruari, ez bere Jainkoari. Jaur 118. Lekhua sendoa da, izan ahala ixila, eta barreiamendu guzietarik
kanpo. Prop 1884, 124.
Diversión, entretenimiento (en sdo. peyorativo). Igandetako arratsalde guzia iragaten duzuenean
barraiamenduan eta dosteta banoetan. EgunO in Arb Igand 182. Onhesten dut thunbako latzdura eta
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
100

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
erretiramendua, ene barriamenduaren eta libertizioneen erreparatzekotzat. JesBih 447. Eta [debozione berri
horrek], egun oroz, egiten ditu oraino [ongirik espantagarrienak], Exerzizio saindu hori, mende hunetako
barriamendu eta lazakeriaren kontra, begiratua den tokietan. MarIl 123. Jokoak, barriamenduak, sentsukarazko
bizi batek laster itho zituzten hunen baithan, hastetik hanbertze hartu zuten debozionezko sendimenduak. Ib. 96.
barreiarazi, barreia erazi, barria arazi. 1. Distraer, hacer distraerse. Hun da zunbait ordüz estekamentü,
eta desirkünte hunen ere bridatzia, beldürrez, hen üsiegi jitiak, ezpiritia barreia erazi dizazün. "Mentis
distractionem incurras". Mst III 11, 2 (SP gerta dakizun bihotzeko barraiamendurik, Ch barraia dezan, Echve
distraitu etzaitezen). Urrunduko dire barria araz, eta berthutearen bidexketarik zeihararaz ditzaketen presuna
guzietarik. JesBih 411.
2. barrearazi. Dispersar, hacer dispersarse. Zuazi erratera zure nagusiari, Erregeari, populuaren
borondatez garela hunat bilduak, eta baionetek bakharrik gaituztela hemendik barrearaziko. Elsb Fram 60.
3. Deshacer. Erran zeion nola behar zian egin anaiek eginerazi nahi zeioen ezkontziaren barreierazteko. Ip
Hil 67.
barreiari (SP, A), barraiari (L ap. A; SP, Dv, H). 1. Dilapidador, derrochador. Aita bilzaleari, seme
barreiari. O Pr 15. Nonbait idatzi zuen Garatek [...] barreiari agertzen dela euskal aditza: honek eskaintzen zion
aditz pilo mardula ez zuela bizi osoan pertsona batekin bakarrarekin baizik (arrebarekin, noski) erabili. MIH
390.
2. "Barraiari, barraiatzale: 1.º (AN, L), pregonero" A.
barreiarzun (Dv y H (que citan a Mst); Hb ap. Lh). Distracción. v. barreiamendu. Eztüzüla hanitx
jakiteko desirkünte handiegi bat, zeren barreiarzün eta inganio handirik han edireiten beita. "Distractio". Mst I
2, 2 (Ip barreiadüra). Ardüra ene ezpiritia arranküran, barreiarzünian eta bereganat thiratzen dielarik,
nahaspillan etxekitzen beiteitade. "Distrahunt". Mst III 21, 3. [Graziak] aragiaren nahiküntiak hügü dütü,
ezpiritiaren barreiarzünak baratzen dütü, gizonen artian agertzera ahalke da. Ib. 54, 4. Ezi egiareki aithortzen
dit, barreiarzün handi bateki hetan üsatü nizala izatera. "Quia valde distracte me habere consuevi". Ib. 48, 5.
barreiat (Gèze, Foix ap. Lh) 1. (Adj.). Disipado. "Dévoyé, égaré (au moral)" Gèze. "Personne désordonnée"
Lh. Bizitze sinheste gabe eta barreiat bat eramanik animal bat bezala bizi zen. Ip Hil 150. Emazte bat, bere
senhar barreiatak Antoniren entzutera eitzi nahi etziana. ArmUs 1896, 116.
2. (S), barreat (S; Foix ap. Lh). Ref.: Lrq /baReiát/, /baReát/. (Uso pred.). Esparcido, diseminado. "Éparpillé,
situé en divers lieux. Etxalte hori barreiat dük, ce domaine rural est éparpillé" Lrq. v. barreiu. Etxiak dirade
barreiat, / Zolan hasirik gaiñialat. Casve SGrazi 76. Hik dütük bai, debrü tzarra, / batere ez untsa zaiñkatzen
[ardiak] / Orotan ther-ther, barreiat, / arrenküra gabe üzten. Ib. 96. Barreiat zielakuan [etsaiak] / Pettarreko
bazterretan / Gizunak dütügü han hor / hedatü txokho denetan. Ib. 138.
barreiatsu. Extendido. Zerbait berez meago ta zabalago da; orobat tokitsuago, besteengana
barreiatsuago. [Iainko-Seme] ITZ au iñolako sarkor eta mee da, anima bera ukitzen baitu. Or QA 183.
barreiatu (B, S; Lar, Añ (AN), Gèze, H), barraiatu (AN, L; SP, Lar, Dv, H), barreatu (G, BN-baig, R, S; Añ,
Arch VocGr, VocBN, H), barratu (G-nav, AN-ulz-5vill; Dv (que cita LE Io), H), barheiatu, barreitu, barriatu
(Sal, R), barretu (AN-larr). Ref.: A (barreiatu, barraiatu, barreatu, barratu, barriatu); A Apend (barratu); Lrq
/baReia/, /baReiace/; Iz Als (makurro), Ulz (barratu); Asp Leiz (barretu); Izeta BHizt2.
Tr. Barraiatu es la var. tradicional labortana; la emplean tbn. Beriain, Mendiburu y Echenique, y los
guipuzcoanos Guerrico e Iztueta. Barreiatu se documenta en Leiçarraga y en los autores suletinos; los bajonavarros
alternan barreatu y barreiatu, forma que desde el s. XX se extiende tbn. a la literatura meridional. Los
guipuzcoanos han empleado generalmente barreatu. Barratu es alto-navarro. Hallamos barriatu en JesBih,
Jauretche, Iztueta, Hualde y Beovide (en los dos últimos es reflejo normal de la realización de -ea-). Tartas
emplea en alguna ocasión barreiutu (con el sdo. de 'distraerse'). Hay además algún ej. de barheiatu en Arbelbide
y de barreitu en Larzabal. En DFrec hay 12 ejs. (10 septentrionales) de barreatu y 30 (3 id.) de barreiatu.
1. Extender(se), diseminar(se), dispersar(se), difundir(se). "Esparcir" y "desparramar" Lar. "Disperso,
barreiatua" Lar y Añ. "Disperso, barroiatua (AN), banatua (G)" Aq 1159 (seguramente error por barraiatu o
barreiatu). "Répandre, étendre, disseminer" Arch VocGr 210. "Répandre" VocBN. "Répandre; éparpiller" Gèze.
"Disséminer, disperser, répandre" Dv. "Divulguer" Dv. "Disperser" H. "Publier, répandre. Lasterrago
barreiatzen berri gaixtoak, ezen ez onak" Ib. "Bere on guziak laster barraiatu zituen, il dépensa bientôt tous ses
biens" H. "1.º verser, répandre. 2.º répandre dans le public" Lrq. "Barrátu de, se ha propagado" Iz Ulz. "Oiálak
barratu ttut" Ib. "Esparcir" Asp Leiz. "Gaitze barreiatu de erri guzien" Izeta BHizt2. "Ardi guziek barreiatuek
mendien" Ib. Cf. VocNav: "En el Valle de Goñi barrado es sinónimo de 'extendido', 'disperso'. La parva está
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
101

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barrada", "barriar o esbarriar, extender, dispersar, esparcir (Cuenca)". v. hedatu, sakabanatu, banatu.
Tr. Documentado desde Leiçarraga, es usado por autores septentrionales, navarros y, en menor medida,
guipuzcoanos; en la segunda mitad del s. XX se extiende tbn. a algunos vizcaínos.
Baina hek ilkhirik barreia zezaten haren famá herri hartan guzian. Lç Mt 9, 31 (HeH, Dv barraiatu, Ur
barreatu, Ol, Leon barreiatu; He banatu, TB, SalabBN hedatu, Ip salhatü, Hual, Echn publikatu, Ker, IBk, IBe
zabaldu). Enekin eztena ene kontra da, eta enekin biltzen ari eztena barreiatzen ari da. "Il épard". Ib. 12, 30 (He,
TB, HeH, Dv, Echn, Leon barraiatu, Ip, Ol barreiatu, SalabBN, Ur barreatu, Hual barriatu; Ker, IBk, IBe
sakabanatu). Zerbitzari gaixtoá eta laxoá, bahakian ezen biltzen dudala erein eztudan lekuan: eta
elkharganatzen dudala barreiatu eztudan lekuan. Ib. 25, 26. Dakusanean otsoa heldu dela, utziten ditu ardiak,
eta ihes egiten du: eta otsoak harrapatzen eta barreiatzen ditu ardiak. Lç Io 10, 12 (TB, HeH, Dv barraiatu,
EvS, Leon, IBe barreiatu; Ol, Ker, IBk sakabanatu). Huná, ethorten da ordua, eta ia ethorri da, barreiaturen
baitzarete batbedera zein zuenetarát, eta ni neuror utziren bainauzue. "Vous serez épars". Ib. 16, 32 (LE
barratuko baitzaráte). Iacques Iainkoaren eta Iesus Krist Iaunaren zerbitzariak, hamabi leinu barreiatuei,
salutazione. Lç Iac 1, 1. Ezen baldin zezenén eta akerrén odolak eta bigáren hauts barreiatuak, satsuak
sanktifikatzen baditu haragiaren puritateaz den bezenbatean. Lç He 9, 13. Aditzen dut Giristinoez egiten den
Eliza haur munduan banatua eta barraiatua dela, baiña barraiatu izanagatik, nola guztiek baitute fede bat, lege
bat eta buruzagi bat hala guztiek egiten dutela Eliza bat. Mat 70. Konserba dezazun [Eliza] eta barraia dedin
mundu guzian. Ber Trat 75v. Promes emaiten deratzut ezen, baldin goizean mintzatu bazina, iendea barraiatuko
zela. Ax 212 (V 142). Kanelak eta balsamoak nola, nik hola barraiatu dut urrin ona, mirra hautatuak nola, hala
eman dut urrin gozoa. Hm 71. Iainkoaren gizona ganako amorioa eta grazia hanbatenaz dela handiagoa,
zenbatenaz Sakramendu saindua leku geiagotan barraiatua baita. "Diffusa". SP Imit IV 1, 12. Aitzitik behar
baitute bere bezalakotasuna bertze bertute guzien obretara hedatu eta barraiatu. SP Phil 174. Iarri zen
konsideratzen nola uhinek utzten zituzten harearen gainera barraiaturik [...] maxkorrak, adarxoak, belhar
ondoak. Ib. 129. Hitz itsusia bihotz flako batetan eroririk, hedatzen eta barraiatzen da olio xorta oialaren
gainean bezala. Ib. 337. Ebanjelio saindiaren mundu orotan barraiatzeko. Tt Onsa 60.
(s. XVIII) Elkharganik barraiatu eta berezi baino lehen daigun dorre gora bat, zeruraino hedatzen dena. ES
389. Igorri zuen Espiritu Saindua mihien idurian barraiaturik hekien gainera. Ib. 393. Har tzatzue zuen esku
barneak labetikako hautsez betherik, eta Moisek barraia beza zeruen aldera Faraonen aitziñean. Urt Ex 9, 8.
Gure egin ahalak oro bihotztoiki enplegatü, hañ ikharagarri den eta hañ ezabaki bere phozua barreiatzen dian
etsaiaren kuntre. Mst XVII. Ikhusi dut Israel guzia menditan barraiatua, ardi artzain gabeak bezala. Lg I 359.
Zertara da obligatia lagünaren kontra kalümniak barreatü ditiena? CatLan 97. --Norat duatza Demoniuak
jalgitzen direnian Ifernütik? --Barreatzen dira airian, eta dabilza gure üngürünian gure tentatzeko, eta
eroraazteko bere malhürrera. Ib. 29. Khozia barreia ahal dezan bazter güzietarat. Egiat 223. Gai batian negian,
iratzarririk ohian nangoelarik ikusten düt gizon bat sükhaltian ta süia hontü [='cubrir'] zena barreiatzen, ordian
ilhintien argiak zereitadalarik mamia hobeki agertzen. Ib. 179. Ebanjelioa munduan barreatu edo publikatu. Ub
112.
(s. XIX) Bildu ze jende yago barratzeareki fama. 'Se juntó más gente al difundirse la fama' (276). LE-Ir.
Beretxi zituen amabi Apostolo, eta irurogei ta amabi dizipulu, barratzeko edo zabaltzeko anitz eskuz, bere
ondasunen tesoroak. LE Urt 45. Igandean jatxi zan Espiritu Santua Apostolu Santuetara, eta igandean barreatu
zuen Apostoluak Jerusalenen Jesu-Kristoren legea. AA II 46. Bertze guzietan barraiatuak diren dohainak,
graziak eta edertasunak Jesu-Kristo baithan bilduak dire. Dh 239. Barriatu ziren munduko bazter guzietarat.
Jaur 200. Bañan goialdeko erri txiki barraiatuetan ez dago onelako ditxarik. Izt C 142. Barriatu danean, / zaldi
orren fama. Izt Po 168. Bareiatü [sic] düt ongarria alhorrian. [...] Igüriki dezagün egün eder bat, barreatüren
dügü gorotza alhorrian. Arch Gram 69. Fiñean, emaitzak ehun tokitara / Barraiatzen dituela, / Arrimu onean
harrek ezarria / Daduka estatu guzia. Gy 195. Jakoben il-berria Ejipto guzian barreatu zan. Lard 62. Sail
ebakiak harrotzen dira maiz, arin-arina altxa-arrasteluaz, eta barraiatu gabe bazterretara. Dv Lab 96. Ez da
oraino barraiatu gutartean laborantzakotzat igeltsuaren enplegua. Ib. 193. Nahi duzunian zerbitzatu, hartzen
duzu arroltziaren heineko puxka bat, barreiatzen duzu hirur taza uretan eta pasatzen zerbienta batean. ECocin
54. Berria barreiatu zenenan preso zela. Laph 88. Hitz aiek: "bizi da Jenobeba", jauregi guzitik bereala
barreatu ziran. Arr GB 131. Lagundiko beste aita askok Indietan fedea arrigarrizko moduz zabaldu ta barreatu
zezaten. Aran SIgn 69. Barraiatu zenean gaitzaren berria / Guziek nahi zuten ikusi eria. Elzb Po 209. Mundu ososoan
/ Aren izen ona / Leor ta itxasoz / Barreatzeko. AB AmaE 114. Santutasunaren usai gozua barriatuko
dutenak Eliza guzira. Bv AsL 54. Egiaz klubetarik athera ziren orduan, eta hedatu bazter guzietarat, urhe eta
zilhar faltsoak onentzat barreatzen diren bezala, matsimarik galkorrenak. Elsb Fram 69. Eta ja gutaz fama
handia barraiatu dute munduaren asko bazterretan. Zby RIEV 1908, 84. Goiz guzia beha egon eta barreiatu zen
jendea, emeki-emeki. HU Zez 169. Eta haren familia handia, norapait barheiaturik, ahal den bezala bizi da. Arb
Igand 134. Atakatu zian builta handirekin Türken armada; erauzi, ützülikatü, barreiatü, phorrokatü eta
ondarrak ihesi igorri. Ip Hil 31. Insensü eta ürrin hun bide orotan errerazten eta barreiatzen zielarik. Ib. 93s.
Bazter hautako jendekia, idorte denboran, bere eskualdea utziz, bazter guzietarat barreatzen da. Prop 1896, 108.
(s. XX) Gobernamenduak badauzka bertze [eskola handi] andana bat, ez dakit zenbat hirixketan barreaturik.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
102

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
JE Bur 48. Auzapezak [...] barreatzen du azkenean plazaren erdirat eztabadaren aditzeko bildua zen gizon
multzoa. Ib. 31. Orduan, barneko janiza kexua axalerat barreatzen zeie. Ib. 164. Lur guzia barrena bere adarrak
edatu ta barratu dittuan zugaitz edo arbol onen zaña Aitta Santua da. Inza Azalp 98. Arratsalde erditan, noizpait
eta norapait barreiatu zirelarik nere kruxpetak, beharriak aphal athera nintzen oihuen eta hirrien azpian. Barb
Sup 28. Gu landuketa gera, ta Mistral bezalakoak etorria; gu gogoetalari, ua biozti; gure olerki edo poesia
barnerakoa da ta aiena kanpora barratzen da. Or Mi IV. Mendi-neska baitzen, Crautik ozta barreiatu da aren
izena. Ib. 3. Hazia bota zak ildoan, ez besainka barreatuz. Zub 35. Gordeka paperak ditu / barreatzen hor
gaindi. Etcham 54. Eta ordu berean barraiatu zen gau hartako Akhelarre. "S'était dissous au même moment".
Barb Leg 134. Kapsatarrak barreatu zuten toki oietan makuluak jateko oitura. JMB ELG 59. Urren-illarak
buruz kanpora / --ez daiteke barra alea--. "Para que no se esparza el grano". Or Eus 333. Eseri dira, zabali dute,
/ alboan barra (zabaldu) da usaia. "El olor se desparrama". Ib. 230. Su orrek, berriz, odeia lêrtuz, / euria digu
barratu. "Desparrama la lluvia". Ib. 263. Gerrieder-ek belar-barratzen (banatzen, zabaltzen) / baduke lanik
ugari. "Extender las cambas". Ib. 297. Saiets osoan barreiatzen zun / beatz-txikarra bustirik. "Extendía esa grasa
por todo el costado". Ib. 88. Beti isil, beti zoli; etsi-etsian bizi zan, zoriona noranai eskuzabalka barreatuz. TAg
Uzt 315. Etxearen gibelaldetik itxasaldera barreatzen dan sagastiko bidetxiurretik jo zun. Ib. 100. Zaldiak
barreiatu ziran larrain erdian barrena. Zait Sof 30. Ikusten, ukitzen, entzuten, usmatzen, jastatzen, siñesten. /
Margo zuri antzo, fedea zazpitan zaigu barreiatzen. "Se descompone". Or Poem 537. Atariko orma-gañetik
barreiatu bear diet gure erritarrei zeruko albistea. NEtx Antz 53. Han sortuak, han handituak, biziak barreiatu
gaitu eta urrun ereman. Zerb Azk 32. Gure gorputz azalean barreatuak, sakabanatuak, baditugula begitxo batzu.
Mde Pr 323s. Jendea barreiatu baino lehen, harzara jarririk ginauden gure pulpituetan. Ib. 293. Erio-bearra
ilezkor bezala maitatuz, ene anima ondarrean barreiatu nulako. "Fuderam". Or Aitork 85. Ango albistak isilmisil,
belarririk belarri barreatu ziran. Erkiag Arran 150. Ardiak bakarrik utzi dituk, eta anartean barreatu
zauzkik. Larz Iru 82. Holako berriak hedatzen dira neskato gazteen artean, elizako zeinuez barreituak bailire
baino fiteago. Ib. 20. Larderia guzia eskualdetako "daimio" edo gobernadoren eskuetan zelakotz barreatua eta
zatikatua. "Dispersée et partagée". Ardoy SFran 234. Eta etzuen denborarik galdu, nahiz Indiano eskualdetan
barreiatuak ziren misionest guzietaz arta hartu. "Répandus". Ib. 252. Mundu onetan bere edertasunaren argia
inguruan barreiatu al izateko. NEtx LBB 82. Garaipen orrein entzutea be / barreia da edonora. Atutxa Mugarra
77. Saia gaitezen, bada, ongi merezi du eta, Pernando honen izena bestearena adina barrea dadin. MEIG II 92.
Zer balio dute hitzetik hortzera barreiatzen ari garen hutsaren hurrego hitz merke horiek? MIH 137. Barreatua
zegoen gainera hizkuntza nolanahi eraberritu, aldatu, ugaritu eta murriztu zitekeelako iritzia. Ib. 347.
v. tbn. StPierre 37. Ibiñ Virgil 54. Barraiatu: Hb Esk 161. Arti Tobera 268. Barreatu: Ir YKBiz 59. Osk Kurl 86.
Barriatu: JesBih 460.
Difundir(se) la noticia de. Eta barraiatu zen [mara]billa hau herri aietan guzietan. Ber Trat 113v. Orobat
debekatzen du Mandamendu onek, estalia dagoan iñoren bekatua agertzea, barreatzea ta besteri esatea. Ub 180.
Naiko lukee erakgatik gaizki juzgatzea, eta gaizki esatea, eta nabarbendu gabe dauzken utsegiteak guziai esatea
eta barreatzea? Gco I 433. Zorzigarren aginteak debekatzen digu bostgarren lekuan lagun urkoaren tatxa
egiazkoak ere baña ixilik daudenak, edo barreatu gabeak agertzea. AA II 212. Gauza bat errian barreatua dela
esateko, jakin bear due geienak, edo beintzat ainbestek, non uste izan ditekean, laster zabalduko dala errian. Ib.
213. Barreatu zuen bortxatu nai izan zuala Josek, eta sartu zuen preso. Ib. 134. Barreatu zuen gaistakerian
arkitu zuela. AA III 333. Barreatu zan, zer jana Ejipton saltzen zala. Lard 54. Barreatu zenenan gaxtoak zituela
kolpeak eta nekez sendatuko zela, osteka abiatu ziren ikhusleak. Laph 74. Ez aztu onen garbitasuna barreatu eta
bere izen ona ostera biurtzeaz ere. Arr GB 31s. Santa Kruz an zegoalakoa barratu zan belaxe. Or SCruz 45.
Lamartinek barratu zun mundu guziko letrazaleen artean, Mirei azaltzekoa zela, ikuskarrizko gauza zela-ta. Or
Mi III. Ez inoren eta inoizko erruak eta hogenak barreiatzeko. MIH 280.
Juez gaiztoak judu gaiztoen / esana egiteagatik / barreatzen du sententzia bat / ez iñork okerragorik. Balad
239 (Bast 40 publikatzen).
Gastar (dinero); dilapidar, despilfarrar. Heriotzeko orenean utzi beharko direla guziak, eta naski hek
barraiatuko dituen eta bere kaltetan eta damnazionetan hetaz serbitzatuko den urliaren eskuetan. SP Phil 458.
[Soma handi bat] bere hala barreiatu, eta eman paubrer. Tt Arima 126. Berziak aldiz eskü batez arrapatzen dian
honak, diala berziaz barreiatüren. Egiat 167. Ondasun eskasak erbestean barreiatzea eta sakabanatzea. MEIG
VIII 64.
2. (VocS, Gèze, H), barraiatu (L ap. A; SP, Ht VocGr, Lar, Lecl, Dv, H). Destruir(se), deshacer(se),
disipar(se). "Dissiper" SP, Dv. "Démolir, défaire" Ht VocGr. "Demoler" Lar. "Ezkontza hasiaren
barraiatzekotan gare, nous sommes au point de rompre le mariage entrepris" Dv. "Egin dugun tratuaren
barraiatzekotan emanen darotzut ehun luiseko bat" Ib. "Sator oskiak barreiatzea, défaire les taupinières" H.
"Etxe zahar hori barraiazten dute" Ib. v. banatu (2). Tr. Exclusivamente septentrional, salvo algunos ejs. de
Orixe.
Desegiten enganamenduak, eta barraiatzen zelatak. Harb 396. Iondone Paulok anhitz trabaillu eta atsekabe
izaiten zuen, zeiñek tristetzeko okhasino emaiten baitzioten, baiña hek guztiak, kontzientzia onaren alegriantzak
eta arraitasunak iguzkiak lanhoa bezala, haizatzen eta barraiatzen zerautzan. Ax 440s (V 287). Bainan seinale
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
103

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
hura bera gaixto lizate eri eztena baitan, ezen ezagutaraz lezake naturalezak eztuela indarrik aski ur gaixtoen
barraiatzeko eta kanporatzeko. "Pour dissiper et résoudre les humeurs". SP Phil 185 (He 187 barraiatzeko).
Zeren itxurapenak eztu irauterik eta barraiatzen da goiti doan khea bezala. Ib. 429 (He 434 urmariatzen).
Herioa jiten denian [arimaren eta gorpitzaren] unione haren barreiatzera, orapiloaren laxatzera, amorioaren
desegitera. Tt Onsa 146. Saltzepenetan, erospenetan, etxe egitian ta hen barreiatzian. Egiat 166.
(s. XIX) Axaletik hasten bada / Bertuten asentua, / Beti flako izanen da, / Aise barreiatua. Monho 106. Hea
bada, Iainkoaren tenploa barraiatzen dukanaz geroz, eta hiru egunez berriz xutitzen, begira ezak heure burua.
HeH Mt 27, 40 (Lç, He, TB, SalabBN, Hual, Or, IBe desegin, Dv, Echn urratu, Ur arrasatu, Ur (V) bota, Ol
porrokatu, Ker lurrera eratsi, IBk xehatu). Etxe batzuek bezala gare, herioak barraiatzen gaitu
bethiko. Hb Egia 28. Bihotzak leher egin zion aitzean barraiatu zituztela haren lan guziak. Ib. 15. Ezen ethorri
behar zuen denbora bortzetan iragana da, eta hark sarthu behar zuen tenploa, aspaldi barraiatua. Ib. 51. Inguru
guziko lixtor ohantzeak xahutu behar dira artharekin, zeren lixtorrek hiltzen baitute erle hainitz. Xinhaurrien
murruak ere barraiatzen dira orobat. Dv Lab 295s. Uhinak eztitzen dire, hedoiak barreatzen, zeru xaharra
agertzen. Laph 223. Zeinhatzen bagira errespetüreki, eta fede azkar bateki: debriak ohilten dütü, tentazioniak
barreiatzen, eta Jinkuaren benedikzioniak gütan gaña erakharten. CatS 18. Bastilla izan zenean barreatua
Parisen. Elsb Fram 81. Gizonek [lege horiek] hurra, hauts eta barrea detzazkete, egin zituzten bezala. Ib. XII.
Hari zela [...] zimenduetarik uraren baztertzeko egina zuten pezoinaren barraiatzen. Jnn SBi 170. Haren etxea
edo hobia arthikia zen eta barraiatua. Ib. 124. Eta aurkhitu zuten, haizeari eta hotzari paratua zen heia
barraiatu hartan, Haur bat sorthu berria. Ib. 13. Behar direla [komentu hoik] oro huts eta hets-arazi; garbitu,
kendu, barraiatu behar direla oro. HU Zez 99. Ezkontzia barreiatü zen eta Margarita sarthü zen sen Franzesen
ordenan. Ip Hil 68.
(s. XX) Zorionez zuten alde beren gaztetasunaren iguzkiko sua: hunek, agertu arau, hedoiak barreatzen
baitzeiezten! JE Bur 208. Xoriñoaren lur ohantzea negu luzean egon da: / Ixilik, hutsik, bainan halere nehork ez
du barreatu. Ox 109. Noren onetan ezarri zaukuten hor muga bat? Gizonek egina, gizon batek [...], Napoleon
Handiak barreatzer du behin. Ox GH 1924, 141. Lanoak bazterretik: / "Nausi dut haizea. / Harek nau
barreatzen". Etcham 115. Kalerna barreiatu zen burrunbaka, eta iguzkia, halako iguzki hits hits bat, agertu zen
hedoien artetik. "L'orage se dispersa". Barb Leg 149. Satagin-lur ta satorrarenak / neguan naiz zintzo barra, /
atzera sortu, nai baiño usugo / makestuz agobizarra. "Desparramar". Or Eus 298. Sei segarien muga jo arte /
barratu ditute maillak. "Han deshecho las cambas". Ib. 301. Hara, amatto nerea, hau bizitze dorpea! / Nahi-t'ez
barreatua zuk ontu ohantzea. Iratz 158. Hauk igurikatu behar ukhan zuten, lanhoa barraiatu arte. Zerb IxtS 36.
Lanhoak oro mozkor horailak barreiaturik. Mde Po 79. Ama aitaren orhoitzapenen barreatzen hasi zelarik,
Peiok beti bihotzean halako ximiko bat senditzen zuen. JEtchep 60. Ez zaut iduritzen, deusek barreiatuko duela
gure amodioa. Larz Iru 46. Orai engoitik ezin ditaike egina dena barrea [...] / inozentaren hiltzaile dena da
zinez dohakabea. Xa Odol 176. Horrek barreatzen du / askoren bihotza; / hortakotz da munduan / hoinbertze
dibortza! Mattin 85.
barraiatu (H), barraitu (VocCB (s.v. askatu), A). Soltar(se). "Soltar, desatar, desligar" VocCB. "Korapillioak
barraiatzea, défaire les nœuds" H. "Barraitu (AN?), soltar" A. Gero bere gerrikoa barriaturik, hartaz
inguratu zuen bere lephoa, esklabotasunaren seinaletzat bezala. Jaur AndreB 102 (ap. DRA). Hartzen da
zirikuaren izpia, eta kuskuak barraiatuz dohazi beren lekhutik athera gabe. "Ils se défont". Dv Dial 6 (It
askatzen, Ur askatubaz). Khotxeian haria hartürik, egiten da mathaza duan bezala barreiatuz. "À mesure que le
fil se développe". Ip Dial 6. Hor non korapilioa barraiatzen den! Hb Egia 45. Zangoak estekaturik ez zitaken
higi. Barreatzen diozkate bada oinetako lokarriak. Lf Murtuts 47.
3. barraiatu (Dv), barreatu (H), barreiutu. Distraer(se), despistar(se). "Gogoa maiz barraiatzen zaio,
il`éprouve de fréquentes distractions" Dv. Tr. Documentado sobre todo en la tradición septentrional. Al Sur
hay ejs. en Mendiburu, Lizarraga de Elcano, Guerrico y algunos autores del s. XX.
Konfesatzen denari zuk emozu othoi arraia / bekhatuak aithortzean eztadintzat barraia. EZ Man II 76.
Hanbatenaz gizona trabatzen da eta barraiatzen, zenbatenaz egitekoak bereganatzen baititu. "Impeditur &
distrahitur". SP Imit II 1, 7. Barkha diazadazu halaber zure miserikordia noiz ere orazionean zutaz bertzerik
baitarabilla gogoan: egiaz aithortzen baitut hagitz ohitua naizela gogor barraiatzen eta errebelatzen. SP Imit III
48, 5 (Mst barreiarzün handi bateki). Horrelako lanak barraiatzenegi duela kontuzko gauzetan enplegatu behar
den adimendua. SP Phil e) 2v. Zeinek hala eginez bere bihotzak alferrik unhatzen eta barraiatzen baitituzte. Ib.
386 (He 391 nekhatzen eta iriontzen). Kuriostasunak barraiatzen du [gizona]. Ch III 48, 2. Horiek guziak eztire
spirituaren barraiatzeko, eta bihotza illhunbeez bethetzeko baizen. "Ista enim generant distractiones". Ib. 24, 2.
Bada bere aldian egiten du otoitz zertan hari den ez dakienaren eran, gogoa barraiaturik dadukala ta berea
arrizko edo zurezko gizona baliz bezala. Mb IArg I 81. Sainduki zure lanak egitzu zure estatuan hek Jinkoari
hedatzen diotzotzularik; eta ez zare errenkuratuko barraiatzen zaituztela. Mih 110. Mezan othoitzarik egin bage,
edo egiten dian othoitzetan, bere nahiz, bere Spiritiaren barreiatzera utziz. CatLan 100. Ez da egia miletan, zure
izpiritua barraiatua egon zarela, alde guzietarat beha egon zarela, postura imodest batean egon zarela? Brtc
244. Gogoa barraiatu. LE-Ir. Edo geurk, gere burua sosegatzeko alegiñak egin bagez, dibertitzeko edo
pensamentua barraiatzeko edo aizatzeko motiboak ematen baditugu, orduan gure kulpa da. Gco I 404. Beraz
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
104

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barraiatuak kausitzen ditugunean gure buruak, emeki ta deskantsuz itzuli behar gare Jainkoa
ganat. Dh 98. [Bizitze bat] hain nagia, hain hotza, hain barraiatua Jinkozko gauzetan. Ib. 220. Baldin
kongreganist bat barriatzen balitz, edo bilkhuak uzten balitu, edo ardura, arrazoin lejitimorik gabe, huts egiten,
lagun guziek pena hartuko dute. JesBih 430. Spiritia barreiatzen bazeizü, edo phensamentü hunik ezpazeizü
jiten. UskLiB 71. Zenbait abisu eman ziozkan, jatzarria egon zadin eta ez zezan fraiden ezpiritua barraia! ABv
SFranEL 22 (ap. DRA). Egun batez, Jesus Jaunak erran zion Jon Doni Petriri: "Zaldi bat emanen deat, Gure
Aita erraiten badautak, bururen buru, gogoa batre barraiatu gabe". "Sans dissiper du tout ta pensée". Barb Leg
62. Argal naiz ta barreia / begi ta belarri. / Agur, inguruetan / zauten ikuskari! "Mis ojos y mis oídos se
derraman". Or BM 39s. Bazkaltzen asi ta guztiz barreiatuta nengoen, eta guztiz jangar. Ez dut jan nai izan. Txill
Let 52.
(Con alativo). Edukazu Kristo baithan osoki zure gogoa nihorat barraiatu gabe. Hm 211s. Zenbatenaz
bilduago, iuntatuago eta iarriago baita nihor bere buruarekin, bertzetara barraiatu gabe, hanbatenaz gauza
geiago eta goragoak aditzen tu traburik gabe. SP Imit I 3, 3. Xuxen bere gogoan eta espirituan edukitia, eskuin
eta eizker kanporat barreiutu gaberik. Tt Ar 29. Zeren kanporat sobra barraiatzen baitire, eta sobra maite
baitute bere buruben agertzea. Mih 129. Behar da atxiki büria [komuniatzian] geldi geldia eta xuxen, eta eztira
harat hunat barreatü behar begiak. CatLan 139. Gure ispiritiaren arhintarzunak, gure otoitzetan emaiten
derauzkigun barreadurak, aski tuzu, ispiritia gure nahira bestetarat barreatu gabe. AR 45. Bainan hortarat
entseiatua gatik ere Izpirituak [sic] harat-hunat barraiatzen bazaiku, ezkare hortaz batere ez espantitu, ez
khexatu behar. Dh 98. Garhaitzaileak berak, biahorezko ordu hetan norabait barraiatzen dira. Ikus zazu Troiesen
bentzutzea zer gostu zaikan Greziari: hamar urtez baino gehiagoz bere erregeetarik gabetua izan da. Dv
Telem 81. Laster galtzen ahal duzu haren grazia, kanpoko gauzetara nahi bazare barraiatu. Dv Imit II 8, 3.
Gütan gogoa ardüra barreiatürik da mündüko gaizetarat eta Jinkoaganik hürrüntürik. Ip Hil 53. Ez-zen haren
gogoa barreiatzen guria bezala mündü huntako mila gaizatara. Ib. 51. Othoi ez niri aipha haurrik! Bere laguna
egiazki maite duenak ez dezake onets bertze batzuetarat, hok umeak izanik ere, bere amodioaren barreatzerik.
JE Bur 98. "Ortik ez", esango diozu, "Aralarra goaz", eta oiñak ez dira bidetik baztartuko, begi-belarriak alde
banetara barreiatuz baldin bazoaz ere. Or QA 141.
(Con ines.). Ezpiritü xahü, sinple eta fermo bat ezta hanitx lanetan barreiatzen. Mst I 3, 3. Ez nuan lurreko
ondasunetan barreiatu nai, astia iretsiz eta ark ni. Or Aitork 220. Galga lasaegi uzten zidaten jokurako, doiari
zegokion baiñon areago, nere naikerietan barreiatzeko zorian. "In dissolutionem affectionum variarum". Ib. 43.
(Con ablativo). Etzioen bertze deuseri ere behatzen, Jainkoari ohore emateari ta haren nahia bethetzeari
baizen, deusek ere etzuelarik den gutiena Jainkoa ganik barraiatzen. Dh 272. Mila ezdeuskeriek Jainkoa ganik
eta gauza Izpiritualetarik urruntzen eta barraiatzen baikaituzte. Ib. 155. Ximinoak etsaia aldiz behar zuen
dostatu, / Bere yusta eta grimasez gudutik barraiatu. Gy 154.
Salirse del tema. Kili gozo ori zelan jaulki ago aulez, / ain garbi goikoa ta zoramentsu danez, / barreiatu
gabe? Gand Elorri 130.
(Part. en función de adj.). Distraído; despreocupado. Eta ondikozko hek izpiritu barraiatu ta bihotz sorhaio
batzuekin kausitzen dire mezan. Dh 224. Bizkitartean, zenbatak ez dira guthartean barraiatu, alfer, laborari
txar? Dv Lab 263. [Maria] Yaunaren oñetara eseri ta aren itza aditzen zegon; Marta berriz barreatua zebillen
gauza guziak atontzen. Ir YKBiz 268. Barreiatuak, kanpo aldera ixuriak bizi gera. Kanpoko zeretan kokatzen
dugu gure arreta, eta bein ere ez gu baitan. Vill Jaink 142.
4. "Paperak barraiatzen du tinta, le papier boit l'encre" SP.
5. "Amanecer, [...] eguna argitu, barreatu, zabaldu" Añ.
6. "Barreatu (Sal, Sc), despojar de sus frutos un árbol" A.
7. barraiatu (Dv). (Part. en función de adj.). Desarreglado, disoluto. "Bizitze barraiatu bat darama" Dv. Ja
abereen arauko libertate barraiatuak goan eta akhabatu dira hiretzat. Dv LEd 86 (Cb Eg II 42 libertade
eragabeak). Igande batez ihizira joan ziren bi muthiko gazte; bat ala bertzea lazoak, ezaxolak, osoki
barreiatuak. Halarik ere batek bere meza nolazpait goiz hartan entzuna zuen. Arb Igand 100.
- BARREIATUAN. En estado de dispersión. Orai dauden barreatuan idukiz eskola handiak, hiri berean eta
hiritik hirira elgar jaten dutelarik, Gobernamenduak trabatzen ditu ikerzaleak, erresumari kalte dakar. JE Bur
49.
- BARREIATUXE. Aprox. de barreiatu. Munduko gauzetarat barreatu-xe direla iduritzen zeztenak
mesperetxatzen tizie. AR 424.
- BARREIATZEKO. "Barraiatzeko, qui est à défaire. Zure lan guzia barraiatzekoa da, tout votre travail est à
défaire" Dv.
- EZIN BARREIATUZKO. "Ezin barraiatuzko, qu'on ne peut défaire, indissoluble" Dv.
barreiatuki, barraiatuki. Distraídamente. Eztut nahi [sakramendu] hartarat hurbil zaitezin arinki,
barraiatuki ta jaier gabe. Birjin 234. Zer dire meza, hain fede gutirekin, hain hozki, hain barraiatuki, erdietan
non zen eta zertan zen gogoan hartzen eztuela, entzun dituen hek? Dh 142s. Bere othoitzak eta errelijionezko
bertze eginbideak hain lehiaka, hain barraiatuki eginez. Ib. 135.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
105

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barreiatzaile, barreiatzale (L-ain ap. A), barraiatzaile (SP), barratzaile (AN ap. A; H), barrazale, barraiatzale
(L ap. A), barreiazale. 1. Dilapidador. "Pródigo" A. v. barreiari. Ürrhia ta zilharra dirade lüziago ireiten,
bena ahalik tinkoena begiratzen dütügülarik, eskü barreiazaletara dirade erorten. Egiat 190. Biltzalle onari
barratzalle. "A padre allegador, hijo expendedor". Aq pág. 63. Zaiarén bilzále, ta irinarén barrazále. LE Urt ms
31r (en la ed. de 1846, 88 iriñaren banatzalle edo barratzalle).
2. barreiazale (S). Propagador, difusor. "Qui répand" Lrq. Aitta Santua edo Deuna deitzen diogu kristauak,
bera dalako kristau guzien aitta ta santutasunaren edo deuntasunaren barratzallea. Inza Azalp 100. Euskalerri
barruan ere badaude zenbait leku, industria nahiz uda dela bide, erdararen barreatzaile: Altsasu, Olazti,
Doneztebe, Elizondo... MEIG I 119. "Barraiari, barraiatzale: 1.º (AN, L), pregonero" A.
"Barrea, barreiazale (BN, S) [...], indiscret" Lh.
3. barraiatzaile (Dv). "Celui qui défait" Dv. "Harrasiaren barraiatzaileak lanean hasi dire" Ib. "Nor izan da
ezkontza horren barraiatzaile?" Ib.
barreiatze (PMuj), barraiatze (Lar). 1. "Esparcimiento, [...] barraiatzea" Lar. "Dispersión, barreiatzea,
banatzea" Lar.
2. (PMuj). "Distracción, inadvertencia" PMuj.
barreiazio, barreazio. Distracción. v. barreiamendu. Guk nai arren atentzioarekin errezatu, [...] gure
pensamentua erraz dijoakigu etxeko gauzetara, [...]. Pensamentuaren barreazio edo banatze ori batzuetan kulpa
gabe gertatzen da, eta beste batzuetan kulpa duna da. Gco I 403.
barreitu. v. barreiatu.
barreiu (Sc ap. A; SP, VocBN, Hb ap. Lh), barreu (BN-baig ap. A; Dv (BN), H (S)). 1. (Pred.). (Estar, etc.)
esparcido, disperso. "Barreiu dabiltza (Lç)" SP. "Zure ardiak onsa barreu daude bazkan" VocBN. "Barreu
(BN), dispersé, en état de dispersion, épars" Dv. "Herri huntan etxeak barreu dira, dans ce village les maisons
sont éparses, sans agglomération" Ib. "Barreiü (Sc), en dispersión" A. v. barreiat, barreia. Guzién gainetik
gomendatzen drauzkiagu Antekristen tiraniaren azpian barreiu dabiltzan anaie gaixo guziak zein egiazko
bizitzeko bazkatik, eta hire izen sainduaren publikoki inbokatzeko libertatetik pribatuak baitirade. Lç Ins A 2v.
Bai baitakigu baztertzen gogoaren argi-une laburretan agertzen den arrotz gaitzetsia, baina ez neurri berean
uxatzen barren-gazteluko zoko galduetan barreiu dabiltzan iratxo ilaunak. MEIG VI 182.
2. (SP), barraiu (Dv A). (Sust.). Dispersión; desorden. "Barreiua, égarement" SP (que cita bareiu dabiltza
de Lç; v. supra). "Désarroi" Dv A, que traduce erróneamente "desarrollo, esparcimiento".
barreiutu. v. barreiatu.
barreki. v. 1 barruki.
barrel (Dv, Hb ap. Lh), barral (T-L). "(Hb), endroit ou l'on parque les troupeaux" Lh. "Cour de bétail" Dv.
"Enclos" T-L. v. barrio (2).
1 barren (G, AN-ilzarb-egüés-olza-gip, B, S; SP, Lar, Lecl, Ht VocGr, Dv, H, VocB), barrene, barhen (H
(BN)), baren (S). Ref.: Bon-Ond 154; A (baren, barren); Gte Erd 43, 156.
Tr. Documentado en autores guipuzcoanos, alto-navarros y labortanos. Entre estos últimos es general en el s.
XVII y, aunque se encuentran ejemplos de todas las épocas, su empleo se reduce significativamente --sustituido
por barne-- a partir de principios del s. XVIII. Desde finales del s. XIX tbn. aparece en algunos vizcaínos; antes
hallamos un ej. no muy claro de RS y otro de J. J. Moguel (barrenetik); cf. además barrena ('adentro') en DurPl.
La forma barrene, con una -e adventicia debida a su frecuente empleo en los casos locales (barren-e-an
barrene-an, etc.), se encuentra en Etcheberri de Ziburu, seguramente forzado por la rima (sólo un ej. en Man I,
frente a los varios de barren en Noel y Eliç) y Duvoisin. En DFrec hay 125 ejs., todos, excepto uno,
meridionales.
I (Sust.). 1. Interior, (lo) de dentro. "Barrena, dedans. Gain eder, barren uher (O Pr)" SP. "Le dedans" Ht
VocGr. "Altamar, itsas barrena, itsas barrua" Lar. "Cuenca de los ojos, begi-barrena" Ib. "Carnaza, revés de las
pieles [...] narruaren barrena, barrua" Ib. "Interior" VocB. "(Gc), interior" A. "Etxe barrena ez zio gustatzen
(AN-gip)" Gte Erd 43. "Etxe orrek barrenak ederrak dauzki (AN-gip)" Ib. 43. "Estatua orrek barrena dena utsa
du (B)" Ib. 156. Cf. Lar Cor 300s.: "Son conocidos los de Beterri por [...] barrena, barrenen, por barrua,
barrura, barruna, que se usan en Goyerri". v. barne, barru.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
106

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Guztiz hain ederra denaz geroztik [Zeruaren] lekhorea / Ederragoa dela du iuiatzen barrenea. EZ Man I 132.
Ontasunez bethe zazu etxe hunen barrena. EZ Man II 86. Andreak, norat zoazte? / Zuek galde duzuena / piztu
da, ikhus azue / sepultura barrena. EZ Noel 106. Hitz hauk erran bezain (sarri) / ogia haragira / itzuli zen eta
arnoa / zure odol garbira. // Kanpoko itxura baizen / etzitzaien gelditu, / barrena zen odol eta / haragira
mudatu. Ib. 120. Bisita itzatzu gure bihotzeko barrenak. Harb 391. Ordea baldin har badezagu barrena, mamia,
Spiritu Sainduak hunetan erran nahi duena, edirenen dugu [...] okhasinorik eta tentamendurik gabe egiten diren
bekhatuak direla gaixtoenak. Ax 189 (V 128). Gaina eder, barrena uher. "L'intérieur, ou le dedans". O Pr 600.
Ezen ni naiz Juiea, eta bihotzen barrenak ezagutzen ditudana. Ch III 46, 3. Ez dezagula permeti phozoa dezan
gure arimaren barrena. He Gudu 65. Etxe barren batean sarturik eta ate gilzatuarekin zeudela. Mb IArg I 276.
Etxeen barrenetan sartuak ere leiora ateratzen zirala. Ib. 267. Oraino triste badire gure bihotz barrenak /
Alegeratuko ditu menturaz laugarrenak. Monho 26. Batek zerran, egiazki etxearen barrena, / Holako yaun bati
segur ezta doakokena. Gy 105. Ordutik senharrak eztu dudarik xumeena, / Egoitzatzat eztuela ifernuko barrena.
Ib. 103. Txokolatera barren guzia / armiarmaz betea, / amaren seme bataiatuak / etzen posible artzea. JanEd II
63. Adizkidetzat / Zugandutzera / Zure biotzera / natorkizu; / Artu nazazu / Barren orretan / Ta eunki danetan /
Euki nazu. ArgiDL 164. Gaiztoz dalarik --ain aundi baita / itsasoaren barrena-- / non ondatu dan berririk ez da.
Or Eus 206. Ama gaisoak, aldiz, azal errapea, / akaiñez eta artapoz josia ankartea; / iztar-barrena gorri, illun
betartea. "Roja la parte interior de sus muslos". Ib. 247. Leengo naigabealdiak ziztatzen zioten berriro kolkobarrena.
TAg Uzt 150. Nere gelak, ate, leio, lurraren berdin ditu; / barren ortan egun argiz ezin naite gelditu.
"No puedo quedarme en su interior". Or Poem 538. Soñu ederra barren santu artan [elizan] entzun genuana.
Ondo biotz onarekin atera giñan. Anab Poli 80. Ona marabut zer dan: arrizko toki itxia, lau albokoa, gaña
borobilla, barrena utsa. Anab Aprika 37. Orduantxe begiak sututzen zaizkio ta bular barrenetatik arnasa
ateratzen zaio noiztanka oska aztunez. Ibiñ Virgil 104. An arrotzen dan auts-zurrunbillo ura ikusten al duk,
Santxo? Barren guzia gudariz josia dik, gudaloste aundi bat, bateko ta besteko jende ugariz osatu-ta bidean
datorrena. Berron Kijote 195. Etxe-barren itzalean aurkitu dugu Baroja. MIH 129. Obraren mamia eta barrena
aztertuz. MEIG I 215.
(Referido al alma, los sentimientos, etc.). Zeren begi desonhesta, ahalke gabea eta kanpoan sosegurik
eztuena, barren gaixtoaren, sosegu gabearen eta desonhestaren mandataria da eta seiñalea. Ax 393 (V 256).
Gizonak tristetua, atsekabeztatua eta egitekoz bethea dabillanean, baldin bere barren hartan zauririk ezpadu,
bere konzientzia sendo badu, hara laster egiten du. Ib. 441 (V 288). Nehork bere barrena, du ezagutzeko
gaitzena. "Son intérieur". O Pr 330. [Sainduak] egon ahal dira traburik gabe bere barrenaren errekaitatzen. SP
Imit I 11, 2. Ezen orduan Iainkoa hobeki hartzen dugu gure barrenaren lekuko, munduak kanpotik deus gutitzat
garabiltzanean. Ib. 12, 1. Oi nolako bakea eta abantailla den bertzeez ez mintzatzea, [...] gutiri bere barrena
agertzea. Ch III 45, 5. Eta eztugu hurren behiñ ere pensatzen nola xuxen ahal dezakegun gure barrena. Ib. 31, 3.
Orobat behar dugu izan artha gure barrenaz, nola gure kanpoaz. Ch I 19, 3. Orduan agertzen da hekien
barrena, urguilleriaz hondoraiñokoan pozoiñatua. He Gudu 34. Ez dedilla, bada, beldurtu ta asaldatu zuen
barren biotza [barren biotza podrían interpretarse como sinónimos unidos, aunque en el texto falta el guión]. Mb
IArg 355. Zuk zere barren orretan badiozu ere. Ib. 82. Zure barren, zure Biotzeko sekreto onetan gu sartzea nai
dezu. Cb Eg II 46. Ta are geiago, Jainkoak nere barren guzia, ta pekatu sekreto guzien berri dakiela? Ib. 54.
Santuaren espiritu, edo barrena agertzen bereala asi zan. Cb Just 91. Orregatik berotu ziran zeruko suz gure
barrenak, aren hitzak eta Eskrituren klaranzak aditze berean. Ib. 284.
(s. XIX) Amak ikustendú / Jaunaren barréna. LE Kop 40. Baña zerk poztuko du Jesu Kristo daramanian
kristau gaiztoak bere barren bekatuz betera, bere etsairik andienaren ondora? Mg CC 244. Eta emendik
illuntasunez betetzen zaio barren guzia. AA I 575. Baña esan zadazu, etzizun zere barrenak esaten: etzala ongi
era orretan Kristaua ibiltzea? AA II 146. Emendik lagun urkoaren oker, edo kalteren baten berria aditzean,
barren guztia gozatzea ta zabaltzea. AA III 605. Bere barrenetan bethi bake gozo bera daukate. Dh 194. Barren
guzia nahasia, konzientziako harrak iresten hari. Ib. 190. Bihotza bakean eta barrena deskantsu duen bat. Ib.
190. Aste hartan egiten da urtheko kofesioa bere barrena ahalik eta hobekiena ezagutarazten zaiola bere
bidariari. Ib. 64. Pena samiñ negarra / zori gaitz gurea, / barrena pisu eta / txea asnasea. Echag 266. Pozez
biyotzak zabaldurikan / begiyak ez nai alde egiñ, / edertasunez ingurutuak / gure barrenak atsegiñ. Ib. 68. Bero
zazu nere barrene hormatua ere, eta egizu erre nadien Jaunaren alderako kharrez. Dv LEd 279. Bakarrik al
dezake pena ori arindu, / Bakarrik barren ori gauza batek poztu. AB AmaE 107.
(s. XX) Nere barren guzia kiskaltzen daukat... Nik barkatu iri? Ill Testim 25. Abuztuko illaren /
amairugarrena, / guretzat argitu dan / egunik txarrena, / izan zagun kupira / denak alkarrena, / gogoratu
utsarekin / lertzen zait barrena. Imaz Auspoa 24, 51. Barren guziyak jarri / ziran irakiten. Tx ib. 131. Bertso
berriyak jartzera nua / deskantsatzeko barrena; / egiyak garbi esplikatzia / ez da gauzarik txarrena. Tx B I 240.
Zalantz onek, nere barrena sutan gal gal jartzen dit. Alz Ram 100. Eize-tartean yaioa, zezen tartean azia, zezenitea
zuen, eta begi izua, ta kolore illuna, ta aiek bezain gorpuzkera ta barren gogorra. Or Mi 47. Baña itzarrik
ago, oi ene barrena! "¡Estás despierta, oh, alma mía!". Laux BBa 132. Zure begieri ageri baitzaie gizabarrenaren
tulunbioa. "Abyssus humanae conscientiae". Or Aitork 244. Esanak berak baiño agertzenago zuten
ene barrena bekokiak, loek, begiek, margoak, mintzaerak. Ib. 200. Ama ez neri esan / orrelakorikan / ez det nik
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
107

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bestegana / amoriorikan / ezin alegre leike / nere barrenikan / kontzientzia ona / egonagatikan. Balad 230.
Bearbada, barrenari lasaitasuna ematearren gela barruan ezkutatu dun. Etxde JJ 250. Bare bare gelditu yakon
barrena, ekuruz bete, denduz josia. Erkiag Arran 193. Polik gero ta estuago zeukan barrena. Anab Poli 124.
Itzez ta jolas zintzoen eder, / barrena beti ixilik, / izate onen aunditasunak / ez dautzu egin gañezik. BEnb NereA
97. Geure barrenak askatu eta / egia autortu daigun. Ib. 132. Buru argikoa ta barren alaikoa zan Bibaldo.
Berron Kijote 145. Ez dut uste gure barrena, Jainkoak bezala, irakurtzen duenik. MIH 206.
v. tbn. PE 141. EusJok 31. ABar Goi 75. Basarri 16. Xa EzinB 106.
(Referido al interior del cuerpo, especialmente al estómago). "Barren uts, estómago vacío" A ANaf (cf. infra
BARREN-HUTS, BARREN HUTSEAN). Humeak kendu diozkaten arza bezala aterako natzaio bidera ta
urratuko diot bere barren guzia. Mb IArg 144. Baña jan duen izurri-pozoiak barren-odola artu ezkero, asten da
aren miñ-oñaze gogorrak. Ib. 302. Nik enzun dot txarri (parkatu, au da bere izena) txarri barruba [pero en el
ms. de Zarauz barrena] dakusanak, dakusala gizonaren barruba. Mg PAb 82. Orduan arima gorphutzean sartu,
eta ifernuko su-garrak, berun urthua bezala, barrene guzira hedaturen zeraitzo. Dv LEd 262. Nere gorputza estu
zeguan / zelatako garayian, / odol guztiak irakiñ eta / barrena lertu nayian. PE 83. Baña lendabiziko aokada,
auan sartu baño len itzuli zuan, ezpañak ukituta, katilura: zeren ango naskunde ark barren guzia ira-biratu zion.
Bv AsL 51s. Ardotegian dago / egunik geiena, / txopera bat edanez / bestien urrena; / iñola ezin asez / urdall ta
barrena. JanEd II 111. Alaz guztiz ere barren au (eskua sabel gañean ipiñirik) ankaz gora dabilkit. Lab EEguna
62. Urra bear diote barrena. Potxolo, / aiztoa bêtik gora dula ari da goxo. "Van a abrirle en canal". Or Eus 137.
Barrena ardaoz berotu ezkero, sozialismoa zer dan eztakien asko be, ¡Viva Rusia! deadarrez ibilten dira. Eguzk
GizAuz 7. Artuazi zioten atzenean, ojuak egiñagatik, eta galanki sartu ere. Noizbait barrena garbitu zitzaion,
sendatuta zegoan. Anab Poli 78.
(Referido a un estado, situación). Halatan erraiten da, urthe batetako haurra zela Saul, errege sarthu
zenean, eta bi urthez egon zela barren hartan, eta ez gehiago. Zeren ezpaitzen bi urthez baizen bekhaturik egin
gabe egotu. Ax 185 (V 125). Errazu, diszipulu gaixtoa, zeure nabusiaren saltzaillea, zenbat denbora du, barren
horretan, ifernuko pena horietan zaudela? Ib. 602 (V 387).
2. (V, G, BN-baig; Aq 414), barhen (BN, S; VocBN). Ref.: A (barren, barhen); EI 281; Iz ArOñ; Etxba Eib;
Elexp Berg; Gte Erd 49, 138s. Extremo inferior, parte de abajo (usado a menudo como segundo miembro de
compuestos). "Extremo de abajo, lo más bajo (G)" Aq 414. "Partie inférieure d'un corps" VocBN. "Pie, extremo
inferior. Mendi-barren, extremo bajo del monte" A. "La parte más baja de una cosa" Iz ArOñ. "Galtza-barrenak
(G-bet), la parte inferior, borde de los pantalones" Zt (comunicación personal). "Extremo inferior de un lugar u
objeto" Elexp Berg. "Zelai barrenian dabill bei beltza" Ib. "Praka barrenak lokatzatuta dauzkazu" Ib. "Leku
izenetan, Barrenetxe, Barrenkale, Barrena... haranetik gertuen daudenak dira, eta Guenetxe, Guenkale... urrunen
daduenak" Ib. "Gona barrena (V-arr, G-azp), gonan barreneko aldea (AN-gip)" Gte Erd 49. "Soro barrena ta
goena (V-gip, G-azp) [...] sologoiena ta solobarrena (V-arr)" Ib. 138. Cf. BARRENIK GOIEN, ZERU-
BARREN. Es muy probable que barren signifique 'extremo inferior' en los siguientes topónimos y
antropónimos: In loco qui dicitur Arizbarren (1110). Arzam 152. Don Orti de Eguiuarren (1100). Ib. 153. En los
terminos de Oylloarren e de Oyllogoyen (1292). Ib. 153. Garcia Lopeiz Barrena (1079). Ib. 153. La otra casa ha
nompne Barren echea (1258). Ib. 153. Pedro Martines de Vilvao el de Varrencalle (1490). Ib. 153.
Orain izango dira Jaungoikoak daki zenbait urte, Anzuela eta Deskarga barrena bitartean, bideaz ezkerrera,
zan auzera bat, ikusi leikean ederrena. Apaol 21. Olatuakaz jolastuten, anketatik gora zelanbait jasoriko praka
zar barrenak bustiaz. Ag Kr 62s. Soñeko barrenak bustirik eta ondartuta. Ib. 86. Praka barrenak gora jaso
zituanean. Ib. 140s. Soñeko guztia bustirik eta barrenak ondarrez beteta ei eukazan. Ib. 86. Euren gona
barrenakaz malko samiñak igortzika. Ib. 14. Eguzkittan ara ta ona ebillela legortu jakazan gona-barrenak
eguerdian etxeratu-orduko. Echta Jos 59s. Mendijan zetan-edo-atan dabillan batek polañak erabiltia ulertzen
dok, praka barrenak urratu ta zirtzildu eztakijozan. Kk Ab II 16. Bi malko lertzen zekizkidan sudur-barrenaren
eta masailaren azpilduran, bertantxe sortu liran gisan. Or QA 176. Zotin batzuk bere egin zituan, eta gero,
amantal-barrenagaz legortu, matarlan beera yoiakozan negar-tantak. Erkiag Arran 107. Emakumeak, bere
gonak, belaunetik goraxeago jasoak dauzka konturatu gabe, ta atzeko arbola itzalean izkutu dagoen gizagazte
batek, aren gona barrenak agiri lagatzen duanari, irrikiaz begiak zorrozten dizkio. NEtx LBB 106.
3. (V-ger-gip). Extremo, final. "Urtearen goienerik barrenera, del comienzo al fin del año" (V-ger) A Morf
697. "Cabo, borde, término, extremo, final. Mundu onetako burukomiñen barrena eriotzia" Etxba Eib. Cf.
ZERU-BARREN. Onda [sic] barrenik dago. (Interpr?). "Está con tan buenos alientos a la fin como al
principio". RS 143. Gizon legunagorik lau ezaldira Gernikako Elizan urtearen goienerik barrenera sartzen. A
Eusk 1920-21 (I), 52.
(H, que cita a Mg). Borde, lado. Len, konsagratu baño leenago hostia, ogia zana, txuri txuria bazan,
zabala, biribilla, edo lau barrenekoa, konsagratuta ere, gelditzen diran ogi irudi utsak, izango dira txuri, zabal,
biribill, edo lau barrenekoak, au da, len ziran bezela. Mg CC 198. Beste izate bat eukan gogoan, agiri etzan
izate bedeinkagarri bat, euskal-mendietako aingerua: Osterantzeko gauza guztiak aingeruaren edergarriak,
ertzak, barrenak eta egalak. Ag AL 54.
4. "Barrenik izango zenduke?, ¿tendrías valor? (G)" Inza (ap. DRA). "Hori egiteko barrenik ez du orrek (AN-
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
108

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
gip-5vill)" Gte Erd 39.
Disposición de ánimo. Cf. BARRENAK AGINDU, BARRENAK ESKATU. Pixkat arindu gera gorputzez,
/ buruz ez degu errenik, / iñori gaizki itzegiteko / Lasartek ez du barrenik. Auspoa 100, 53.
5. Profundidad. Arean, lur au ikus-eziña ta antolagabea zan, eta alako osin-barrena, aren gaiñean ez
baitzan argirik, ez baitzun ezeren eiterik. "Profunditas abyssi". Or Aitork 340s.
II (Adj.). 1. (V-gip, AN-egües-ilzarb-olza; O Not 48, Ht VocGr, H), barrena. Ref.: Bon-Ond 154; Gte Erd
263. Profundo. "Barrena (Hispanice) genus lancis rusticæ & pastoritiæ cauæ & profundæ, ab eadem radice
barren, id est profundus" O Not 48. "Profond" Ht VocGr 409 y H. "Barren" (AN-egües-ilzarb-olza) Bon-Ond
154 (sin trad., aunque dentro de una lista de adjetivos; la forma det. es barna). "Putzua [...] oso barrena da (Vgip)"
Gte Erd 263. "Agitz barrena / beiti dago putzu ori (AN-5vill)" Ib. 263. v. barna (II), barne (IV).
Arribera barrena eta zabal da? "Le ruisseau est il profond & large?". Volt 144. Karzela da luze, zabal, gora eta
barrena / Ezin konda ahal gorputz iduki dezakena. EZ Man I 127. Ibia duenak igaren, daki osina zein den
barrhen. O Pr 634. Salba nazazu, zeren urak sartu dira ene arimaraino; Iauna, athera nazazu ur barrenetarik.
"O Seigneur, délivrez-moi du profond des eaux!". SP Phil 130 (He 133 urezko tulunbio huntarik). Mezaren
Sakrifizio eta Sakramendu guziz saindua, guziz sakratua eta guziz sendagarria, Giristinozko Errelijionearen
punturik barrenena. "Centre de la religion chrétienne". Ib. 136 (He 139 zentroa edo pontu barrenena). Jauna,
eznazála irétsi butzu barrénak. LE BOEanm 349. Emaztekiak erraten dio: Jauna, ez duzu-eta zertaz athera ere,
eta putzua barrena da. Dv Io 4, 11 (Ol, Or barren; Lç, LE, TB, EvS, Ir YKBiz 68, Leon barna, He behera, Kr,
IBk, IBe sakon).
Profundo, íntimo, sentido. Halakoei nola Iainkoarekin etsai baitira, eta etsai ere barrena [sic, tal vez por
barren], ezterauzte emaiten [...] fabore handi batzuk. Ax 104s (V 70). Ez, sekulan deusek ere ezgaitu apartatuko
amudio hartarik, [...] ez konsolazione gorek, ez aflikzione barrenek. SP Phil 471. Behin espirituko melankolia
hain barren batek hura akometatu zuen. "Attaqué et agité d'une si profonde mélancolie d'esprit". Ib. 499s. Hain
higuintza barrena zinduen bekhatuarentzat, non, gai[t]zaren-gaitzez, zure hesturan, nigarrak eta odola atara
baitzitzaizkitzun. Dv LEd 107. Naigabe barren batek artu giñuzen. Or Mi 128. Geure izatearen zatirik
barrenena, geureena, zein ote dugu? MIH 16.
Profundo (referido a pensamientos, conocimientos, etc.). Sekretu barren bat airatu dut, zein agindu
bainuen estalirik idukitzeko. EZ Eliç 156. Galdegiten zaitzu ea fedea duzun, eta bizitze garbia deramazun, ez
ordea ea Jainkoaren misterio gorak eta barrenak endellegatzen tutzun. "Profunditas mysteriorum Dei". SP Imit
IV 18, 2. Zer probetxu zinduke trinitateko misterioaz gauza barrenak eta gordeak iakitea. "De Trinitate
disputare". Ch I 1, 3.
2. Bajo, de abajo. Cf. BBizk 30: Kalebarrengo jaubea. Arantzazu, zer dakazu? Ur goiena, ur barrena. / Ur
goiena, ur barrena, urte berri egun ona. "Agua somera, agua susera" (G-nav). A EY IV 117. Antxen ikusi
nenunan Naparroan nengola, ua Naparroa Barrena baita, izenez gaur Prantzia izan arren. Or QA 114.
3. Interior, que está en el interior (opuesto a 'costero'). Donibane eta Ziburuko kostaldean, bai ere halaber
hinterland modura zuen Sara-aldeko lur barrenetan. MEIG IV 85.
III (Adv.). Profundamente. Horik harren, / Oro barren, / Galkatuz bihotzera, / Berz' atunik, / Bana hunik, /
Gogo egizu hartzera. 'Donc refoulez tout cela au fond de votre cœur'. O Po 7s.
IV (Como primer miembro de compuestos). (Con los sdos. prop. y fig. de 'interior'). "Afistolarse, zauri
zornatu, zoldituan barren zuloak egitea" Lar. "Afistolada llaga, zauri zornaz utsunetua, barren zulatua" Ib. Cf.
infra BARREN-ADAR, BARREN-LASTO. Egun bat zure atarian / Iragana / Bertze asko millen artean, /
Ene Jauna, / Hainitzez da hobeago; / Haren gozoak / Bozten tu hobekiago / Ene barren-gogoak. Monho 86.
Adiskidetasuna / arturik zuekin, / ezin sinistuz nago / barren-pozarekin. Echag 222. Gure barren poza. Ib. 227.
Ah! ez axaleko iduriari, bainan barren-mineko egiari begiratzen da. Dv LEd 189s. Soleratik irten baño len,
Maroncelli gizajoari barren-zaldar ikaragarri bat jaio zitzaion ezkerreko belaun-buruan. TAg GaGo 97. Bada,
olerkari etzeratenok gure barren-azkure ontaz zerbait uler aal-dezazuten, nere erditze baten berri yaulki nai
dizutet. Ldi IL 28. Entzuten dio Josefinari, aurrena arriturik, ta ondoren barren-samiña agertuaz. ABar Goi 34.
Baiña --legea lege-- berak dun maitatxi, / barren-ostots ixillaz, ekarri besteri. "Tormenta interior". Or Eus 19.
Barren-arrak il, biotzak argi, / lauek gozo dute belaun. "Gusano interior". Ib. 327. Añen-ots gure barren-boluko
/ matillak, eraingi latza, / ario gaiztoz okertu zaigu / zuzen-gorako ardatza. EA OlBe 98. Eztakit, nere amari
buruz diozuna egia ala gezurra den: or konpon zure barren-deiarekin. Etxde JJ 14. Apaizaren laztanak,
aariaren izuak eta maldaren nekeak egin zioten barren-ikutuaz Poli biotza taupaka iritxi zan bere lagunengana.
Anab Poli 90. Griña txar danak ortxe dauzkate / barren zokoan gordeta. Basarri 171. Maite-kanta ontan arimak
eta Kristok, alkar-izketa lillurakorrez, beuren barren-miñak oiukatzen ditute, xamur ta giar. Onaind in Gazt
MusIx 150. Eta izenari baino izanari lotuago ageri den mintzabehar horrek, barren-irakite horrek, uzta joria sor
dezake. MIH 141. Hizkeraz ez ezik, baita barren-isuriz ere ez zegoen olerki horietatik urruti. Ib. 176. Barrenizketa
ixilari bakarrik adi. MEIG VIII 71.
V (Posposición). 1. (Tras sintagma nominal en caso absoluto). Dentro de, en el plazo de, al cabo de. "Egun
gutiren barnean. Syn. (G, V): barrunbean, barru, barrenean, barrunea; (BN): barren; (S): barnen" H. "Zortzi
egun barren etorriko da (AN-gip)" Gte Erd 41. v. barne (II, 3). Mudantzak asi dira / egun gutxi barren, /
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
109

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
anparatu gaitzala / Jaungoikuak arren! Xe 399. Denbora gutxi barren etorriko naiz. Laster arte, Maria! Ill
Testim 20. Kolka-txituak ziruditela / bata bestiaren urren; / danak arraunak jaso zituzten / amaika segundo
barren. Tx B II 81.
2. Incluido. v. barne (II, 1). Bizidun ibilkorretan --gizakia ez barren-- maila bat gurenagoa atzemanik dezu
ertia. Ldi IL 125.
3. (Tras gen.). Dentro de. Erromes aituak, elizaren barren, / kantak atertuta, lerren baño lerren. SMitx
Aranz 173.
- AZAL ETA BARREN. v. azal.
- BARRENA. v. 1 barrena.
- BARRENA BUELTATU. Causar fuerte impresión. Desgrazi batek Antxon askori / bueltatu ziyon barrena.
Tx B I 247.
- BARREN-ADAR. "(V-arr-gip, G-to, Sal), rama que se deja sin cortar al podar árboles, a fin de que suba la
savia y no se pudra el tronco" A.
- BARRENA IKUTU. Causar impresión. Erle zuri ta leiari batek / ikutu zidan barrena. EA OlBe 86.
- BARRENA IRAULI. Soliviantar. Jaiki zitzaien kontrako aizea, eta aiñ gogorra, eze belak jirabiratzen
zituen eta barrenak ya irauli ere bai. Aran SIgn 38. Gizajoa an bizi zan pake pakean, baiño barrena irauli ta
nastu egin zion Euskalerriaren aldi txarrak. Or SCruz 22.
- BARRENAK AGINDU. Dictar la conciencia; sentir el impulso interior de. "Barrenak eztit agintzen (G, AN)
[...], no me permite la conciencia" A EY III 263. "Barrenak ez dit agintzen ori egitea (AN-gip)" Gte Erd 139.
Zuen txalupa ametitzia / eztit barrenak agintzen. Xe 282. Ixilik egotia eztit / barrenak agintzen. AzpPr 73. Naita're
ixilik egoterikan / barrenak etzun agintzen. Imaz Auspoa 24, 73. Barrenak Engraziganako agintzen zion
iguiña garaiturik, etzion iñoiz ere zaputzik edo erdeñurik egin. Etxde JJ 201. Iosepengandiko billoberi eskuak
antzumatuz ezarri zitien buruan, aien aitak nai bezala ez-baiña barrenak agintzen zion bezala. "Sicut ipse intus
discernebat". Or Aitork 436. Euskaltzaletasunak eragin ziola [Etxepareri], bai, argi dago; baina ez bertsotan
ihardutera, hori barrenak agintzen bide baitzion, euskal neurtitzak izkributan ipintzera baizik. MIH 287.
Zernahitarako joera, zernahiren maitasuna nekagarria da beti, kezkaz eta atsekabez betea. Barrenak hala
agintzen duenean, ordean, ez da haren deiei muzin egiterik. Ib. 38.
- BARRENAK BULTZATU. Sufrir un impulso interior. Mendi tartean jaio eta barrenak kalera bultzatzen ez,
landa zabalerako bidea aukeratzen zuten geienak. Mok 6.
- BARRENAK ESKATU. a) Dictar el interior, la conciencia; sentir el impulso de. Sentir el impuslo interio de,
"Barrenak ez dit eskatzen (AN-5vill, B)" Gte Erd 139. --Ezer egin behar ote genduke, [euskara] gal ez dedin?
--Hori barrenak eskatzen dio gizonari. MIH 132. Nork bere erara, modura ea moldera; barrenak eskatzen dion
bezala. Ib. 138.
b) Pedir el estómago. Barrenak kur-kur eskatzen die / gosariaren indarra. "Los borborigmos del vientre están
clamando el almuerzo". Or Eus 298s.
- BARRENAK EZIN KABITU. No caber en sí (de impaciencia). Parragarrizko kontuak dira / ondo esango
banitu, / ixilik egon niteke baño / barrenak ezin kabitu. Tx B I 228. Ni banegoke ixillik baño / barrenak ezin
kabitu. Tx B II 34.
- BARRENAK GALDE EGIN. "Barrenak eztit galderik egiten (AN-5vill), el estómago no me pide nada" A EY
III 287.
- BARRENAK GALDETU. Pedir el estómago. Gainerakoan jan ongi, barrenak galdetzen duen eredura. Dh
54.
- BARRENAK IRAKIN. Soliviantarse, alterarse. Ai, neri oroitu bakoitzian / barrenak dit irakiten, / gure
amarenak giñadenikan / oriyek ez al zekiten? / salbajerikan gaiztuenak / eztu orlakorik egiten. Imaz Auspoa 24,
67.
- BARRENAK LAGUNDU. Dictar la conciencia. Amairugarren Aita Leonek / ta Pio amargarrenak / zuten
legia utsegitia / eztit laguntzen barrenak. Auspoa 79-80-81, 101. Nere barrenak eztit laguntzen / aitortu gabe
utzia. Tx B I 169.
- BARREN-ALDE. v. barrenalde.
- BARRENA HUSTU. Aurrenetik ez-keiñu --kantari danena-- / ustu-naiean zeukan, bestetik, barrena.
"Desahogar su interior". Or Eus 371.
(Con adj.). Orduantxe asi zan, gela itsu batean illunetan zegolarik, bere barren oiñazetua usten. Gazt
MusIx 146.
- BARREN-BARREN. (Intens. de barren). Muy profundo. Berze leku edo lezea dá propioki deitzendéna
inférnua, barrén barréna, baitágo munduaren bolagónen biótzean. LE BOEanm 770.
(Fig.). Muy misterioso. O juizio justóak / ta barren barrénak! / Uzténtu aurttoak / iltzéra zukénak / aisa
debekátu, / ta aiék ilzuzténak / aisa ta aisa txatxakátu! LE Kop 80.
- BARREN-BARRENDIK, BARREN-BARRENETIK. De lo más hondo. Nere bihotzeko barren barrendik
Jesu Kristo gure Jaunari deitu nai diot. Cb Eg II 116. Barren barrendik ots egin nizun, / adio nere Maria! Ill
Testim 18. Barren-barrendik ots egiten dizut, Jauna. ArgiDL 117. Noizik bein an ikusiko dituzu barren
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
110

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barrendik ateratzen ondarretik, ponpolo txiki txiki batzuk uraren axaleraiño. Or QA 184. Horra hor bihotz
maitekor bat, barren barrentik oihuz ari. Larre in Xa Odol 16. Barren-barrendik datorren orok badu elkarren
eitea eta ezertarako balio ez duten gauzek ere bai. MEIG I 110. Atzerritar asko bezala, ikasten ez-ezik, baita
biotz-biotzez eta barren-barrendik euskera goxo eztitsua maitatzen dut. In MEIG III 115.
(Tras gen.). Bere barren barrenetik suspirio txit izugarriak ateratzen zituen. Cb Eg II 204. Noizean beiñ
antsiren bat egiten zuan bere erraien barren-barrendik aterea zirudina. Berron Kijote 189.
(Tras tema nominal nudo). Bihotz barren-barrenetik egiten diot oihu. Dv LEd 209.
- BARREN-BARRENEAN. En lo más hondo. Jaxintori diyotan naitasunak pil-pil egiten dit barrenbarrenian
e? Alz Txib 91. Eta sentimendu ori barren-barrenean daramagu guztiok. Vill Jaink 164. Giputzak
badakiela, barren-barrenean eta kontzientziaren azpitik, ez duela "besterena" ikastera makurtu behar. MIH 124.
Eztena da, erleak bezala barren-barrenean josirik utzi nahi lukeen eztena, Bardem-ek duena eta Berlangak ez
duena. MEIG I 169.
(Tras gen.). Mendebaldeko erromar inperioaren barren-barrenean, orduko ere zabalgoaz eta bizilagunez
txikia zen lurraldean. MEIG VI 33.
- BARREN-BARRENEN. En lo más hondo. Kezka bat daukat barren barrenen / len egundo ez bezela.
Basarri 127.
- BARREN-BARRENERAINO. Hasta lo más hondo (de). Nun ta Kristoren legea beren barren-barreneraiño
sartzen duten. Etxeg in Ag AL 6.
- BARREN-BARRENGO, BARREN-BARRENEKO. De lo más hondo. Enplastu arin eta azalekoekin osatu
nai izatean barren barreneko gaitza gaixoari kontentu ematerren? Mg CC 135. Elkarrengana garamatzien
barren-barrengo dei ixil bat. MIH 231. Barren-barrengo isuria kristau-isuria zuen. Ib. 273.
- BARRENDIK (AN-gip; Lar, Aq 1379), BARRENETIK (SP, Lar, Añ). Tr. Usan barrenetik los
septentrionales y vizcaínos, además de algún guipuzcoano como Apaolaza (barrenetikan) u Orixe.
a) De dentro, del interior. "Barrenetik, de dedans SP. "(De) dentro" Lar y Añ. "De fuera y de dentro, kanpotik eta
barrendik" Lar s.v. campo. "De fuera y de dentro, atetik ta barrendik" Aq 1379. "Barrendik begira egoteko giroa
(AN-gip)" Gte Erd 42. Bata barrenetik illkhi, sar berzea kanpotik, / Hala dabiltza arimak mundua egin
geroztik. EZ Man I 119. Eta han, ifernu hartan egonen dira kondenatu guztiak, alde guztietarik, kanpotik eta
barrenetik, suz inguratuak, sutuak, burdin goritua dagoen bezala. Ax 580s (V 373). Zeren hitza eta mintzoa
egiten baitira barrenetik atheratzen dugun aireaz, mihiaz eta ezpainez. ES 381. Atera didazu barrendik nere
biotza, ta sartu ta itxi eta lotu dezu zure biotzean. Lar SAgust 14. Inguratu zuten bein bere korte Vienan kanpotik
gerrako gizonak eta barrendik ereje gaistoak. Mb IArg I 197. Alda zedilla beste gela batera eta itxi zezala atea
barrendik. AA III 493. Eriotzaren larritasuna, / suspiriyuak barrendik. Xe 383. Barrendik. (Acot. escén.). Sor
AuOst 87 (v. tbn. Moc Damu 6, Ill Testim 10, Alz Bern 73). Orduantxe zetorren Mikaela barrenetikan. Apaol
77. Etortzen zan barrendik Mikaela. Ib. 93. Barrendik neskamiak oju egiten du. Moc Damu 25. Bernardatxok
barrendik ezpada ekusi ezin zezakeala. Goñi 39. Asten da bat-banaka jotzen bere euskal-doiñurik biotzekoenak,
iñoiz ez bezin zoragarriro: beste iñoiz ez baitzien gaur bezin barrendik mamia atera. Mok 22. Bestetan, berriz, /
poz-naigabeak / bertsotan barrendik bota. Jaukol Biozk 25. Barrendik datozen par-zantzo ta abotsak entzun
bitez. Lab EEguna 98. Ukatzen erraza da, bañan ez barrendik ixil-ixilik datorren galdeera setatsuari erantzuten.
ABar Goi 67. Ezpaitaki egoaizearen berotasuna ala barrendik datorkion kiskaltasuna danentz. TAg Uzt 29. Zer
nolakoa da barrendik datorren iturri ori! Or QA 175. Erantzun zion abots eme batek barrendik. Etxde JJ 84.
Egiazko lirikarako joera ez dator ezjakitetik ez hizkuntza landutik. Barrendik dator edo, nahiago baduzue, goitik.
MEIG III 84.
(Tras gen.). "Erriain barnetik (AN-egüés-olza), barrenetik (AN-ilzarb)" Bon-Ond 166. "Kotxearen barrenetik
[oihu egin] (AN-gip-5vill, B)" Gte Erd 41. Eta berehala aditu zuen boz bat zeiñak bere barrenetik erran
baitzioen. Ch I 25, 2. Zer gauza andik bear ote duen / atera [mendi] aren barrendik. It Fab 142. Gure atsegin ta
poz bizia, / gure barrendik seme berria / jaio ta arturik besotan. Jaukol Biozk 3. Eta aien atzetik, minutu gutxiz
atzetik igaro giñan, eta ala igesegin esi aren barrenetik. Or SCruz 66. Ur arre aren barrendik euli-furrunda
antzekoa sortzen da. Or Mi 105. Alkatia ta bikarioak / eman zizkaten eskuak, / oien barrendik irteten ziran /
asnase larri estuak. Tx B I 90. Eundazak erromes zaar, / urteen barrenetik, / agertu irudi jatazan. 'Del abismo
de los años'. Gand Elorri 124. Berezko zaio gurasoari bere barrenetik ilki den fruituari amodio edukitzea. Vill
Jaink 166. [Gaztañak erretzeko] danboliñen barrendik / aiek tiro-otsak, / esnatutzen ziraden / etxe-jiran ontzak.
Uzt Sas 93.
(Tras tema nominal nudo). Sakristia barrenetik / Illkhitzean apheza. EZ Eliç 36. Athera athera harriak /
Zimendu barrenetik. Ib. 274. Biotz barrendik egiñarekin / beren damuaz negarra. Echag 216. Eskerrak eman
nere izenean [Seme maite-maiteari], eta eskatu: ez dedila nere biotz-barrendik joan. ArgiDL 51s. Gaberdiz asi
giñan, batzuk ibai barrenetik, besteak legorrez. Or SCruz 66. Mirei, izadiaren eta giza-biotzaren antzaldatze bat
da, Provenza barrenetik asita Marsellarañokoan. Or Mi III. Eliz-barrenetik erriaren kantua gora ziyoan. Ib. 145.
Oidipu ta Antigone oian barrendik irtetzen. Zait Sof 109. Ugiñak, Karrazpio ta Izuntzako ondarzabalak
begiztatuaz etozan itsas-barrenetik, legorraren ezpaiñak atergabeko jardunean laztanduaz. Erkiag Arran 193.
Moilla barrenetik Arranegiko zabalerantz egin eban. Ib. 71. Txarro bat ur eskeintzera kupitu zan, eta,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
111

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
frexkuagoa izateagatik putzu-barrendik atera-ta ekarri zion. Berron Kijote 192. Hitz bat dator bihotz barrendik.
MIH 252.
b) Por dentro; (fig.) interiormente, en el interior, mentalmente. "Nik falta nuena kajonean barrendik zegoen (Gnav)"
Gte Erd 43. "Barrenetik zeinen ederra den (AN-gip) [...] etxe ori barrendi oso ederki preparatua dago (Gnav)"
Ib. 43. Gainetik zaude Iaunak bezala manatzea gatik: beheretik zaude habeak bezala sostengatzea
gatik: barrenetik zaude bethagarriak bezala faboratzea gatik. Harb 404. Eta barkhatu ere, ez edozein moldez, ez
hitzez, itxurapenez, kanpotik eta edergaillu: baiña zin zinez eta gogotik, barrenetik eta bihotzetik. Ax 335 (V
223). Haren loria eta edergaillu edertasun guzia barrenetik da, eta han lakhetzen zaio. SP Imit II 1, 1. Badizeka
biotz oni barrendik eta kanpotik. Lar SAgust 13. Arkitzen dute Jesus bere Ama Maria Birjin andrearekin ta Jesus
berak barrendik argi egin ta ezagutzen dute dentzat edo Jangoiko gizontzat. Mb IArg I 160. Baña gañetik agitz
erretzen zituen eguzkiak eta barrendik beren egarriak. Mb IArg II 278. Barrendik, edo bere espirituan, esaten
bazioten bezala, ill berria aditzen zuen, ta illtzeko presta zedilla. Cb Eg III 218. Irugarren pauso onetan, txit
barrendik pensatu, ta pisatu bear dezu. Ib. 233. Zenbat dirade Judas bezela / Kristoren adiskideak, / Kanpotik
laztan, barrendik saldu / autsirik Bere legeak. Bast 7. Baña guzien usteak etziran era batekoak. Aragikorrak
Kristoren gañeko Profeten itzetan aditzen zuen, letrak azaletik ta kanpotik ziona, eta ez barrendik ta mamitik
adirazitzen zuana. Ub 58. Denbora berean Jainkoaren graziak barrendik garbitzen du anima. Ib. 190. An
erretzen dira gaiztoak kanpotik ta barrendik. Ib. 156.
(s. XIX) Ekusi genduan orduan, onratu bear degula gure Jaun eta Jaungoikoa ez biotzez eta barrendik
bakarrik, baita kanpotik ere. AA II 46. Asten zaie orduan / aitutzen indarra, / urdallak barrendika / egiten du
farra. It Fab 97. Barrendik animoso / erdi mozkortzian, / korajia sartzen da / orren biotzian. Xe 254. Berez
jeniyo txarra, / erariyak nasi, / kanpuan itz ederrak, / barrendik itxusi. Ib. 254. Ekarzu onera Martolonetik erosi
dezun ortatik, barrendik eta kanpotik berotu gaitean. Zab Gabon 35. Begiratubaz [liburua] barrendik, irakurtzen
du. Moc Damu 11.
(s. XX) Arroka zakar bat, iru zulo aundi bat bestearen gañean zituela, [...] barrendik iruak komunikatzen
ziran. Goñi 24s. Eta arrantzaliak, beren sudesta, zira eta barrendik sagardoz alkitranatuak. Iraola 115. Apariari
kontu egiñaz / barrendikan errietan, / gizon mozkorra etorri zaio / goizeko ordu bietan. JanEd II 107. Atso
sorgiñ au barrendik zerbait / egiten danian busti, / aiton iltzera abiatzen da / altzarrastalo ta guzti. Tx B III 34.
Bizi-tokiari, etxeari, urteak eta mendeak zear, azaletik eta barrendik itsatsi dion tankera. Ldi IL 126. Antxe,
kebideari barrendik zintzilikatzen zan laratzetik pertza exegita, egosten zituen olloentzako ta abereentzako
janariak. TAg Uzt 110s. Ezpañak ziotena, ordea, biotzondoak gezurtatzen zion barrendik. Ib. 14. Eliza barrendik
eta kanpotik oso ederki apaindu. Munita 7. Nere aitorra nai dute, beraz, barrendik nor naizan, begirik,
belarririk, ez ezaguerarik ez baidezakete sartu. "Quid ipse intus sim". Or Aitork 246. Karlista batzuek txapel
gorriz apaindu ta azaldu ziran, nabarmen, berak ere barrendik bildurrak balaude bezela. Ugalde Iltz 21. Oso
hotel ederra bai kanpotik eta bai barrendik. Anab Aprika 52. Trenean danok kantari ta bullan, naiz barrendik
triste egon. Salav 77. Iñork etzuan iñoiz esango horrelakorik zu gaitik, / doai on hutsa zarelakotz zu barrendik
nola kanpotik. Xa Odol 311. Egilea barrendik ezagutzeko. MIH 282. Horrelatsu ari zaizkigu Espainiako
presondegiak barrendik nolakoak diren erakuts beharrean dabiltzanak. MEIG VIII 43.
(Tras gen.). Zu zara zeruez gainetik, zeruez beheretik, zeruen barrenetik eta gure gana guk zeurok baino
hurbilago eta barrenago. Harb 403. Zorioneko dira / Maite direan bi, / Egiz maite badira / biotzan barrendi.
Enb 140. Sarrerako atearen barrendik lotuta egoten zan txakur koxkor bat. Salav 31.
(Tras tema nudo). Ezta zuhurzia xipia ixilik egoitea ordu gaitzetan, eta bihotz barrenetik ene gana itzultzea,
eta munduko iujeamendua gatik ez aldaratzea. SP Imit III 28, 1. Biotz-barrenetik izan da olerkari, errikoiolerkaria.
Alzola Atalak 105.
(Tras instr.). Neskatxa gazte bat zan mostradorez barrendik zegoana, eta berari esan nion: [..]. Salav 86.
c) Del extremo inferior, de la parte inferior (de). Nekezale, biarrian atzeratubak egon oi diranak, batuten
dabee gazteerija andi bat, luurra edo simaurra, solo barrenetik gueneruntz jasoteko. JJMg BasEsc 118. Kaltzabarrenetik
oratuaz. A BeinB 93. Mendi barrenetik asi ta gallurreraño, gastaña, pago ta aritz tartean, agiri dira
kurutze astunak. Ag Kr 214. Eraso aldi bategaz, eldu eutsan gona barrenetik eta asi yakan ten eta ten, otsuak
ardijai ekitten dautsen baño amorrutubago. Otx 148.
d) En el plazo de. "Bi urtez barrendik il ziren (AN-gip)" Gte Erd 41.
- BARRENDIKO (H), BARRENDIKAKO. Interior. Cf. barrendikako. Aien alegria azaletik, ta
kanpotikakoa da; baña gurea mamitik, ta barrendikakoa da. Cb Eg III 215. Ua estuasuna! Ua barrendiko
lertubearra! TAg Uzt 122. Alaere, ordea, barrendiko iraduari ateak oro zabaldu ezkero, gainbera amilduko
zitakion asarrea. Ib. 191.
- BARRENEAN (G-to, AN-5vill; SP, Ht VocGr 346). a) En el interior, dentro; (fig.) interiormente, en el alma.
"Barrenean edo barnean da, il est dedans" SP. "Dedans" Ht VocGr. "Barrenian, dentro" Iz To. "Barrenean
egoteko aro ederra dago (AN-5vill)" Gte Erd 42. v. BARRENEN. --Zer da Sagaramendua? --Seiñale bat
kanpotik ageri dena, zeinek barrenean emaiten baitu Iainkoaren garazia ageri eztena. Mat 126. Barrenean da
xoill eder noiz ere lekhorea / zuziz oñhaztua baita itsusien partea. EZ Man I 133. Zer ikhara eta kexa dukete
bihotzean! / Iustuenak ere duke tristura barrenean. Ib. 82. Zuei sainduak gomendatu partia dan untzia, / eta
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
112

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barrenean doan konpañia guztia. EZ Man II 138. Zeren egiazko penitenzia, eta bertzerik ezin daidikeienean,
salbatzeko asko dena, bihotzezko urrikimendua da, falta eginez barrenean, Iainkoagatik, damu eta dolu izaitea.
Ax 196 (V 132). Zapata bat duzunean neurri, iustu, doi; ezin paira dezakezu barrenean, den legarrik ttipiena.
Ib. 425 (V 275). Baiña zeren [bekhatu] bat baizen eztuena ere, ifernurako baita, hamar dituena bezain ongi, ez
hain barrena eta ez hanbat penarekin, ordea biak barrenean, nor bere mereziarekin. Ib. 475 (V 307). Arren
nolakoa munduak ikusten baitu kanpotik, halakoa ere den barrenean, bere baitan barrena. SP Imit I 19, 1. Zeren
ni naiz barrenean egia irakasten dudana. SP Imit III 43, 4. Kanporat ilkhitzeko edo barrenean gelditzeko. ES
403. Kanpotik gauz guziak eskas zituzten, baiñan barrenean zeruko dohaiñez eta konsolazionez betheak ziren.
Ch I 18, 3. --Demonioak nola tentatzen gaitu? --Barrenean iminzen digu pensamentu gaistoa, eta kanpoko
aldean tropezuak. El 80. Badabill [itsas-onzia] egun batez ogei ta lau, berrogei edo berrogei ta amar lego bide,
bai ta barrenean izanagatik sei eun gizon. Mb IArg I 198. Adrilluzko etxeak diran tokietan, jan gauzarik
barrenean senti badute, ara zer egiten duten. It Dial 31. Ai! bethiko hiltzen duen pozoina dagokazu barrenean.
Dv LEd 119. Enbusteriyan engañatzen nau / dirua senti dianian; / maleziya barrenian. Xe 275. Umetandikan /
nekin daramat / eresitxo bat / biotzean: / udazkeneko / illuntze baten / nabaitu nuan / barrenean. Jaukol Biozk 5.
Serranorekin elkar-artze ori egin zuten Diputadu aiek, ez ote zuten barrenean zimikorik ori egin zutelako? Or
SCruz 35. Baña argazki au itxi bazendu / Neu ilten naizenerako, / Ta barrenian idazkun auxe. Enb 132. Gaitza,
itzez agertzen, baiñan erreza barrenean nabaitzen. ABar Goi 26. Begira! ikusi dezakezu! Barrenean ez baitago.
Zait Sof 197. Odei zuri-gorri ori barrenean beltza zinan. Or QA 75. --Esan diñat biotz sentikor baten jabe
naizela ta nire maiteñorik gabe ezin ninteken bizi. --Ain barrenean sartu al zaik? Etxde JJ 59. Zerubidera joan
gera biok. Bustita zegoen guzia, blai-blai eginda. Adarrak tantoka, loreak malkotan gisan, lilitegiak gañezka.
Kristaurik ez barrenean. Txill Let 61. Azalian saldia eukiarren, barrenian izango ditu arraiñak pe. SM Zirik 24.
Barrenean isiotu ta aizatu daroaguzan lilura ta egingoak alako urre-dirdaiez, argi-izpiz ta likurt-usaiñez
apaindu ta edergainkatu oi ditugulako. Erkiag Arran 30. Sarreran, arkupe polita. Barrenean etxe txuriak, gain
borobilleko etxeak, bestelako etxe txikiak. Anab Aprika 29. Nola zeukan bizirik / sua barrenian, / txispak zabaldu
ziran / maindire gaiñian. And AUzta 145. Baiña esan onek naiz ta errugabea iduri, aiek uste zuten baiño
ondorio larriagoak dakartzi barrenean. Vill Jaink 186s. Erosi dau egunkaria. Letraz beterik aurrea, letra aundiz
ganera. Barrenean, bekaldean, auzune apalean izaniko tiroketearen aztarren ta zeaztasun batzuk daukaz. Erkiag
BatB 185. Galdera ugariak sortzen zaizkio barrenean. MAtx Gazt 5. Jeitxi zan eta, gelan sartu-ta, nik ez dakit
zer egingo zuan barrenean. Berron Kijote 86. Barrenean bi gizonen borroka latza somatzen dugu. MIH 35.
v. tbn. Basarri 34. Ugalde Iltz 16. Arti MaldanB 229. Gand Elorri 153. Uzt Sas 107.
(Tras gen.). "Erriain barrenean (AN-egüés-olza), barrenean (AN-ilzarb), barnen (AN-olza [Goñi])" Bon-Ond
166. "Lurraren barrenean, dans le sein de la terre" Dv. Egoitza baituzu lekhu sainduen barrenean. EZ Man II
66. Hau guzia frogatua dago hemengo dotrinaren barrenean. Harb 419. Egun errezebitu duzun gero Iainko bat
zeure barrenean. Hm 209. Bizitzeko ganbiatze hunetan hainitz gogorapen alxatuko da zure barrenean. SP Phil
430. Iauna baitzuen harturik, / Ostatuz bere baithan. / Bihotzaren barrenean, / Daduka emanikan, / Eztu hura
duenean / Deusen desirarikan. Arg DevB 103. Khanalaren barrenean. INav 81. Bi eternitate ditutzu, / bata
hedoien gaiñean, / Eta bertzea mundu hunen / Bihotzaren barrenean. Gç 184. Sar zaite zure barrenean, urrun
zaite munduko habarrotsetarik. Ch I 20, 5. Giristino bat bere barrenean erreberritua. He Gudu 90. Imayina
zaite, zure bihotzaren barrenean aditzen duzula zure Aingeru Gardianoaren boza. Ib. 100. Bere barrenean
deabruen iduripen ta bisaje añ izugarriak ikusten zituen, non iñolako moduz ezin sosegatu zan. Cb Eg II 191.
Hitzik atera bage ere, geren barrenean adiraziko digu emengo geren neke ta egiten dizkiguten kalte ta txarkeri
guziak. Mb IArg I 270. Lurrak ditu bere barrenean asko ezade mota. It Dial 48 (Ur barruban, Dv barnean, Ip
berartan). Pillota-jokuko plazaren barrenean. Izt C 84. Zure barrenean, zure bihotzeko gordegailuan gu sartzea
nahi duzu. Dv LEd 91. Ostatura joan nitzan / zuzen zuzenean; / maiera jana ekartzen / asi ziranean, / apaiz bat
serbitzen zan / aurren aurrenean, / sartu zan makiña bat / aren barrenean. Bil 123. Zer pena egongo zan / aren
barrenian. Xe 357. --Badago guretzat lanik? --esan zuan gordeaz bere barrenean sentitzen zuan pena. Zab
Gabon 41. Ez dakit zer indar sentitu zuen bere barrenean. Goñi 43. Aragia jaten ez badezute ez dezute zuen
barrenean bizia izango. ArgiDL 43. Juan bear onek, samintasun aundia nere barrenean sor-arazitzen du. Alz
Ram 52. Guk gauz orien barrenean indar bizi bat dakusagu. Or Mi 73. Euskaltzale bazkunaren barrenean, zuek,
Euskel Idazleok, talde berezi bat osatu bear dezute. Ldi IL 146. Itz oiek esandakoan, Yesus naasi zan bere
barrenean eta aitorrera auxe egin zuen. Ir YKBiz 441. Emen geure barrenean daroagun eta arimea deritxogun
izaki au. Eguzk GizAuz 47. Sail orren barrenean daude ikusi ditudan [zipresik] onenak. Munita 86. Nik nere
barrenean arkitzen zetunat, nolabait, diranak oro. Or QA 54. Ai! alboko lagunari azaldu izan baleutsa bere
barrenean erabillen gudu ta burrukea! Erkiag Arran 172. Askotan ikusten da arrai aundi baten barrenean arrai
txikia ta txikiaren barrenean beste txikiagoa. Anab Poli 128. Non ikusten duan Juanbeltzek ura erruz zetorrela
txaluparen barrenean. Ib. 36. Urdazubi bere sortherria Baztango barrutiaren barrenean baitago. AIr in Izeta
DirG 10. Ea Eliza Katolikoaren barrenean izpiritualidade bereziak ote diran ala ez. Vill in Gand Elorri 11.
Arri-arroen zuloartean eta enbor igarren barrenean arkitu omen ditute etxeok. Ibiñ Virgil 108. Beste larrialditxo
bat somatu zuan bere barrenean. NEtx LBB 184. Eta ezagutuko du egiazko min bat dela hau bihotzaren
barrenean. Larre in Xa Odol 16. Batasuna behar genduke euskalki bakoitzaren barrenean behinik behin. MIH
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
113

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
97.
v. tbn. Arrantz 98. EusJok II 163. Ill Pill 9. Txill Let 75. Basarri 179. Gand Elorri 27. Salav 82. Uzt Sas 205.
(Decir, etc.) para sí. Orduan esan zuen / bere barrenean: / "Jainkoari eskerrak, / bizi naizenean!". It Fab
44. Zenbati, nola gauden / galde egitean, / ez diegu esaten / geren barrenean / azeriari esan / ziona olloak? Ib.
19.
(Tras tema nudo). Nahiz etxe barrenean, nahiz dela athean, / Jendeek izanen dute gerla bere artean. EZ
Man I 63. Jesus Kristo, zaudelarik / Aitaren eskuñean, / halarik aurkhitzen zare / ostia barrenean. EZ Noel 122.
Ene banaloria guzia galtzen da eta hondatzen zure iuiamenduen tulunbio barrenean. Ch III 14, 4. Biak dira
arako Relijioaren Santa Santorum barrenean sarturik zeuden Serafin biak. Cb Just 4. Salto ta brinko zebiltzan /
kuarto barrenian, / ikusi zutelako / kaka oriñalian. JanEd I 101. Bai, erri barrenian ez dira emen bezelako
kontubak. Sor Bar 25. Aren lagunak ari ziran pagari barrenean subill gertatzen. Apaol 63. Otseña bakarrik zan
eleiz-barrenean. Enb 163. Maite gintzazanian / gordeten nendubazan bijotz barrenian. Laux BBa 30. Etxebarrenean
da. Ir YKBiz 411. Zartaka bizian zebiltzkion buru-barrenean odol-taupadak ere. TAg Uzt 248. Baso
barrenean, zelaitxo baten aldapan, arrizko yarleku bat ageri da. Zait Sof 103. Frantsesek diote, familia
barrenean dela behar arropa zikiña garbitu. Mde Pr 46. Ez nuan, ordea, esirik animatik animara, adiskidego
argiaren muga-barrenean, loikerietan eta gaztaroko likiskerietan baizik. Or Aitork 37. Kontrabandoak lasai
asko lo egin zun gau artan zerraldo barrenean. Etxde JJ 49. Eta ara nun agertu zan lurrian, oe barrenian jarrita
oraiñela eskuetan erdi usturik ebala. SM Zirik 19. Baso-barrenean, etenka, ardien txiliña. Gand Elorri 123.
Ortu-barrenean iturri bat, sagaztoi eder baten kerizpetan. Alzola Atalak 75. Ase eziñeko milla egarri gogo
barrenean garraxika eukitzea beti. NEtx LBB 52. Negar-iturria, uste ez badugu ere, bihotz barrenean dago.
MIH 326.
v. tbn. Jaukol Biozk 56. ABar Goi 54. Vill Jaink 134.
(Tras ines. o adv. de lugar). v. 1 barrena. Abisatzen gaituztela biotzean barrenean gaudela atenzioreki. Ber
Trat 31r. An biotzean barrenean. Ib. 93r. --Zer dire pasioneak? --Geuren baitan barrenean, furia, turbazio edo
kolera itsutzen gaituztenak. El 81. Eta soñutxo orrek / emen barrenian, / txatka, txatka egiten dit / nere
biyotzean. Echag 75. Hor barrenean dagoka heriotze bethikoaren amua. Dv LEd 118. An barrenean erreka txiki
bat. Apaol 21.
Gero, garbitu, auzirik sortu / balitz urte-barrenean. "Durante el año". Or Eus 209.
A través de. v. 1 barrena. Elkarren gain bultzaka / erri barrenian / baserritarrak ziran / soka-muturrian.
Echag 269. Egun batez, Aldapeta barrenean nijoala, ikusi nituan bi emakume. Salav 53.
b) (Tras gen.). En el plazo de, dentro de. "Iru egunen barrene(a)n jaioak (AN-gip)" Gte Erd 11. Eta hain
denbora apurraren barrenean ezin iragan baititezke espirituan [misterio] guztiak. Mat 189. Sei asteren
barrenean. "Dans six semaines". Volt 208. Irakurzen dakitenek urthearen barrenean erranen dute salterioa,
erran nahi da ehun salmo. Harb 439. Egun batez ioan zituen filosofo batek zapata batzuk bere etxera,
prometaturik zapata egilleari, denbora gutiren barrenean pagatuko zerautzala. Ax 430 (V 279). Ordea gero
handik denbora gutiren barrenean, hain soldadutu zen. Ib. 89 (V 61). Bide hunetaz, Philotea, gutiren barrenean
zure faltak xuxenduko tutzu. SP Phil 106. Eta ikusiko duzu denbora gutiren barrenean zein probetxu handi
ekharriko derautzun. Ib. 92. Amabost edo ogei egunen barrenean gaztak artzen du ori kolorea. It Dial 89.
(Tras partitivo). Hitzkuntzak denborarekin ganbiatzen eta zahartzen dira, halako gisaz, non ehun edo
berrehun urtherik barrenean hainitz hitz ezin adi baititezke. ES 94. Errana da errege handi bat nigarrari eman
zela orhoiturik bere armada ederra, urthe gutirik barrenean ez-deusetara itzuliren zitzaioela. Dv LEd 251.
(Tras sintagma nominal en caso absoluto). "Lau egun barrenean [il zen] (AN-gip)" Gte Erd 41.
c) (Zam Voc). En el extremo inferior (de), al pie (de). "Solo barrenean, en el extremo inferior de la heredad"
Zam Voc. Nere aingeruk, euki zazue nere kontuba gaurko gabian, oiaren goienian, barrenian, erdi-erdin (Gto).
AEF 1924, 58. Jaizkibel-barrenean dago Ondarbi, / itxasoarekin ametsetan beti. SMitx Aranz 211.
Gurutziltzatua, urrena, bestean, / aoa irikita eskari luzean...; / biotz ebakiaz, Ama an barrenean; / ta Santa
Madalen negarrez lurrean. Ib. 143. Ondarrutik Lekeitiorako bide zabala piñudiaren erdi-erditik dijoala ta
barrenean itxasoa dula muga. Munita 65. Eta ara nun agertu zan lurrian, oe barrenian jarrita oraiñela
eskuetan. SM Zirik 19. Auzo onetan len Isasi bekoa zana oin Isasi goikoa da, emeko etzagunek lengo Isasi
goikoa kendute, Isasi bekoen barrenean bizitze biko etze barrie egin oalako. Akes Ipiñ 18. Gure oiñetan,
mendixka barrenean, ikuspegi egokian, uraren susmur amaibakoaren soiñuz gozatuta, irriparka antzean,
baketsu egoan uri polita. Erkiag Arran 8. Mutillak praka barrenean igurtzi zituan eskuak, garbitu nairik. Erkiag
BatB 87. Neure laztana mai goienian / ni barrenian esaten / arek niri gainu, nik ari gainu / alkar genduben
penatzen. (G-nav) Balad 54.
d) En el límite (de), en el borde (de). Langilleakin soro-barrenean alkarrizketan zeuden bitartean. TAg Uzt
83.
- (BERA) BARRENEAN IZAN (SP (que cita a Ax)). Estar incluido. v. BERA BARNEAN. Hautsterritik
bazko zaharreraño bazko zahar bera barrenean dela berze denbora guztietan egin ahal daitezke [ezteiak]. EZ
Eliç XXXIX. Eta xinhaurri batek ere, milla urthetarik milla urthetara behin edanez, lehen agor, xuka eta akhaba
baillitzake munduko ur guztiak, itsasoa bera barrenean dela. Ax 605 (V 388).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
114

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BARRENEKO. v. BARRENGO.
- BARRENEN (Lar, Añ (G), H). a) Dentro, en el interior. "Dentro de, barrenen" Lar. "Interiormente" Ib.
"Opopónaco, una goma de las boticas, likurta bat, kanpoan ori, barrenen txuri dana" Ib. v. BARRENAN (s.v. 1
barrena), BARRENEAN. Tr. Documentado sólo en autores guipuzcoanos. Begira ondo: gozoa iritziagatik
aurrean ipintzen dizuten bokadua: or dago, or dago barrenen eriotza betikoaren amua. Cb Eg II 62. S. Felipe
Neriren biotza ainbesteraño erazekia zegoan Jaunaganako amorian, non eziñ kabitu zitzaizkan amoriozko
garrak barrenen. AA I 411. Alaere izan dira Juduak, eta izan dira herejeak barrenen igarotzen diran nai edo
deseorik gaiztoenak ere ezertan ez zeuzkeenak. AA II 133. Barrenen [karrozan] juango dira / naikeran jantziyak
/ berrogeietaraño / dama ta galaiak. Echag 88. Adrilluen arteko morteroa txeatzen dute barrenen sartzeko. "Para
poder entrar dentro". It Dial 31. Nork izango du, esan zadazu, / bizi guztian gogoa, / beti barrenen idukitzeko /
elkarrentzat gorrotoa. It Fab 139. Askotan arpegia / egon arren farrez, / biotza arkitzen da / barrenen negarrez.
Ib. 171. Zer egingo ote dit [edariak] barrenen! JanEd I 133. Txalupa bolinara / asitzen danian, / aiziak indar
asko / du itxaso gañian; / kanpotik ura sartu, / barrenen lanian, / bestela etsai gaxtuak / laister du mendian.
Arrantz 27. Kantatzeko badakat / oraindik indarra, / pixtuba dago beti / barrenen txingarra. Sor AuOst 104.
Bañan gaizki dabillenak, beti berekiñ barrenen arra. Sor Bar 82. Andre Paula joan da kofria istera eta, burua
etzaio bada gelditu barrenen? Iraola 48. Sentitu det barrenen gauza bat, berotasun aundi bat bezela. Ill Pill 19.
Barrenen itxoingo diagu. Alz Ram 47. Beste kanoa aundiagoarekin topo egin zuten. Iru beltz barrenen, ixkilluz
ongi jantzita. JAIraz Bizia 77s. Barrenen irakiten / orrenbeste gradu / Ez du euskaldun gutxi / zurrut orrek
galdu. Basarri 149. Beti izan zazute / euskeran moldia, / izkuntza ez eduki / barrenen gordia. Basarri in Uzt Noiz
55. Borrokarako gogoa eta kemena barrenen sutan dugun biziak ematen digu. MIH 226. Bitartekoa da
hizkuntza, ez ontzia: ez du deus barrenen eta zernahi izan dezake. Ib. 213.
(Tras gen.). Idoloai ta Idoloen barrenen sarturik zeuden demonioai egiten zizten pestak. Ub 36. Beti beti
arkitzen zerala zure Jaungoikoaren aurrean, edo obeto esateko, Jaunaren izate andi-baztergabekoaren
barrenen, itsasoan arraiak urez inguratuak arkitzen diran baño askoz obeto. AA III 310. Onela gelditzen dira
lerdezko bolsa baten barrenen. It Dial 6 (Ur barruban, Dv barnean, Ip barnen). Orren barrenen umerik danik /
nere artian enago. Ud 67. Badakizu zuk, zer billatu nuben txorixo baten barrenen? Alz STFer 118. Bañan
badago nere barrenen / kezka bat izugarriya. Tx B I 155. Jazki orren barrenen oso aldatu didate. Alz Ram 131.
Basamortuaren barrenen [...] putzu zabalak, eta an kaimanak, suge aundik urean gordeta. JAIraz Bizia 42.
Gurdiaren barrenen geldik zegoala, andreak eskuan baldea jarri ta ura ekartzeko. Anab Poli 125.
(Tras tema nominal nudo). "Sartu kotxe barrenen (AN-5vill)" Gte Erd 42.
(Tras ines.). Lasterka an dijoaz [igelak] / sartzera lenbailen / gutxienaz kana bi / loiean barrenen. It Fab
60. Begi zorrotza zuen, / urrun egon arren / eiza ikusitzen du / basoan barrenen. Ib. 75. Bai, eta sartzen dira gari
alean barrenen frutan bezala. It Dial 33.
(Temporal). Zenbat argi aidean, / zenbat zidar garbi! / Udalen goiz-barrenen / gordin eta barri! Gand
Elorri 66.
b) (H). (Tras gen.). En el plazo de, dentro de. Ozta irten ziñan zu nere etxetik, geratu nintzan itz gabe, ta
denbora gutxiren barrenen illa. AA III 533. Urteak dira guraso birau gillea, birauezko bekatu oriek bein
botatzen dituzula, giarrean ukuiturik Jainkoaren itzak garizumako denboran ta egun gutxiren barrenen
orietaratzen zerala, txakur baten eran. Ib. 599. Apostura egingo / diot edozeñi, / eta, ala nai badu, / Antoni
berari, / asmatzen derala nik / zer zaion gertatzen / lau urteren barrenen. It Fab 108. Beatza bezin lodi egiten
dira berrogei bat egunen barrenen. It Dial 5 (Dv egunik barnean, Ip egunen barnen).
(Tras sintagma nominal en caso absoluto). "Ordu gutxi barrenen il zen Peru ere (AN-gip)" Gte Erd 41.
- BARRENERA (SP, Urt, Añ (G)). a) Adentro, al interior. "Abeo intor, banoha barna vel barrenera" Urt I 20.
"(Ir) dentro" Añ. v. 1 barrena (2). Arren bada gida zazu barrenera untzia. EZ Man II 141. Itzul zaite goiti,
itzul beheitiu, itzul kanpora, itzul barrenera, non nahi edirenen duzu gurutzea. SP Imit II 12, 4. Iragaitzaz bizi
gara, / Lurraren gaiñ aldean / Barrenera behar gara, / Benturaz gaur berean. Arg DevB 173. Naturaleza eta
grazia hagitz dire diferent, hark eztio behatzen kanpoari baizen, hau berriz barrenera dago beira. Ch III 31, 5.
Itxi zuan giltzaz dendako atea; urrena sartu zan barrenera. Apaol 95. Bañan irurak barrenera sartu biar diagu,
gure bearrik ez ditek eta. Alz Ram 47. Barrenera noa; an nabaitzen det zure mutiltxoa. ABar Goi 28. Arru txiki
baten aurrean gelditu ta jetxi da barrenera. NEtx Antz 149. Andrea ohetik jaiki zen, gizona barrenera sartu
baino lehen. Arti Ipuin 83.
(Tras gen.). "Erriain barnera (AN-egüés-olza), barrenera (AN-ilzarb)" Bon-Ond 166. "Automobillan
barrenera (AN-gip) [...] kotxen barrenera sartu (G-azp)" Gte Erd 42. Andreak behatu zuten / Thonbaren
barrenera, / eta egiak aurkhitu / erranen arauera. EZ Noel 106. Ahoan duzu eta preparatua doha zure
estomakaren barrenera. Hm 211. Laugarren moiena da, zenbeit hutsetan erortzen garen aldi guzian, sarthu
behar dugula gure barrenera, atenzionerekiñ konsideratzeko noraraño dohan gure flakotasuna. He Gudu 42.
Igaroko da negua, argituko da eguna ta orduan ekusiko dezu zenbat mesede ekarri dituen zure animaren
barrenera. Mg CC 227. Arkitu zien biotzaren gañean ostiaren marka edo señale modu bat, ta igarri zuten ostia
igaro zala Santa andi aren barrenera. Ib. 206. Deihadarka badagokizu eta argia dakhar zure barrenera. Dv
LEd 256. Banatu zan ontzi zarra, eta nerekin zijoazen lagunik geienak izkutatu ziraden itxasoaren barrenera
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
115

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
geiago ez azaldutzeko. Apaol 57. Zaude ernai nere barrenera, ta entzunazu nere barne barneko oiu au. Or
Aitork 305.
(Tras tema nominal nudo). Birjina eta Josef dire / itzultzen bere etxera, / erromeria eginik / Nazaret
barrenera. EZ Noel 82. Birjina ona, norat zoaz? / Bihur zaite etxera, / ezen eztuzu zeren ioan / Betleen
barrenera. Ib. 49 (reproducido en Izeta DirG 99). Alderatu zanean / baso barrenera, / an dijoaz tximuak /
arbolen gañera. It Fab 76. Eta nola baitzekiten Ama Birjiñak leku artan eliza bat egitea nai zuela, esolesi
barrenera dirua lan ortarako botatzen asi ziran. Goñi 64. Zaitu lenengo argi-aria, / ta aupa aren bizkarrera: /
zaldizka aren gain gallurrik-gallur, / arin egin ibillera, / ta urrezko izpi argi aretan / jetxi arru barrenera. NEtx
LBB 348.
b) Al extremo inferior (de). Cf. infra BARRENERAGO. Arratsaldeko bostak inguruan eldu zirean mendi
barrenera, etxean geldi geldi egon balitzaz! A BeinB 78. Uzkuduntarrak ikurriñakin / atera giñan bidera, / baita
musika gizon aundiyaz / berriz kale barrenera; / guzi-guziyok pozez beterik / ondoren plaza aldera. EusJok II
151.
c) Al extremo (de). Arranegiko zabalaren barrenera eldu ziranean, kantoian gora egin eben. Erkiag Arran
47.
- BARRENERAGO. Más abajo. Eta aintziñako Zingizango leku artatik igaroaz --oraingo Uriarte jauregia
baiño barrenerago zan, antza-- Gamarran zear, aspaldiko Guzurmendi zan tokira eldu zan. Erkiag Arran 96.
Ezker aldean, goitian, leenago basurdeleku izaniko Otaio mendia, [...]. Barrenerago, Gardata auzuneko basetxe
zuriak, alai ta baketsu, urira eldu aurretik agur-egitera txeratsu bidera etorkiguzan. Ib. 11.
- BARRENERAINO. a) Hasta el interior (de). Eta seguraturik gidatzen gaituena Beloaren barreneraino,
zeinetan baitago sainduen saindua. SP Imit IV 11, 4. Oi egia hauk gusta baziñetza, eta zure bihotzaren
barreneraiño sar balitez. Ch III 47, 4. Sar zaite zure bihotzaren barreneraiño. He Gudu 115. Ukitze berean utzi
zuen ola barreneraño errea. Mb IArg 256. Egin zituen era bereko iru gurutze gelan ilzetik zegon ur bedeik-onzi
batean; ta gurutze, onziaren barreneraño sartu ziranak. Ib. 256. Nere arrizko mendi-txabola barreneraño / eldu
zan zure irrintzia. Jaukol Biozk 53. Iretargi bete, zuri, / iretargi garbi, bare, / sartu zakidaz barreneraiño /
t'arimaren aldez-alde. Gand Elorri 176. Barren-barreneraiño sartu zitzaizkidan aren arrazoiak. Berron Kijote
22. Eta, halaz ere, istorio honen izerdi garratza, lausengu eta hitz harrorik gabe, bihotz-barreneraino isurtzen
zaigu. MEIG I 173. Eleberriaren pozoiak hain barreneraino kutsatu zaituenez gero. MEIG III 79.
b) Hasta abajo. Artu eban bere eskuetan albistaria, begiratu eutsan, arnasa batean, goitik barreneraño; baña
dardaraz egoan. Ag Kr 202s.
c) Hasta el borde (de). Esan die apaizak soro-barreneraño iritsi danean. TAg Uzt 82.
- BARRENERAKO. (Adnominal de barrenera). Urretxindorra ta gau-txoria ere ixildu ziren basoetan, eta
nexka, biotz barrenerako erasoa, orbelean eserita egonen zer argi-urratzera arte. Or Mi 15. Bere zañak ere
lanean ari dira lurra arrotzen, euria danean adar eta ostoetatik ura tantoka datorkienean barrenerako atea
zabalduaz eta iturrirako bideak irikiaz. Munita 16.
- BARRENERANTZ. Hacia el interior. Ta oraiñ [zilizio] onen ordean ipintzen due askok larruaren kontra
alanbrezko katea bat barrenontz puntak dituala. AA III 614s. Yauregi barreneruntz yo-ta, yakingo dugu, aren
biotz saminduan itzalgaizka ezkutatuta zer-edo-zer danentz. Zait Sof 196.
- BARRENERAT. Al interior (de). v. BARRENERA. Haiñek sentitzen eta aditzen dute Jainkoaren spirituak
bihotz barrenerat erraten diotena. Ch III 4, 5.
- BARREN ETA KANPO. Por dentro y por fuera. Maila nagusiak eta apalagoak, uste dudanez eta Sánchez
Carrión-en iritziari narraiolakoan nago, barren eta kanpo neurtu behar dira, ez goi eta behe, hemengo eta
oraingo ohituraren arabera. MEIG VI 49. Frantziako edozein baserritar bezain atxikia zegoen bere lurrari eta
barren eta kanpo, izaeraz eta itxuraz, bazuen nekazari jator, sendo eta egoskogorraren eitea. MEIG VIII 71.
- BARRENETIK. v. BARRENDIK.
- BARRENEZ. Por dentro, interiormente, anímicamente. Nola adoratu behar da Jainkoa? --Barrenez eta
kanpoz, erran nahi da, arimaz eta gorphutzez. CatLav 103 (V 58). Era bereko beste gauzaren batekin barrenez
erretzea, zere mihira datorkizuna esatea. Mb IArg 72. Lanean hartzerat behartuak direnek, edo lagunekin
daudenek egin dezakete debozione hau, lanetik eta lagunetarik aldaratu gabe, barrenez eta bihotzez, nihor
ohartzen ezten gisan. Dh 55. Ah! Jauna! barrenez ongi sorhaio izan behar da zu ez maithatzekoz! Dv LEd 241.
Parisko txolarrea: / zertan aiz berezi / nere erriko batez? / Azalez, soin-arrea; / barrenez, biurri. Ldi BB 70.
- BARRENEZ BARREN. Por dentro, interiormente. v. BARNEZ BARNE. Ala Zu ere, nere biziaren bizi,
bazter gabeko tarteetan aundi iduriztatzen zindudan, munduko mukulu au barrenez barren artzen zenula, ta
ontaz landakoa neurri gabe, muga gabe artzen zenula. Or Aitork 154. Bitarterik gabe gauzka Berekin, bakoitza
bakoitz gerala. Barrenez barren arturik gauzka, geran osoa erasaten digula. Or QA 127. Soiñeko iantziak
gorputza kanpotik biltzen du; baiña Kristoren argiak barrenez barren erasaten gaitu. Ib. 178.
- BARREN-FALTSU. Hipócrita. Gaitzetzten tutzu handiro halakoak, / Gaitzetzten gizon gezurti eta barren
falsoak. EZ Eliç 300.
- BARRENGO (AN-gip; Lar, Añ (G, AN)), BARRENEKO (G, AN, L, BN, S ap. A; SP, Ht VocGr 375, Lecl,
Dv). Ref.: A (barreneko); Gte Erd 43. Tr. Los septentrionales emplean barreneko. Entre los guipuzcoanos tbn.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
116

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
se encuentra dicha var., si bien es más frecuente barrengo. En Mendiburu abunda más la primera.
A) (Adnom.). a) Interno, de dentro, del interior; (fig.) anímico. "Barreneko gizona, l'homme intérieur" SP.
"Interne" Ht VocGr 375 y Lecl. "Interior", "Intrínseco" Lar y Añ. "Amuradas, lados interiores del navío,
barrengo aldamenak, barruko alboak" Lar. "Sonsacar [...], barrengoa [...] atera" Añ. "Barreneko, qui est de
l'intérieur, interne" Dv. "Lo interior, en general" A. "Kaxoia zabaldu eta barrengoa aztertu zuen (AN-gip)" Gte
Erd 43. Cf. barreneko. Iainkoak kanpoko obra bezain ongi barreneko guthizia ikhusten duela. Mat 118. Bere
ganik irautzten du miñ-bera doloreak / Eta hitz hauk erakhartzen barreneko nekeak: / "Eztukete ene penek bada
noizbait mugarik?". EZ Man I 100. Barreneko aingeruak / daroe ihardatsiko. EZ Eliç 378. Eta hirur hautarik
gaixtoena, perilosena eta barrenkorrena dela haragia. Haur da etxeko ohoiña, barreneko etsaia, bethiere
gurekin dagoena. Ax 340 (V 226). Guk eztugu hautzaz konturik egiten, barrenekoaz, konzientziakoaz
kontentatzen gara. Ib. 447 (V 292). Barrenekoek diotsote: / Nor heldu da Errege? Hm 48. Gozatuko zare
barreneko libertateaz. SP Imit II 4, 1. Barreneko gizona laster biltzen da bere baitara, zeren ezpaita sekulan
guzia barraiatzen kanpokoetara. "Homo internus". Ib. 1, 7. Sekulan etzara gizon barreneko (espiritual [escrito
encima en el ms.]) eta debot izanen. Ib. 5, 2. Geienak ordea ixilik daude galdegin gabe zein pobre den bihotzez,
zein pazienziatsu eta manso den, zein debozionetsu eta barreneko. "Quam devotus & internus". SP Imit III 31, 5.
Barreneko mamia agertzen deraue arima garbiei, baina grazia estaltzen deraue kuriosei eta urguilluei. SP Imit
IV 18, 4.
(s. XVIII) Eta zure arima gozatuko da barreneko bake handi batez. Ch III 37, 5. Zure zerbitzariak kanpotik
garaitua behar baitu izan aphur batekotz zurekiñ bethi bizitzekotz bizitze barreneko batez. Ib. 50, 3. Baldiñ
baduzu indarrik eta bihotzik asko, barreneko konsolazioneak galdu ondoan gaitz handiagoen ere pairatzera
preparatzeko. Ib. 25, 5. Besteen ejenplo onakin abiso asko eman zion, ta ez gutxiago Aingeru aren argi bizi, ta
barrengo dei, ta konzienzia leialaren kezkakin. Cb Eg II 188. Biotz umil onen sustrai barrengoa añ seguru
ondeatua izan ezbaliz. Cb Eg III 343. Zertako dirala uste dezu orrenbat itxe gilzatze ta trankatze? Barreneko
diru piska lapurren batek eraman dezan beldurrez. Mb IArg I 313. Mundu onetan bizi geran bitartean, guda edo
gerra degu barrengo ta kanpoko gure etsaiakin. Ub 149.
(s. XIX) Badue barrengo kezka, eta ar bat, esaten diena: au ez da gauz ona. AA I 572. Eztakie munduaren
adoratzalleak barrengo atsegin-kontentu oen berririk. AA III 301. Ai orai barreneko harrak jaten nau. Dv LEd
229. Ur tanta bat itsasoen aldean bezala da, kanpotik ikusten den zure amodioa barrengoaren aldean. Ib. 91.
Barrengo pozak gañez egiten zion. Bv AsL 192. Ordu gutxi baño len, kendu ziozkan barrengo illuntasunak. Ib.
28. Barrengo sua, maitetasuna, ona izan naia, gauza aundien egarria. Etxeg in Ag AL 7.
(s. XX) Eta askotan koronelari igual ematen ziyozkaten nere barrengo erropa zuriyak. Iraola 15. Buruzko
otoitza adimen utsez edo barrengo pensamentu ta gogoz egitten dugun ura da. Inza Azalp 120. Jaungoikoaren
asarrearen aintzira aundia barreneko putzua deitzen dio Apokalipsisko liburu santuan Juan Ebanjelariak. Ib.
116. Agai oek aparejoa uretara botatzeko ziran. Batzuk puntakoak, besteak txorikoak, beste batzuk barrengoak
eta besteak uberakoak. Elizdo EEs 1925, 248. Ezerk asetzen / ez dun alako / barrengo gose / zerukorra. Jaukol
Biozk 6. Zurekin ezkondu biarko du ba; bestela, muturra barrengo aldera jirako diyot. Alz Burr 23. Ez daukat
arrikan / barrengo birikan. Auspoa 120-121-122, 277. Begi ta belarriak etxera zaizkio / barreneko lotsaren
marrua aditzeko. Or Eus 34. Saiets-ezurrean oztopo egin zun, nunbait, galtzairuak eta etzion barrengorik ezer
ikutu. TAg Uzt 20. Sorkari guzien miña gerta bekit barrengo. Or Poem 539. Oraindik barrengo begi-xarean
ikusten netunan argi biribil oiek. Or QA 188. Beraz, erromes soñekoa egin ez-eze, Mayik, barrengo erropa guzia
ere berritu zion. Etxde JJ 212. Galdetzen dutenean bakoitzak dagokiona entzun dezan, beure animaren irabazi
izkutuz, Zure iritzi barrengo ta zuzenez. Or Aitork 164. Kanpokoak barrengoeri begira, barrengoak kanpokoeri.
Anab Poli 109s. Axaletik eta gaingiroki kontatua, kondaira biotz-ukigarri eta are gozoa ere azaltzen zaigu. [...]
Baiña barreneko mamiari begiratuaz, [...], kondairak asaldatu egiten gaitu. Vill Jaink 177. Etxetik urten zanean
zamakizkian galtzak, apretak txiñalka ta barrengo elastikuaren gañean bota zuan txamartxo zar batekin jantzita.
Ugalde Iltz 24. Poema osoa begiz jorik, bost epe bezela zenbatu genitzake, batasunaren murritze aundi barik.
Barreneko bide ori ez dugu aldioro berdin doana, etengabe ta jarraika. Onaind in Gazt MusIx 152. Kanpoko eta
barrengo giroa, ordea, ez dabiltza beti batera. MIH 135. Literaturan uste nuen aurreraxeago nenbilela, delako
"barrengo bakarrizketa" horren berri banuelako. MEIG I 107.
(Tras gen.). "Farfara, telilla interior del huevo, arraultzaren barrengo axalmea" Lar. Baiña lurraren
barreneko lekhu behera batzuetara, zein dei baititezke linboak. Mat 60. Ene bihotzaren barreneko iazarria. Harb
328. Ioanentzare muillatzerat gastelubaren barreneko alderat. INav 10. Etzioten aldi artan eskatu Jesusi senda
zitzala beren barrengo itsumentutik eta itsu gelditu ziran adimentuz, gauzak aurpegiko begiz ekusi arte guzian.
Mb IArg I 220. Baña orañ geiago arritzen nau zure barrengo amorio, nere biotza airean zugana daraman orrek.
Cb Eg II 46. Irugarren salatzallea izango da zure barrengo ezaguera bera, edo konzienzia. AA III 459.
Martzelino zintzatzen da blusaren barrengo aldiekin. Sor Gabon 50. Ez ba-diten, ba, oiek ikusten / nik bezela,
ire biotza: / ire barrengo beazunezko / itsaso nastu mingotza! Jaukol Biozk 4. Geren barrengo sentimentuak /
esan ditugu itz biñan. Tx in Imaz Auspoa 24, 153. Orixe da bereziki jakin nai nuana. Aintzinatik nuan zure
barrengoen berri, zuk uste izan ez arren. TAg Uzt 301. Bakotxak berak daki bere barrengo berri. And AUzta 47.
Nunbait mudatzen erraza izan orren barrengo trajia. Auspoa 74-75, 141 (ap. ELok 5: "fuero interno"). Beti
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
117

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
gogoan izango zaitut, / nere barrengo Zestua. Uzt Sas 54. Gure barrengo zoko ilunak aztertzen. MIH 354.
(Tras tema nominal nudo). Berze alde neure bihotz / Barreneko garriak, / Penatzen ninduen nola / Oña
arantze xixpiak. EZ Eliç 320. Ontzi barreneko tokirik azpirenekoan ta txar-enenan arkitzen ziran gizon ezerezenak
eta eririk behartsuenak. Mb IArg II 343. Erregiña andrea / Españiakoa, / Isabel bigarrena, / biotz
barrengoa. Echag 266. Kontu oiek erri barreneko kontubak dira. Sor Bar 80. Iraun bezate besteak [hizkuntzak],
nor-bere mugapean, ta nork-gerea erabil dezagun etxerako, lagun-arterako, muga-barrengo arazoetan, eta
elerti edo literaturan. Ldi IL 137. Buru-barrengo suak eraginda, geroago ta azkarrago ta maizago zeramazkin
txingura-gañean malluaren dangadak. TAg Uzt 109. Ostatu barrengo beruak eraginda, etor-berriak kapusai
beltza kendu zun. Etxde AlosT 42. Etxe bakoitzari iturria eraman zitzaion, etxe barreneko egitekoak bakarrik
nor-bere gain zirala. Munita 115. Ez da euskalduna bere bihotz barreneko aberastasun guzien salatari berez.
Larre in Xa Odol 14. Nik ez dakit ez, zer eman oi duten makilka jo ezkero, baldin-ta zaldun ibiltariek ugarteak
edo lur-barrengo erresumak ematen ez badituzte beintzat makilkadaren ondoren. Berron Kijote 227s. Hitz
barrengo silaba hastean. MIH 98.
b) Del extremo inferior, de abajo. En AxN se explica behereko bazterr[e]an inguru (460) por barreneko ertzen
inguruetan. "Laiari, layador. Tienen diversos nombres según el puesto que cada cual ocupa en el campo. a)
Barreneko (G-to), zoparreneko (G), [...], el que está más abajo" A. "Gona barrena (V-arr, G-azp), gonan
barreneko aldea (AN-gip)" Gte Erd 49. "Barreneko baserria (G-azp)" Ib. 139. Zein da or barreneko bidetik
datorrena? NEtx LBB 26.
c) Del borde de, del extremo de. Orduan Pernandok soro-barrengo ormatik arri aundi bat atera. Muj Pam
53.
d) De para dentro. "Barreneko giroa da (AN-gip), barruan egoteko sasoia dao (V-arr)" Gte Erd 42.
e) Del intervalo de, del plazo de. "Bost egun barne sortuak dira (BN-arb), bost egunen barreneko(a)k dia (ANgip)
[...] zenbat egunen barreneko(a)k dia? (AN-gip)" Ib. 76. "Iru egunen barrengo(a)k dira (AN-5vill)" Ib. 11.
B) (Adv.). Para dentro. Bilhatu zituen illea eta lihoa, eta biak bere eskuz landu eta obratu zituen: illea
kanpoko eta lihoa barreneko. Ax 402 (V 262).
- BARRENIK GOIEN. De arriba abajo. "Suya es la casa de alto en bajo, etxea barrenik goien berea du; liter.: de
bajo en alto (G-to)" A EY III 243. v. GOIENIK BARREN.
- BARREN-LASTO. "Barren-lastoak (BN), hojas secas de maíz" A.
- BARREN ONA (OBEA, etc.) EGIN. Sentar bien en el estómago. Ta nai adiña edan ondoan Aita santuari
eskerrak eman ta esan zuten guziak beren bizian edan etzutela ur hura bezain otz-arin-emerik eta barren obea
egin zienik. Mb IArg II 279.
- BARREN-HUTS (AN-gip-5vill). Ref.: BU Arano; Gte Erd 156. Hueco. "Enbor ori barren utsa da (AN-5vill),
barren utsa da (AN-gip-5vill)" Gte Erd 156.
- BARREN HUTSEAN (AN-larr). Con el estómago vacío. "Barren utsian artzen den bermutak ez du onik
egiten" Asp ANaf.
- BARREN HUTSEKO. "Barren utseko gizona, hombre de espíritu pobre" Asp ANaf.
- GOIEN-BARREN, GOIEN-BARRENIK, GOIENERIK BARRENERA. v. goien.
- ZERU-BARREN. v. zeru.
2 barren (V-gip, G-azp; PMuj). Ref.: SM EiTec1 152; Etxba Eib; Gte Erd 34. "Barren, se emplea para dar
más fuerza a cualquier confirmación, por ejemplo: Neuk ikusi juat barren. Ekarri ditxuk barren. Geuk ei
genduan barren. Ello da la idea de fortalecer una confirmación. Y, por esta forma local tan extraña, a menudo,
los eibarreses somos objeto de burla por los pueblos vecinos; quienes dicen: Eibartarrak dituk barren" SM
EiTec1 152n. "Elemento adverbial confirmativo de un supuesto verbal. Egixa da barren lausik bage etorri dana,
sí es verdad que ha venido sin un cuarto" Etxba Eib. "Barren (= ba arren), pues. Esan dizut barren! (G) ¡pues ya
te lo he dicho!" PMuj. "Neuk esan diot barren!, pero si yo mismo le he dicho (V-gip, G-azp)" Gte Erd 34. --I
purgatoriora, ta azkar gañera. --Baña, gu, Aita Santuan lagunak gara barren.... SM Zirik 93. Tira andra, tira
andra; ezari olan jarri. Baiña zelan sinistu zestanan ba? Kiñua ein neunan barren. Ib. 29. Baña, norekin
diarduk? Atzo etxetik kanpora ibilli nintzuan barren. Ib. 79.
"Barren, sin embargo. Elgoibar" Garate 1. a Cont RIEV 1930, 154.
1 barrena (G-bet, L, BN, S ap. A; SP, H). v. barna. 1. Tr. Documentado en autores guipuzcoanos, navarros
(al menos Elizalde), labortanos y algún bajo-navarro (Dechepare y FPrBN); entre los septentrionales es
empleado sobre todo hasta principios del s. XVIII (después de Chourio sólo se encuentra en Duvoisin). Al Norte
tiene por lo gral. las acepciones de 'dentro de' y 'al interior de', mientras que en la tradición guipuzcoana domina
la de 'a través de'; de esta última encuentra tbn. algún ej. ya en Etcheberri de Ziburu y en Argaignarats.
Aparece tras inesivo, o, con menor frecuencia (en orden decreciente) tras absoluto, ablativo o genitivo, en estas
dos últimas construcciones sólo en la acepción de 'a través de'.
(Tras ines.). Al interior de. "Sar balitza iustiziak hamar gizon garzelan barrena (Ax)" H. Ene gogoa nola
baita zuzen iarri hargana, / haren ere Iangoikoak dakarrela nigana, / ene pena sar dakion bihotzian barrena, /
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 118
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
gogo hunez egin dazan desiratzen dudana. E 149. Zato bada ene salbatzaillea, sar zaitea ene baithan barrena,
eta zaude bethierekotz enekin. Mat 254. Noiz ere soldaduek aranzezko khoroa zure buruaren gaiñean ezarririk,
eta makila kolpez aranze puntak hezurrean barrena sarthurik. Ib. 200. Lagun gabe ioan ninduen portuetan
barrena / Garizuma barurtzera ian gabe ahamena. EZ Man I 26. Gero ethorri zenenan / zure azken orena, /
iaunak altxatu zintuen / zeruetan barrena. EZ Noel 144. Errax da emaztekin adiskidetzetik eta trebatzetik
begiratzea, solhasean barrena ez sartzea, elkhargana ez ibiltzea. Ax 404 (V 263). Eskutik harturik, eraman zuen
oihanean barrena, eta han erakutsi zeraukan gizon bat, hari zela egur egiten. Ib. 84s (V 58; Vill traduce 'a
través del bosque', pero parece significar más bien 'al interior del bosque'). Zeren usantzarekin batean, itsutua,
gogortua, ezansiatua, eta erroak eginik, bekhatutan barrena sarthua baitago. Ib. 107 (V 71). Handik erregek
sarthu nau / Bere gelan barrena. Hm 154. Begietan nola dugun, / Hobirako ephea. // Prestik gaudez haratzeko, /
Fite hartan barrena. Arg DevB 172. Nahi baduzu kaiean barrena sarthu, egonen zare baxamarean ensekean.
INav 11. Baratxe baratxe etsaia sartzen da osoki ariman barrena, zeren etzaion berehala kontra egiñ. Ch I 13,
5. Jaiki! zure juzioa zu-baithan barrena sar-zazu! Dv LEd 256. Bularrak moztu eta eraman / kalabozuan
barrena. Xe 338. Beltxak zorroztu zuen bere mî-eztena: / mutilla aizatu zizun Iratin barrena. "Le hizo a él
retirarse a los bosques de Irati". Or Eus 14. Sar zaitez bada, liburuan barrena, ataurreok utzirik. Vill in Gand
Elorri 17.
(Tras sintagma nominal en caso absoluto). Haurtxoa ziñela zeure / etxetik ilkhi ziñen, / eta mortuak barrena
/ bizitzera ioan ziñen. EZ Noel 165. Atoz Arantzazuko / eliza-barrena, / emen arkiko dezu / euskal-Sinismena.
SMitx Aranz 151.
(AN-gip; SP, H). (Tras ines. o adv. de lugar). En el interior de. "Etxean barrena, dans la maison" SP. "Erreko
da bere baithan barrena (Ax)" H. "Mihise batetan barrena (Lç)" Ib. (en realidad, lo que aparece en Lç Mt 27, 59
es mihise xuri batetan barna). "Etxean barrena sartuta dago (AN-gip)" Gte Erd 41. Arima dela lurrezko
gorputzean barrena, / Iongoikoak ematen du sentenzia zuzena. EZ Man I 48. Ezen etzuten izanen / ostatu han
barrena. EZ Noel 48. Falta gabeak desfamatzea, hobenduriak ere ohorean barrena ukitzea, opione gaixtoan
ezartea eta desondratzea da mortal. Harb 172. Eta neure baithan barrena espiritu artez bat eman diazadazu. Ib.
334. Zeren bere konzientzian barrena, ediren baillezakete, eskiribaturik bezala, galdez dauden guztiaren
errepuesta. Ax. 421 (V 273). Ordea zeren ezpaitira hamar hitz edo baizen, hunela diferentki, eta bi aldetara
eskiribatzen direnak: halatan nik ere zenbait aldiz eskiribatukoitut alde batera liburuan barrena, eta bertze
aldera liburuaren bazterrean. Ib. 18 (V 9). Eta bihi hura gordetzen du lurrean barrena. Ib. 36 (V 22). Elizan
barrena odol isurzearekin egiten den kolpea edo zehatze guzia. FPrBN 24. Banaloriatze guzia sunsitu da eta
hondatu zuk ene gainean eman ditutzun iujeamenduetan barrena. "In profunditate judiciorum tuorum super me".
SP Imit III 14, 3. Badut desira zutaz ene baitan barrena gozatzeko. Ib. 48, 4. Zure espiritua bada zerratu
duzunean, erran dudan bezala, meditatu nahi duzun sujetean barrena. SP Phil 104. Eta egiaz, fruituak oso
direino begira ditezke, batak lastoaren gainean, bertzeak harean barrena, eta bertzeak bere ostopean. Ib. 253.
Ordea desira duzu, Philothea, aitzinago gida zaitzadan humiltasunean barrena. "Que je vous conduise plus
avant dans l'humilité". Ib. 203 (He 205 sar araz zaitzadan barnago ene humiltasunean). Hanbat urtez biluzia, /
Desertuan barrena, / Eta nik bizi guzia, / Penarik eztuena. Arg DevB 49. Othe da arnorikan / Kalitzean
barrena? Gç 214. Izanen da zure odola / Gure itsaso gorria; / Han barrena dut hondatuko / Ene bihotz egarria.
Ib. 108. Geure herritik ilkhi gabe, Eskual-herrian berean barrena, geure artean dugu pena eta neke ondikozko
hau. ES 398. Eta zeren Noe baitzen Gizon prestua eta Jainkoaren zerbitzaria, bere etxatiarrarekin salbatu zuen
barka batean barrena. Ib. 388.
(Tras sintagma nominal en caso absoluto). Nere biotz-pilpirak berekin etena; / betirautea ez da neurtu
ditekena; / ots etengabe ortan belarri barrena / dut aren iduririk jator-jatorrena. "Dentro de los oídos". Or
Poem 535.
(G-bet, L, BN, S; H). Ref.: A; Zt. (Tras ines. o adv. de lugar). A través de, por. "Lagun gabe ioan nintzen
portuetan barrena (EZ Man)" H. "Con rumbo a. Bergaran barrena, con rumbo a Bergara [la trad. parece
incorrecta]. Hezurretan barrena (L, BN, Sc), por los huesos" A. "Por dentro de [...] atravesando [...] a través de
[...]. Atzo Donostitik atera, ta Errenderian barrena Oiartzuna juan giñan" (G-bet) Zt (comunicación personal).
Khirats eta urrin gaixto lezeko zikhiñena / Igaten zaio sudurpill meheetan barrena. EZ Man I 105. Lagun
gabe ioan ninduen portuetan barrena. Ib. 26. Zabiltzate han [infernuan] barrena, / Imajinazionez, / Eta orrhoit
hango pena, / Fiñikan eztutenez. Arg DevB 15. Oetatik askok naiago zuen Ejiptoko janari dongeakin egotea,
ezen ez eremuan barrena joatea, Jaunak ematen zien mantenu garbiarekin. AA III 396. Egurgille bat sort
egitera / joan zan basoan barrena, / eta bidean galdu zitzaion / aizkoratika kirtena. It Fab 143. [Oria ibaia]
igarotzen da Isasondora, eta au ezkerreko aldera utzirik, badoa Legorretan barrena Beroztegiko urak arturik
Ikaztegietara. Izt C 115. Bidasoan igotzen dira [izokiak] Nafarroan barrena. Ib. 203. Aingeru bat Feliperi
agertu zitzaion, eta esan zion Jerusalendik Gazaronzko bidean barrena eguerdi-aldean joan zedilla. Lard 492.
Orduan Jenobebak eskutik artuta, zulo artatik zelai eder loratu batean barrena lenengo aldiz atera zuen. Arr GB
54. Baña ara arteko bidea mortu onetan barrena, baso eta sasi izugarri oien artetik, [...] arrisku andikoa da. Ib.
87. Matadura bat badu / posten nebrikua, / kostilletan barrena / ijaran sartuba. Noe 41. An dijoaz igesi ganbelu
adardunak aurretik, eta Joxe-Maritarrak arrika aiei atzetik Santa Kataliñako zubian barrena. Urruz Urz 13.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
119

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(s. XX) Eta egiaz ez dakit zer gertatuko zen, ordu artan bertan an barrena iragotzen zen apaiz batek itz egin
ezpalie. Goñi 41. Burutik txirriyuan odola alkondaran barrena dariyola. Iraola 49. Bein batean, Pernando
amezketarra bazijoan ba bide batean barrena, ta gizon ondo jantzi bat [...] aurkitu zuan. Muj PAm 33. Don
Carlos Españira sartu zan Beran barrena, Maiatzaren bigarrenean. Or SCruz 31. Larrugorrian utzi ta lumaz
bete ta astogañean erabilli omen zun erri guzian barrena. Ib. 82. Txit errespetoz sartu ziraden / beren arraian
barrena; / au zan sekulan ikusi degun / estroparik ederrena. Tx B II 80. An-barrena joan bear diagu. Lek EunD
26. Egia esan, goitik beera begiratuta, areto onek ez dirudi izparringietan barrena bezain ikaragarri. Ldi IL 20.
Neskamerik ezta Euskalerrian, telefonoz euskeraz dakinik. Arian barrena ibiltzeko ere, lakatza ta baldarra degu,
noski, mintzoa! Ib. 39. Jakiña, azkenerako, zakurraren ipurdira biali bear izan diat. Ez dek samurtu. Etxean
barrena an ziak orain. Ib. 16. Beren lurrak Danubio ibaiean barrena zabalduz. Ib. 162. Buru ta mingain asi
zitzaigun / itsasoetan barrena. Or Eus 201. Bi eskuz aga tinkatu eta / egin du oldar aundia: / beste adarrik ora âl
baiño len / aizean barrena dia. Ib. 76. Ona emen giza-gazte bikain bat une ontan atalasean barrena, esne-kaikua
eskutik zintzilika daramakiala. TAg Uzt 11. Aitzin baitoa lurpekoen urgazle oin-xuria etxean barrena, aitaren
antxiñako tegi aberats zear, aizkora odoltsu zorroztu-berria eskuetan eramanki. Zait Sof 48. Atzerritar bidazti, /
munduan-barrena / Erri ez-ezagunen / billa zoazena. SMitx Aranz 151. Beltzagotuz zioan illun-nabarrean, hirur
irudi ibilli zebiltzan soropillean barrena ate-leihora buruz. Mde Pr 100. Zer da musikarekin / onratzen dutena? /
Markesaren alaba / kalian barrena / esposario zala / ark biar zuana. Balad 231. Arretazko soak egiñaz leioan
barrena [...] xamurkeri guziak zeatz-meatz ikusi zitun. Etxde JJ 113. Astiro-astiro, begi lausotuetan barrena
argia egin zitzaion Maider-i. Ib. 244. Hegiaphalia ta Etxahuniari gertakizun alai ta tristeak berenganatu zaizkie
urte labaintze ontan barrena. Ib. 231. Oraiñaldia nola negurtzen dugu tarterik ez badu? [...] Baiña nondik as,
non barrena, nora doa guk negurtzean? Or Aitork 325. Bidexka bustietan barrena. Txill Let 32. Goizetik
gaueraino ara ta ona ari zala baitzekusten uriburuan barrena. Zait Plat 99. Materiazko estalki gogorrean
barrena, biziak badaki bidea urratzen, bere buruaren adierazle diren agerpenak kanpora ateratzen. Vill Jaink
58. Goi-langillearen begipean, abere-mota guztiak biraldakuntzak egiten ari dira mendeetan barrena. Ib. 55.
Eta alaxen joaten nintzan bala tartean barrena nere karretilla artan letxu-mordo bat eta beste patata puxka
batekin. Salav 53. Oiturak eta erriak galbidean barrena daramazkin mundu au. MAtx Gazt 58. Oraingo ontan
lasaitu zaio / artzai zarrari barrena, / laster ikusi bearrak gera / Aralar puntan barrena. Uzt Sas 63. Jangoikoak
etsaia maite izateko agindu zigula-ta, ariko baziña, sar zaite bereala, zuur-xamar noski, Idazteunean barrena.
"Por la escritura divina". Berron Kijote 20. Egia zan, izan ere, an barrena zijoana. Ib. 42. Santoñan, aditz
malkarretan barrena abiatu nintzenean (eta ez nekien ongi, gaxo honek, non sartzen nintzen), Felipe Lizaso
adiskidea izan nuen gidari. MIH 370n. Kondairan barrena abiatu garenez gero. Ib. 380. Hemen barrena [...]
dabilen itzulpenean irakurri ditut. MEIG IV 72.
v. tbn. Apaol 29. Jaukol Biozk 33. Anab Poli 51. Ibiñ Virgil 83. Azurm HitzB 38.
(Tras sintagma nominal en caso absoluto). Tr. Precedido de sust. indet. lo hallamos, además de en
Etcheberri de Ziburu, en algunos autores guipuzcoanos del s. XX. Handik sarri gero ziñen / ioan mendi
barrena, / ikhustera Elisabet / zure kusin maitena. EZ Noel 144 (en la vers. de Eliç 362 ioan mendiak barrena).
Khar bizia sartzen zaie / sustantzia barrena, / penak aterarazitzen / daroela auhena. Ib. 132. Orduan anima
gorputzen sartu, ta infernuko sugar izugarriak gorputz guztia barrena, berun urtu, edo burni gorriaren gisa
banatuko dira. Cb Eg II 148. Justiziak Ignazio preso kaleak barrena gazikilleen karzelara [...] zeraman. Cb SIgn
61. Igan da, bada, Jesus zeruko guzien gañak barrena betiko bere Ait-eskoi-aldera ta andik deitzen digu goazela
beraren ondoren. Mb IArg I 350. Lur-aize batek eraman zuen ontzi guziekin itsasoak barrena. Mb IArg II 291.
Egurgille bat zoan mendiak barrena, / eta galdu zitzaion aizkora-kirtena. It Fab 262. Jarraitu omen zion berak
bakarrik, txara zabal andia igarorik mendi zulo guztiak barrena atxi atxika. Izt C 250. Elur-eraso aren erdian
mortu illun aiek barrena nora zijoan etzekiela, abiatu zan. Arr GB 42. Eta joaten zan aurretik lurpeko zulo aiek
barrena ziega illun artara. Ib. 141. Atzetik ori asi zan baño / allegatu da aurrena, / zortzi arroa bizkarrian da /
mendi guziak barrena. PE 43.
(s. XX) Eta an dijoa bazter guziak nastuaz etxe guzia barrena. Goñi 54. Arrokaren bazterra barrena erreka
bat dijoa, Gabe deritzaiona. Ib. 21. Arrastaka ibilli zuten Martigny-ko karrikak barrena. Inza Azalp 23.
Gorputzak ezer galdu gabe beste edozein gorputz gogorrenak barrena sartu ta igarotzeko bidea izango dute. Ib.
111. Rodano goizeko argi gorriz dirdirka ari zen, eta ontzixka bakar batzuk bare bare zoazin ibaia barrena. Or
Mi 117. Aspaldiko mendeek [sic] barrena geiegi bazkatu baititugu geren gogoak aberkoi-usaiezko gezurrez. Ldi
IL 52. Ataka zabal sartu daiteke / aren biotza barrena. "Penetrar en el corazón de ella". Or Eus 82. Ate-barrena
neskameren baten aiotsak entzun-iduri zazkit, seme. Zait Sof 15. Banoa ba bidalitako bide barrena. Ib. 22.
Ezkerrean gurutza / t'eskubian lema, / euskal-Fedea ere / itxaso-barrena. SMitx Aranz 238. Eliza-barrena
batera bestera / gurutza-lorrean, Jesusen antzera, / txandan dabilkizu erromes-billera / penitentziketan gauetik
goizera. Ib. 146. Beñola, aita plaza nagusi barrena zijoalarik, Bela-Beltz gerturatu zitzaion. Etxde AlosT 62.
Ligi ta Atharratze barrena joaterik eztugu. Etxde JJ 51. Arkaitz gorri barrena ate bat eginik, iparreko aize
ozkirrien bide zedin. Zait Plat 76. Kresal barrena doan / gizoste gaxoaren / estuasuna dezaket nik ikus. Gazt
MusIx 119. Aidez-aide digaro / goren gorengo oboa barrena. Ib. 83. Askrako poema abestuko dut erromatar
iriak barrena. Ibiñ Virgil 86. Maiz, gau t'egun, illebeteak barrena abere taldeak bazkatzen ditute. Ib. 101.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
120

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Aspaldi ez duela, aldameneko auzoan zer gertatzen ari zen jakiteko, Paris eta Londres barrena [...] ibili behar
izaten genuen. MEIG IX 64.
(Tras ablativo). Joan bear du mandamentu guzietatik barrena, ikusis zeinetan erori den. El 94. Erri au
eskuitara utzirik ekiten zaio [Deba ibaia] bere sallari, Markina-Elgoibarkotik barrena Alzolako etxadiara. Izt C
112. Zoazte mundu guzitik barrena. Lard 477. Jesus Jerusalengo karrika guzietatik barrena bazijoan. Ib. 457.
Mazedoniatik barrena abiatu zan, eta Filipora eldu zanean, gelditu zan. Ib. 520. Aurrena, etzegoala Sueztik
barrena joaterik, ta Afrika guztia inguratuaz joan bear izan zuten. Goñi 12. San Nikolasko atakatik barrena
bideak gora abiatzean. Mok 3. Ta ara, banator, zurekin negar egin-naiean / Euskal-Erritik barrena. Jaukol
Biozk 68. Bire luzean oñez joateko / eman zioten ordena, / ta gero berriz bi lantza sartu / saietsetatik barrena.
Tx B I 43. Esanaz: "Ara emen biria, / ortik barrena jon ari!". Tx B II 87. Lenago urtero-urtero ikustaldi bat
egitera joaten nintzan, Seguratik barrena oñez. Lab EEguna 73. Igaro zen andikan barrena eizeak erakarrita.
Etxde JJ 94. Nondikan barrena joan asmo duk Maulera? Ib. 51. Belabietatik bera, Goiburutik barrena, tren
bidetik ziar, faszistak bazetoztela! Ugalde Iltz 13. Bide estu ortatik barrena zetorkean gudari-talde ugarienaren
aurka iarri. Zait Plat 116. Ta Oiartzundik atera ta Irundik barrena artu Bidasoko erreka ori eta Mugaireraiño.
Uzt Sas 347. Jasoak daude [...] euskal ipuinak eta ipuin antzeko kontakizunak [...]. Ezagutzen dudan azken saioa
ere, Etxeberriarena, hortik barrena dabil. MEIG IV 95.
(Tras gen.). Or bide bat, erpiña, belar kiskalia zear, arkaitz gorien barrena. Ldi IL 145. Mutiko beldurtiek,
illun-une baten barrena ibilli bear dutenean, badakizu zer egin oi-duten. Ib. 95. Lenengoak autobusean, besteak
ontzin Magdalenaren barrena, al zuten beziñ len. JAIraz Bizia 39. Abiatu zan ain ongi ezagutzen zuan erriaren
barrena bakarrik egoteko atsegiñez. Anab Poli 125. Auts arrotuaren tartean sartu giñan, arratsalde guztiko
beroarekin berotutako bidearen barrena. Anab Aprika 83.
2. (SP, Lar). Adentro. "Dentro, ir, barrena, barna, barrura" Lar. v. infra BARRENARA; BARRENERA (s.v.
1 barren). Tr. Aparece en textos guipuzcoanos, labortanos del s. XVII, alto-navarros, y algún vizcaíno como
DurPl. Bide hasian sartzen da ahal bezain barrena, / Bai Aingeruak trabatzen ahalik gehiena. EZ Man I 56.
Sosegurik ezin duke, bihotza du xoill khexa / Eta barrena sarthua transimendu borthitza. Ib. 98. Laster orain
partitzen da gorputzetik arima / Baldin barrena bazaio sartzen zorrotz burdiña. Ib. 111. Simeon ona ilkhi da /
tenpluaren athera: / Birjina Ama gonbidatu / du barrena sartzera. EZ Noel 80. Baiña zeren [bekhatu] bat baizen
eztuena ere, ifernurako baita, hamar dituena bezain ongi, ez hain barrena, eta ez hanbat penarekin, ordean biak
barrenean, nor bere mereziarekin. Ax 475 (V 307). Hala behar du halaber, emaztekin trebatzetik, ibiltzetik eta
hitzetan eta ezagutzatan sobera barrena sartzetik eskusatu. Ib. 404 (V 263). O zein barrena sartu behar naizen,
Iauna, zure ezin sondatuzko iujeamenduen azpian. SP Imit III 14, 3. Ah! ene Iainkoa, zein barrena behar
genduken hitz hau gogoan sartu! SP Phil 532. Eta gauza hek guziak kanpokoak zirelarik, guziarekin ere sensuen
bidez barrena sartzen ziren birjina garbi haren bihotzean. Ib. 439s. Jaunaren Tribunaleko ateetan egon ezkero,
sentenzia emateko, barrena deitzen, ta agintzen didatela. An Jueza nerekin aserre dagoela ikusten det. Cb Eg II
113. Etsai gaistoen eskuz zeatu oi du Jangoikoak gaistoa, etsai zeatzalleari barrena sarzen utzi bage. Mb IArg I
231. Aoa zabaldu ta begiratu zion eztarrira, baña etzen orratzik ageri, sartuak ziran guziak barrena. Mb IArg II
313.
(s. XIX) Txit barrena sartzen deutse [eulijak] / izpi berenua / gogorra izan arren / ganaduben narruba. DurPl
80. Juézak aiturík / au, lotsarritzendá; / barréna sarturík / galdétzen astendá. LE Kop 95. Zeren denbora luzean
idukiko baliz, gerta liteke Sakramentua auan osotoro desegitea, Sakramenturik barrena ez igarotzea, eta
beraren ondasunak galtzea. AA I 459. Bear bada eri bat arkitzen da andidura batekiñ iltzeko perillean:
ezagutzen du maisuak lanzetaz ez idikitzera barrena emango diola andidurak, ta ilko dala. AA III 597s.
Predikariaren otsa ez da belarrietaraño baizik iristen; baña Jaunaren itza, ongi prestatua dagoanean bat,
barrena dijoa. Ib. 430. Esnatzen da astoa, / eta du ikusten / arakiña barrena / deadarka sartzen. It Fab 43.
Badira animalitxoak beren arraultzak ifintzen dituztenak frutaren gañean. Aietatik irteten diran arrak sartzen
dira barrena eta jaten dute. It Dial 32 (Ur barruban, Dv barnera, Ip barnen). Buztin lurrak ez dio urari barrena
sartzen uzten. Ib. 44. Ain arkitutzen zaizkit / sartuak barrena / animan tristura ta / biyotzian pena. Bil 134. Zein
dan nai al zenuke / jakin, daguena / nere biyotz gaxuan / sartua barrena? Ib. 114. Aita San Pedro jarriya zuten /
enplio orretan aurrena, / oraiñ zeruban portero dago, / sartu nai gaitu barrena. Ud 139. Propietarioak / du
mezkla aurrena / likorista oriek / berriz bigarrena / tabernariak berriz / seguro urrena / erari onak sartzen /
ditugu barrena. JanEd I 28. Alaba igesi aita ondotik / obeditzeko argana, / mendia lertu milagroz eta / ezkutatu
zan barrena. Xe 337. Sartu bedi barrena. Sor Gabon 40.
(s. XX) --Okerreko aldera sartu zuen [kristalezko begiya] begi zuluan. --Okerreko aldera? --Bai; begiya
barrena eta txuriya kanpora. Iraola 52. Aita Eternuak Adan ta Eba / egin zituan aurrena, / lendabiziko
gizasemia, / emakumia urrena; / baratza frutaz bete-betian / sartu zituan barrena. Tx B I 203. Zas... kopa bat
koñak... barrena. ABar Goi 17. Gertatzen zitzaiena itz laburretan esanda gero barrena sartu-erazi zituzten.
Etxde JJ 259. Amoriua zeukan / barrena sartua. Balad 229. Eta barrena sartzen ikusi izan bazuten, ez giñian
guk beste prueba biar. Ugalde Iltz 64. Adierazi nion neri gertatua ta barrena pasatzeko baimena eman zidan.
Anab Aprika 62. Joko ta apustuz gañezka gabiltz / ta edari geitxo barrena. Basarri in Uzt Noiz 14. [Latina]
hurbiltzen eta barrena sartzen hasi zitzaigunean, diogun duela bi mila urte. MEIG VII 178.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
121

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
3. (V-gip, G-azp). Por lo menos. "Barrena, gitxienez (V-gip)" A Apend. "Zenbatean salduko duzu? Gutxienez
1000 pezetan: Barrena mila pezetan (G-azp)" Gte Erd 143s. "Milla pezetan erosi omen du. Hori barrena (Gazp)"
Ib. 144. v. infra BARRENA JOTA. Bertsuetako lana / nolabait egiñ zan, / Bernardo barrena ta / Pello
ere juan zan, / neretzat abisorik / iñondikan etzan. AzpPr 66.
4. (Adj.). v. barren (II).
- BARRENAGO. Más adentro. Zura beraago, arra barrenago. RIs 22 (Saug 20 barnago, RS 400
barrunago). Geldi adi sentenzia ematen duenean, / Barrenago sarthu gabe disputaren gañean. EZ Man I 33.
Barrenago sarthu gabe Ifernuko penetan / Iduritzen zait on dela bereztea partetan. Ib. 96. Iainkoaren gauzetan
zegokan baño gehiago eta barrenago sarthu nahi izatu dut. EZ Eliç 142. Zu zara zeruez gainetik, zeruez
beheretik, zeruen barrenetik eta gure gana guk zeurok baino hurbilago eta barrenago. Harb 403. Bertze
ianhariek hiltzen dute aphetitua (dio San Gregoriok). Baiña Iainkoaren zerbitzatzeko ianhari hunek
berretzenago eta piztenago du. Zeren barrenago, hobeago eta gozoago edireiten baita. Ax 491 (V 317). Eta
gero eta gero, zenbatenaz eta gehiago egonen baitira, hanbatenaz barrenago sarthuko, eta nekezago iltkiko eta
garbituko direla. Ib. 362 (V 239). Errezibi ezazu Iainkoaren ganako amorioz: zure arima bere kreatzaillearen
amorioan barrenago sarzeko intenzinoz. Hm 198. Eta zenbatenaz barrenago sartu baita nihor bizitze
espiritualean, hanbatenaz gurutze pisuagoak maiz aurkitzen tu. SP Imit II 12, 7. Laguntzen ezpazaie ateratzera
ezkutuan dagoan suge okertu ta kirimillatua, [...] barrenago sartuko da. Mg CC 133. Orain ere sartu du
[aizkora], erdiz barrenago. Or Eus 149. Goazen barrenago ipernu ontan. Or QA 78. Arpegia ukitzen didate
belar-izpiak. Tamala: ezin sar ditzaket begiak barrenago. Au mundu ezezaguna! Txill Let 65. Ikusten ziran
makiña bat apal, ontzi ta pototxin, pastel, txokolate ta goxoz beteak, bai mama-goxozko botillak ere. Sartu zan
nagusia barrenago ola baten azpitik pasata. Anab Poli 73. Bai, eguneko zalapart eta iskanbilla guztiak baiño
barrenago sartzen zaigu, noski. Vill Jaink 30. Zuk, gizon hau ezagutu ez duzuna, begira zazu azalaren latza edo
begiaren iluna baino barrenago, edo berari ezin begiratuan, irakur edo abestu, gora gora, liburu honetako
kantuak. Larre in Xa Odol 12. Berrizale agertu zitzaigun nolazpait ere [Orixe]; ez, ordea, bere aldiko
garbizaleen gisara, barrenago eta mamirago baitzihoan bera. MIH 260s. Hortik zetorkion haragian josia beti
eraman zuen arantza, gero eta barrenago, Donostiako azken orduetaraino. MEIG VI 77. Ahotik belarrira eta
belarritik barrenago zabaltzen diren uhin eta zirrarekin. Ib. 118. Bada, ordea, Barojazaleek maite duten zerbait,
gogoetak, hitzak eta esaerak baino barrenago datzan zerbait. MEIG II 128.
(Fig.). Más profundamente, más intensamente. Zer probetxu luke ezagutza hartarik, hura gatik humil
ezpaledi barrenago ene aitzinean eta etzartzen [sic] ezpaliz ene izenari laudorio geiago emaiten? SP Imit III 58,
7. Eta zu xoilki maite izan zaitudanean, kausitu zaitut eta neure burua ere eta amorioaren bertutez neroni
barrenago ez deustu naiz. "Ex amore profundius ad nihilum me redigi". Ib. 8, 2 (Ch ezteutasunean barrenago
sartzeko; Ol areago ezereztu naiz).
(Tras ines.). Más adentro de, más al interior de. Guztietako itsusiena eta gaixtoena, orduan gaixtakeriari
berriro lotzea eta malizian barrenago sartzea. Ax 185 (V 126). Baiña ardia orenetik orenera, lekhuz aldatzen
da, oihanean barrenago sartzen da, bethi eta galtzenago eta errebelatzenago da. Ib. 78 (V 52). Hosinean
barrenago zaudenean. Ib. 86 (V 58). Enzuleen bihotzetan barrenago sar ditezintzat. SP Phil 354. Zure amudioa
baliatu zait ene ezteustasunean barrenago sartzeko. Ch III 8, 2. Eta ni itsua eta gorra, eta bekhatuan barrenago
sartzen. Dv LEd 134. Jorraillaren 22-garren goizean atxitu zuten eta Baionara eraman, andik Prantzian
barrenago sarrerazteko. Or SCruz 124. Ori egin oi da gantzu geiegiz umontzia elbarritu eztakien ezta alozak
antzutu ere; emea Venusen egarriago eta aren baitan barrenago sartu dedin. Ibiñ Virgil 97.
- BARRENAGOKO. Más interior, más profundo, de más adentro. Arnas soil au entzunaz, / Zure Arnasari /
lagun egin zaiodan / alde bage emendi, / betibateko ots ontaz, / eltzagor iduri, / Zure musika mintxo
barrenagoko orri. Or BM 44. Arako an dagona, Beltxeran-erria; / barrenagoko arek Galtza du gorria / --oroi du
bakoitzaren ezizen bitxia--. "El que está más al fondo, el de las diablejas". Or Eus 249. Eta gogoetez gainera,
barrenagoko beste zerbait ere bai: kezka kontentagaitza. MIH 48. Ipar Ameriketako zinemaz zerbait dakitenek -etxe
aurre zuritua baino barrenagoko zerbait, alegia. MEIG I 149.
- BARRENAGORIK. Etxeak ere, naiz alda dezan / lênego aren izena, / obia an dauka barrenagorik, / artan
leku dutenena. "Allá tiene más adentro la sepultura de los que la ocupan". Or Eus 409.
- BARRENA JOTA. "Al menos. Frontoian egongo zittuan, barrena jota, bosteun lagun" Elexp Berg.
- BARRENAN (Zam Voc (G)). En el interior, dentro. v. BARRENEAN, BARRENEN (s.v. 1 barren). Andre
gaxua kanpoan utzita / Fernando barrenan sartu. Tx B I 149. Autobusa an arkitutzen zan / goiko arkaitzari
lotua, / sokak autsi ta ark jarri zuan / bere biziko lutua; / amasei lagun zitun barrenan / da urak menderatua. Uzt
Sas 163.
(Tras gen.). Mutil ook atera zuten itxituraren barrenan sartzeko baimena're, eta egin zituzten an
lotsagabekeri pranko. Goñi 86. Bertso berriyak jartzera nua, / gusto duenak aditu, / nere barrenan dauzkaten
penak / ezin nezake kabitu. Tx B I 208. Nere barrenan senti dedana / esango det beriala. Uzt LEG I 188.
- BARRENANTZ (barrenonz Lar, Añ (G)). "(Hacia) dentro" Lar y Añ.
- BARRENARA. Adentro. v. BARRENERA (s.v. 1 barren). Barrenara juango zera oraintxe, ta nik jakingo
det zer egin. Alz Burr 28.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
122

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BARRENAT. Adentro. [Sagarroiak] ume hek erdi behar duenean bere arantzeez, eta karloez min egiten
diote, eta halatan minari errendaturik, erditzeko meneratzen denean, barrenat sartzeintu eta han ahal bezainbat
edukitzeintu. Ax 79 (V 53).
- BARRENEGI. a) Demasiado adentro. Laudatzen da halaber Platon famatu hura, zeren bere adiskide bati,
zeha arazi baitzeraukan bere muthila, beldurrez berak bere koleran, barrenegi sar zitzan eskuak. Ax 301 (V
200).
b) (Tras ines.). Demasiado dentro de. Gure iakin nahi egiak [= 'excesivo'] maiz paxelatzen gaitu eskiritura
sainduen irakurtzean, noiz ere nahi baitugu hetan barrenegi sartu eta sinpleki iragan behar lizatekeiena
sondatu. SP Imit I 5, 2. Eztezazula beraz eztuzun ontasuna desira desir oso eta formatu batez, eztezazula bihotza
ditutzunetan barrenegi sar. SP Phil 268.
2 barrena. "Artefacto movido por agua, dedicado a trabajos de armería. Olerriako barrena txikixan eiten eban
biarra" Etxba Eib. Zurmalluba, biar-maija, barrenia, gubija, zipilluba, garlopia ta zerria. Mg PAb 152.
barrenadore. Taladrador (en armería). v. barrenari. Kañoiak forjan eta / dago barrenatzen / barrenadoria
nekez / sartu ta ateratzen. DurPl 115.
barrenagotu (Lar, Hb ap. Lh, H). "Ahondar" Lar. "(Hb), creuser plus avant" Lh.
"(Fig.) approfondir, creuser une matière" H.
barrenalde (SP), barrenaldi. 1. Interior, parte de dentro; (fig.) interior, espíritu. "L'intérieur, le dedans" SP.
Pouvreau emplea indiferentemente barrenalde y barrenaldi. Gaixtoaren konzientzia eta barren aldeak
orgaren edo gurdiaren arroda bezala dira. Ax 429s (V 278). Aurkituagatik [zuraren] gainaldea, azalari
datxekana arrazatua eta pipiztatua, eztu hargatik antsiarik, baldin bihotza, barren aldea, on eta fin edireiten
badio. Ib. 441s (V 288). Urliak niri amorioz lotuz barrenalde guziez Jainkoaren gauza gordeak ikhasi zituen.
"Amando me intime". SP Imit III 43, 4. Ezen orhoitzen da nik miratzen ditudala bihotzak eta barrenaldeak
sondatzen ditudala. Ib. 46, 4. Baldin bazabiltza zure barrenaldien miratzen. Ib. 28, 1. Ene barrenaldi guziak
iauzika hariko dire bozkarioz. Ib. 5, 1. Neure barrenalde guziak iauziko dire bozkarioz. SP Imit IV 13, 3. Gure
arimako barrenaldi guzia behar da eztiz izan. SP Phil 236. Atarian zutik [...], zer egin eztaki [...]. Baña barren
aldetik norbaiten ibillera sumatzean, giltz ta morrolloen burni otsa garbiro entzun duanean [...], ernaitzen da
Kattaliñ. Ag G 339. Pilpika ta taupaka eroetan ekin zion barrenaldeak. TAg Uzt 267. Nola eman etxekoandre
bioztunari barrenaldean zerabilkianaren susmoa pizterazko biderik? Ib. 29s. Barrenaldetik barbarka zetorkion
asarrealdia gaindituta. Ib. 190. Joan zan argi zegoaneko artaraño. An ziran kanta ta musikak. [...] Ta baztar
batetik barren aldera begira jarri zan. Anab Poli 55. Dagonetik dirudit ari naizela iauretxeetara ibildeunak
gidatzen eta idi-lepo-egiñak ikusten ere, baita ikuspegia nola agertu ta suntsitzen den eskena barrenaldean. Ibiñ
Virgil 94s. Ederki baino ederkiago azaltzen dizkigu Muxikak gure kondairaren barrenaldeak. MEIG I 226.
2. Borde, extremo. Garai artan gaxoa, Birjiña txit santaren eta berak jaiera guzizkoa zion santu baten
erdian gure Jauna bere oiaren barren-aldean ikusten zegoen. Arr May 181. Erabat zarraztakatzen zuten sailla
itzai biak barrenaldetik asita. TAg Uzt 264.
3. Parte de abajo. Gañera goenean, erdi-erdian bat edo bi, eta barren aldean zearka errenkadak, guzietan
landarea gutxienez beti iru metrotik iru metrora. Munita 70. Praka nabar batzuk, belaunak baiño beeratxuago,
zankabea estalduaz eta barrenaldean zuzen eta polito egon barik, oker eta kako antzean jita eukenak. Erkiag
BatB 42.
barrenaldetxo. Dim. de barrenalde (2). Mutil onek eragin omen zeban plazaren barren-aldetxoan arrizko
eser-aulki bat, alzeban indar guztia bizkarrarekin atze-alderontz egin arren mugitzen etzala. Izt C 252.
barrenaldi. v. barrenalde.
barrenaratu. Penetrar, introducirse. v. barrendu (2). Batzuek ikusiko dituzute musu gorrituakin ateratzen,
besteak entzukiñan (oído) min dutela uretan oso barrenaratu baldin badira. Anab EEs 1919, 244.
barrenari. "(Armería). Oficio consistente en rectificar el interior de los cañones. Barrenarixa zarrak, diruak eiñ
zittuan" Etxba Eib. v. barrenadore.
1 barrenatu (O Not SP; Hb ap. Lh, H). "Barrenatze, alte & profunde aliquid excauare, a nomine barren, id
est profundus" O Not 48. "Zilho bat, putzu bat barnatzea, barrutzea, barrenatzea" H. v. barrendu (3).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
123

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
2 barrenatu. "Rectificar el interior de los cañones. Barrenau, misterixo askoko ofiziua" Etxba Eib. "Gure artera
etorri ziran Maitre-Jean batzuk, atzerrittik, eta eiten eben barrenatzia" Ib. Kañoiak forjan eta / dago
barrenatzen / barrenadoria nekez / sartu ta ateratzen. DurPl 115.
barren-barra. "(V-m), oleaje fuerte que cierra toda la entrada del puerto" A.
barrenda. v. barranda.
barrendari. "Penetrador" Lar. Cf. barrandari.
barrendari. v. barrandari.
barrendatu, barhendatu. Profundizar, penetrar (en). "Barhendatu, -tze (S archaïque), approfondir" Lh (que
no cita fuente; cf. barrhen en Oihenart). Cf. barrandatu. v. barrendu. Amar amabi milla izen bakoitz,
mamiraño barrendatu bear dittugu, nondi datozen, noren aide ta alkarkide diren. Or LEItz 34.
barrendatu. v. barrandatu.
barrende. "Entrada" y "penetración" Lar.
barrendegi (AN-5vill, B; SP, Urt I 399, Dv), barrendei (B), barrandegi (B; Urt). Ref.: A (barrendegi,
barrandegi); Izeta BHizt2. 1. Campo, bosque, etc. cercado. "Un bosque, llamado vulgarmente barrendegi,
cercado y cerrado convenientemente" (Coutumes du Labourd, 1514) Ht Recherches 201. "Lieu renfermé, parc"
SP. "Arboretum, barrandégia, arbolatégia, sagárdia" Urt II 245. "Enclos" Dv. "Cercado" A. "Barrandegi (B),
jaral" Ib. "Cercado de arriendo. Barrendeie saltzen diot Iñarbeiko artzain bati" Izeta BHizt2. Cf. barnetegi.
Itsasoko arraiñak, aireko xoriak, lurreko animalak hunenbat ogi bihi suerte, hanbat fruitu, hanbat lore, hanbat
oihan eta barrendegi. SP POB 17. Ardiak erran zuen: "Ama Birjina Martxoko, torria balago, ni barrendegietan
(belaietan) sartzeko" (B). A EY I 34.
2. Interior, parte de dentro. v. 1 barren (I). Nai luke ortzi dezaten oianek beren barrendegian. 'En sus
entrañas' (280). LE-Ir. (Dagola infernua) lurraren biotzean edo barrendegiain erdi erdian (308). Ib. Izan ere,
barrendegian badugu olako leku ixil txanbeliña; ortxe bildu oi dira maiz bi maitale --gogo ta Kristo--, eta gizamingaiñak
esan ezin aiñako gertakariak izan oi dituzte. Onaind in Gazt MusIx 157. Euskaldun gehienok, guztiok
ez bada, badugu geure barrendegian txoko urri eta apaindura gabeko bezain maite bat: gure euskal baratzea.
MEIG IV 29.
barrendeki. "Actus affictitius ad villam, lurphéka hesiztatu etxeari iratxakia [...], barrendékia" Urt I 399. v.
barrendegi.
barrendero, barrandero (V-gip ap. Elexp Berg). Barrendero. Ee, ee! ni ez, ni ez nok jauna. Ni Paxan
barranderua nok. SM Zirik 64.
barrendera. (Con marca de género). "Barrendera, barrenderea" Lcc.
barrendi. "Infierno" Bera app. "Averno, infierno" BeraLzM.
barrendikako (Lar, H). "Panadizo, panarizo, elturra, barrendikakoa" Lar.
barrendu (SP, Lar). 1. Introducir. "Mettre dedans" SP. "Remeter, meter adentro" Lar. v. barreneratu. Zure
arnasa barrendu zeunstan / lur ori ontan, Jaungoiko. / Eta, ai!, arnasak niregan baiño / zeure barruan naiago.
Gand Elorri 87s. Zugaitz bat landatuko nuke lurrean sakon, aritza esate baterako, sustraiak Tartaroraiño
barrentzen dituen neurrian adarrak eguratsean goi-gora eraikitzen dituena. Ibiñ Virgil 88.
2. Adentrarse, introducirse. "Entrar" Lar. "Encarnar, entrar por la carne, aragian barrendu, barrutu" Ib.
"(Entrar, hacerse) dentro", "penetrar" e "internar, internarse"Lar y Añ. v. barrenaratu, barreneratu (2). An
sartu ta laster [...] utzi zituen irurez beste bere Apostoluak; eta irurei, irurekin zerbait geixeago barrendurik
arkitu zenean, erran izandu zien. Mb OtGai II 264. Jentilen erri edo zokoetaraño Ejerzizio santuen, edo
Ignazioren argi edo sugarrak allegatu ta barrendu dirala. Cb Eg I 7. Naitasun fiña guztizko zoro / barrenduba
zan biyotz nerera. Iraola Kontu 145. Lurbira osoa betetzen dun eta izakietan barrendurik dagon itzala aditzera
emateko. Gazt MusIx 166. Bigarrenean, ostera, barne-barneraiño doa; gogo utsaren zokoraiño barrendu.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
124

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Onaind ib. 149. Iratxoak ere, gau ixilean lapur-antzera barrentzen diren aurpegi nahigabetuak, ez zebilzkion
urruti. MEIG IX 98.
"Engolfarse, itsas-barrendu, itsas-barrutu" Lar.
3. (Lar, Añ (G, AN), Hb ap. Lh, H), barrentu (Lh). Profundizar, hacer más profundo. "Profundar" Lar y Añ.
"Barnatzea, barrentzea, barrutzea, approfondir, creuser. Zilho bat, putzu bat barnatzea, barrutzea, barrenatzea
[sic], rendre profond un trou, un puits" H. "Barrendu (BN), barrentu (H, Hb), creuser" Lh. v. 1 barrenatu.
4. Comprender, captar el sentido. "Gauza bat sustraietarik iakitea, ta dan bezala barrentzea, savoir une chose
par la racine, l'approfondir (la découvrir) telle qu'elle est (Cb Eg)" H. "(G, Añ), profundizar, penetrar,
comprender" A (tal vez de "profundar" de Añibarro). Lurrean beñere ezin ondo barrendu ta aditu oi dan egia
andi au. Cb Eg I 250s. Berari [Jainkoari], milla esker, zeren Aita Larramendiri berezkirozko bear ziran argi
andiak eman ziozkan, Gramatikak dituen bazter guziak ondo barrendu, eta bere Arte preziosoan Euskaldunai
agertzeko. Cb EBO 30. Bada ondo aditu edo barrendu ezkero, Jaungoikoari eskatzea libra gaitzala gaitzetik, da
eskatzea gorde gaitzala tentazioetatik. Gco I 447s. Orretarako biderik onena asabak eta euren gauzak biotzean
ondo barrendu ta eurakin gogo ta biotzez bat-egitea da. Eguzk LEItz 128. Baiña Andra Mirenen sen zorrotzargia!
/ Ikusi orduko barrendu guzia.... Loram Y 1933, 252. Neri behintzat, egia aitortu behar badut, gaitzago
zait sarritan oraingo idazki franko barrentzea hamaboskarren mendeko kanta zaharrak baino. MIH 334.
Gongora irakurtzea bezalaxe zen hasieran, hieroglifiko edo hitz nahastuei antzematen ari denaren jolasa.
Hobeto barrentzen dut orain. Ib. 149. Oraingo artea ulertzen ez duenak ez du ulertzeko askatasunik; axalean
gelditzen da, ez da nor ikusten dituen gauzarik gehienak barrentzeko. MEIG I 109. Letraz letra irakurri ondoan
ere, geldi daitezke, geldituko dira, hizkuntzaren aldetik barrenduko ez ditugunak. MEIG V 89.
5. Traspasar; penetrar (una cosa). "Percer, approfondir" Dv. Orma lodi burdinik gogorrenak barrenduko
ezin duena. Mb (ap. Dv). Gure izaera osoa biltzen eta barrentzen duen hizkuntza, barrengo mintzabeharrari
hitz-iturri luzea ematen diona. MIH 22.
6. Profundizar (en un tema), estudiar a fondo. Besarkatzen, eskutantzen [sic] eta begiztatzen dituzten
bazterrak barrenduz, suma-ala sumatuz, berezko ioera ori zeatz eta meatz azaldu zuten sasi-iakintsuek. Zait Plat
125. Ezkontza ere laiko biurtu nai dute, alegia. Baiña barrendu dezagun urbillagotik eta berariaz puntu au. Vill
Jaink 158. Ez, egin behar dugulako egiten duguna ez da deus erraztea eta eskurakoitzea; barrentzea eta
sakontzea da, nahiz eta hola erraz ziruditenak zaildu eta zuzen ziruditenak bihurritu. MEIG VI 128.
- BARRENDU-EZIN. a) "Incomprensible" Bera y BeraLzM.
b) "Impenetrable" BeraLzM.
- BARRENDU-EZINEKO. Adoremenak, barrua barrendu eziñekoa duten odietatik dabillen lobel ezkutudun
bat bezela dira. "Impermeable". Zink EE 1920, 83.
- EZIN BARRENDUZKO. a) "Insondable" Dv. Ene solasak atheratuko diotzat Jainkoari, zeinak egiten baitu
gauza handi, ezin barrenduzko, harrigarri eta nonbre-gabekoak. Dv Iob 5, 8s (Ol adikaitz, BiblE ulermena
gainditzen duten).
b) "Impénétrable, qu'on ne peut approfondir" Dv.
barrendura (Dv, A). Profundidad. Egin dezakedan guzia da nere ezagutzaren barrenduran ondatzea. Gy
Visites 194 (ap. Dv).
barrendutu. "Infundir" e "infuso" BeraLzM.
barrene. v. 1 barren.
barreneko. "(BN-baig), justillo, corpiño. Jipon barrenekoa (B), chaleco" A. "Corsé" A DBols. v. barneko.
- BARRENEKO MOTX. Corpiño. Azokatik arako atorra ta barreneko motx, burruko-azal ta maindire, esku
ta sudur-zapi, ugari zituela agertuz. A Ardi 76.
barreneratu. 1. "Introduire à l'intérieur" Dv (que cita el ej. de He). v. barrendu. Bere gogoetak mihiaz
airatzen eta kanporatzen dituen bezala, beharriaz hartzen dituela eta barreneratzen bertzen gogoko berriak. He
Phil 306.
2. "Entrer" Dv. Nork lezake orain ongi edestu, tankera artan bere burua ikusita, gure Mantxako semearen
biotzean barreneratu zitzaion amorrua! "La rabia que entró en el corazón". (Quijote IX). Anab RIEV 1928, 611.
barrengoro. "Interiormente" e "intrínsecamente" Lar.
barrengorri (V-gip, G-to; Lcq 181 A). Ref.: A (perretxiko); Iz ArOñ. "Hongo campesino (Pratella
campestris)" y "Pratella pratensis" Lcq 181. "Psalliota campestris, hongo campesino, comestible, de sombrero
carnoso, blanco, amarillento, rojizo y hasta de color de hollín por debajo" A. "Champiñón-seta" Iz ArOñ.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 125
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barrenkai. 1. "Penetrabilidad, penetrable, barnagarria, barrenkaia" Lar.
2. "Outil ou machine à percer" Dv.
barrenkari. "Penetrante" Lar. Bere gaztaiñ-kolorezko begi aundiak eta zabalak dira gozoak eta
barrenkariak. Otag EE 1881b, 85.
barrenki (Lecl, H; -rrh- S ap. A), barhenki (A). Interiormente. "Intérieurement" Lecl y H (que cita a He).
Horra nola Giristino bat bere barrenean erreberritua beretu dituen bertutez, nola azkenean yuntatzen den
bihotzez edo barrenki bere Kreatzaillearekin. He Gudu 90.
"Profondément" Dv. Bere [Etxepareren] hizkera eta bertsolana euskalaririk gehienek ukitu behintzat egin
dute, hala nola Stempfek, Schuchardtek, hil berria dugun Ernst Lewyk eta, inork baino barrenkiago, René
Lafonek. MIH 283.
barrenkizun. "Pénétrable" Dv.
barrenkizuntasun. "Pénétrabilité" Dv.
barrenkoi (Lar, Sb-Urq, Dv, H). 1. Recogido, introvertido; espiritual, amigo de la vida interior. "Recogido"
Sb-Urq. "(El que es dado a las cosas) interiores", "abstraído, recogido", "intrínseco, cerrado, taciturno" Lar.
"Barrenkoia, barrenti, interior, intérieur, ascétique" Dv. "Personne réfléchie, intérieure" Lh. v. barrenkor,
barnekoi. Baiñan kausitzen da [egiazko sosegu hura] debozione karsua dutenetan, presuna barrenkoi eta
Jainkoaren spirituaren arabera bizi direnetan. Ch I 6, 2 (SP espiritual, Ol gogo zale). Lurreko gauzekiñ iosia
denak eztaki zer den gizon barrenkoi eta spiritualaren libertatea. Ch III 53, 2. Espiritu Dibino barrengo erregla
zuzenaz gobernatu zan: argatik filigranazko birtute fiña, mea, ezkutatu, barrenkoia, onen bizia izan zan. Cb Just
13. Zeruko fabore ta rebelazio oien artean txit beregan ta barrenkoi zegoen Ignazio, edo munduan ezpazegoen
bezala zeruan bizi zan. Cb SIgn 151. Ezen Jainkoaren legeari gozo hartzen diot, gizon barrenkoiaren arabera.
Dv Rom 7, 22. Euskalduna hitz gutxikoa duzue, isila, barrenkoia. MIH 154.
2. Profundo, entrañable, sentido. "Entrañable, entrañal" Lar. Irtetzen du neskatx garbi ederraren bularretik
zispiro barrenkoi eta luze batek. "Un suspiro profundo". Otag EE 1882c, 511. Uste du aren joaiera izango dala
laburra, zeren aren begi gozo eta onginaietan irakorri du aren amorio biguña eta barrenkoia. "Su amor tierno y
profundo". Ib. 580. Eta lumea artu ta erabiltzean etzun besterik egin barrua eman baiño; beraz, barrenkoia
dugu Joan Gurutzekoaren jakinkizuna; orobat bere ele-eder ta olertia ere. Onaind in Gazt MusIx 146. Soila eta
apaingarririk gabea delako gutxiagok ezagut eta goza badezakete ere, ez da sortu hitzen bidez, bere hutsean,
ezta sortuko ere, poesia barrenkoi eta bakan horren antzekorik. MIH 174.
3. "Immanente" Lar.
barrenkoitasun. "Recogimiento" Sb-Urq. v. barrenkortasun. Zer bildura, zer barrenkoitasun, zer jaier
gozo Maria Di-Castillo baithan! Birjin 468s. Barrenkoitasuna, Jainkoa baithan bildua bizitzea, haren aitzinean
biltzea, orhoituz mement eta lekhu guzietan haren aitzinean dela; horiek gauza arrotz batzu dire arima
ephelarentzat. Dh 326.
barrenkor (L ap. A; SP y H (que citan a Ax)). 1. Interior, íntimo, profundo. "Urriki barrenkorrak behar gaitu
salbatu" Dv. "Profundo" A. Harriet y Azkue traen además barrankor, errata de la 3ª ed. de Ax (161). Gure
arimaren etsaiak direla hirur: Mundua, deabrua eta haragia. Eta hirur hautarik gaixtoena, perilosena eta
barrenkorrena dela haragia. Ax 340 (V 226; Harriet traduce "qui pénétre le plus au dedans").
Nihon ikus ahal balitza barrenean kruelen arimak ez lezakeiela ikus ubeldurarik, zauri handirik, sarne eta
zaurne barrenkorrik baizen. "Profonds ulcères". SP POB 11.
2. (Dv, que cita a Mih). Introvertido, recogido, amigo de la vida interior. "Chourio dit barrenkoia, d'autres
barrentiarra [sic, tal vez por barnetiarra]. Jauretche dit barrenkorra" Dv. v. barrenkoi, barnekor. Bethi
ikusi izatu da egiazki barrenkorra den arima bat penatzen dela, [...] permetitzen duenean ematen diotzan grazia
berezi hetarik zenbait kanporat ager dadin. Mih 37.
3. "Pénétrant, qui tend à entrer de plus en plus profondément" Dv. Zure buruaren ezagutza humila
Jainkoaren ganat bide segurago da, ezen-ez jakitate barrenkorrenean aurki dezazuken argia. "Profunda scientiæ
inquisitio". Dv Imit I 3, 4 (SP iakintasun guzietan barrena sartzea). Belarriak berarizko gozagarri ta atsegin
senti oi du aizearen doñu ta xistuan, ukimenak aize-ikutuan baño askozaz geiago, barrenkorrago baita
entzumena. Gazt MusIx 169.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
126

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barrenkoro. "Entrañablemente, barrenkoro" Lar.
barrenkortasun. Profundidad. v. barrenkoitasun. Batean arrigarrizko barrenkortasun eta adikuntzaz
oldozten duan bitartean bestean ikasge kaskarren gain ez dala igotzen. Zink Crit 78.
barrentar. De la parte de abajo. Elizaldea guztiona dezute. Egin dezagun zerbait ementxe; ta orrela, naiz
goien-naiz barrentar zeratela, oro erara aseko zerate. A Ardi 37.
barrentasun (H). Profundidad. v. barnatasun. Hitz Sainduari dagoka hainitz sensu eta endelegu suerte
hartzea, Iainkozko zuhurziaren miretsteko barrentasuna eta ezin ahituzko aberatstasunak direla kausa. "La
profondeur". SP POB 54. Etzazula zunda Jaunaren obren barrentasuna; baiñan bai zureen malezia eta
gaixtotasuna. Ch III 4, 5. Hemendik ezin har dirozu ez hekien [ifernuko oinhazen] hedadura, ez barrentasuna, ez
gaitztasuna. Dv LEd 224s.
barrentatu. v. barrandatu.
barrenti (Dv). "Intérieur, ascétique" Dv.
barrentzaile. "Penetrador, barrentzallea" Lar.
barrentze. "Penetración (Darric)" DRA.
barrera (Lcc, Lar). 1. "Andamio [= barrera], barrerea" Lcc. "Barrera" y "barrera para fiesta de toros, y otros
fines" Lar. Lendanaz apaindurik / erara jarria, / dago Plaza ederki / barreraz itxia. Echag 231. Urrenguan
jarriko / dituztela nago / barrerak estu edo / zezena aundiyago. // Torillo-bazterreko / barrera tartian / zezena
pasatu da / kolera batian. Xe 204. Orobat zuzen da [pilota partidetan] jar lekhu edo barrerak beren gostuz ezarri
dituzteneri paga dakioten behar dena; edo egon hetan jarri gabe. Zby RIEV 1908, 87s.
Entrada de barrera (en una corrida de toros). --Eta zer nai zenduen orain? --Barrera pare bat itzalekoak.
Iraola 133.
"Barrera, límite" Lar. Egun osoan lanian eta / ondiño lanak aurrera, / baserritarren lanbide onek / ez dakit
nun daun barrera. BEnb NereA 243.
2. "(V-oroz), estribo para sujetar las caballerías" A.
- BARRERA-GAIN. Parte superior de una barrera. Atzeratu zituen beso, apurzeko jasoak; jarri zan Leoia
begira barrera gañetan zeuden jendeai, ta arzaiari gaitzik egin gabe, biurtu zan bere kortara. VMg 42.
barrero, barreru. "Barreru (L, Gim 137), bouchon barré (pisc.)" Lh. "Barrero, sargue barrée" Lf GAlm 1957,
31.
barret (Dv, A). 1. (Hembra) estéril. "Bréhaigne" Dv. Isaakek Jauna othoiztu zuen bere emaztearentzat,
zeren baitzen barreta. Dv Gen 25, 21 (Urt, Bibl agor, Ur aurgabe, Ker sabel-agor). Hazi du ezen amatzen ez den
barreta, eta ongirik ez dio egin alhargunari. "Pavit enim esterilem quae non parit". Dv Iob 24, 21.
2. barratta (BN-ciz ap. A; H). "Mouton à demi châtré" H. "Monorquino, hombre de un testículo" A.
barreta. "Sargue" Lf GAlm 1957, 31.
barreta. v. barrata.
barretu. v. barreiatu.
barreu. v. barreiu.
barrez. "Etzaitu ikus barrez! (V-arr)" Gte Erd 34. v. 2 barren.
barri. v. berri.
barriatu. v. barreiatu.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
127

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barriaztu. v. berriraztu.
barride (B, L-ain, Sal, R; SP, Ht VocGr 438, Dv, H). Ref.: A; Izeta BHizt2. 1. Vecino. "Barridea (O), voisin"
SP. "Voisine, auzoa, barradea [seguramente errata por barridea] Ht VocGr 438. "Vecino, convecino" A.
"Vecino del barrio" Izeta BHizt. Cf. VocNav: "En Baztán y otros valles de la Montaña existe la institución
tradicional del barride, es decir, del 'vecino' o 'primer vecino' de una casa o familia. El barride tiene la
consideración de pariente y ejerce determinadas funciones en los duelos y demás acontecimientos de la familia
de la cual es barride. Originariamente era barride de una casa el dueño de la casa más próxima en dirección de
la iglesia. La relación antigua subsiste entre una y otra casa, aunque ya no sean las más inmediatas. En Valcarlos,
el barride se llama lehenauzo". v. auzo. Batak [erraiten du] hauzoa, bertzeak barridea. Batak aitonen semea,
bertzeak zalduna. Ax 17 (V 8). Zamariareki bizi bear diona onki xin bear du barrideareki: negiuan xagitan
laguntako eta bedatsean arrapatako. A Ronc 285 (en EY III 661 berrideareki, seguramente errata).
2. (G-nav, Sal, R; H). Ref.: A; Iz Als. Vecindad, barrio. "Gure barridean dago, il demeure en notre voisinage"
H. "(Sal, R), vecindad" A. "(R-uzt), barrio" Ib. "Barrideti barridia, de calle en calle, de barrio en barrio" Iz Als.
"Dón Kásto barridien da" Ib. s.v. gaizkiesana. Estúzu ikústen zenbaiték zein asentátua dúten juizioa, zein ixil
gobernatzeunten familia ta etxea? Berze zenbaiték platerbáten ekarzekó, mila aspamentu, mila itxúra. Lixua edo
ogi barinbadá, jakinbeardú barride guziak. LE Prog 120. Marina Escobar benerableak zué barridean
emastekibát étxean sartzenzekióna. LE BOEanm 1163.
- BARRIDEKO. Vecino, de la vecindad. "(Sal), convecino" A Apend. (Dirua) eman zio barrideko nausi bati
goarda zezon (59). LE-Ir. Etxera joán ta deiturik adiskide ta barridékoak erran lezókete. LE BOEanm 641.
Porfiatzénzio amai etzezóla útzi sazerdóteai barridéko aurra zeukána beréki. Ib. 822.
Vecino, de al lado. "Auzoko etxetik (V-arr, G-goi, AN-5vill), bazterreko etxetik (AN-gip), gazte ori barrideko
etxetik pasatu da (B)" Gte Erd 9.
barrigin. "Barrire, barroihugin, barrigin" Urt III 269.
barrigo. v. barrio.
barrika (V-gip; Deen I 184 (baricia), II 21 (baruka), SP, Urt IV 3, Lar, Gèze, H). Ref.: Etxba Eib (barrikia);
Elexp Berg. Barrica, tonel. "Cadus, arno tókia, pipa, barrika, guphéla, barrilla" Urt IV 3. "1. barrique. 2.
barrique servant de mesure pour pommes, etc. Syn. hordia" H. "Tonel" Etxba Eib. "Tonel. Milla litroko sardao
barrikia bete giñuan" Elexp Berg. "Erropa-barrika, tina de colada" Ib. v. barrikote. Behar ziren, egun oroz,
Salomonen palazioko hameka milla barrika irin hoberenetik, eta hogoi eta bi millen ingurua arrunteragokotik.
Lg I 328. Bolbora barrika bat erre, eta kalte andijak egiteko beingo beingo bat da asko. Astar II 135. Emon
egijozu su polboraz beteriko barrika bati. Ib. 114. Kupelgilleak ditu / zuben serbitzeko, / tonel, barrika, barril, /
sulla ta tiñako. Echag 144. Eun barrika olio. Oteiza Lc 16, 6 (Lç barril, Dv, HeH hordi, TB izari, Brunet zagi).
Gerozti sei barrika ardu edan tüzü ordenari. Etch 496. Arraintzale oek bakarrik edan izan zituzten iru milla,
seieun, laurogei barrika sagardo. Izt C 141. Ataka andi bat iriki zuten, etsaiak ezin itxi izan zeban bezalakoa, eta
suponpa ta barrika anitz ifinirik zulo muturra arintxo estutua zegoela, eman zion Franzesak su arratsaldean. Ib.
338. Barrikak ez du arnoa egiten, bainan bai idukitzen. Dv Lab 77. Toki batzuetan, barrika buruz-gorakoetan
urarekin ezartzen omen dituzte [gaztainak]. Ib. 338. Gaztaina bortz-sei urthetan on da ustei egiteko,
hemezortzitan barrika egiteko. Ib. 318. Ezdire barrikak mahaineko, ez mendiak gizonen sorbaldetako. Hb Egia
30s. Plega zazu paper bat barrika bunda baten inguruan. ECocin 38. Eskaratz guzia saku ogiz eta barrika arnoz
ihaurria. Laph 245. Betetzen zaienian / aurreko barrika, / arratsean eztute / sorgin-bildurrika. JanEd I 54.
Bainan ehortz nezazue / xai zola batean; / eta buruz barrikara. Ib. 139. Bi burdin barrika batendako. HerVal
202. Gaixtaginek, berak arnoz ase eta, barrika zilhatu eta huts arazi zituzten. Elsb Fram 63. Daukat urdaia
ugari / zezin troko andiak / eta zotz emon barik / barrika guztiak. Azc PB 84. --Nora ua barrika orrekin? --Ur
billa. --Sagardotegira eramateko? Iraola 62. Plazaren erdian, barrika batzuen gainean, taulaz, [...], bazen egina
dantzako toki bat. JE Bur 139. Hiru ehun pintako barrika hartu zuen bere bi besoetan. Barb Sup 146. Barrikari
buxoina kendurik. Barb Leg 143. --Ez duzu arno hobeagorik oraino? Arno xahar zerbait? --Ba, gaixoa, ba;
bainan barrika xilatzekoa dugu oraino. Ib. 144. Diferentiak izaten dira / barrika eta kupela. Tx B II 253.
Emadazue bakarrik orga pare bat eta barrika bat arno. Zerb Azk 35. Kaia ontzi ta gauzez bete-betea zegoan,
ardo-barrika asko. Anab Poli 52. Barrika hutsak azantza handiena. Herr 16-10-1958, 4. Oraintxe gogoratu eban
sagardo barrikea idigita itxi ebala. Bilbao IpuiB 167. Eta asi zan kortxoaren billa eta ezin kortxorik billatu. Eta
sartu zion barrika orri zakurraren buztana, esanaz egoteko geldi. And AUzta 105. Barrikak zulo bat zuan, kanilzuloa,
kortxoakin itxita. BasoM 169.
- BARRIKA-EGILE. "Tonnelier, barrikegillea " Urt Gram 37.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
128

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barrikada (Urt IV 263, Lar). Barricada. "Carrago, [...] barrikaz inguraturikako kanpoa, [...] barrikada, orga
barrikada" Urt IV 263. "Barricada" Lar. Erreboluzionetan horla dire gelditzen, / Fanfarrun barrikadetan,
direnak gudukatzen: / Gaizoek egiñ tortilla, baitute abillek yaten. Gy 121.
barrikadi. "Barricada, barrikada, barrikadia" Lar.
barrikai. "Noble, ezauna, barrikaija" Dgs-Lar 7.
barrikatxo. Dim. de barrika. Arkitu du mutil kozkor bat, barrikatxo bat bizkarrian duela. Iraola 61.
Sagardaua ei euken barrikatxo baten. (V-gip). Gand Eusk 1956, 230.
barrikera. "Barrikeria, se decía de las taberneras que acudían a la fiesta de Arrate, con comidas y bebidas para
venta. Aurten be, beste urtean bezela, Marixa barrikerarik lelena Arraten" Etxba Eib.
barrikorga. "Carrago, [...] barrikaz inguraturikako kanpoa, barrikorgez vel orga barrikez inguraturikako
kanpoa" Urt IV 263.
barrikote, barrikot (H). Barril. v. barrika. Barrikot bat ardu / zeitadala emanen. AstLas 60. Jalki Andres
barrikota bizkarrin. Andresek hustu egin eta. Ib. 61. Gero bar[r]ikot garbi bat [hydromel] hortarik abantzu
betha. Alth Bot 14. Lana bukatu-mugan zegoan, ordea. Barrikote kortxoarentzat añako zuloa zijoan. Kanpotik
antzeman eta ez omen zan artaz geroz zulotik ura sartuko. Anab Poli 33.
"Barrikotea izaten da "barrika" koxkor bat sagardo lagunen artean afaria egiñaz eratea" In Tx B 197.
Barrikotean gau-pasa eginda. In Tx B 197. Egun batian barrikotia, / bestian lagun-artia, / orrelakorik iñon
bazegon / beti bagendun partia. Uzt Sas 149.
barril (Lcc, Deen I 183 (barilia), SP (barrilla), Urt III 443, Lar, Añ, H), parril (AN-5vill ap. A; Aq 1020 -illa).
Barril. "Barril de vino, barril bat ardaoz betea" Lcc. "Embarrilar, barrilatu, barrilean sartu" Lar. Zenbat
zor draukak ene nabusiari? Eta hunek erran zezan: Ehun barril olio. "Cent mesures d'huile". Lç Lc 16, 6 (He
barrill; Dv, HeH hordi, TB izari, Oteiza barrika, Brunet zagi). Pertzak ditugu neurri / guztiyetakoak, / sulla,
barrika, barril / eta tiñakoak. Echag 120. Egarritzen ziranerako uraren ontziya (barrilla) ixtiborreko saiean
izaten zuten. Elizdo EEs 1925, 214.
- BARRIL-SAGAR. "Una especie de manzana (Darric)" DRA.
barrilatu. "Embarrilar" Lar.
barriltto. "Cadiscus, [...] barrill ttipia [...], barrilttoa" Urt III 443.
barriltxo. "Cadiscus, [...] barriltxoa, barrill ttipia" Urt III 443.
barrin. "(Adj.). Profond" Dv. Cf. barren, barrindatu.
barrindatu. "(V-gip, G-azp), observar" A. v. barrandatu.
barrinoi (V-gip; Lcc), barrinoe (V-gip). Ref.: Elexp Berg. Barreño. "Barreña" Lcc. "Barreño de barro, metal
o plástico que se usa para muchos menesteres. Labadoratik barriñoira etara erropak eta esegi kolgaduran"
Elexp Berg. [Katu] onek ondo emango dik / egazti tartian, / artu eta eraman zatan / nere galtzarbian / biyak
salmueran jarri / barrinoi batian. JanEd II 98. Ezurrak jarriatik / lengo barrinoian / lengo barrinoian, / ez
dizkitek ostuko / berialakuan. Ib. 101. Barriñoitik altxa zan. Ib. 99.
barrio. 1. Barrio. Cf. biarrio. v. auzo (2), etxadi. Jerusalenen sarreran zan burnizko atera urreratu
ziranean, berez idiki zitzaien, eta emendik etxadi edo barrio batera joan ziran. Lard 503. Ta jun ziran ibilli bidez
Ikaztegietako onduan dagon Aldabako etxadi edo barriyo aldera. Sor Bar 46. Or jasotako eun pezta oiek /
entregatzen ezpaditu, / Luzifer dagon barriyua [sic] ortan / danak pagatuko ditu. EusJok 102. Arrigarrizko kaso
bat dago / Gipuzkoako partian, / au Ezkioko Andua deitzen / zaion barriyo batian. Tx B II 90. Galdu giñuen bizilekua,
/ barriyua eta erriya. Ib. 52. Zu Ezkioko Manuel zera, / ni jaio nitzan Latxian, / garai batian barriyo ontan
/ neskatx ederrak bazian. Tx B III 77. Zertako utzi bear nuen nik / barriyo ura berako? Uzt Auspoa 43, 119.
2. (BN, S; VocBN, Gèze, Dv, H), barrigo. Ref.: A; Lrq. Patio; corral. "Basse-cour" VocBN. "Cour, basse-cour"
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
129

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Gèze y Lrq. "(BN, S), corral" A. Bai, eta bertzalde, ahal bada, baratze edo barrio batekilan [etxea]. "Avec un
jardin ou une cour". Darthayet Manuel 317. Ikusi zuen barrigo ttiki bat, izena palmiera duen zuhain edo arbola
eder bat erdi-erdian; eta oraino xokho batean ithurri ttiki bat kristaila bezein garbia. Jnn SBi 114. Etxe
aintzineko barrigo edo lobioa. Prop 1897, 53. Sar-arazi gaituztenean barrigo handi baterat, ikhusten dugu haren
zolan, ez jauregirik, bainan etxola bat lastoz estalia: harrek duena barrigoz kanpokoak baino handiagoa baita.
Prop 1903, 135s. Gizonek beren kontzentziak saldü dütie, bai saldü, beren barrioko eskü-orga bat gorotz saldü
lükien beno merkiago. ArmUs 1907, 97 (ap. DRA). Zenbeit urhatsetan, ziloka batean, burdin hariz eta paxet
gora batzuez hetsirik, barrio ttipia, zaldiena. [...] Haratxago, bainan hurbil hau ere, barrio handia, corral
erraiten zakotena. JE Bur 8. Egun batez ardien barrioaren erdian ezarri zutela barrika bat xutik, eta hari,
etxearen sahetsetik, aita bertze zenbeitekin arizan zela rebolberraz tiroka. Ib. 21. Yauzi ta ikotu egiten du,
arrinabarrezko baillatik loretakora ta ontatik barriora. "Al corral". Amez Plat 96.
(S ap. A; Gèze). "Aire" Gèze. "(Sc), era" A. Hura gazutzen da, elkhiten die eta beroerazten, edo süian, edo
ekhian barriuetan. Ip Dial 114 (It, Dv larrain, Ur larrin).
- BARRIO-ALDE. "Barrio-alte (S), alentours de la cour" Lh.
- BARRIO-LOHI. "(Sc), estiércol amontonado en la era" A.
barriraztu. v. berriraztu.
barrisuri. "Infundir, introducir" Lar. (Part. en función de adj.). "Infundido" e "infuso" Lar.
barrisurte. "Infusión" Lar.
barritoike. "Instilación" Lar.
barritoiketu. "Instilar" Lar.
barritxu. v. 1 berritsu.
barriundu. v. barrundu.
barrizame. "Elixir, barrizamea, lat. intimior rei substantia" Lar.
barrizetako. v. berrizetako.
barrizteta. v. berriztatze.
barriztute. v. berrizte.
1 barro. "Barroa (O), pitxoa, pitoa, zakilla" SP.
2 barro. 1. "(V-m), incluido. Aurten a be barro da, este año también aquélla está incluida" A. Cf. barru.
2. (Estar, etc.) atrapado. Ule bakarño ari, / nik lepoan egaz nenkarrenari / ene saman so zeuntson, / eta, Zu
bertan barro, / neure begi baten jaus ziñan zauri. "En él preso quedaste". Onaind in Gazt MusIx 209.
- BARRO EGIN. a) "(V-m), atrapar" A.
(Con egin elidido). "(V-m), indet. de 'apresar'. Bota sarea ta barro, otzean otzean barro, echábamos la red y
preso, a cada lance hemos prendido" A.
b) (V-m ap. A). "Incluir" A.
3 barro. "Especie de anilla colocada en el extremo de los troncos. Barroa ongi tinketu laxatu ez daien" Izeta
BHizt2.
barro. v. 1 marro.
barroiatu. v. barreaitu.
barroil(a). v. 1 morroilo.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
130

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barroin. "1. brique carrée ou oblongue servant à carreler. 2. brique à construire un mur. Syn. adrailua" H.
barroinaztatu. "Adarailuztatzea, barroinaztatzea, carreler" H s.v. adarailua.
barroihu. "Barrire, barroihuz egon" Urt III 270. "Barrire, barroihu egin, barroihugin" Ib. 269.
barroki. "Barrokiak (Hb), pentures et gonds qui tiennent le gouvernail suspendu" Lh.
barroki. v. 1 barruki.
barroko. Barroco. Badirudi badagoela zenbait alde Barrokoaren lore mardul honetatik gaurko beste
nonbait aipatzen den gizarte poesiaraino. MEIG I 217.
barrol. v. morroil.
barrondatu. Harriet da barrondatzea (que atribuye a Lizarraga de Elcano, aunque no lo encontramos en éste)
como sinónimo de barruntatzea. Cf. barronde.
barronde (H y A (que citan a LE)). Al acecho. "Barronde egon, estar en cuenta" LE Urt voc. v. barranda,
barrunda. Tentazálea beira barrónde arriturík. LE BOEanm 1149. Juan zen bein Sinagogara eta zegoan an
gizon bat zeukana earturik edo igarturik eskua; aiek zeuden barronde edo kontuan ea sendatuko ote zuen jai
egunean. LE Urt 53s.
barrota. "(Vc, Gc), barrotes, armazón de una lancha" A.
barroti. v. barruti.
barru (V-gip; Lar, Dv). Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg. v. 1 barren, barne. Tr. Documentado en Lazarraga, y en
autores vizcaínos desde Capanaga, entre los guipuzcoanos hallamos algún ej. en el s. XVIII (en Gavon Sariac), y
en algunos autores de la prinera mitad del XIX como Guerrico o Iztueta; a partir de mediados de dicho siglo, y
especialmente en el XX, su uso aumenta en éstos, e incluso se extiende a algunos septentrionales como Mirande,
Xalbador o Mattin.
I (Sust.). Interior, parte de dentro. "Carnaza, revés de las pieles [...] narruaren barrena, barrua" Lar.
"Intérieur" Dv. "(El) interior" Iz ArOñ. "El interior, lo de dentro. Baserri orrek oso barru dotoria dauka" Elexp
Berg. Sagar azal ederra / barruba usteldurik / zeinbat dagoz munduban / lastimaz galdurik. DurPl 97.
Sepultura zuritu ta barruba azur ustelez betiak. Mg CO 63. Ai zubek fariseo garbituten dituzubenak gañe utsez
baso, edo onzijak barruba garbitu baga. Ib. 63. Subak [ogija] igaroko dau gania balzitu ta barruba erre baga.
Mg PAb 152. Aratu ta aztertu ondo zeure konzienziaren barrua. Añ EL
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 131
mende.
1 45. Eliza onen azala ta barrua arkitzen
dira, gizonak arrian egin litzakean edergarri guztiaz gaindiroki apainduak. Izt C 51. Lurreko gei guztiak alde bi
daukez: aurrea ta atzea, kanpoa ta barrua, ganea ta azpia, agiria ta estaria. A BeinB 67. Ogiak ere bazuan /
labeko faltia: / azala kixkala ta / barrua erre baia. JanEd II 80. Biztanle barik laster lotu zan / Etxetxu onen
barrua. Enb 166. Ebagi egin eutsazan belarrijak [astuari] kaskazurretik arra-erdi inguru urten itzirik, eta
ganera, zorroztu, ertzetu, leundu, gane-barrubak uldu. Otx 121. Bigunki, barru gozoan, / zatarretsiaren
kaiolatxoan, / lo dago beste txoria. Ldi BB 38. Gero sendogo agertzen ditu [odeiak] / barru, sabel ta bularra.
"Demuestra ella su vientre y su pecho". Or Eus 342. Etzan lan luzea izan barrua ikustea; kortzegatar baten
borda, gela laukotu bat besterik ez dezu izaten. NEtx Antz 141. Agidanean --egiten nion nere buruari-- bigarko
autokarrean bilduko gera Aljeriako barrua ikusi nai degun guztiak. Anab Aprika 13. Kanpotik ez da
ezagututzen, / ikusi bear barrua, / amaika bider gogoratzen zait / zorioneko Arrua. Uzt Sas 44. Antinomia,
berdintasun eta trukaeren elkartze honetan, ezin asma daiteke barrurik eta kanporik. MEIG IX 128 (en colab.
con NEtx).
(Como segundo miembro de compuestos). "Altamar, itsas barrena, itsas barrua" Lar. "Albergue, cubierto,
resguardo, estalpea, etxe barrua" Añ. "Cuenca de los ojos, begi barrua" Ib. "Etxe barrua ez zaio gustatzen (Gazp),
aeroportu barrua (G-azp)" Gte Erd 43. Nola merezituko ezdu asko baserrietan ta erri barruetan
serbitzen dauden mirabe ta morroe gaixoak? Mg CC 151. Ez dau onezkero kalterik egingo erriko orma barru
oneetan, iñor ez legezko gaistotzar ak. Mg PAb 214. Gaztelan izan garianok, ta uri barrubetakuak, erdera
askogaz nastetan dogula euskeria. Ib. 81. Konbentu barrubetan sartuten dirianentzat. Mg CO 222. Tolosako
mugapean arkitzen dira iturri on garbi gezagozo anitz. Erribarru onetan unetik unera ikusten da iturri eroso

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
naierakoa. Izt C 104. Irun-aranzungo Erri-barruaren aldetxoan arkitzen da iturri bat. Ib. 96. Eliz-barru guzia
bat-batetan su eta gar jarri zan. Lard 545. Minduta dagozanak / piper-barruagaz. Azc PB 357. Artu eben naikoa
zeregiñ. Gela-barrua zuri-zuri iantzi eben. Ag AL 88. Zerutik datozan esker-on, apainduri ta aberastasunak gure
arima barruetan zabaltzen diran antzera. Ib. 101. Ibaiko urak, ujoldietako loikeri guztiak bazterrera kendurik,
garbi garbi erakustebien kolko barrua. Ag Kr 37. Iñok eztitu itxas barruetako zuen lanbide garratzak eta
ibilbide leñargiak ikusten ondo. Ib. 212. Aserreakaz ezta egoten, / Bakean etxe-barrua, / Bizitokian jagon beardu,
/ Bakoitzak bere lekua. Echta Jos 233s. Iritzi oker oien zirikadak lañotu zioten adimena Juan Andresi,
gogortu zioten errai-barrua eziñ geiagoan. Ag G 123. Txakurrak, etxe-barruetara añeketan sartuta, bertatik
ausika dabilz garratz. Kk Ab I 96. Emakume bat, buru-barruba utsik edo beiñik-bein ondo beterik ezeukana. Ib.
6. O ze mingostasuna / biotz barruena. EusJok II 113. Gorputzez zan [balia] milla ta / berreun arrua, / beste
berreun mingaiñ / ta tripa barrua. Arrantz 109. Ixil zegon eliz-barrua. TAg Uzt 270. Bear dan yanari ezarri ta
arrillobiko zulo-barru-pean estaliko dut bizi bizirik. Zait Sof 183. Orain, Ermita-barrua ikusten degu. NEtx Antz
70. Onexek dire gure parroki barri onen mugek; muga-barru orreitan dagoan lurralde guztie da eleiz-barruti
barri orrena. Akes Ipiñ 17. Esi-barrua pake / iabalean zegoan, / eta zalditeria / ur-begitik zioan. Or in Gazt
MusIx 202. Bialdu zizkioten bataio ta jaiotza agiriak [...]. Agiri barruetan bere Martiñ-en seme legezko agertzen
zan, baiña alboan beste lotsagarrikeri au zion. NEtx LBB 45. Obeto ulertzearren [...] sarritan mako-barruetan
itz errezagoa-edo jarten dot. Ker in MEIG III 47.
v. tbn. VMg 23. A. Mañarikua in Akes Ipiñ 3. Lab SuEm 177.
Interior del cuerpo, tripa, entrañas. "Orren barrua ondo barru txikia da beintzat: titarakada bat ardao zuri
edanezkero, ortxe dago ori txolinduta, iñok isildu ezin dabela" A s.v. txolindu. Gaxtoak daude huzen geiago
urde barruak bano. "Que el dentro del puerco". RS 414. Ardao zaletxuba dala, buruba ta barruba berotu
daruazala larregi. Mg PAb 45. Baña guenian sugiak legez jango deutsu [ardauak] zeure barruba. Astar II 130.
Errukari egoan / Peru gisajua, / Egun artan baraurik / Tripea ustua, / Komulgetako ustez / Garbirik barrua. AB
AmaE 340. --[Ardoa] aotik sartu-ala, bete-ala dijoa bere bidez kanpora, [...]. --Barru orretan askotxo gelditzen
ere da; bada ikusten zaitut iñoiz arrolaka. Urruz Urz 52. Egualdi otzak baño gaitz geiago egiten dizu barrua
geiegi epelduak. Apaol 118. Ezteutso ondo barruak / artuten saldarik. Azc PB 75. Bazkaltegiko maiean ire
barrua betetzen ezpadek, ikasguko maiean eztek burua bete al izango. A Ardi 17. Ementxe gaiabiltzak txanpon
barik, barrubak uts-utsik ija iru egun onetan. Kk Ab I 93. Barru berdintzen dijoan eran / ardua berriz gozatu.
JanEd II 105. Barruak emoten ddakan guztia artzen dau. "El estómago" (V-ger). A EY III 287. Pattarrak barrua
erretzen zion. Mde HaurB 97. Ezne goriek barruek erreta miñen miñez, lurrean sakea artute, goragoratan eiebizen
buruekaz goiko ageak yoten eudiezala. Akes Ipiñ 30. Irakiten zeguan / Fraiskuren barrua, / etzan otza
egongo / an zeukan ardua. And AUzta 148. Asko edaten omen zuan. [...] Aitortzera joaten zan guzietan, "barrua
busti" zuan esan bearreko beti. EgutAr 11-9-1963 (ap. DRA).
(Pl.). "Menudos de los animales sacrificados. Bildotsan eta egaztixen barruegaz janari gozuak eitten dira"
Etxba Eib. "Barruak, vísceras?" Elexp Berg. Ondoren, aberearen barruak urratzea izan zan. Biriak, eztarri ta
esteak, errotea edo librua. Erkiag BatB 56.
Interior, espíritu, conciencia. "Tiene la conciencia llena de remordimientos, barrua kezkaz beterik dauko" A
DBols. "Lo interior. Arpegiz zan ederra, baña barrua eukan ederragua" Etxba Eib. Oraziño au egin, ta zure
konzienzian sartu, ta zeure barru guztiari ondo begiratu ta esaminadu bear dozu. Cb CatV 87. Jaungoikoak gure
barrua eta deseoa ikusten duen ezkero, zertako da hitzakin orazio egitea? Gco I 384. Indarra Jaungoikoari sarri
eskatu bear diobe: eta ori obeto egiteko eta eren barruak argitzeko eta indartzeko berariazko konsiderazioak
egin bear ditue. Ib. 391. [Enbidiak] kentzen dio biotzeko pakea, bere barrua erretzen dio. Gco II 70. Onek
guztijok adi erazoten dabe eztaguala ondo zure barruba leen adiskide zenduban orregaz. Astar II 26. Eztakutsue
nire barru ezain onetan zeuroen gloria guztia? Añ EL 2 178. Oitura maitagarri oezaz itzegitean nere barruak
artzen daben pozkida betearen aldean. Izt C 239. Alako baten otu jakon juatia aldeera atan eguan Marijaren
irudi entzute andiko bat gana, usterik an baketuko zala bere barrua. Ur MarIl 69. Neure bijotzak eta barruak
diraustenez. Ib. 34. Nere barrua estua dago, eta zer esango det? Lard 430. Aurraren galdeera miragarriakin,
bere barrua zabaltzen zitzaion. Arr GB 114. Abiau ziran alkarreganuntz urreratuaz, / Sua daroe amorraturik
barruetan. AB AmaE 448. Barru au egingo jat puska bat nasaitu, / Azkenean dalako errazioan sartu. Ib. 273.
Arkitzean ixillik toki aiñ santua, / Izketan neri baña asi zait barrua. Ib. 283. Jenioz zerbait arrua, / Guziz beltza
du larrua, / Zaagia bezala beztua / Daukala pikez barrua. Urruz Urz 27. Zer esango dot Iauna / munduan
aurrean / barrua agertutera / iatsi zaizanean?Azc PB 36. Bardin esan deutsat nik / neure barruari. Ib. 250.
Batxiren barrua azaldutea ezta dirudien baizen gauza erraza. A BGuzur 151. Barruari aztertu bat emoteko
gurarian, iarri zan belauniko kurutze andi baten oiñetan. Ag AL 66. Pekuan gelditu zan, ar andi bat asi iakon
barru guztia iaten. Ib. 84. [Otoitza] igotzen da Jaungoikoarenganaño, ukitzen dio ari biotza, xamurtzen du arren
barrua. Inza Azalp 122. Barrua askatzeko bederen zerbait esan bear, eta bere garbitasunak ematen asten zaio.
Mok 18. Egitte ta ordu bakotxian aztertu egixu zeure barruba (gogapea). EEs 1930, 215. Eta barru onetan zetan
zaran ari / ulertu nairik, lotu nintzan ameslari. "Y anhelando saber qué hacéis vos en el interior del hombre".
Laux BBa 110. Bai; zereko barruba! --iñuan Lixek-- Zuzenbidez dabillena norbera dala esatia baño beste
siñispiderik ezpaileguan. "O che conscienza grossa". Otx 19. Ordun, barruak yauzi pozkor bat egiten dit, eta
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
132

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ezagun-berriari, nerekiko, itz maitekor zenbait zuzentzen dizkiot. Ldi IL 22. Barru guztia zure erantzun zai
irakiten gelditzen zait. NEtx Nola 28. Barru guzia ikara jarri zait. NEtx Antz 85. Zer erakusten digu bada
Gabrielak bere gogoaz eta barruaz ezkontzaren berri damaigularik? Mde Pr 172. Bere barru irakinberak Eñauti
buruzko madarikazio guziak asmatu. Etxde JJ 201. Maite du Iauna Augustiñek. Zer maite du, ordea, Iainkoa
maitatzean? Ez gorputz eder, eta ez ageri dan ezer; ez beure barrua, Ark egiña baita. Or Aitork 249. Zalantza ta
ezpaiez beterik erabillen barrua. Erkiag Arran 62. Era orretan abailduta, dangilizka, intziriz ikusi ta entzunez,
barru guztiak ere bira-egin daust. Ib. 74. Gizonak ere alaxe du barrua. Txill Let 120. Bai, ba, iñotsan barruari
trankildu naiean. Bilbao IpuiB 257. Inoren baitan lotan dauntzan ustekizunak iratzarri besterik eztezakegu egin,
edo bizitara ekarri, besterik ez. Ori egitekotan ere, amaika barru urratu bearrak izango dira, noski. Zait Plat
102. Gizonezkoak, barru gogorragokoak dira, iñoren ondoezetan. Erkiag BatB 140. Nire barru gaztean /
illunbea dago. Gand Elorri 104. Ta alde batera bezala uzten deuz geiegiko idurikizun eguzkialdeko oriek. An,
bai, irakurlearen barrua berotzen dula! Or in Gazt MusIx 34. --Noiz da gai astuna, ajolazkoa? --Ori, Elizak
erakusten duanaz gañera, zere barruak esango dizu. Ib. 50. Bainan barrua goibeldua maiz mundu huntako gaitz
txarrez. Xa Odol 345. Onek barrua naigabetzen zion. Berron Kijote 42.
v. tbn. In Xe 351. Itz Azald 143. EusJok II 54. ArgiDL 25. Anab Poli 30. MAtx Gazt 37.
Contenido, fondo. "Barruba badauke, tienen miga" Iz ArOñ. Irakurgaitxu oneik be gogo askotan sortu leie
euzkeraz irakurteko zaletasuna. Txikijak, meiak, arin-ariñak, errazak, barru gitxidunak, geienak barre batzuk
eragitekuak ixanik. Kk Ab I 3s.
(Con sdo. temporal; cf. BARRUAN). Ene troxak daukadaz / gariz beteturik, / urte barru onetan / ez daukat
goserik. Zav Fab RIEV 1909, 37.
II (Posposición). 1. (V-arr-gip, G-goi-azp; Añ (V), Dv, H). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 41. (Tras
sintagma nominal en caso absoluto). Dentro de. "Al cabo, después de [...] (V) barru, egun bi barru" Añ. "Dentro
de pocos días, egun gitxi [...] barru" Ib. "Dentro de pocos días, egun gitxi barruan, epean, buruan, barru" A.
"Dentro de (tanto tiempo). Iru urte barru, irurogeitamar" Etxba Eib. "Bi aste barru Karnabalak die" Elexp Berg.
"Ordu erdi bat barru etorriko da (V-arr, G-azp), ordu erdi barru (V-arr-gip)" Gte Erd 41. v. BURUAN,
GEROAGO. Arzaia jo, ta Ardiak / banatuko dira. / Baña iru egun barru / zu piztuko zera, / ta bilduko dituzu /
elkargana ostera. GavS 28. Batek eskatuten deutsa norbaiti prestau dagijozala lau bat anega gari illa bete barru
pageetako epiaz. Mg CO 90. Bada egiaz, denpora gitxi barru zetarako doguz ganeko gauzak? Añ LoraS 178.
Baina, jagi bagarik beti jardun biar baleu, diruba konteetan ta gordeetan, egun gitxi barru guratako litzaateke,
biarra mudeetan. fB Olg 14s. Itxi egijozu ekandutxu txiki orri indarra artuten, ikusiko dozu denpora gitxi barru,
zelan ezin eziko dozun. Astar II 92. Juramentu erasoten deutzube iru egun barru bialduko deutsezubezala sei
milla errial. Ib. 61. Bost ille barru zeur'alboan / izango dozu oniñoan. Zav Fab RIEV 1907, 536. Uste det
ikusiko dirala urte gitxi barru erreka ondo ta ibai ertzak, ematen dituztela askorentzat, ale mamitsuakin ol
balioso beltzak. Izt C 152. Eta nois izango da? Emendik ogeta amar urte barru? Emendik ogei urte barru?
Aurten? Ur MarIl 34. Ordu gutxi barru Jaungoikoaren Tribunalean agertu bear naiz. Arr GB 29. Denbora gutxi
barru... erak izan litezke ni bezin edo ni baño aberatsagoak. Apaol 46. Baina urte bete barru, / eztago dudarik, /
lagun asko egongo da / gizalan bat barik. Azc PB 333. Txarto ezpadeitzazu, emendik ordu bi barru geienak
emen egongo dira. Ag AL 160.
(s. XX) Ontzi ori egoala bertan Bilbon zamatuten Buenos Airesera joateko, ta ogetabost egun barru urtengo
ebala itxasora. Echta Jos 276. Emen egon, sei illabete osoan milla erreal ezin aurreraturik egon, beste
lurraldean amabost egun barru irabaziko nituzkeala? Ag G 252. Eta dio, etorriko dala amabost egun barru.
Urruz Zer 34. Orain, ordu-erdi barru apaltzen asiko gera ta, nere emaztea zuri aurkeztuaz, maikide izango
zaitugu. A Ardi 57. Urte bete barru onuntz etortzeko asmoa dutela. Muj PAm 45. Segan da pultsun lau
probintzitan / iya dauanik onena; / oberik bada illebete barru / azaldu deilla nerana. Tx B I 224. Alde egin nai
ez badau / egun gitxi barru. Enb 179. Egun gutxi barru, soldaruzkara joango da. Alz Ram 29. Ango abertzale
banakak auxe esaten baitzuten: alegia, berrogeitamar urte barru txeketar bakar bat billatzea etzala erreza
izango. Ldi IL 163. Domu txiki guztiak iruntsi ta lurreko ondasun guztien jabe domukeri andia egingo da, aldi
gitxi barru. Eguzk GizAuz 62. Amabost egun barru, egundo ikusi ez degun bezelako estropada ikustekoa diagu.
TAg Uzt 49. Gizon egiña aiz astebete barru. Orduan gogora gaitzak oraindik andregai bila gabiltzan adiskide
gizajuok. NEtx Nola 20. Ordubete barru jakingo zun bere usteak egizkoak ziran ala ez. Etxde JJ 34. Gaurtik
hamar egunen barru hemen izanen nauzu berriro. Mde HaurB 81. Egun gitxi barru dira auteskunde barriak.
Erkiag BatB 144. Gure aitak igarri zion bere buruari baserri-jabeak eriotz-bidean jarri zuala baserritik
bialtzearekin eta denbora gutxi barru ilko zala. Salav 20. Bai. Oraintxe ordubete, dunba bat, tiro bat, jaurtiki
det, eta beste ordubete barru jetxiko da nik jaurtitakoa. NEtx LBB 165. Zure semea ikusten joan bear dot
gaixotetxera egun batzuk barru. Alzola Atalak 67. Eta zenbat egun-barru derizkio berorrek, gure oiñak mugitu
aal izango ditugula? Berron Kijote 165. Duela 70 urte, etsia nago, gehiago egiten zen euskeraz Donostiako
kalean. 200 urte barru, ez du inork egingo. MIH 132.
v. tbn. JJMg BasEsc 281. EusJok II 144. Akes Ipiñ 14. And AUzta 103. Gazt MusIx 143. Uzt Sas 18.
(Tras gen.). Gu ezkondu eta ahal bezain denbora gutiren barru hemendik joan dadin. Mde HaurB 39. Zuk
nahi ala ez, gaurtik hamar egunen barru hemen izanen nauzu berriro. Ib. 81. Abendua motxa da ta / badoa
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
133

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
eguna, / ordu gutxiren barru / emen da illuna. Uzt Auspoa 22, 88.
Al cabo de (ref. al pasado). Landare miraritsu au azi izan zan urte bete barru iru kana laurenen
luzetasunera. Izt C 161. Eta ill zan Marijak esan eutsan legez ordu bi barru. Ur MarIl 87. Andik egun gitxi barru
Alkalakoa añ edo are andiagoko esesi edo persekuzio bat sortu zitzaion. Aran SIgn 58. Bere lagunen billa /
aurrera're jun zan, / amar minutu barru / mendi puntan an zan. PE 116. Belenen eldu, eta / ordu gitxi barru, /
geure salbagillia, / jaiorik dakusku. EE 1880, 277. Bost urte barru izan jakezan / Zeatz ausiak. AB AmaE 44.
Egun da erdi barru eldu nitzen Bermeo-ondoko atxarte batera. A BGuzur 133. Egun gutxi barru kimeratu ziran
markexa ta kondea. Urruz Zer 28. Egun gutxi barru kutxa alako itxurean itzi gendun [...] antziñako "koraza"
aietakoa irudien. Or Tormes 53. Ordu bi edo iru barru egin dozu zuk zure egingua. Otx 81. Adaburuko besangagañean
eserita zegon amar minutu barru mutilla ta an erori zan sapelaitz-kabia. TAg Uzt 35. Lau urte barru
berak aldatutako landaretatik, ume aiek 34772 igali-zuaitz birraldatu zituzten. Munita 32. Egun gutxi barru
Andoniren ontzia atera zan. JAIraz Bizia 106. [Alostorreak] eunki batzu barru lurra jo zun. Etxde AlosT 106.
Baitegian sartu ta sei illabete barru bota zioten neke-epaia Piarresi. Etxde JJ 182. Aldi gutxi barru, lurreko
erririk argituena ta Europako erririk burgoiena Euskal Erria bazala oroitu ziran. Mde Pr 34. Iru-lau minutu
barru artu neban katillua esne-sopea jateko asmoz. Bilbao IpuiB 193. Egun gutxi barru jaso nuen agindu zidan
eskutitza. MEIG IX 99.
v. tbn. Kk Ab I 27. Altuna 113. Ldi IL 167. Ugalde Iltz 42.
(Tras gen.). Hamar gizon makal eskutsik / ez ginen hamar baizik sei urteren barru / ta zu ziñopa hori lur
hotzean. Mde Pr 288.
(Ref. al presente habitual). Beraren urak sendoak izan arren, loitutzen dira euria egindakoan ordu gitxi
barru. Izt C 88. Amabost edo ogei egun barru artuten dau gaztaiak kolore orija. Ur Dial 89 (It -en barrenean,
Dv -ik barnean, Ip -en bürüko). Txori orrek kantatu ezkero, iru egun barru eudiya egiten du beti. Sor Bar 18.
Kanpoko errietatik Arranondora datorren etxadiak an dauka bere izengaistoa ogetalau ordu barru. Ag Kr 28s.
Alaxe, naiz euri aundiak izan, ordu gutxi barru, len bezin legor, egarri ta elkor gelditzen dira. Munita 20.
Iru-lau pausu barru, ia zutik be egon ezin zan txakur argal-argal bat aurkitu eben. Bilbao IpuiB 48.
Durante, en el periodo de. Berreun [azeri] baño geijago artu ditu urte bete barru, ta batzuk ementxe geure
ataijan. Mg PAb 155. Orain larogei ta bi urte, "Landlors" zeritzen lur-nagusi aundiek baserri guztiak
purrukatzea erabaki zuten, Eringo erria errezago ezereztu zedin. Amar urte barru, era ortan, berreun ta larogei
ta bi milla baserri txautu zituzten. Ldi IL 167.
2. (Tras gen.). En el interior de. Aintxe ziñean / Indar-Aitaren ames eta arno, / itxas-gelgaitzen uin gogorrak
/ are ta arkaitzen barru bilduta / ibai-uberkak / ur-ariñentzat edegi zitun solas unean. "Encarcelando entre rocas
y arenas las rebeldes olas de inquietos mares". Gand Elorri 134.
3. "Barne, barru, inclus" H. v. barne (II, 1).
III (Adv.). Profundamente, dentro. Bazter guztietara dago zabaldurik, / Aiñ barru sarturik, erruak botarik,
/ Susterrak arturik, / Zokorik gordienak daukaz billaturik. AB AmaE 350. Naien dan eraz / maita det beraz /
axon darion belarra; / onen bidez ain / barru det orain / idarokizko txingarra. EA OlBe 70.
IV (Adj.). Interior. Zail ta samur, biguñ ta gogorrak, ezadetsu ta elkor, azal ta mami, barru ta bazter, guzti
guztiak dira Probinzia onetako lurrak, bakotxak bere gaiean, gizonari serbitzo andiak egiten diozkatenak. Izt C
25. T'euria. / T'ozkirri ta argia / itogin-zarata / saltari ta alaia, / klaustroko patio / barru ta gordean. 'Interior'.
Gand Elorri 68.
Profundo. Barnera so-dagit: gabeko itzal-antzo, / lexa barru ontan ezin dagit zantzo. "Yazgo en una
profunda caverna". Laux BBa 2.
V (Como primer miembro de compuestos). (Con el sentido de 'interior', etc.). Zeinbat arimazko ondasun ta
grazia ni bereganduteko! Zeinbat dei, ate-joka, barru-kisketak [sic, seguramente por -kisketada] eta argi, ni
irazartuteko! Añ EL 1 56. Batezere zure maitetasunaren uztarpe gozoan ni eukitzeko barru-itz eta biyotz-ukitzeak.
Elizondo KristPE 147 (ap. DRA). Barru-muñeko gauean, / su itzalitzako zârra gar gorri / dabil da biur-naiean.
"En la noche de mi profundo centro". Ldi BB 146. Gero amilduko banaiz ere / txapalda loretsu baten / babesa
orain arki detanez / nere barru jairik onen! EA OlBe 108. Kanta: doai zerutarra, / barru-pozaren aparra! SMitx
Aranz 188. Iñigo ikusi zuteneko alañoko barru eragiña izan bai zuten, Ines Paskualek erantzun zion baietz bada.
Manzi GPatroi 54 (ap. DRA). Gabaz eta iretargitan, / billoix, zauriz dardar, aulik, / egarri ta barru-nekez. Gand
Elorri 97. Abots, / abots apal, abots bakun. / Arantzazuk nigan sortu dituan / dar-dar eta barru-ikaraen ots. Ib.
21. Baiña, barru-miña, asarrea, mukertasuna ta iguiña da aren gaurko makalaldia. Erkiag BatB 141. Arek bai
azaltzen ditula ederki arimaren barru-oarpen, zauskada ta zirrara esangaitzak! Onaind in Gazt MusIx 150. --Eta
asiko banintza, asi... estuasunen bat aixa sortuko nizuke. --Asi, asi! Orrelako barru-ikara-gose bainazu. NEtx
LBB 111.
- AZAL ETA BARRU. v. azal.
- BARRUA (EDUKI) BEHAR DA. "Barrua bia da..., hace falta entrañas. Barrua bia da mataderuan lan
eitteko" Elexp Berg. "Andria ildda aldamenian da bera lo trankil. Barrua bia da ortarako" " Ib. "Barrua euki
bia da ere bai" Ib.
- BARRUAGOAN. (Tras tema nominal nudo). Más adentro (de). Jo arantz, jo onantz, eta geroago ta baso
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
134

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barruagoan aurkituten dira. Bilbao IpuiB 213.
- BARRUAGOTIK. a) Más desde dentro (de). Atsakabez inguraturik gagozanian da, nos sarrijago, eta bijotz
barrubagotik esan biar dogun. Astar II 256.
b) Más profundamente. "Barruagotik [ikertu, erakutsi] (G-azp)" Gte Erd 269. Beste ezer baño len eskatzen
dugu Jaungoikoaren izena santifikatua izatea, gure ondasun eta irabazi guziak baño barruagotik nai izan bear
dugulako Jaungoikoaren gorapidea. Inza Azalp 134.
- BARRUAK AGINDU. Dictar la conciencia; salir de dentro, sentir el impulso interior de. "Barruak ezteust
aginduten (agintzen, aginketan) (V), no me permite la conciencia" A EY III 263. "Barruak ez dit agintzen (Gazp)"
Gte Erd 139. v. BARRENAK AGINDU. --Manuelentzat ez naiz izango. --Zer dion, neska? --Barruak
eztit agintzen. Ag G 271. Euskaldunoi, lendik egositako esaerak guztiok berdin esatea, eztigu barruak agintzen.
NEtx Nola 50. Barruak aginduta. (Tít.). Erkiag Arran 93. Iainkoen iopu baikera, ezin Iainkoari eskua kendu, sen
aundiz barruak agintzen zionez. Zait Plat 101. Bestaldez, barruak agintzen zion iakin-naia. Ib. 104. Barruak
etzion agintzen an galdetu gabe gelditzerik. Ib. 90. Aiek orduan esan zituztenak berritzerik, barruak etzidak
agintzen. Ataño TxanKan 156.
Platonek ezpaitzuen gizonak ain gaizto izan zitezkeanik uste, ta geiegikeririk egin zezaketeanik: orrelako
itsusikeriarik zatekeanik etzion barruak agintzen. Zait Plat 12.
- BARRUAK HARTU. "Barruk artu, impresionarse mucho" Etxabu Ond.
- BARRUAK ESKATU. Salir de dentro, dictar el corazón; sentir el impulso de. Arek ostendutakoan, Batxik
etxeratu bere nai eban, ez bere bai. Baeteekian berak barruak zer eskatuten eutsan? A BGuzur 145. Joanesek,
emaztearen esanei entzungor egiñaz, mutikoen atarrapuzka ta iskanbilla ikustegatik, edo barruak eskatzen
ziolako, beti parrez, atzera ta aurrera, ezker eskui botatzen zizkaten txanponak. Ag G 73. Atarira naiko dezu;
landara, basora ta mendira joango zera. Ori eskatzen dizute barruak eta birikak; biotzak ere bai. Munita 15.
"Barruak eztuzte eskatuten (V-arr)" Gte Erd 139.
- BARRUAK JAN. Reconcomerse. Biak ibilli ziran gero batera, erramuetea galdu zanean, gertau zan
arrigarritasuna siñistu ezinda, buruak makurturik, barruak jaten, iñoiz baño erreago ta zitalago, euren beaztun
mingotxak norbaiti arpegira jaurti naian da zeñi jaurti ezin jakinda. Ag Kr 169. Egunik egun, iraganiko aste
batzuetan, barruak jaten erabillen susmo zitala, beaztun mingotsez erreta jarten eban ezpaia. Erkiag Arran 124.
- BARRUAN (V-gip; Lar, Añ (V), A). Ref.: Etxba Eib; Holmer ApuntV; Gte Erd 42. a) Dentro, en el interior.
"Dentro, estar o poner" Lar y Añ. "Interiormente" Lar. "[En Azpeitia dicen] barruan" Lar Cor 301. "Barruan
dago, está dentro, en el interior" A. "Eurixagaitik barruan izan biar izan dira gaurko dantzak" Etxba Eib.
"Barruan egoteko sasoia dao (V-arr)" Gte Erd 42. Zeren [Salbatierra] jarri da / guzia destruidurik. / Ez da
geratu / barruan etse galantik. Lazarraga 1202r. Elexa santa debota bat da / monesterio barria [...]. / Egiten
dabe utra santaro / barruan penitenzia. Ib. (B) 1198vb. --Nolan iustifikatzen gaituez? --Emaiten deuskuela
barruan arimako grazia, señale atetikoakaz. Cap 60. Gero batek jaten dau [sagarra] / sospetxa bagarik /
pensaurik ez daukala / barruban dañurik. DurPl 97. Ordea Sugea barruan, ta deadarrez konzienzian Aingerua.
Mg CC 117. Arkiturik arantza sartua, atera zion poliki, ta gero garbitu ere ziozkan barruan andituarekin egin
ziran ur ustelak. VMg 41. Sarauba, esaten da emen, dala andi etxe baten gizon eta emakume naaste gabaz
egiten dabeen dantzia ta olgeetia, etxeko ta kanpoko, eureetariko edozein barruban sartuten diriala. fB Olg 115.
Goranzkuak emoten deutsu, eta barruban daukazun guztija botetako larrijak. Astar II 146. Buztin lurrak ez
deutsa itxiten urari barruban sartuten. Ur Dial 44 (It barrena, Dv barnera, Ip barna). Barruan zegoala eta
kanpoko ateak ere itxita. Aran SIgn 68. Aretx bat birrintzen dau [tximisteak] / Sarturik barruan. AB AmaE 340.
Baina ezeban ikusi / barruan txoririk. Azc PB 143. Kanpotik ezer erakutsi ezarren, barruan erabilten dabe
gogoa ta maitetasuna. Ag AL 38. Txalupa bakotxak erabilteko barruan arri asko. Echta Jos 117. Bañan
siñismen gauzetan etzaigu bildur apurrik iñola geldittu bear barruan. Inza Azalp 25. Bein esateko, munduko
mixeri guztia barruan eukon, eztakit berez, ala abadegoa zala bide batuta. "Toda la laceria del mundo estaba
encerrada en éste". Or Tormes 37. Seindunai igarkizuna esaten eutsen semea ala alabea ete eben barruan. Ib.
15. Zuk, "Dunixi", barruan alako idazle yatorra daramazun orrek. Ldi IL 89. Beste bazpatz bat sortu ta irasi nai
izan eben Suizan, Lenin eta Trotsky barruan zirala. Eguzk GizAuz 70. Ara! Idikita zeukanagu okulluko atea.
Norbait ba zebillen barruan. TAg Uzt 30. Guk, besteri bizia arintzeko, barruan ito bear izaten ditugu naigabeak.
NEtx Antz 126. Agiri dan zulotik [arbolera] sartuta, lau gizon egoten dira batera, barruan. Munita 50. Barruan
zeraman gizonkeriak erasotzea agindu zion eta bai zoritxarrez eraso ere. Etxde JJ 14. Aterik ez zedukan delako
etxolak, eta aitzinera heltzean ikusi zuen Theresa barruan. Mde HaurB 43. Zure ezpanetan egia dager, / barruan
ez gorrotorik. BEnb NereA 97. Euren arrotasuntxoa barruen gorde eziñik. Akes Ipiñ 16. Aziak landarea barruan
daukan bezala. Vill Jaink 72. Balkoira agertu dira ta an ikurrin gorria ezarri dabe. Barruan, tirotsak entzun
dira. Erkiag BatB 146. Maixu bi auek azaldu dute / barruan daukaten zaña. Uzt Noiz 50. Nik barruan utzi
zakurrak eta kanpoan ziren! Mattin 48.
v. tbn. JJMg BasEsc 99. Urruz Zer 78. Arrantz 36. EusJok 121. Jaukol Biozk 30. Lab EEguna 103. Kk Ab II 119.
Otx 21. Lek EunD 14. JMB ELG 81. Laux AB 62. Zait Sof 49. SMitx Aranz 183. Bilbao IpuiB 171. SM Zirik
110. Ugalde Iltz 18. Gand Elorri 69. Osk Kurl 77. Alzola Atalak 76. Etxba Ibilt 486. Berron Kijote 202.
"Barruen, a bordo" Ort Voc. Cf. BARRUKO GIZON.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
135

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
"Barruan egon, izan, ibilli, estar retirado, no salir de casa por enfermo. Urlia, aspaldian barruan dogu, barruti
dogu" DRA.
En la cárcel. Baiña irugarrena, aborik eskura ezagutzeko zoritxarra izan dau; eta espetxean dago, barruan,
morroillope atxilloturik. Erkiag BatB 192.
(Decir, etc.) para sí. Esanaz bere kautan ixillik barruan / Petraren berbak zeintzuk eukazan goguan. AB
AmaE 297.
(Tras gen.). "Gizonen barruan [bi indar dira] (G-azp)" Gte Erd 41. Sartu geure barruban ta gomutau astiro
zein maite gaituban Jesu Kristok. CrIc 138. Azala bera dago beste azaltxu meiago baten barruban. Mg PAb 85.
Angeruak eurak ikaraz humildurik badagoz Zure Anditasunen aurrean; zelan elduko nas bekatari andi au, Zeuri
ostatu emoten nire barruan? Añ EL 1 156s. --Zein dira nagitasunetik jaio oi diran pekatuak? --[...] Gure
salbaziorako erreprensio justuak edo abiso onak ematen diguenaen kontra gere barruan aserratzea eta aen
iguia edukitzea. Gco II 74s. Sartu zan [Luzifer] suge baten barruban. JJMg BasEsc 33. Zure beian, zure
inguruan, zure barruan, eta zure gorputzeko zati, ta zentzun guztijetan. Ur MarIl 70. Ardiz janzita datorkizute,
baña beren barruan otso amorratuak dira. Lard 385. Aiturik era berean bere barruan esaten ziotela: Ots eiozu,
ots eiozu. 'Que interiormente le decían'. Aran SIgn 32. Andra Josepak eregi zituan [kutxa] aietako iru edo lau eta
erakutsi ziozkan Patxiri aien barruan zeuden urrezko eta zillarrezko gauza ederrak. Apaol 39s. Gorputza lo
badago, / arimea orduan / isil dago ta pozik / gorputzan barruan. Azc PB 335. Txalupa baten barruen lo egin
neuen. A BGuzur 141. Gau baltzaren barruan ikaragarrizko ziamarrak egiñaz. Ib. 89. Arima barruan gorderik
gurari andi bi ditut. Ag AL 121. Norbera bere barruan donga eta txarra izanik, kanpotik eta azaletik ontzat
agertutea. Itz Azald 111. Zergaitik geure barruan gu sartu baga, eta geure bizitzearen ganean denporaren baten
guk gogoratu baga, ezin gomuta geintekez pekatu guztiakaz. Ib. 138. Batzuk baso zugaztitsuen barruan, beste
batzuk mendien egaletan. Ag Kr 6. Jonas nola egon baizan arraiaren barruan iru gau-egunez. Inza Azalp 50.
Zeñi bururatujko zitzaion seaska arren barruan, aur-azpian begiratzea? Muj PAm 64. Danbor orretxen barruan
ziak Peru-Fermin zaarraren anima. Mok 11. O Jesus ona, entzun zaidazu. / Zure zaurien barruan, gorde nazazu.
ArgiDL 50. Untzitikan jausirik bein Andres Maidana, / Ordu biyan uraren barruan on zana. Enb 80. Zer egitten
diñarduk otzara orren barruban. Otx 139. Munduko otsen barruban ezta zeure gentzik. Laux BBa 98. Onelan
lenengo enderritartekoari kurubioak kolkora bota bai'leutsezan lakoxe lazkea sortu zan aren barruan. Eguzk
GizAuz 68. Europa federal baten barruan, bere nortasuna, bere etnia jatortasuna begiratuko dituen Euskal
Herri batentzat borrokatu nai dugu. Mde Pr 40. Irlandara zaharraren berezgarri nagusienetarik bat da
adizkeraren barruan izenorde edo pronombre adizkizun baten infixatzea. Mde Pr 219. Biurkia ez dago emen
kopla biren artean, kopla baten barruan baizik. Lek SClar 128. Kaja baltz baten barruan. SM Zirik 12.
Konturatu eban, antza, Patxoren arpegitik bere barruan erabillan istu-larria. Bilbao IpuiB 50. Atx-zuloak
lamiñek egiñek ei-dire, eta euriekaz da eguraldi txarrakaz euren barruen sartute egoten ei zirean. Akes Ipiñ 28.
Sokrate bere barruan batuago, ta gai ugariagoak eta sakonagoak aditzen zituen nekerik bage. Zait Plat 88. Ta
zer [esango zien] lagunei?... Ta zer berari, bere barruan zamakian Xabale betiko abertzaleari? Ugalde Iltz 53.
Eta animaliekiko kontakizun eta istorio denak edo ia denak, erregla edo esplikazio onen barruan sartzen dira.
Vill Jaink 71. Gau baltzean, etxera biurtzerakoan, egundoko eztabaidea daroa bere barruan. Erkiag BatB 135.
Aien jantzi apain eta soin dotore oien barruan, anima ikusiko balitzake, ai zer ustel-usaia! MAtx Gazt 83. Ola
dabilla anima, beregandik erabat ateratzen da, eta bere buruz gaiñetik igorik, eta bere barruan eziñ egonik,
maitasun samurra dario. "No cabiendo en sí misma". Or ib. 42. Urre-koloreko marku eder baten barruan
idaztitxo bat. Alzola Atalak 63. Irurogei eta amabi ipoiñ dira liburuaren orrixen barruan. Etxba Ibilt 453. Ene
barruan sartu ote da / ortz-adarraren dirdira? Xa EzinB 77. Euskal perpausaren barruan. MEIG VI 142.
v. tbn. Astar II 202. AB AmaE 91. Urruz Urz 52. Jaukol Biozk 35. Kk Ab II 113. EA OlBe 56. JAIraz Bizia 126.
Etxde AlosT 28. Anab Aprika 13. Akes Ipiñ 28. Gand Elorri 32. And AUzta 97. NEtx LBB 14. Uzt Sas 163.
Berron Kijote 192.
(Decir, etc.) para sí. "Neure barruen [esan] (V-arr)" Gte Erd 43. Dinuela euren barruban: oraindio
denporia dago. Astar II 201. Eta nik esan neban neuronen barruan: / Esperantzak engañau oi gaitu munduan.
AB AmaE 222. Nik baiño obeki daki onek legeen berri, esan zuen bere barruan Alper-andik. Urruz Urz 39.
(Tras tema nominal nudo). "Etxe barruan dago (G-azp)" Gte Erd 41. Aren aoko berba dulzea aditu neban
puntuan / Sentidu neban argi andi bat neure biotz barruan. Acto 327. Eleisa barruban. DurPl 104. Baña beti
sare barruban, katigu okasino dongeen grillubetan. Mg CO 143. Urrengo gabian topau eban Sakristaubak bere
gorputz enterrauba Sepultura ganian, ta sartu eban ostera lur barruban. Ib. 167. Eta Eliz barruan asko dira,
besteai barkatzen dienak, eta gaitzgillenzat barkazioa Jaungoikoari eskatzen ari diranak. Gco I 436. Esan bere
bear deutsazu, ea zeure etse barruan, edo zeure agindura badaukazu bekatu-laguna. Añ EL 2 148. Orioko
Erribarruan arkitzen da iturri bat, iru txorrotatik ur garbi gezagozo ona ematen dabela. Izt C 102. Ez dala
Gipuzkoan zaldi ta mando andien bearrik, España barruan bezala, lur gogorrak ondo irikirik bear bezala
landatzeko. Ib. 185. Eleazar eliz-barruan zegoanak, ateak idiki zituen. Lard 541. Erri barruan zazpireun soldadu
besterik ez bazegoan ere. Zab Gabon 94. Ibiltia armadan itxaso barruan. AB AmaE 96. Gaztañ-aiziak
dabiltzanian / Zipot-barruan borroka, / Indarra ditek ateratzean / puskatutzeko arroka. Urruz Urz 35. Zeuen
Amak itxita / ez urrun igasi, / ta errian edo urrean / ogia irabazi: / ta ondo biziko zaree / zintzoak izanik, / sei
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
136

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
legoa-barruan / gurasoakanik. Azc PB 321. Nunbaist gabetan eztakidala / sartu iat ago-barruan / gauza bizia.
Ib. 349. Erromako Eleiza barruan al zala salbetea. Itz Azald 47. [Itsaski amorratuak] sartu zituan, azkenean,
alzituan guztiak ainbeste illoi dauzkazan itxasoaren kolko barruan. Ag Kr 197. An egozan, nonbaiten, lenago
antziñatxu joandako lagunok, azur utsetan, ondar barruan estaldurik. Ib. 199. Matamoros eritxon uria, egoan
urruntxo, ibai luze baten, leor barruan. Echta Jos 186. Ezin ditezke uri barruan ondo bizi. Ag G 373. --
Ontzurrea juan uan. --Baña Donosti barruan egongo da oraindik. Urruz Zer 114. Jaurti eban santso [sic] bat,
iru killometroen inguru-barruan entzun ixan ixango zana. Kk Ab I 105. Bale-barruan egon nintzan-da. Or
Tormes 59. Bakixu X izpien bitartez gorputz-barruan dagoan edozer ikusi al izaten dala gaur egun. Kk Ab II
133. Entzun zan zarata bakan bat etxe-barruan. Ib. 87. Bere muga-barruan diran ondasun guztien jabe langillebatza
egingo da. Eguzk GizAuz 43. Alogerekoak ezeze ugazaba ta aberatsak be gizartekeriaren sare barruan
sartzeko asmoz. Ib. 78. Orra non ager egatan Ama / kartzela-barruan. SMitx Aranz 224. Orduan eragiten dituen
fenomenuak bitariko dira. Batzu haren gogo-barruan baizik ez dira gertatzen. Mde Pr 320. Ate-barruan
zegoelarik oraindik baina kanporako bidea bet-betan hartzeko gertu. Mde HaurB 81. Teologia izan ezik, beste
eledergai guztiak agertu, aztertu, ikertu eta azaldu ta adirazi oi dira euren lau orma barruan. Erkiag Arran 134.
Bata kajoi barruan, eta bestia kanpoaldian jentiari diarka. SM Zirik 45. Donosti barruan ere egin ziran tiroteo
latzak. Salav 52. Lurrean pasa ditu / urteak larogei, / ta Konbentu barruan, / berrogetamasei. NEtx LBB 309.
Liburu onetan dijoazen gertaera nagusi guztiak, gure baserri bateko sendi-barruan egositako bizi larrien
pausoak dituk. Ib. 13. Nere ezkontza lege-barruan sartzea galazten zuana zerura eraman du. Ib. 75. Egun
guztian fabrika barruan. Alzola Atalak 88. Eta aiñ sarturik itxatxi zitzaion irudimen-barruan, egitazkoa zala
iñondik ere uste-ametsezko katramilla ura guzia. Berron Kijote 35. Sudur hotsetan, silaba bukaeran, hitz
barruan nahiz azkenean. MIH 98. Egiazko burruka, gizon baten arima barruan gertatzen da. MEIG I 124.
v. tbn. JJMg BasEsc 88. Astar II 92. A Ardi 84. Mok 20. Altuna 101. Jaukol Biozk 61. Enb 49. Otx 86. Lek
EunD 47. Laux AB 68. Zait Sof 51. Etxde JJ 191. Bilbao IpuiB 51. BEnb NereA 99. Akes Ipiñ 17. Anab Aprika
90. And AUzta 94. Vill Jaink 35. MAtx Gazt 28. Uzt Sas 163.
(Tras inesivo o adv. de lugar). Dentro de, en el interior de. (En algunos ejemplos hay cierto grado de
inseguridad para distinguirlo del que funciona como mera aposición de otro inesivo; asimismo podría darse
algún caso de ambigüedad entre inesivo y genitivo en el sintagma nominal que le precede). Bai agirira atera
dituzunak, ta bai zeure bijotzian barruban ezkutauta [...] euki dituzunak. fB Ic II 234. Leoiak eta artzak bein
aurkitu eben / mendian barruan arditxu galdu bat. Zav Fab RIEV 1907, 541. Jaungoikoak daki an barruan zer
igaroko jakon Mañasiri. Ag Kr 75. Mari Jesusen biotzeko ateak, itxitta egozan, da orainddiño, iñor ezin sartu
zeittekean an barruan. Echta Jos 111. Ur asko ebillen txalupan barruan. Ib. 252. Josetxok, uretan barruan
ibillita egoan lez, erantzi ebazan soñekoak. Ib. 59. Zetan ete-diñardube or barruban orrek zoruok? Kk Ab I 146.
Nik aboan barruan sartzen neban. Or Tormes 17. Tormes ibaian barruan yaio nintzan. Ib. 7. Arrañak uretan
barruban egitten zittubezan zurizgora ta dirdiren adi urmael karel ganian jezarritta egualarik. Otx 133.
Zerraldoan barruan bost akeita-zamak sartuko dizkiagu. Etxde JJ 47. Uretan barruan izan ezik, eguerdiko ordu
artan, leku obea egoan itzalpean baiño ere, etxebarruan. Erkiag Arran 28. Filosofian barruan dago / sakondu
ezin dan arima. BEnb NereA 224. Dan, dan, dan, pozez jo daigun, bada, / dan, dan, Belengo atia, / antxe
barruan daukagulako / munduko Salbagillia. Ib. 61.
(Tras gen. o tema nominal nudo). Durante, en el intervalo de. "Aste barruan etorriko da (=aste honen barruan)
(V-arr, G-azp)" Gte Erd 41. Bein ondo konfesadu ezkero urte barruban, pekatu mortalian jausten bada, guztiz
ondo litzateke bertatik konfesetia. Astar II 219. Agindu au bete edo kunplietako komulgadu biar da Erramuko
Domekatik, eta urrengo amabost egunen barruban, [...]. Amabost egun oneen barruban komulgetan eztanak,
bere erruz edo kulpaz bada, pekatu mortal egingo dau. Ib. 228. Begira izan ez lezakean Gipuzkoak bere
mugapean Erri bat bakarra ere, bi milla ta eun zekor jaiotzen zaiozkana urte barruan. Izt C 173s. Emonik
daukaz egun bakotxerako irureun eguneko parkamen edo induljenzijaak, eta ill guztijaren barruban induljenzija
plenarija. Ur MarIl 7. Eziñ ordea bazitezkean an gelditu, edo urte-barruan Veneciatik irten. 'O dentro del año
salir de Venecia'. Aran SIgn 74. Eztakik zer igaro dan amabost egun onen barruan, Gizaburuagako baserri-etxe
baten? A BeinB 74. Zortzi egunetik zortzi egunera konfesetako oitura ona daukenak, irabazi al leikeezala, aste
barruan dagozan parkamen guztiak. Itz Azald 150. I lotzen azala diru ori osuan nire eskubetara bigurtzeko amar
urteko epe-barruban. Kk Ab I 78. Estaduak urdalla andia, ori aseteko asko bear, eta lurrak ekarren zitu guztia
berea zala esan eban, eta baserritarrai urte barruan biziteko ta barriro ereiteko beste itxita, enparau guztia
kendu eutsen. Eguzk GizAuz 131. Urte barruan bakotxak alogeretan jaso dauan kopuruaren neurriz. Ib. 153.
Gaubijili-barruan txastatu bear da. SMitx Aranz 163. Aitak emandako epearen barruan ezkondu zen
Madalenekin. Etxde JJ 98. Neuk ere, zure amaren eriotz-aurrez ikusi nuan; baita Arrasate kixkali zuten astebarruan
ere. NEtx Antz 12. Ez du jaten ilargirik / zapoak potzuan, / dagoenean kantari / gau barruan. Azurm
HitzB 62. Hamairu heriotza / urtebeten barruen / neskatxa bat motibo / nola egin nituen. Balad 225. Ez dago
ikusi besterik nolako liburu-pila bildu duen hilabete gutxiren barruan. MEIG III 94.
"Hiru egunen barruan [jaio ziren] (V-arr-gip, G-azp)" Gte Erd 11.
b) (V-gip, G-azp; Lar). (Tras gen.). Dentro de, al cabo de. "Dentro de pocos días, egun gitxiren barruan, epean,
buruan" Lar. "Bi urten barruan (G-azp), ordu gutxiren barruan biak il ziran (G-azp), ordu lauren barruan (V-
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
137

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
gip)" Gte Erd 41. Baña denpora gitxiren barruban, isten deutsee konfesetiari. Mg CO 274. Gaur leku beetuan
dagoana, egon diteke egun gutxiren barruan goraturik. VMg 32. Beia ikusi det Donostiako baserri Amara
deitzen zaion etxean, sei pitxarra ta erdi ezne ematen ogei ta lau orduren barruan. Izt C 246. Laurogei legua
bide igarorik berrogei ta amasei orduren barruan. Ib. 203. Amasa oni, bada, agindu zion, Judako soldadu
guziak iru egunen barruan bilduta, bera aien buru jarri zedilla. Lard 203. Gauza guziak biderako zuzenduta,
illabeteren barruan Festok San Pablo beste preso batzuekin Erromara itsasoz bialdu zuen. Ib. 528. Erromarrak
dorre batzuetan sartu bearra izan zuten; baña egun gitxiren barruan zer-jana aitu zitzaielako, menderatu ziran.
Ib. 539. Amabost egunen barruan iñok baiño ezaungeiago egin ebazan. A BGuzur 114. Egunak aurrera joazan;
illebete ta erdiren barruan etorriko zan bere itxas-ontzia, ta egittu bear eban atzera edo aurrera. Echta Jos 228.
Lengo batian ikusi degu / joko polita Arruan: / egurra zeñek geigo ebaki / bi ordubeten barruan. EusJok 121.
Etorri ona Bilbao aldera, ta aurreztu dirua ta urte batzuen barruan zeuben etxetik urrin barik diru moltso
politaren jabe ixango zarie. Kk Ab II 132. Bost minuturen barruan, zeru guztia odei baltzez estalduta egoan.
Bilbao IpuiB 102. Egon zaittez ziur pekatarixa ogetalau orduren barruan bizirik ez litzakiana izango. Etxba Ibilt
481.
(V-arr-gip; Añ). (Tras sintagma nominal en caso absoluto). "Urte bete barruan bukatu zen (V-arr-gip)" Gte
Erd 41. Denpora gitxi barruan ikasiko dau errosarioa ondo errezetan. Urqz 22. Juan baño lenago / itza eman
zirala, / denbora gutxi barrun / etorriko zala. Bil 139. Ereje kalbinista prestu-ez ark laga zuan Guadalupeko
elizatxoa txit ondatua, tellaturik gabe, [...]; alabaña, bertako jendeak tellatua ezarri zion urte barruan, neguko
euri jasakin lurra jo ez zezan. Zab Gabon 98. Nok esan deutsu zuri, zure isiltasun ori eta zure bildur uts eta
alperriko ori ez dituzala ondo pagauko denpora gitxi barruan. Itz Azald 163. Iru illabete barruan dausku /
euskera ederto ikasi. Enb 136. Piarresek ogei bete. Beste bi illabete barruan gudaritzara joan bear du. Etxde JJ
54.
c) Al alcance de. "Arri-barruan dago, está a tiro de piedra (V-ger)" A EY III 342. Nik emendik iru leguan
dabilen basusoa begi-barruan artu badagit, zist!, yaurti gezi txiki zorrotz bat eta laster lur jo eragingo ddautsat.
(V-m). "Si alcanzo con mi vista". A EY II 323s.
- BARRUAN HARTU. a) Captar. Politikan, ordea, baipen edo afirmazio zeatzak, baipen larriak eskatzen
dira. Orregatik barruan politikak artzen du ain yende gutxi. Ldi IL 144.
b) Acoger. Gabon-gaba da gaur, ta ama zanaren izenean barruan artzen degu gau ontan datorren eskekoa.
NEtx Antz 86. Edota uretan galdu dan untzi gizonak [zer gura dau besterik], potin oskil batek bada ere, leen bai
leen barruan artu dagian baiño. Erkiag Arran 99.
c) Incluir, abarcar. Ipiñeko eleix-barrutiek auxe inguru au egiten dau: Ubideko eleiz barrutien asi, eta
Zadorrako urek datozen lekuti Beobide-auzuneraiño yoten dau; Beobide-auzune au barruan artu ta bidez-bide
Agarre auzora. Akes Ipiñ 17. Han ari da ahaleginean besarkatzen era bihurtutako hutsunearen hondar mehar
hori, barruan hartzen duenaren alderantzi gertatuaz. MEIG IX 127 (en colab. con NEtx).
- BARRUAN-BARRUAN. Intens. de barruan. v. BARRU-BARRUAN. Barruan barruan zerbait pentsauten
asi zan Nikanor. Erkiag BatB 62.
- BARRUAN BARRUKOAK. a) "Barruan barrukoak, cerremos las puertas [...] (V-m)" A EY III 328. "Barrunbarrukuk.
Cuando se cierra la puerta para que no entre quien no se quiere que entre, se dice esto" Etxabu Ond.
Eliz-jaia bukatuta bereala, barruan barrukoak utzirik, besteak zelaira erten ziran, erlauntza bezela
zunburruntsu, bakoitza bere usteak ematen. Ag G 343.
b) Ezta gero edozelangoa bart arratsean zure Aitak emon eustan zartadea. Ta alan bere enintzan aserratu,
kanpotik, barruan barrukoak izanarren [='por dentro ocurría algo muy distinto']. Ag AL 40.
- BARRUANGO. De dentro. v. BARRUKO. Ganboarrok su emaitean / asi dira, ta onegaz urten daude
beralan / Oñeztar barruangoak / Zein erre ez zitezan. (Cantar de la quema de Mondragón). TAV 3.1.7.
- BARRU-BARRUAN. Intens. de barruan. Badakit eurakgaitik daukagula euskaldun guztiok biotz gaixoa
barru-barruan minberaturik. Ag AL 19. Dana zan aiñ, aiñ, eztakit nik zelan esan bere, barru-barruan gozotasun
andi bat emoten ebana. Ib. 39. Biotzaren barru-barruan daukat neure erriko neskatilla bat. Echta Jos 323. Zelan
eukan Martin ondo ezkutata an barru-barruan. Ib. 129. Arpegiz estuba, sudurra luze ta makotuba, begijak
txikijak eta barru-barruban sartubak. Kk Ab I 30. Ongi izango zaizu oarkai oek zure barru-barruan sartzea.
ArgiDL 32. Josi nere biotz barru-barruan Jaungoikoaganako beldur santua. Ib. 122. Gogoz udan ta neguban, /
bijotzan barru, barruban. Enb 39. Bala indartsua bai'litzan, zital, mingarri zaztatu yakon barru-barruan. Erkiag
Arran 151. Iru bazter dira munduan Nikanor-eri barru-barruan kirrisk-eragiten deutsenak. Erkiag BatB 192.
Olan jokatuten badozue, zintzo-zintzoak bazarie, beti eukiko zaitue amatxuk bere biotz barru-barruan. Bilbao
IpuiB 264. Barru-barruan minduta. Etxba Ibilt 479.
(Decir, etc.) para sí. Esanaz bere artean, barru-barruan, da ixill-ixillik: orixe bai dala gizon bat ona, ta
ederra. Ag AL 53.
- BARRU-BARRUKO. Intens. de barruko. Enplastu arin ta azalekuakaz osatu gura izatian barru barruko
gatxa. Mg CO 197. Bata [damu] barru barrukua, bijotzian gordia. Ib. 64. Bizkai barru barruko semia da bera.
Ib. VI. Euren barru-barruko guraria ikusi eragin deuste. Ag AL 161. Bere alaba kutunaren ontasun barrubarrukoak
erakutsi nairik. Ib. 125.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
138

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
"Barru-barrukoak, íntimos, muy familiares" A. Azurtsuak izanarren, mamiña esten iake adiskide barru
barrukoai. A Ezale 1897, 140n. Ezkutiztxo bat bidali bezaio berorrek, Don Adrian, barru-barruko adiskide duen
ezkero. A Ardi 77. Iztakun maitagarri ta irudi ederreko bi notin barru-barruko ta sarri-sarritako alkartasunetan
lotu diran berri ba-dezu. "Relaciones muy íntimas". Zink Crit 50.
- BARRU-BARRURA. Intens. de barrura. Naigabea barru barrura sartu ezpazaio. Ag G 347. Mutil baten
irudia barru-barrura sartu. Erkiag Arran 60. Edo mutil apaiñen baten irudia ez al yan kolkoan barru-barrura
sartu? Ib. 109.
- BARRU-BARRURAINO. Intens. de barruraino. Bildur andijagua sartu yakon bere aragi ta azurren barrubarruraño.
Kk Ab I 47. Auek gauzen axala ikusten dute; Jaunak berriz gauzen muin barru-barruraño. Inza
Azalp 25. Barru-barruraño astindu nauten gertakizun ankerrak dirala-ta. Lab SuEm 214.
- BARRU-BARRUTIK. (Intens. de barrutik). a) De muy dentro. Mañasiren negarra egiazkoa zan, barru
barrutik berez etorkona. Ag Kr 158. Biotzaren barru-barrutik jatortan agur zintzoa. Echta Jos 6. Izakera, barru
barrutik zetorkion bizi-gudarako ausardia. Ag G 253. Itz au azken-deia bigarrenez esatean, zotina bezelako zer
bat erakori zitzaion barru-barrutik iztunari, entzule guztioi zauzkada andia eragin zigula. A Ardi 120.
Pillomenak bere barru-barrutik zotinka esaten zion Jesusi. NEtx LBB 140.
b) Profundamente. Ta izketan da izketan, apezpikoa, dukea ta gure aita, ezagutu eben alkar barru-barrutik,
eta alkarren lagun egin ziran. Ag AL 74. Batxi, barru-barrutik beiñik bein, ezekian iñok nor zan. A BGuzur 114.
Eta nere iritzi onen sendogarri, berriz, beste zer bat gañera, barru-barrutik ez bada ere, Kantaren gai ta
mamiari berari ederki dagokion beste zer bat. Lek SClar 116.
Sinceramente. Euskeriari gorroto eta / Gozau nai bere foruak, / Dirala uste dot barru barrutik / Auterestia
zoruak. AB AmaE 5. Seme yatorrari yagakonez, liburutxo onen egilleak barru-barrurik maite dau bere
auzotegia. A. Mararikua in Akes Ipiñ 3.
- BARRU-BARRUTIKO. Profundo, que viene de muy dentro. Au edatsita antzi bat egin zuen, zautalari
guztiak arritzeko antzi barru-barrutikoa. A Ardi 48.
- BARRUEK EMAN. "Barruak eztuzte emoten (V-arr)" Gte Erd 139. v. BARRUAK AGINDU.
- BARRU-ESTU. "Barru-estua (Vc), inquieto" A. Zitala gaur barru-estu edo pirriagaitik esan daroagu.
Ezale 1897, 87a.
- BARRU ETA KANPO. Por dentro y por fuera. Ekatxez aurkitzen dalako [ontzia] / Barru eta kanpo dana
josia. AB AmaE 382. Zure inguruak argitzen dizdiz / Urtziren zorun-eguzki, / Barru ta kanpo, lan eta jolas, /
Bakia zala nagusi. Enb 182.
- BARRU ETA KANPOKO. Interior y exterior. Barru ta kanpoko illuntasunean egon ziran gure gazte biak
elizan, ixill ixillik, zirkiñik egin bage. Ag Kr 26.
- BARRU ETA LANDA. Por dentro y por fuera. [Baseliza] ezta txikia baña barru ta landa ondo betea egoten
da guztia. Ag Kr 47.
- BARRU GALDUKO. Malvado. Gero iragarri zion, zein barru galdukoa eta biotz gaiztokoa zan. Lard 492.
- BARRU-GARBITZE. "Barru-garbitze, depuración de humores" Garate 2. a Cont RIEV 1933, 96.
- BARRU-GIRO. Mal tiempo, tiempo para quedarse en casa. "Barru giro da (G-azp)" Gte Erd 42.
- BARRU IZAN. "Pelotan fueraka jokatzen denean, berriro jokura sartzea. Kakaiñara noia ta berriro barru
danian abixaidazu" Elexp Berg.
- BARRUKO. a) Interior, de dentro. "Interior" e "intrínseco" Lar y Añ. "Amuradas, lados interiores del navío,
barrengo aldamenak, barruko alboak" Lar. "Túnica, barruko habitua" Añ. "Sonsacar, barrukoa atera" Ib. --
Norzuk dira biotz garbia daukenak? --Barruko pasio guztiak ilik daukezanak. Cap 84. Pekatutik urteteko biar
dirian laguntasunak, alan barruko nola agirikuak. CrIc 47. Ta gomutatu, gogoz, biotzez ta borondatezko bekatu
barrukoak. Añ EL 1 45. Zeruko bidean gogo biziarekin ibilten, barruko libertade santu eta pake gozo bat
gustatzen. Gco II 81. Modu bitakua izan leiteke begiraune edo erreberenzija au, barruko edo bijotzekua, eta
kanpotikua. Barruko edo bijotzekua da benetan ametia, estimetia, askotan eukitia bijotz osotik. Astar II 82. Aita
Asteteren liburutxutik atarea bizkaitar barrukuentzat. CatBus 1. Saulek, argitik illunera sartu zalako, etzuen iñor
ikusi; bai ordea barrukoak Saul. Lard 173. Izena imini leion / barruko gatxari. Azc PB 249. Irakiten bezela jarri
zan, ta barruko berotasunak arpegira erten zioten andreari. Ag G 264. Larunbatetan jaisten naiz Zabaletara,
nere emazte, seme, illoba ta bazterrak ikusiaz, barruko jantzi garbiak ipiñi ta tabakorri piska bat artzera. Ib. 6s.
[Elizaren] aberastasun auek bi motazkoak dira. Batzuek barrukoak eta besteak agirikoak. Barrukoak dira
Sakramentuetan irixten dan Jaunaren grazia edo esker ona, sinismena [...]. Inza Azalp 103. Ezin negokean
barruko agurioa azaldu gabe. Lab EEguna 106. Barre alaiak ezik, barruko malkuak. Laux BBa 44. Eskuak alkar
zartakatuz, atalasean gelditu ziranengana itzuli zan. Oek, ordea, etzezakeen ondo ikusi barrukorik, ainbestekoa
zan barrualdeko ke-lañoa. TAg Uzt 87. Barruko egon-eziña nabaitzen zaio. NEtx Antz 111. Aztertu dezaiegun
[koplai] barruko muña. Lek SClar 114. Gizonak, Theresari begira zegokiolarik, bere herri-minaren jaioterri
hura zekusan barruko begiekin. Mde HaurB 8. Eta barruko kezka hilgarriak zeragiola, gelatik atera zen
lasterka. Ib. 42. Maitetasuna! Gazte biotzen alkar-beratasuna, leengo ume-bizikerea aldaturik beste amesbizitza
ta izakera bat sortuazoten dauan barruko garra. Erkiag Arran 60. Barruko poza eta bakea, / or dau
aberastasuna, / ori lortzeko bearreko da / gizonen askatasuna. BEnb NereA 218. Gizonaren egintza barruko
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
139

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
naietatik sortzen baita zuzen-zuzenik. Vill Jaink 141. Aziak landarea barruan daukan bezala, eta [...] barruko
lege batek agindurik, landare ori argitara ematen duen bezalaxe. Ib. 72. Mutikoak, artean emakumeentzat itxirik
eukan leio barrukoan, argi-izpiak dizdizka nabaritu zituan. Erkiag BatB 57. Galtzak eratsi, --barrukorik ez
eukan-- eta lotsari-aldeko azpiko azala urraturik eukala ikusi eban bere begiz. Ib. 97. Goiz illun batean, barruko
aitu-eziñak zirala bitarteko, Toledoko karmeldar komentuan morroillo ipiñi zuten [Joan Gurutzekoa], ondo
zaindua. Onaind in Gazt MusIx 146. Barruko hormak ez dute islatzen. MEIG IX 127 (en colab. con NEtx).
v. tbn. Etxde JJ 151. SM Zirik 19. Gand Elorri 186. Etxba Ibilt 459.
(Como adj. pleno). Da jakiturija neurribaga berbera, eztago beretzat gauza ezkuturik, dakuzaz gure
bijotzeko bazterrik barrukuenak. Astar II 3. Oraingoa [burruka], berriz, barrukoagoa duzu; gogoa bere
izatearen zokorik barruko ta ixillenean bildu ta antxe daurkigu gudu bizian. Onaind in Gazt MusIx 148.
Íntimo, próximo. "Barruko (Vc), familiar" A. Errenderiko neska bat izan zun bere lagunetan barrukoena
bigarren urtean. TAg Uzt 56. Nori itandu orduan? Beste adiskide barrukoari, Madalen lagun zintzoari? Erkiag
Arran 63. Iñoiz ba zituan etxakide ta barruko, zorri zuri-baltzak, baiña aspaldian ori baiño garbitasun
aundiagoz bizi izan da. Erkiag BatB 115.
Sincero. Poz orren itxaropenetan, ar zazu nere agurrik barrukoena. NEtx LBB 82.
(Uso sust.). Ume umetatik sartu eben ikastetxe baten barruko (interno). A Ezale 1898, 10a.
(Uso sust.). Zuen zorigaitz orren aundiyan, / Barruko (participante) beti izatia, / Neretzat beinzat ez da
izango / Pozgarriya ere txikia. EE 1884, 343.
(Tras gen.). Ez daki konfesoriak nire barruko barri. Mg CO 234. Bere barruko aserrea kanpora ateratzen
badu hitz gaiztoak edo injuriak esanaz. Gco II 49. Dirautsa orduban Sugiaren barruko Diabrubak: Zegaitik
deritxazu galerazo deutsula Jangoikuak jaatia Arbola onen frutatik? JJMg BasEsc 33. Neska mutillai biai
deiturik aurrera, / Agertu eutsen bere barruko gogua. AB AmaE 421. Agur nire barruko bakea. A BeinB 42.
Alan Sakramentu onetan aldatu eta biurtuten da ogiaren barruko izatea Jesukristoren gorputzean. Itz Azald 165.
Demoninoa ezingo dala sartu iñoz gure ariman, guk geure guraz eta borondatez edegi eta zabalduten ez
badeutsaguz geure barruko ateak. Ib. 187. Josek eztu ezer erantzuten, baño bere barruko mintzoa badakit. Ag G
361. Zulatzen dautsoz bularra ta sabela, bere barruko errai guztiak atara ta zatitzen dautsoz. Kk Ab II 127. Igar
neban gixonen barruko zadorra. Laux BBa 100. Egun guzia besteren gaitzak sendatzen edo arintzen, eta bera
urtetik urtera bere barruko arantzaz minberago. NEtx Antz 79s. Askoz zuzenkiago erka edo gonbara ahal
dezakegu Euskararen problema Irlandararenekin, bai bi herrien historia politikoaren aldetik, bai bi hizkuntzen
barruko historiaren aldetik. Mde Pr 206. Han sartu du lapiko hauien barruko guztia. Osk Kurl 14. Ezin oitara
eraman norbere barruko lillura ta poza. Vill Jaink 161. Ona emen, labur, gure izkeraren barruko adieraztea, au
da, gramatikarena; baiña barrungo itzaren adierazte ortaz gaiñera, badute izkera guziek beren mintzoa edo
mihi-soiñua. "Expresión interior". Or in Gazt MusIx 14. Bere alabarekin zegoela, eman zion oni bere barruko
erabakiaren berri. NEtx LBB 68. Antzinatik kuxkurtua zegoen bere barruko eremu zakarren irudimen-mezu
ezkutua. MEIG IX 117 (en colab. con NEtx).
v. tbn. Lek SClar 109. Gand Elorri 51. Zait Plat 109.
Íntimo, próximo. Aldra bakotxian buru edo nagusija eukiteben, eta onen urrengo beste malla bat egiteben
bik edo iruk, bere barrukuaguak ziranak. Kk Ab I 116. Conderen semetzat artu ninduen nere adiskide maiteak;
ori gero lau urtetan elkarren barruko ginala. A Itzald II 73.
(Tras tema nominal nudo). Goitu dogu bene benetan etxe barruko errierten buru bakar au. Mg PAb 214.
Atoz orain nerekin Erri barruko Etxe aberats edo Jauregi eder batera, non bizi naizan nere era guzietara. VMg
12. Kale barruko dantzarijak ez dira segurubago geratuten eureen tanbolin egunetan, bestiak baino. fB Olg 73.
Alan, erriko jentiak gura balebee, kendu legijeez guztiz [dantzaak] eureen errikuak eta luur barrukuak. Ib. 153.
[Españaren izena] arkitzen dalarik argi ta garbi España barruko itzkuntz eder Euskarazkoan. Izt C 15. Probinzia
barruko Erri askotatik batutzen dira plaza agirikoetara gizonak millaka. Ib. 253. Leize-barruko arkaitzak. Arr
GB 78. Bere etxe-barruko bizitza. Zab Gabon 93. Zer iana, iakinbidea ta biotz-barruko atsegintasuna gura
nituke erri guztietan. Ag AL 46. Baserritarren artean, abarkadunen artean daude Euskalerri barruko
euskaldunik egiazkoenak. Ag G 96. Agots-lege batzuk itz barrukoak dira (vocabulares), besteak bi itzen artekoak
(perifrásticas). A Eusk 1919-1920 (I), 7. Itxaso-barruko koralak baño gorrijaguak ixaten dira nire larrosak.
Altuna 34. Gustiz asarre ibilli zirean etxe-inguruko ta etxe-barruko bazterrak aratuten. Kk Ab II 12. Kutxatilla
barruko txorija begi-itxi-edegi baten aienatu yaken. Otx 49. Erromes-sail beltza ari da kantetan / eliza-barruko
penitentziketan. SMitx Aranz 140. Meza-barruko jaunartze artan lortzen degu Juan ebanjelariaren Kalbarioko:
ecce mater tua. Ib. 171. Gogo-barruko gertariak. Mde Pr 321. Hegiaphaliaraiño urbiltzea eta bere orma
barruko bizilagunen berri ikastea. Etxde JJ 91. Kolko barruko poza gorde eziñik. Bilbao IpuiB 49. Etxe barruko
lanetan / abeslari bertsoetan / aberiak gobernetan. BEnb NereA 139. Lur-barruko hil-erriaren ixiltasun pixua.
Lasa Poem 96. Perpaus barruko hitzen joskeraraino. MEIG VI 41. Merkataritzarako eta itsasketarako jaio zen
hiria, izena bera du lekuko, inoizko portuaren ertzetan, lur barrukoen sar-irtenbide izan zedin. MEIG IX 40.
(Tras adv. de lugar con suf. -ko). Ia orko barruko ogi orreeri buelta emoten deutsazan. Bilbao IpuiB 214.
(Tras adv. de lugar sin suf. -ko). Jakin leike zer diñoen or barrukuok? Ag Kr 98. [Erritar] bat bakarra dago,
ta berori or barruko pozu sakon orretan. Bilbao IpuiB 218. Ormen neurriak, baratzeko etxetxu ospatsuaren ate-
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
140

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
leioak, an barruko armario ta gordailluak; erabat esan, lapurretan ganoraz egiteko zerzelada ta azbegiak.
Erkiag BarB 46.
(Temporal). "Urte barrukoak dira, son del mismo año (V)" A EY III 314. "Urte barrukoak dira (V-arr, Gazp),
bost egunen barrukoak dira (G-azp)" Gte Erd 76. Etxe edo familia bakoitzeko buruak illaren amarrean
artuko dezute urte barruko arkume mantxa gabeko bana. Lard 71. Komedia ere XVIIIgarren mendekoek ontzat
emango zuketena, egitekoak 24 ordu barrukoak baitira. MEIG I 163.
b) De dentro de, de al cabo de. Begira. Egin zagun kontu sei illabete barruko izparringi bat eskuetan degula.
Ldi IL 93.
- BARRUKO ALDE. Parte de dentro, interior. v. barrualde. Gu mauka-mauka ari ginan artean, barruko
aldean komentuko nagusi berastegiarra ta bestetxo bi bazkaltzen ari ziran. A Ardi 79s. Gizonaren eskuak [iztar]
heien gainean zabaltzen zirelarik eta barruko aldera eztiki oratzen zituztelarik. Mde HaurB 19. Uriaren barruko
alderantz joan da gero. Erkiag BatB 126. Etsaiak zai-zai egon bear zuan barruko aldetik iges irtetzeko. NEtx
LBB 173.
- BARRUKO ARROPA. Ropa interior. Bai soñekotarako ta bai barruko erropetarako, aukera aundia etorri
zait. NEtx Nola 16. Barruko erroparik etzuan ekarri. BasoM 147.
- BARRUKO ELASTIKO. "Camiseta interior. Barruko elastikua zikiña daukat" Elexp Berg.
- BARRUKO GIZON. "Barruko gixona, tripulante" (V-ger) Ort Voc. Lenengo joteagaz batera ipiñi eban
azpikoaz gora Sardinzarren txalopea, ta barruko gizonak, ur azalean alegiñak egiten oso mekotuta gero, ito egiñ
ziran. Ag Kr 208. Txo!... tire aurre trabenara ta esaidxok trabenerieri ur anpur bat omoteko, yarra baten,
barruko-gixonantzako dala-ta. Ort Oroig 21. Ontziari ibilpidea emon egioen barruko gizonak. Erkiag Arran 77.
- BARRUKO GONA. "La combinación. Oiñ iñok eztarabill barruko gonaik" Elexp Berg. "Oiñ barruko gonia
esaten dok, da len kámixia" Ib. Ez barruko gonarik / ez mirinakerik: / neure biotza daukat / naibagaz beterik.
Azc PB 176. Begiratu zazu gero nola dauzkan Malenek atorrak eta barruko gonak. Ag G 247.
- BARRUKO IKARA. "Barruko-ikaria, emoción, estremecimiento interior. Irakorri-geia barruko ikariagaz
amaittu neban" Etxba Eib.
- BARRUKO JANTZI. Prenda interior. v. barruko (2). Barruko jantzi garbiak ipiñi. Ag G 6. Malenek
barruko jantzi zuri garbiak oe gañean ipiñi. Ib. 136. Aulkitxuan barruko jantzi aldagarri bat. Erkiag BatB 106.
- BARRUKO LAGUN. "Barruko lagune, tripulante" (V-ger) Ort Voc. v. BARRUKO GIZON. Urrunguen,
anpurtxu bateitxik eze yoten dot soidxiegaz barruko lagun bet. Ort Oroig 18s.
- BARRUKO LEGORTASUN. "Barruko legortasuna (V-och), estreñimiento" A EY IV 227.
- BARRUKO NAHIEZ (V-gip). "Barruko-naieza, indisposición, malestar. Juan lanera eta barruko-naiezak artu
nau" Etxba Eib.
- BARRUKO SIKU (V-gip). "Barruko-sikua, estreñimiento. Barruko-sikuakin dabil aspaldi onetan" Etxba Eib.
- BARRUKO TRISTURA. "Barruko tristuria, larrigura, cuerpo triste. Juanek barruko tristuria kentzeko pare
bat kopa joteittu goizero" Elexp Berg. En Etxba Eib sólo aparece la acepción de "melancolía, desánimo".
Egun bi edo irura, botikarixo jauna aurkittu zan barruko tristuriakin, eta emaztiari eskatu zetsan janari on bat
gertau zeixola ogetik jaikitzen zanerako. Etxba Ibilt 473.
- BARRUKOZ KANPORA, BARRUKOAZ KANPORA. Al revés. Dedar egiten dozue, alakoak engañetan
dabela Konfesorea, deungaro konfesetan dala. Biurtu egizue orain barrukoaz kanpora soñekoa. Zegaitik auxe
berau eztozue zeurok gaitik uste izaten? Añ LoraS 33. Iruntzietara edo barrukoz kanpora ipiñi. A Txirrist 66.
- BARRURA (Lar, Añ (V)). a) Adentro, al interior. "Dentro, ir" Lar. Cf. barrura como part. s.v. barruratu.
Silverori ezer esan baga, sartu zan barrura. Lazarraga 1141vs. Atseginik sar ez dakidan / oi biotzeti barrura. Ib.
1146v. Pastoreak, ea, barrura sar zaitez, / Xaio dan Xaun onekin konsola zaitez. Acto 403. Guazan etxe
barrura. Mg PAb 165. Dator zugana, eta aurkituten dau zure bijotza alde guztijetatik zabalik, eta sarzen da
barrura nundik nai. Astar II 141. Ze uste izan eben ekusela Anibal Erromako ateetatik barrura sarzen. Ib. XII.
Poza sartu jat barrura. AB AmaE 23. Etorrenean Marin atera / etzan sartuten barrura etxera. Azc PB 158.
Kurutze bat egiñaz barrura sartu zan. A BeinB 93. Baiña Euskalerriak daukazan mugetatik barrura badator
iñor zematuaz edo zerbait kentzeko asmoetan. Ag AL 49. Sartu ziran iauregi atako atetik barrura. Ib. 100. Itzal
eta lotsa andiagaz irago bear da [Ostiya] ainbat lasterren eztarritik barrura. Itz Azald 159. Egi zaleak bagara
esan daigun egia: geu pozkor bagabiltz, ezta iñoren naigabea gure mingañetik barrura sartzen, geientsuetan. Ag
Kr 202. Olatu zaparrada asko sartuten zirean barrura, ta guztiak egozan oso bustita. Echta Jos 252. Entzuizu,
Doña Masima, obeto egingozu leio orretatik barrura joaten bazara. Ib. 66. Besteren bordatik arkuma bat atera
naiean zebillen Pernando. Kanpo-aldetik barrura eskua sartuta, isetsetik eltzen zion arkumari. Muj PAm 71.
Usain gozua sartu zan leiotik barrura. Altuna 47. Asi zan xerrairi ozka egiten, euren artean lukainka topauko
ebalakoan, eta barrura eldu zanean arbi otzak otzikara emon eutson. Or Tormes 27. Pintetako erabilteban urak
emondako lurruna sudur-zuluetatik gora juaten yakon barrura arnas-aixiaz naste, ta orrexek ekarteutson buruko
miña. Kk Ab II 20. Itxasgoibe edo nibelean, ogei ta amabi kilometro barrura eta zazpireun ta berrogei ta amar
kilometro itxas-ertzean azitzen omen dira [sekuoiak] Kalipornian. Munita 101. Alkarri bultzaka barrura bidean
asi ziren. Etxde JJ 150. Arantza, baltzerana zan, begi illunduna, barrura dei-egiten dakien begi zoragarrien
jaube. Erkiag Arran 26. Zatozte pixka batean barrura, oraindik badegu astia-ta. NEtx Antz 44. Bata,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
141

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
sukalderako bidea da, ta orrezaz gañera, ortik barrura dagoz etxeko logelarik onenak eta jantokia eta abar.
Erkiag BatB 133. An dezu, bere etsaiz betetako ardangelan, Jainko txiki bat bezela, tapa-tapa atetik barrura
sartzen. NEtx LBB 111. Eskatu zituen tijeretxuok / askatuteko jostura / sartu zituen tijeretxuok / bihotzetikan
barrura. Balad 141.
"Barrura sartu, encerrar, meterle a uno en la cárcel" Etxba Eib.
Amazazpi urtekin, maitagarria zegoen neskatxa, ta luzatu gabe, mutillen baten begietan sar zitekean oso
barrura. NEtx LBB 42.
"Patiñ ori barrure dao (V-arr)" Gte Erd 263.
(Tras gen.). Obiaren barrura aldian-maiz begiratzen zuen, baña ezer ikusten etzuen. Lard 468. Eta kolpe
izugarri bat deskargatu, eta esku hura moztu eta txaluparen barrura erori zan. Arr May 183. Jaunartu aurretik
pekatu txikien erdoia kentzea ongi da, zure barrura datorkizun Jaun-aundiari zor zaion begirapena gatik.
ArgiDL 43. Azkenean uraren barrura ito eta gero legorrean jan. JAIraz Bizia 42.
(Tras tema nominal nudo). "Etxe barrura sartu da (V-gip)" Gte Erd 41. "Berebil [...] barrura (V-arr) [...]
antomobil barrura sartu gera (G-azp)" Ib. 42. Orduban sartu zira Eleisa barrura. JJMg BasEsc 46. Ur au
bere irten lekuan guztiz da ioria, otza eta garbia, eta baldin gertatzen bada Erribarrura ekartea naikidatzen dan
bezin ondo, bertako jendeari egingo litzaioke mesede andia. Izt C 101. Beragaitik izaten zeban [kobre] onek ain
jaso andia España barrura. Ib. 68. Begira jarriten da ermitatxo barrura. AB AmaE 390. Begiratu eik, aurra,
topiña barrura. A BeinB 74. Zergaitik bakarrik austen dau barau osoa, nai janaritzat, nai edaritzat, nai
osagarritzat, kanpotik artu ta sabel barrura iragoten danak. Itz Azald 161. Euren buruak galtzeko zori txarrean
doiazala igarri edo gogoratu barik, sartuten dira itxas barrura, etxeak añako baga zuri sendoen artetik. Ag Kr
30. Gelditu erazoten ebezan bidazti gustijak, eruan baso-barrura, lotu antxe zugatz-enborrai. Kk Ab I 116. Egan
dijoaz usotegirontz, / egan dijoaz usoak, / ta Zure Biotz-barrura doaz / maite zaituzten gogoak. Jaukol Biozk 31.
Guardiazibillak alkar begiratu zuten, maltzurki, eta ate barrura lepoak batera luzatu zituzten. Ugalde Iltz 38.
(Tras ines. o adv. de lugar). Itxiko neuskijo, goitu al daidala, etxeko guztiak illgo gaitubana dakidan arerijo
bati atian barrura sartuten. fB Ic II 272. Gero erre ebezan sasiak eta ikusirik sasipean egoala zulo andi bat,
munan barrura sartuten zana, arriakaz bete eben a zuloa. Echta Jos 247. Bere urratsak oihan sakonetan barrura
ezkutatzera. Mde HaurB 74. Parkean barrura ikusi dizut joaten. Ib. 43. Zer zeukan zer joan or barrura olako
gizon arrotzak? Ag G 111.
(Tras alativo). Esan biar ixan dodana esan dot-eta, banua neu atzera zorrora barrura. Otx 79. Ia, txotxo,
ona barrura! Bilbao IpuiB 89.
b) Al cabo de, dentro de. "Urte bete barrura joango naiz (G-azp), gu etorri eta ordu laurden barrura etori zan
(G-azp)" Gte Erd 41.
- BARRURAGO. Más adentro. Ta artuten ezpadira konfesetara duazanak berba bigunakaz, lagunduten
jakeela aterateko ezkutuban dagozan suge okertubak, barrurago sartuko dira. Mg CO 193. Aurrerago eta
barrurago sartuko zara [demoniuaren sarian]. Astar II 150. Baina puska bat barrurrago iragota, aztertuten
baditugu estadu bakotxaren zer eginak, guztietan dago Kurutzia. fB Ic III 370. Sartu zan leen baño bere
barrurago pekatuan. Ur MarIl 32. Txapela barrurago sartu. A BeinB 55. Urrenguan ez kolkuan gorde [arto
zatija], barrurago baiño. Jan, jan. A BGuzur 119. Eztakit zer sartu zitzaidan belarrian barrurago: zeinuen otsa,
ala gizon ta gixon, andere ta anddere aien zalaparta. A Ardi 45. Eta geruago barrurago sartzen yakon arantzea
bularrian. Altuna 36. Ontan ikusmiñaz barrurago sartzen zerate ta ona sukaldea. Inza Azalp 32. Eskua pijamalepoaren
pean piska bat sarturik, gero barrurago, eta barrurago oraindik. Mde HaurB 16. Uskeriekin
gabiltzala, ez gaude ez aseak, baiña bai engaiñatuak. Axaletik bizi gera eta eztugu barrurago sartu nai. Vill
Jaink 143.
- BARRURAINO. Hasta dentro. Morgako semea da bera, ta ondo baiño obeto agiri dau zein barruraiño
daukon sartuta txiki-txikitatik ikasi eban berbetea. Vill in Bilbao IpuiB 7.
"Leiza oso barruraño dago (G-azp)" Gte Erd 263.
(Tras tema nudo). Oroitzen al zera, Leon, osabaren eriotzea biotz-barruragino sartua zuelarik, zein beluri
ta zurbil, zein biozmindun ta atsekabetsu egun oso artan gekusen? A Ardi 100. Oneraño, eliz-barruraño,
dakartzkie zaldun eta andere aundi-iritzi oek. TAg Uzt 25. Ipui guziak, ori baiziran: ipui utsak. Elbarriarena, ez
ala. Egi garbia ta biotz-barruraiño sartzen zana. NEtx LBB 92.
(Tras ines.). Emaztiak aitzen emon zetsan esanaz, euren etxe obian sorgiñ gaiztuak tratu txarrian
erebixelako zurkatxa sarturik ariman barrurañok. Etxba Ibilt 467.
- BARRURAKO. a) (Adv.). Para el interior. Zenbat eskandalu emendik, etxe barrurako ta kanporako? JJMg
BasEsc 207. Debekatzen zebala Franziatik abelgorria sartzea Gipuzkoa barrurako. Izt C 177. Jesusen nekaldi
guztian ezta beretzat atsegin apurrik, baizik miñik garratzenak gorputzean eta naigaberik beltzenak barrurako
edo gogorako. Inza Azalp 65.
(Decir, etc.) para sí. Gaur eztauat emongo bada --zinoan bere barrurako. (V-arrig). A EY III 399. Auxe dok
eguraldi ederra baratzian biar-egitteko! --barrurako esan eban. Altuna 64. Beti yagok toki berberan --elaiak
barrurako egitten eban. Ib. 11. Au dot nirea --esan eban barrurako. Bilbao IpuiB 129. Ai emen baneuka azeritxu
ori! --iñoan barrurako. Ib. 200. Bere barrurako: "Motellak, bai ikustoki beltza", esan balu bezela. Ugalde Iltz
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
142

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
32.
b) (Adnom). Gurdia bide zabalean utzi ta txerpolariak musika-tresnakin barrurako bidean ikusi zituztenean,
oso alaitu ziran. Anab Poli 95.
- BARRURANTZ (-nz- Añ (V); barruronz Lar; barrurantxa V-ple ap. Holmer ASJU 1968, 122). Hacia dentro.
"(Hacia) dentro, barruronz" Lar. Ibilli ta ibilli, etxe loi-zarrera eldu ta barrurantz begiratu eban. Altuna 16.
Ikusi eben eskua soka bategaz estuta eukola basatxono-barrurantz. Kk Ab II 43. Labara juan eta zulo batetik
barrurantza begiratu eban. Otx 88. Yauregi barruruntz dijoa. Zait Sof 192. Inpernua. Atea, barrurantz joateko
soil-soillik edegiten dana. Erkiag BatB 202. [Gauzak] oroimen-irudimenetan ditugu, noiz axal-axalean
kanpoalderantz irauliak, noiz barrurantz. MEIG VII 27.
- BARRURANTZAKO. (Adnominal de barrurantz). Baserritarrak barrurantzako irribarre bat eginda, esan
eban bere artian. Kk Ab II 117.
- BARRURATXO. Dim. de barrura. Buruko ille bakanak urdin, ortz-oeak utsak, eta ezpain biak barruratxo
bilduak. Mok 4.
- BARRUTIK, BARRUTI. a) Por dentro (sdos. prop. y fig.). "Barrutik [ikertu, erakutsi] (G-azp)" Gte Erd 269.
Ifinten deuskuzala [demonioak] barruti pensamentu gestoak. "Poniénonos allá dentro malos pensamientos".
Cap 69. Kanpotik Kristau onaren figura duenak, baña barrutik sepultura zurituak eta edertuak bezela likitsa,
usai gaiztoa eta zikintasuna baizik eztuenak. Gco I 444. Ezin kanpotik bereztu edo distingidu leitekez geijenetan
iru adorazinoe oneek; eta alan barrutik edo geure intenzinoiagaz egin biar dogu. Astar II 45s. Onetarako agindu
zion, kutxa, arka edo ontzi zurezko, kanpotik eta barrutik betunez igortzia egin zezala. Lard 8. Gaitx da
ezagututea / barruti gizonak, / deungen deungenak daukez / min gozoak eta onak. Azc PB 344. Barruti garbi
garbie ta kanpoti kez [...] baltziturikoa. A BGuzur 156. Etziran barrutik gaistoak Tramana ta Brix. Ag Kr 171.
Azaletik izerditan bustia ta barrutik su-garrean errea. Ag G 311. Bilbotik itxasoruntz goazela ezker aldetik
dauden erriak eztirudite Bizkaikoak. Gero ekarri nion / artua barruti, / libra biko zatia / zan gutxieneti. Noe 108.
Bai, gixon-itxura ederra! Arimea aldendu ezkero, naiz kanpotik naiz barrutik ori ta astotzar andi bat aren baten.
Kk Ab I 35. Euzkeldun antza, azaletik baga, barrutik euki biar ebala. Kk Ab II 156. Indar aundiko gorputza
dauka, / korajetsua barrutik. Tx B I 167. Pagenstecher eta Prince jaunek ere estudiatu zuten barrutik Sra Reyes
de Z., Mexikotar medium haundiaren bidez. Mde Pr 325. Aingeruak lez itz egin baña / malizi baltza barrutik.
BEnb NereA 53. Paavo Haavikko, lirikoa da. Azalez eta barrutik, aldatu ta barrieztatu egin dau finlandiar
olerkia. Alzola Atalak 96. Eta barrutik garretan, batu zittuan Dama guztiak bere jiran. Etxba Ibilt 486. Berriro
onuntz azaldutziak / barrutikan nau ni poztu. Uzt Noiz 52.
(Tras gen.). Asmau begie ibillitea uren barrutik, / Asmau begie zelan ibilli iya aidean. AB AmaE 174.
(Tras tema nudo). Etxe-barrutik aur-zarata balebil. Ldi IL 16. Lege esi barrutik bizi zen ezkero, nun-nai
arki zezakean lana. Etxde JJ 225.
b) (Lar, Añ (V)), BARRUTI (Lar). De dentro, desde dentro. "Dentro, salir de" Lar. "(De) dentro" Añ. Emen
ak egin eustan barrutik zizpuru. AB AmaE 292. Atea eregi ebanean, barrutik etorren argiagaz ezagutu genduan
deizalea zein zan. Ag Kr 147. (Barrutik). Andria! Alz Bern 64. (Barrutik). Bederatziik zortzie; zortziik zazpie;
zazpiik seie... Lek EunD 37. Danak agurtu zuten barrutik maitekiro. TAg Uzt 203. Zabaldu [toxa] berau ta artu
eban barrutik zigarro-papel liburutxu okertu ta tximurtu bat. Kk Ab I 102. Ondar-pillo beltz-ugerra barrutik
itxas-uiñak irabiatu oi du. Zait Sof 178. Aita ere oraintxe dator barrutik. NEtx Antz 36. Itaundu eutsen barrutik.
Bilbao IpuiB 100. Eta barrutik gogor dirautse: / "Beterik dogu etxia!". BEnb NereA 60. Berriro zaratak eta
ateari danbateko aundia barrutik. NEtx LBB 171. Haiek irentsi dute, baina berak barrutik bere gau-hilarriz
argitzen ditu. MEIG IX 130 (en colab. con NEtx).
(Fig.). Sinceramente. Danak agurtu zuen barrutik maitekiro. TAg Uzt 203.
(Tras gen.). "Barrutik erten, abrirse, expansionarse, hacer confidencias. Nik nere barrutik oso nekez erteten
det" Gketx Loiola. Urten biar dau [propositubak] bijotzaren barruti, ta ez euki bakarrik ao ta ezpanetan. Mg
CO 86. Biotzaren barrutik urten biar dabee [zizpuru] oneek. JJMg BasEsc 58. Zer deutsa bada atera arren /
Uren barrutik arraiñak? AB AmaE 57. Apaizak, Meza soñeko ta guzti, elizako burni-leiora jetxi dira, ta burnien
barrutik agertu da Malentxo. Ag G 340. Azeri onek beren barrutik / Bidaltzen daben aixe beroaz / Orri ta lorak
zimeldu daustaz. Enb 137. Abots eme aul bat atera zan gelaren barrutik eskarikor. Etxde AlosT 53. Oihu egin
zuen Theresak bere bihotzaren barrutik. Mde HaurB 91. Liburutegi baten barrutik pattar-botila bat hartu. Ib.
36. Xirdoganako eukan jita [...] bere barrutik errotik, tutarrez kendu uste eban. Erkiag Arran 178. Sinisturik
diabruari iges erain zetsala, Jaungoikuan laguntasunagaz, emakume koittauan barrutik. Etxba Ibilt 465.
Beraren barrutik sortuak. MEIG IX 124 (en colab. con NEtx).
(Tras tema nominal nudo). "Kotxe barrutik otsein zidan (G-azp) [...] kotxe barrutik deituzten (V-gip)" Gte Erd
41. Diabrubak, sare barruti alderik egin ez dagijen, asmau eragiten deutsee askori, dongaro esango dala. Mg
CO 122. Errugutu biotz barrutik Jaunari, kondenetako zorian ta urrean dagozanakaitik. Añ EL 1 58. Alegeriako
Erri barrutik arrikada bateko bidastian dago iturri bat. Izt C 78. España barrutik etorritako asko. Ib. 4. Toki
aietan Bizkai barrutik agiri dan zeru garbirik ezta ikusten. Ag G 215. Augaitik, ba, gaur bijotz-barrutik /
damotzut on-etorrija. Enb 121. Atera egidazube pizka baten zorro barrutik. Otx 85. Ilketa, ezkontza ta
arriabarrak, ire ao barrutik bota dituk. Zait Sof 134. Emakumeak etxe-bizitza barrutik atera bitez. NEtx Antz 29.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
143

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Eiota ala eio barik? --itaundu eutsan orduan Iñasik ataute barrutik. Bilbao IpuiB 172. Eliza barrutik zaratak
datoz. NEtx LBB 171.
(Tras ablativo). Zagoz orain geldi-geldi. Txistik be ez atara ortik barrutik. Otx 81.
- BARRUTIKO. De dentro, que viene de dentro. [Amodijo au] izan biar da barrutikua, eta alan ez bakarrik
ezteutsagu gatxik nai izan biar proximuari, ezteutsagu gorrotorik euki, ez poztu datorkijozan gatxakaz. Astar II
23. Baña zuk diñozuzan barreok, ete dira gero benetakoak, barrutikoak; or, kolkoaren mamiñean olako kili-kili
gozatsu ori eragiten dakienak? Bilbao IpuiB 10. Ordua, kilkerren jardun aundikoa. / Lurbira iratzarri, / gazte ta
jaioa. / Sugarra danean, / dan-dana argitua, / itxungigaitza dan / gauzen barrutiko / ederrak biztua. Gand Elorri
49.
- BARRU TXIKIA EDUKI. "Barru txikia euki, no saber guardar un secreto o callar (V)" DRA.
- BARRUZ. Por dentro (sdos. prop. y fig.). Kanpoz lanean eta, / Barruz erregutzen, / Jainkozko gizona da /
Ontan ezagutzen. Ezale 1898, 82a. Gogo gaxoak ezin zeruratu daitekez barruz ta osoro garbi ta gertu aurkitu
arterageño. Ibarg Geroko 114 (ap. DRA). Uria baiño naiago eban / Errekarteko bizitza, / bere eukietan txiroa
baiña / barruz gendun aberatsa. BEnb NereA 146. Kanpotik oso itxura ederra, / barruz bizitza estuan, / gaur
legez len be txuleta onak / eukanak jaten zituan. Ib. 217. Mingañez uso, barruz gau-txori. Ib. 152. Zuk nai
dezunarekin aitortu bear dezu. Baña al dala beti batekin. Geiena laguntzen dizunarekin, barruz lasai uzten
zaitunarekin. MAtx Gazt 94s.
- BARRUZ-BARRU. "(V-arr), medir los saltos hasta el talón del pie" A s.v. barrutu (no se trata obviamente de
un participio, sino de una expresión adverbial).
barruagotu. "Ahondar" Lar. v. barruragotu.
barrualde, barrukalde (V-gip ap. Elexp Berg). Parte de dentro. "La parte interior de un edificio, persona...
Otz onekin etxe barrukaldiak pe oztuta gelditzen die" Elexp Berg. Relijiosaz beterik dago / barru aldeti
[monesterio] guztia. Lazarraga (B) 1198vb. Anjel, esarleku batean urriñera begira jarrita, bere barrualdea
zearo ikusteko asmoetan gelditu zan. Ag Kr 153. Iruzur (engaño) dagiñean ere, ezagun du gezurtiak
barrukaldetik. Ayerb EEs 1914, 257. Istar-zabalka Eliza-barrualdetik etxe-atarira joan zan. A Ardi 49. Labako
atia barru aldetik itxikeran. Otx 87. Baso itzaltsu arek barru aldian eukan zabaluna andi batera jo eben. Ib. 105.
Azkenian, uriko orma-esi barru-aldian laba bat aurkittu eban. Ib. 84. Igo adi ta usmatu ezak barrualdea, ia ezer
ikusten dekan. TAg Uzt 140. An ere eman omen zioten su, eta erre samartu ere bere barru aldea. Munita 36.
Etxearen arpegi-muiñak, kanpo ta barrualdiak alegia. Etxde JJ 214. Legor-barrukaldeetan ezin iraun izango
leukee arrantzaleok. Erkiag Arran 85. Lau ormei deutsela, atxikiak, barrukaldetik, beste aska txiki ugari dago.
Ib. 135. Bigarrenez jo eban atea. --Nor da? --entzun eban alako batean barru aldean. Erkiag BatB 45. Dendako
barrukaldean egoan tokian. Ib. 69. Barru-aldeko atea ertzedegi egoan. Ib. 63. Ba, Joxio buru-aundixan txapelak
barrukaldetik daroian ugalakin gerriko bat egitia nai neuke. SM Zirik 116. Alde batetik bestera igaro-nairik
zebillela, barru-aldera egin naian, burni batetik esegita balia eziñik gelditu zan. NEtx LBB 73. Ikusiko
bazenduke nere biotzaren barrukaldia. Etxba Ibilt 458. En DFrec hay 4 ejs. de barrualde y 2 de barru alde.
barrualdi. Período de encierro. Baitegian zegolarik, Jondone-Jakara erromes joatea pentsatu zun,
barrualdia amaitu-ala. Etxde JJ 211. --Ez nekin ezertxore. --Bai; ire barrualdian gertatutakoak dituk oietxek. Ib.
196s.
barrubete. Macizo. Cf. Lar: "Barbeta, la garrucha con que se mete dentro de la galera el esquife, viene del
Bascuence barrubeta o barrureta, que significa lo que mete o lleva adentro". Zabalak, laukiak, barru-beteak
eta buztinarriz egiñak dira [illobiak] eta trapezoide forma dute. Etxde Egan 1961 (1-3), 75.
barrugabeko, barrubako. Desalmado. v. arimagabe (2). Ezegixuz siñistu onen guzurrezko berbak, andra
au barrubako eta siñistebako lapur ezagun-ezaguna yatzu-ta. Otx 19.
barruka (V-gip ap. Elexp Berg). Jugando a pelota de modo que los que pierden el tanto son eliminados.
barruka. v. 1 barruki.
barrukalde. v. barrualde.
barrukari. "Penetrante" Lar.
barrukatu (BeraLzM). Extraer. Neol creado por Arana Goiri en 1896: "Barrukatu (extraer), de barru
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
144

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(dentro)" AG 2336.
barruke. v. 1 barruki.
1 barruki (Arch VocGr, Dv (S), H, Foix ap. Lh), barruke (SP), barruka (Lecl), barroki (BN-baig; Dv (BN), T-
L), barruku (Gèze), barreki (S). Ref.: A (barroki); Giese CasaS 15. Establo, corral. "Barrukea, toit à vaches,
parc à mettre bétail" SP. v. barrio (2). Bere konkubinez, amorez eta bere bilena tropelez, Turk gorte bat eta
barruki bat eginik mundo ororen aitzinian eskandaloski bizitzeko. Tt Ar 70. Denbora hartan idiak beroki egon
behar du barruki bero batean. Mong 587. Halere orhoit zaitezte fumengazione hori orduian on zitakela zenbait
berdura emaitia barrukietan barna sugerik edo berze alimale lizunik han egon ez dadin. Ib. 594. Sorthü
Betleemen barrüki batetan egüberri bezpera gai minian. Bp I 152. Egüberri bezpera gaian barrükü batetan
sorthü eta mündian ezarri. CatOlo (ed. 1743), 28. Nik eremanen dit, bai, / gizon hori oherat, / edo eta bestela /
barruku zokualat. (Har biluetarik eta ereman barrukurat eta han untsa mata). AstLas 27. Haren barrukia eginik
zen / Zointan egon behar beitzien. / Hil zen [zamaria] bere barrukian. Arch Fab 155. Hamar orenen aldean,
[behiak] barrükialat hotseman behar tü. 'À l'étable". Arch Gram 143. Xatharrez inguraturik, etzan zuen barruki
(estalbia) batean; zeren ezpaitzuten ostatuan lekhurik ardietsi. HeH Lc 2, 7 (He manyadera, TB, Leon
othelako). Aberiak eri direnian hun da barrükiaren xuritzia. Ip Dial 80 (It ukullua, Ur kortia, Dv heia).
Hazienda barrükian egonago, hanbat hobiago. Ib. 62. Jaterat ukhaiten du eta barrukirat igortzen dute etzaterat.
Aitoron semea barrukian sartzen da, hoin aphal jausteaz Jainkoa benedikatzen duela. Laph 57. Beteleemeko
barrukian sortzen da. Arb Bok 136. Elizaren bi saihetsetarik eskelerak eraisten dira Jesusen sor lekhiala,
harpeko barrükiala. Ip Hil 99. Jesüs barrükian, / Bai laston gañian, / Dago nigarrez. UNLilia 8. Biriak guti edo
aski andeatuak dituzten abere gorriek, badute kotsu handia beren kerruetan. Bide huntaz gaitza heda dezakete
barroki guzirat. JE Med 122. [Eriaren] etzantza ez dadiela beraz izan ez sukalde, ez barroki gainean. JE Bur
187. Behi bat bere barruki-heiatik khendurik, ordaindu zion bere zorra. Barb Sup 170. Gauak iragaiten ditu
barruki edo aterbe batean. Zub 21. Bi barne hauk --dio ene beharrirat nunbaitik-- zuten egiten duela lau mende
jauregi huntako barrokia. JE Ber 58. Nik ez dakita Jesus / nun dugun sortia? / Hari aski zitzaion / asto-barrukia.
Mattin in Xa EzinB 110. Hay un ej. más en DFrec.
Cobertizo, cabaña. Eragin barrüki bat taulaz, hariz eta ediren güzietzaz, gaian basa gizoner eta arimaler
bürü egiteko. Egiat 158.
"Lugar de pastoreo provisto de cerradura. También borda. Cuarto de desahogo en las casas (BN-baig)" Satr
VocP.
2 barruki (V-arrig-oroz-ple-och ap. A). "Menudillos o tripas de un animal" A. Armoni itza, zarra dugu gure
artean: beste zerbait adierazteko erabilia du erriak itz txanbelin ori, egia esan. Ahariaren sabelki ta barrukiak
armoni deritzate, beiarenak gelimoni, txerriarenak txarmoni bezala. Zait Plat 58.
3 barruki. Íntimamente. Gure buruarekin baño barrukiago iñorekin ez gera bizi. "Más íntimamente". Zink
Crit 46s.
barruko. 1. "(V-gip) establo" A. v. 1 barruki.
2. Prenda interior. v. BARRUKO JANTZI; cf. barrungo. Zapi, alkondara, kaltzerdi eta barrukoak ez dirala
astero agertzen garbitu ostean. Erkiag BatB 152. Galtza eratsi, barrukorik ez eukan, eta lotsari-aldeko azpiko
azala urraturik eukala ikusi eban. Ib. 97.
barrukoi (Vc ap. A). "Profundo" A. v. barrurakor. Apologia-n bere bizitza-arteko guztia gibel-ikustez
ikusita ematen baitigu, ta ikuspide ori Faidon elkar-izketako berri barrukoienez oso, borobil, adieraz dezakegu.
Zait Plat 83.
barrukor. (Persona) dada a la vida interior. Edozein ardureari buru ardurea daurretso gixon barrukorrak.
Arriand JEL 1908, 306.
barrukoro. "Interiormente" e "intrínsecamente" Lar.
barrukotasun (Vc ap. A). "Familiaridad" A. Onegaz barrukotasun andija artu eban, eta barriketaldi luziak
ixaten ebezan alkarregaz, antxiñeko aizkide ta lagun zarrak ixan balitzaz lez. Kk Ab I 103. Conde-ren semetzat
artu ninduen nere adiskide maiteak; ori gero lau urtetan elkarren barruko ginala. Gure barrukotasunaren berri
beste gertari onek emango dizute. A Itzald II 73. Ezagutu izan ditu Nikanor-ek, asko ez baiña, barrukotasunez ez
baiña, arako neskatilla polit eta atsegingarriak. Erkiag BatB 135.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
145

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
2. Intimidad. Bakartiaren senak, gorabeera guztiak norberaren menpe ta barrukotasunean jarten ditu,
barruti estuan, ezipean, gorderik, besterengandik isilpean. Erkiag BatB 35s.
barrukotu. 1. Interiorizar. Itzak gizonan barruko gauzaak eta barrukotuak agertuten dauez, nai barrukoak
nai barrukotuak, bitzuak adinetik edo sentzumenetik urteten daiz. "Interiorizadas". A Gram 50.
2. Integrarse. Kanpotarrak, edo kanpora joan edo barrukotu, egin bier dabe. A Txirrist 61.
barruku. v. 1 barruki.
barrun (V, G ap. A; Aq 415). I (Sust.). 1. Interior, lo de dentro. "Interior, lo interior, barruna (G)" Aq 415 (el
editor da burruna, sin duda error de lectura; cf. ib. 399 barrunen y barrunean). Cf. Lar Cor 301: "En Azpeitia
[...] barruan, barruna". v. barru. Tr. Documentado en textos guipuzcoanos sobre todo en la segunda mitad
del s. XIX. "Leku guziz santua" zeritzan zatiaren barruna estaltzeko azal edo txapak milla seieun larogeita
emezortzi arroba urre eraman zituztela. Lard 211. Eleazar-en jende geiena ondatu zuen, eta len atariaz bezala,
gero barrunez jabe egin zan. Ib. 542. [Txabol] geienak lerro zuzenezko oroi luzea dute, eta barruna bi zatitan:
txapitola edo eskaratza eta sukalde-gela. JMB ELG 69. Atozte, oroitz zarrak, / kantazar bakunak, /
barrundatzeko aien / anima-barrunak! SMitx Aranz 122. Ur-xurruxta dut barneko musikaren laguna; / xurrut
orrek guritzen du biotzaren barruna. Or Poem 539.
(Fig.). Alma, espíritu. San Estebanek bazekusan galdu nai zutela, eta erioa gañean zuela, baña bere
barrunari bazizekan Jesusen amorez. Lard 489. Jesusek bata eta besteak negarrez ikusi zituenean, barruna
illundu zitzaion, eta nastu zan. Ib. 426. Au esaten badiet nik, erotzat joko naute, eta esaten ezpadiet, nere
barruna gelditzen da pisu. Bv AsL 214. Kanpoz pobre ta urrikarri ta umill agertuagatik, iduki lezake orrek
barruna uste baño aberatsago ta arruagua. Ib. 154. Bañan kezka gutxigorekin arki da arren barruna! Moc
Damu 36. Zenbaiten barruna: / mingaña leguna, / biyotz gogorduna, / probatu deguna, / bajuak altxatzeko / ai
zer laguna. Tx in Imaz Auspoa 24, 130. Atoz, argi-xinta, / gure barrun au / argiz betetzera. "Nuestras almas". Or
Poem 557.
Interior del cuerpo, entrañas; estómago, tripa. Jaten ematen zieten, baña barrun otzarekin eta txit eroriak
zetozelako, janak berak bota eta illik uzten zituen. Lard 544. Ikusi zuan gizon lepradun, legenartsu bat, berari
zetorkiola. Lendabiziko begiratuan barruna jiratu zitzaion. Bv AsL 36. Asko da au, beren denbora guzirako
txerriak galdutzeko, zergatik gelditzen diran barrun guzia zikindurik, jale txarrak eta medrakaitzak. Agric 79.
2. Propósito. Ea zillegi edo ondo zan jai-egunean sendatzea? Galdera au bere gatzarekin zan; baña Jesusek
aien barrun galduai igerri zien. Lard 403. Eta artu zuen bere Maisu ona, galtzeko eske zebilzkion etsaiai
saltzeko asmoa. Barrun gaizto onekin Betaniatik irtenda, Jerusalenera joan zan. Ib. 437. Elkarri beren barrun
galdua eta zoramena agertu gabe. Ib. 303.
II (Posposición). Dentro de, al cabo de. Egun gutxiren barrun / betiko kanpora, / Buenos Airesa edo /
Montevideora. Bil 102. Denbora gutxi barrun / etorriko zala. Ib. 139.
- BARRUNA. v. barruna.
- BARRUN-BARRUNDIK. Intens. de barrundik. Ontzat ar zadazu barrun-barrundik egiten dizudan ofrenda
au. Arr May 141.
- BARRUNDIK. a) De dentro, desde dentro. Leku batean joan omen zan norbait edari biziaren eske
arratsean, eta barrundik erantzun zioen: "oraintxe etorri da". AA II 184. Ate bakar batetik bi illabete eta erdian
ateratuak eunda amabost millataraño igo ziran, barrundik kanpora iges-egindako, illoizale eta zulogilleai
pagatzeko kontua zuen batek Tito berari esan zionez. Lard 544. Barrundik igesi zijoazkienak. Ib. 544. Jo zituzten
atiak. "Nor da or?" diote barrundik. Bv AsL 94. Eantzute'ementzion barrundi anra gazteek. (G-goi). JMB Mund
III 22.
(Tras gen.). Franziako Albis deritzan erri andiko gaizkindun baten barrundik Santu onek demonioai
bortxaz atera erazi zien aitormen edo konfesioa. Arr May 160s. Agindu onetara gaiztoena, ditxagabe ari [...]
orroa izugarri bat eragiñ, eta aren barrundik irten zan. Arr Bearg 75.
b) Por dentro. Begira nola kanpoko aldetik belar izpi biguñakin eta barrundik berriz ille eta luma leunakin
egiña dagoan. Arr GB 59. Aua dabillenean / sabeleti poztu, / asko eraten badu / barrundikan oztu. JanEd I 25.
Barrundik, berriz, soñeko pitxien azpian, gerrikotxo, zilizio latz bat. Bv AsL 90. Biderik onena al da ta, arratoi
madarikatu orrei barrundik sagutei bat ezarri bearko deutsegu. Or Tormes 53. Barrundik bero da, / orain du
denbora. Auspoa 54, 64. Bidean kapitana inguratu zitzaion, bañan Bixentak ain barrundik asarreturik esan
zion: "Zoaz ortik, likixkeria". JAIraz Bizia 126.
- BARRUNEAN (Aq 399 (G), VocCB (V) ( Dv barrune), A). Dentro. "Barrunean (V?), barrunen (G), (en)
dentro" A (que lo toma probablemente de Duvoisin). "Or barrunian" (G-bet) Zt (comunicación personal). v.
BARRUNEN. Izai oien inguruan eta berak barrunean dirala, amar bat ektareako itxitura bat egitea gaizki
artuko lukeanik izango al da iñor Leitzan? Munita 81.
- BARRUNEN (G ap. A; Aq 399 (G), H). a) Dentro, en el interior. Salbatzen diran Kristauak berenez asko
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
146

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
dira, eta aurtasunean iltzen diranak barrunen sartzen dirala. AA II 283. Jakoben semeak barrunen zerabilten
asmoa ain ondo estali zuten, non [...]. Lard 45. Baña San Pablori Espiritu Santuak barrunen esana, betetzera
zijoan. Ib. 522. Baña Zeruan sartuko dana, barrunen ere garbia izan bear da. Ib. 380. Pesta au egitera, ain
jendetza andia bildurik, jakintsuak diotenez, millatan milla, edo milloi bat eta bosteun milla lagun barrunen
baziran. Ib. 541. Aienatu zuan beriala gogorazio au barrunen toki egin gabe. Bv AsL 145. Limosna batekiñ jetxi,
eta itxia zegoen atea idiki baño len eskale aiek barrunen topatu, eta onez arritu. Arr May 136. Ongi garbitutako
eperrari ipintzen zaizka barrunen perrejil txikitua [...], eta piper pixka bat. Cocinan 40.
(Tras gen.). Baña deabrua zan errukarri aren barrunen sartuta. Lard 512. Deabru zarrak nauka / ipurdian
jota, / nere barrunen bada / arroba bi gota. JanEd I 107. Jaungoikoa zure aurrean dago, zure inguruan, zure
barrunen eta zure gorputzaren alde eta sentidu guzietan dago. Arr May 83.
(Tras tema nominal nudo). Ardangela barrunen / Maitetik edanik. Gazt MusIx 191.
(Tras adv. de lugar). Begira an barrunen txoritxoari begi zeñ alaiaz begiratzen digun. Arr GB 59. Emen
barrunen dauden gaitzkille oek guziok (eta bera besterik etzegoan) ni bezelakoak dira. Ib. 144.
b) (Tras gen.). Dentro de, al cabo de. Ala Judatar aragikorrak, nola ispiritukoiak ezagutzen zuen, denbora
gitxiren barrunen, Profetak zioenez, etorriko zala Mesias edo Kristo. Ub 58. Erramutik asita urrengo amabost
egunen barrunen egin ezpadue nagiren batzuek Elizaren agindua. AA III 523. Guk dakiguna da denbora edo
urte gutxiren barrunen izango gerala edo betiko zori onekoak edo betiko zori gaistokoak. Ib. 288.
- BARRUNERA. Adentro, al interior. Jerusalendar batzuek gosetea sortu zanean, asi ziran kanpora irtenda,
belarrak biltzen, [...]. Atsitzen zituztenak gurutziltzatzen zituzten, [...]. Beste asko, berriz, eskuak, sudurrak, eta
belarriak kenduta, barrunera itzultzen zituzten. Lard 544. Illeti bat leiotik barrunera sartu zuen, eta eliz-barru
guzia bat-batetan su eta gar jarri zan. Ib. 545. Eta itxitu berri onekin jan-gauzak barrunera sartzea eragotzi
zuten. Ib. 542. "Biotz begietan"goak atarira begiratzen dute, ez guziak, bai yaioenetakoak ordea; "Maiteñoaren
apurñoa"koak barrunera so-egiten dute. Aitzol in Ldi UO 8.
- BARRUNGO, BARRUNEKO. De dentro, del interior. Cf. barrungo. Lurrari agertzeko barrungo mamiak,
/ Ez dirala ain onak mando ta zaldiak. Izt C 185. Eta iñork auzia ipiñi nai badizu, eta barrungo janzia kendu,
kanpokoa ere utzi zaiozu. Lard 382. Baña ainbeste jendek barrungo janak laster ezkutatu zituzten. Ib. 541.
Gertaera izugarri ez-aditu au Uri guzian barreatu zan, eta barrungoak ez ezen, kanpokoak ere ikaratu ziran. Ib.
543. Añ luzaroan leizearen barrungo arkaitzetatik zinzilik zeuden jela-burruntziak urtu, eta erorten asi ziran.
Arr GB 77. Nere barrungo arrak berak ematen dit imurtzi eta naigaberik asko. Ib. 103. Arri eta zurturik Kondea,
bere barrungo naigabeak itobearrik, silla batean jarri, eta gauerdia zalarik, ezertzaz oartu gabe bere artan
zetzan. Ib. 97. Franzisko oraziuan jartziarekin bat, sentitu zuan, bidian zijuala, Abadiak ezin eta geiagoko
barrungo atsegina. Bv AsL 188. Etzekitela nola agertu barruneko poza? Ib. 161. Ezerk galeraziko etzidan
barrungo pake eta sosegu bat. Arr May 202. Goibeltasun eta barrungo illunaren kargapean makurtu. Ib. 70.
Zeruko argiaz otsegiten dizu Jaungoikoak, dala barrungo bultzada indartsu eta betiko egien ezaguera argiaz
[otsegiten dizu Jaungoikoak]. Ib. 102. Barrungo gela batera deitu. Urruz Urz 17. Gizonaren barrungo sua
oztutzeko. Inza Azalp 31. Barrungo itzari begiratu ezkero, ezin esan olerki eder orren neurtitz ederrenetakoa ez
danik. "Si se mira a lo interno de la significación". Or in Gazt MusIx 20.
barruna. Tr. Atestiguado fundamentalmente en la tradición guipuzcoana. Se documenta tbn. en algunos
vizcaínos del s. XX como Otxolua y Erkiaga. 1. (Tras ines. o adv. de lugar). Por, a través de, a lo largo de.
"Munduan barruna juan, ir por el mundo" (V-ger) Otx Voc. Cf. Lar Cor 301: "[En Azpeitia dicen] barruna" Lar
Cor 301. v. barna. Ta gero andik atera ta saldu zieten [Joseph] an barruna zijoazen ismaeldar zenbaiti. Mb
IArg I 335. Bazebillen oraiñdik eskean kaleetan barruna, itxasoz joateko bizkotxoarentzako adiña bildu artean
beintzat. Aran SIgn 32. Ezkutatu ziran basoan gora, elur malotan barruna. Ag G 202. Biotzak dion aldera itxu
itxuan daudenak, bide zabaletan aurrera, bide ziorretan barruna, mendian gora, basotik bera. Ib. 81s. Aita Batiz
izerdi-patsetan, elizgelan (sakristeian) barruna, etxera sartu zan inori itzik egin gabe. A Ardi 121. Adizkide
bijok, gurasuen etxetik alde egindda, asi ei ziran bidez munduban barruna. Otx 58. Lurretik jagi ta ortozik
ibiliaz kaleetan barruna didarrez asi zan. Erkiag Arran 187. Ateko erreka edo garbiketa-aterpe aurrera elduxe
ziranean, Artolabaneko-zerkan barruna joan zan Mikolas Aken, buruzagi ernea, besteak, beste irurak, an geldi
egiñaz. Ib. 55. Uriko lurren mugara ziranean, bidezabala utzi ta burdibidean barruna ziranekoxe, aen izketa
ozena ta zaparradatsua sumaurik, basetxeko txakurrak zaunka ta zaunka asi ziran. Ib. 120.
(Tras ablativo). Neguaren biyotzean, eta Italiako Ifar-aldetik barruna. 'Por el Norte de Italia'. Aran SIgn 42.
Donostiatik aurrera anziñako zaldibide zar latza ekarri zuen, zeñ Asteasutik barruna dijoa. Ib. 76. Senatik
barruna itxasoratutzen diran ontzietako bat eratu zion. Ib. 70. Emendixe barruna jetxi zan. 'Por aquí bajó'. Ib.
75. Iges egittia erabagi eban [...]; eta bakanderearen gelatik barruna igaro biar ixanik, ate zirrikittuban
belarrija ezarritta zeletan egon zan. Otx 83.
(Tras caso absoluto). Bere bide-lagun anai Bernardorekin, igaro zan Aragoia barruna Ilerdira edo
Ilerdara. Bv AsL 130.
Adentro de, al interior de. Begira an barruna, sas-artera, eztezu ikusten? Arr GB 59. Arkitu zuen unz
artean leizetxo bat; an barruna sartuta, topatu zuan bi edo iru persona egon zitezkean estalpea. Ib. 42. Ateak
kontuz ondo gorderik euki arren, iñork itzik esan gabe, uri biyetan barruna sartu zan. 'Que aunque gaurdadas
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
147

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
con gran vigilancia, penetró por las puertas de entrambas ciudades, sin que nadie le dijese palabra'. Aran SIgn 36.
Ai nere bare alarguna, / jan dezu nere babarruna, / orai zoaz sasian barruna. Tx B 28. Artuta botako at /
sasiyan barruna. Ib. 29.
"(V-m) [...] moverse hacia, con rumbo a. Donostian barruna joan direanak izan dabe poparean aizea, [...] los
que han ido con rumbo a San Sebastián" A. "Donostin barrune junde bapora" Etxabu Ond.
2. Adentro, al interior. v. BARRUNERA, barna (3). Egin diteke beñik beñ, egiaz artzen dala auan
Sakramentua, eta irintsitzen dala barruna. AA I 469. Predikariaren itz oek igaro zioen biotza batetik bestera;
sartu zan barruna, ta asi zan damu andi batekin negar egiten. AA III 424. Aizearen indarrez elur asko barruna
sartu, eta oetzat zeuzkan oroldioak eta leize guzia busti zitzaiozkan. Arr GB 68. Sartu zuten barruna eta eman
zioten biar-gai bat beenekua, zeña zan sukalkinari laguntzia. Bv AsL 50. Eskupeko txikerra, bota barruna.
Bapere ez baiño, geiago da, arean. Erkiag BatB 187.
- BARRUNAGO. a) Más adentro. Baita deboziño santu au Kristiñauen biotzetan barrunago sartuteko. Añ
EL 2 186. Luis lirikuz geiago dala esan dizut, eta mistiku danez barrunago sartzen zaidala. Or in Gazt MusIx 36.
b) (Tras ines.). Eta itzaldiaren ondoren Pedrori agindu zion, itsasoan barrunago eramateko. Lard 387.
- BARRUNAGOKO. Más interior, de más dentro. Amabiak bereala barrunagoko ziega illun batean sartu, eta
oñak zepoan zituztela, ipiñi zituen. Lard 512.
barruna. v. barrunatu.
barrunalde. Parte de dentro, interior. v. barrenalde, barrualde. Aiek ata aldetik zabaltzen dra; auek
barrun aldetiko illunpetan orron dabiltza. "Por las tenebrosas regiones de adentro". Zink Crit 8. [Keltak]
euskalerrian gelditu gabe joan ziran nunbait, beren izkuntzaz usandutako toki-izenik ez bait da Euskadiren
barrunaldean. JMB ELG 96.
barrunatu, barruna (V-m ap. A). Conseguir, obtener; coger, llevarse. "Conseguir" A. Andratxu goiztarrak
an idoro eben lurrean luze, zan giñoan, Karel gurea, barruna eban zaztarraren besoetan lo. Erkiag Arran 51.
Kalean aurkitu ebela gau-jagolak, zaurituta, sekulako zartadakoa barruna ondoren. Erkiag BatB 88. Beste
aldeko norbaitek barruna bearko eban aren tertzioko lepokadea. Eskubide bardiña egoan alde bientzat. Ib. 88.
Geltoki aurrean ekin deutsa datozan beribil eta zalpurdien ateak idigiten, eskupekoren batzuk barruna guraz. Ib.
186.
barrunba. Zumbido. v. burrunba. Auzoan zariketan / dabiltzan erleak / goizetik arratsera / txupatzen
loreak, / ekarriko dizute / barrunbaz gogoa, / Titiro, egiteko, / nai badezu, loa. It Fab 181.
barrunbage. v. barrunbegabe.
barrunbe (G-azp-to; Lar, H), barrunpe. Tr. Atestiguado fundamentalmente en la tradición guipuzcoana, ya
desde Larramendi. Hallamos barrunpe en Iztueta (que tbn. usa barrunbe), Mujika y Uztapide. En en DFrec hay
un ej., de barrunpe.
Interior, parte de dentro. "Albergue, cubierto, resguardo de casa, venta, &c, etxa barrunbea, atarbea" Lar.
"Albergar, hospedar, acoger, etxa-barrunbea, atarbea eman, barrunbean, atarbean artu, sartu" Ib. "Barrunbe
guzia egosi egin zaio (G-to), se le ha carcomido todo el interior" A. "Etxe orrek barrunbe ederra du (G-azp)"
Gte Ed 43. --Non zegoan Aldarea? --Eleiztxo edo Tabernakuloren aurreko aldean. --Zer zegoan Elizbarrunbe
artan? --Testamentuko Arka. Ub 32s. Penitenzia gogorrak, baraur ta korputzaren penagarriak etziran
egin munduan bizi bear duteenentzat: oriek dira txit onak Konbentu barrunbeetan egiteko. Mg
CC 150. Lengo zuringo ta gurringo orde daude barrunbeetan txitatxo bizi biziak. Ib. 199. [Zulo] onen barrunpea
ikusteko bear dira modu askotako argi izekiak. Izt C 73. Eta bi aldiz egunero animaren barrunbeak aztertutzen
edo esamiñatzen zituen. Aran SIgn 66. Egodun aurrak kax-kax jo du nere etxeko atea / ta eragin goxoz
dardarazi etxe-barrunbea. EA OlBe 67. Asko gutxi biek zekiten ontzi baten barrunbea nolakoa izaten zan.
JAIraz Bizia 19. Ez zion berealakoan sartzen utzi. Egia da barrunbe ura erakustekoa ez zala. Ib. 82. Bañan, bear
bada, ez dute guztiok jakingo, oartuko, ez dute "xilatuko", kopla polit onek duan barrunbe guztia. Lek SClar
111s. Etxe barrunbe guzia ixilik, arnas gabe, geratu zan. Ugalde Iltz 47. Mendi-barrunbe onetan, / eleiz bikain
bat arritan. Gand Elorri 58. Poetak ez badu bere indarrez / ezaren barrunbea aztertzen. Lasa Poem 64.
(Fig.). Espíritu, alma; conciencia. Hitzetatik agiri dezu, nola dizekan zure biotzari, ta eztarauskiola
mingañari, barrunbeari dirakiena ta gañez dariona besterik. Lar, carta a Mb 277. Baldin pasatzen bagera
tentatzera orren barrunbea, alako moduen fortaleziturik arkitzen da, eze ez degu arkituko orrengan batere
mantxerik, nondik eransi pekaturik txikienaren rastrorik (AN-larr, 1801). ETZ 181. Eta zer ekusiko dezu, gizon
eta emakume apaindu orien barrunbeari begiratzen badiozu? AA I 32s. Oroi zaite bai, eta nai ta nai ez zure
barrunbeak esango dizu, zer dan bekaturako bidean jartzea. AA III 489. Gizon on-iduriko askoren barrunpe
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
148

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
lizunak ikusten zituztelako zeudela galkitatuak eta sendakaitzak txit. Izt C 419. Arestian aitatu ditugun asmo eta
pensakizun goitiyak bere barrunbe alaian zerabiltzkiela. 'En el ánimo generoso'. Aran SIgn 17. Nere barrunbeak,
ikaraz desegiñik, deadarrez beti beti erantzun dit. AJauregi EE 1885b, 233. Batez ere, aizken sortu oiek
"Gazte"ren barrunbeak zorrozkiroago argitzen dizkigute. Aitzol in Ldi UO 8. Berak ezagutzen zituen arras ongi
gizon guziak, ikusten zituen biotz ta barrunbeak, bazekizkien aien asmoak. Ir YKBiz 61n. Ezpaiñak dar-dar eta
barrunbea asarre, / Gorritxo oiñen gaiñean gel ezin dagoke. "El interior turbado". Or Eus 36. Kezka
zulagarriaren bean, lertu bear zitzaion barrunbea, naastu bear zitzaion burua. TAg Uzt 122s. Azpikoaz gain
irauli zion asarreak barrunbea. Ib. 166. Barrunbe oro ots eta oiu ari zitzaion bere egitasmo dollorra salatuz.
Etxde JJ 72. Nere barrunbea berriz utsa dago. Edo zeatzago adirazteko, tristuraz betea. Txill Let 47. "Izeta"
izena ikusi dudanean, zirrara batek astindu dit barrunbea. Ib. 42. Nik ez dut gaur kulparik / ez badut sinisten. /
Zer nahiago nuke nik / sinistea baizen? / Ilusio izpi bat / barrunbe hau argitzen? Azurm HitzB 45. Shakespearek
ez zekien noski antzinako erromarren bizitzaz deus askorik, [...]. Baina ordukoen barrunbeak nolakoak ziren -bere
garaikoak, gaurkoak eta gerokoak bezalakoxeak, alegia--, ederki zekien. MIH 313s.
Interior del cuerpo; estómago, tripa. Saldu dezu zure Jauna bekatu egin dezun aldi bakoitzean, eta
adiskidearen idurian jarri zera beraren maiean, eta [komunio gaiztoan] artu dezu zere ezpaiñ loi, eta barrunbe
nazkagarrian. AA I 419. Urratzen dute. Barrunbe, bikain: / birika, arrosa kolore; / ubel gibela, garbi ta legun, /
urik eta arririk bage. "El interior está perfecto". Or Eus 226.
(Pl.). Vísceras. "(G-goi-to), menudillos y tripas de un animal" A. "Barrunpeak galerazten dizkiote kolesterola
duenari, las vísceras" (G-azp). Ardia il zan, eta barrunpeak saski batean artuta an joan ziran Pernando ta
bere emaztea errekan garbitzera. Muj PAm 76.
Recinto, local. "Techo, techado, barrunbea" Lar. "(A la) inclemencia, etxakanpoan, barrunbez kanpoan" Ib.
"Aquartelamiento, gerratarien ostatua, etzauntza, barrunbea" Ib. "Cobertizo" Ib. Etxe Santuko barrunbea
erregutegi ta kapilla agirikoz betea arkitzen da. Aran EE 1885a, 73. Bildu giñan irurak, fakir zalako batek bere
lanean nolako gauzak egiten zituan ikusteko. Sartu giñan olaz itxitako barrunbe batean. Anab Aprika 31. Ea
saio bat egin nai ote zuten ango barrunbean. Ib. 94. Sinistatzen det barrunpe ontan / danak dirala lagunak. Uzt
EBT 82. Ni izanarren barrunpe ontan / ustez bersolari ona. Ib. 108. Pagoda ta praille-etxe guzietan sartu-atera
ibilli ziran dana ikusiaz. Ba omen zeuden barrunbe aietan Budaren irudi lodi tzar asko. A. Zavala in Goñi 13s.
- BARRUNBEAN. a) Dentro, en el interior. Eldu ziran bera baño Egazti txikiago batzuek Arrano prestu onen
etxera, ta barrunbean zeuzkala, itxi zituen ate ta irten bide guziak. VMg 75. Dauzkan sareak dira gu barrunbean
arrapatzeko. Ib. 71. Ibillikerak ezin --ain zeatz, ain geldi, / ain ixil--, barrunbean / bizia itzalazi. Gand Elorri 80.
Zuk barrunbean kontzientzia dezula. Lab SuEm 170. Barrunbean dugu, beraz, delako diglosia; barrunbean
indarberritzen zaigu besterekin mintzatzean baino areago. MEIG VII 43.
(Decir, etc.) para sí. Aldegin bearrean, setaz bezala barrunbean esatea: Ala da, bai ala da. AA II 211.
(Tras gen.). Seme hau da Aitak bere barrunbean, Kriatura guziak baño lenago, sortu zuan Berboa edo
Hitza. Ub 125. Ez daki Konfesoreak nere barrunbean igarotzen dana. Mg CC 158. Aritz edo
gaztaña zarren baten barrunbean. AA III 419. Fruta askoren azal samiñaren barrunbean mami gozatsua egon
oi dan bezela, zorion eta bedeinkazioa ezegoki eta nekepenen barrunbean gordeak daude. Arr GB 20. Ordea
abiatu zan bere barrunbean despitarik gogorrenetakoa. Aran SIgn 12. Bazirudien bere barrunbean esaten
ziotela ezik, alegriyaz arren eriotza itxodon bear zuela. 'Le decían en lo interior'. Ib. 24. Tximini bakarreko ontzi
beltz arren barrunbean zetorren Uriaurren etorkizuna. JAIraz Bizia 66. Maider ezagutu zun ezkeroz ordea ta
biotz-biotzean arenganako aitamiña sortu, bere barrunbean eztenik zorrotzena zulaka asi zitzaion. Etxde JJ 267.
Nere barrunbean gordetzen zen baño [iduri] ederragoa iruditu zitzaidan. Txill Let 43. Bere biotzaren
barrunbean Iainkoarekin batu. Zait Plat 86. Euskaldun zahar nahiz berriek idatzirikako zernahi, literaturaren
barrunbean sartzen baldin bada, euskal literatura da. MEIG IV 50. Bi hizkuntzen borroka hizkuntzaren
barrunbean, hots, hiztunaren gogoan sortzen denean. MEIG VII 42.
(Decir, etc.) para sí. Jaungokoari bere barrunbean eskerrak ematen ziardun. Arr GB 47. Tentazioa
barrunda denean, zere barrunbean esazu: Jaungoikoa begira dagokit. Arr May 86.
(Tras tema nominal nudo). "Gela barrunbean, dans la chambre (Mg)" H. Zuen etxe barrunbean bertan [...],
zer jolasak, zer triskak, zer libertade eragabeak? Cb Eg III 361. Eliz barrunbean baizik ez da iñon bestetan
bekatuen barkamenik. Ub 151. Eguzki zabalai leioak itxita sartu ez didin argia gela barrunbean. Mg CC 150.
Etxe-barrunbean aspertu. JAIraz Bizia 101. Nola ibilli bakarrik etxe-barrunbean? Anab Poli 75. Halako
ezinegon beroa nabari dut gogo barrunbean. MEIG IX 100.
b) (Tras gen.). Dentro de, al cabo de. "Illabete baten barrunbean, dans un an (AA)" H. Ezpadira konfesatzen
eta komulgatzen amabost egunen barrunbean, geratzen dirala exkomikatuak. AA I 479. Gorde nai bazuen egun
gutxiren barrunbean emango zien legea. AA II 5. Zer probetxu dezu gauz oriekin, baldiñ guzia utzi bear badezu
denbora gutxiren barrunbean? AA III 411. Beldur naiz, ogei ta lau orduren barrunbean auts biur zaitezen. Ib.
424. Urte gutxiren barrunbean desegin ziran idoloak. Ib. 432. Ta oetatik zabalduaz joan da izurria Katoliko
askotara, batezere ogeita amar urte oen barrunbean. Ib. 294.
(Tras tema nominal nudo). Urte barrunbean egiten dituen konfesioak izango dira geienean gaiztoak. AA III
486.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
149

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BARRUNBEKO. a) Interior, de dentro, interno. Askotan gertatu izan da sendatzea barrunpeko gaitzak,
gogo bage artutako edari minkaitzak. Izt C 178. Loiolako atari aurrea, barrunpeko ibiltoki, sukalde eta
gelaetarañokoak daude, iturri eder garbiakin ondo janziak. Ib. 82. Arras zartu, eta barrunbeko mami guztia
arrak janik dagoela [gaztaña]. Ib. 151. Ordutxo bat ere etzuela igarotzen, beraganatu bagerik, eta txit
barrunbeko birtute aldi biguñakin biotza Jaunaganatu bagetanik. Aran SIgn 45. Emakumeak sakonki ezagutzen
ez dituzuenak, algaraz eta arinkeri utsean jokatu bear direla uste dezue, barrunbeko ezkutuak erakusteko. TAg
Uzt 287. Orain zuen arteko eginkizuna da barrunbekoak alkarri argiro azaltzea. Ib. 305.
(Tras gen.). Era guziz itsusian sartu duala [Jesus] bere barrunbeko lize zikiñean. AA I 431. Oitura
ezkutapetsu oen barrunpeko onbidea ezagutzen ez dutelako. Izt C 219. Nork bere barrunbeko sinismen, esker-on
eta amorezko biotz-beratasun eta eztitasun hura. Aran SIgn 39.
(Tras tema nominal nudo). Biotz-barrunbeko tristura. Ub 156. Buru barrunbeko gauzak orrelako
mixterioak izaten dituztelako, batbatean bururatu zitzaion bere lagun txarraren eskutitzari zer egin ote zion.
JAIraz Bizia 119s.
b) (G-to ap. A). "Lau egunen barrunbekoak dira, son de cuatro días de diferencia" A.
- BARRUNBERA. Adentro. Leioa zabaltzearekin bat batean sartu zitzaidanan argia begietara, barrunbera,
ezurretara, muñetara. Or QA 62.
(Tras gen.). Nolako arrera egingo dizu bera zere barrunbera daramazunean, ekustera an zure biotz zital,
prestubez, dollor ta gorrotoan sendotua? Mg CC 247. [Zapoak] sartu ziran lengo tokira, edo emakumearen
barrunbera. Ib. 128. Zuk, o sabel gaiztoa! daramazkitzu zere barrunbera gure neke ta izerdi guzien irabaziak.
VMg 59. Leizearen barrunbera eguzki goxoa sartuta, zulo triste hura apur bat berotu zan. Arr May 77.
- BARRUNBETIK. Desde dentro. Igarri zion Otsoak zer zerabillen Aizeriak, ta diotsa [leiza] barrunbetik.
VMg 51s.
barrunbegabe, barrunbage (Lar). "Vagabundo, vagamundo" Lar.
barrunbete (V-gip ap. A), borronbete (V-oroz ap. A). 1. "(V-gip; FSeg), pastel, con dulce en el interiror, cuya
pasta exterior es dura y blanca y cuya figura es de una D" A. "Borronbete (V-oroz), cierto pastel especial, cuya
figura es de una D" Ib.
2. Embutido. Zizili gatzemaillea, / neketan aizatuz kea, / asi da aroan, odol ta gurin, egiñaz barrunbetea. Or
Eus 159.
barrunbetu. 1. "Techar, cubrir con techo" Lar.
2. Penetrar. Erlijiozko egite danik labur da txikienetan ere, ainbeste barrunbetzen zala, ze Jainko itzaltsua
bera aurrean ikusten zuela zirudien. 'Se internaba tanto en lo interior del espíritu'. Aran SIgn 45.
barrunda. "(G, AN-5vill), barrunto" A.
- BARRUNDA EGON. "Barruntar, barrundatu, barrunda egon (AN). De aquí el castellano" Aq 1031.
- BARRUNDA IZAN. v. barrundatu. a) (Trans.). Percibir, sentir, notar. Cf. barrunda usado como part. por
Uztapide (v. s.v. barrundatu). Gero zer izango ziran berak ere etzekien gaitz etorkizun andiak beregan
barrunda zituen, eta ala senarrari esan zion: Oh Sigifredo! negargurea daukat; bear bada geiago etorriko
etzera. Arr GB 12s. Etxe aldera asi / genduben burrunda, / tristura aundiya niyon / jendiai barrunda. PE 115
(tbn. en SMitx Aranz 195). Tentazioren bat barrunda danean, gauza txit ona da errosarioari muñegitea. Arr
May 38. Zeregandik bota zenduen lenengo ixillmandatu edo zeruko argi hura, edo orañ bertan barrunda dezuna,
badateke Jaungoikoak egiñ nai dizun azkeneko grazia señalatua izatea. Ib. 104. Jaso zizuten gezurrezko
asmazioa, barrunda dituzun tentazio añ portitz eta gogaitkarri oriek, zer besterik dira ezpada pekatuaren
zigorrada edo kastiguak? Ib. 40. Ordutikakoa izan bear du, iñolaz ere, zenbait artzaien artean oraindaño
barrunda degun bezela, ardinarruzko jazkaiak erabiltzeko oitura. JMB ELG 46. Trikornio azpi aietatik zeletaka
zauden ezten-begiratu zorrotz aiek buruak barrunda al balituzteke! Ugalde Iltz 46.
b) (Con aux. intrans.). Sentirse. Denbora añ luzean demonioaren morrontza gogorrean bizitu naiz, [...] baña
orañ oso trukatua barrunda naiz, konfesioa eskatzen det. Arr May 199.
barrundari. "Penetrador" Lar.
barrundatsu. Penetrante. Egunsentiko izaera zegoan aurrez aurre gelditua. Burutazio gogor batekin
bezela begiratzen zion Mañubelek begirazun geldi guztiz barrundatsuenean, eta ala bear zan ura ikusteko.
Baserritarra (Mayo) 1908 (ap. DRA).
barrundatu (V-gip, G-to-azp, AN; Aq 1031), barruntatu (Lar, Añ, H; -teu V-arr), barrentatu (O Not SP).
Ref.: A (barrundatu, barruntatu); Totor Arr (bárrunteu). Percibir, sentir, darse cuenta de, notar, conocer.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 150
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
"Barruntar (Hispanice) odorari, suspicari; (Vasconice) barrentatze, idem" O Not 48 (no es imposible que se trate
de una aproximación algo forzada a barrendatu 'espiar, vigilar', que aparece ya en Axular; v. barrandatu).
"Barruntar" Lar y Añ. "Bárrunteu'osus bart lapurrek?" Totor Arr. v. BARRUNDA IZAN. Nola barruntatzen
den bakoitzaren betiko zoria. Mb IArg II 41. Jesus ona baitan barruntatu edo igerri naiez zeuden arkituko ote
zuten tatxaren bat. LE Urt 325 (ms. 115v barrónde beira zeude). Aren kabugabeko anditasunak eta perfekzioak
nolabait barrunta ditzagun. Gco I 399. Batez ere gaztelaniaren eta franzes izketaren sustrai guziak billatzen,
barruntatzen, aztartzen eta ezagutzen diarduten itzjakindunak. Aran SIgn 204s. Zerbait barrentau zon aitek eta
etzeuzken guzik beekin. Otag EE 1884a, 123 (escrito en el habla de Cegama). Aita eta ama onen ondoan aurkitu
giñan / Zer jazoten zan ezin ezelan barruntaurik. AB AmaE 134. Bereala tentazioa kea bezela desegiten
barrundatu, [...] eta [...] biktori andiarekiñ irten zan. Arr May 38. Egun batez Errosarioa errezatzen zegoela,
txit nastua eta beregandik irtena bere burua barrundatu, eta [...] Friburgora joateko buruzpidea artu zuen. Ib.
155. Alaingo damu miñaz penitenteak bere konfesioa egiñ zuen, non sekulan alakorik beregan barrundatu
etzuela. Ib. 182. Zeruko argi eta ixill mandatuak barrundatu zituztelarik. Ib. 56. Sar zaitez gela onetara;
emendik barruntatuko dezu edaten duben ala ez. Moc Damu 31. Erbestear batzuk bide-zear zetozela barrundatu
zuenean. TAg Uzt 154. Ara joan zan ezkero, etzuen barrundatu izan Lasturretakoak iñoiz alain berritsu ta
nasizale. Ib. 261. Ez al dek barrundatu iñoiz norbaiten begiratu zorrotzik? Ib. 283. Igo adi ta usmatu ezak
barrualdea, ia ezer ikusten dekan. Kontuz ibilli, orratio, iñork barrundatu ez agian. Ib. 140. Atozte, oroitz
zarrak, / kantazar bakunak, / barrundatzeko aien / anima-barrunak! SMitx Aranz 122. Izarren gora-berak
barrundatzen ari ziran jakintsu oietako bat. EgutAr 25-11-1964 (ap. DRA). Nere barrena barrundatzen det /
sekulako indarrian. Uzt LEG I 94. Entzun bear zan ango / tiruen burrunda, / olakorik sekula / ez nuen barrunda.
Uzt LEG II 308.
barrundi. Interior. v. barruti. Baña ene barrundi illuna argitu zan, argitu zan nozbait! S. Muniategui
"Atzipetuarena" (ap. DRA).
barrundu (V, G ap. A; Lar, Añ). 1. "Penetrar" Lar, Añ y A. v. barrendu. Ta itxaso aserrean barrundu
baño len, / laguntza ta argi eske orra [Urkiolara] zijoazten. Loram 412.
2. Comprender. Gure erlijioko egia andiak ondo barrundu eta ezaguturik. Arr ASIgn 9. Zuk egiten dezun
guzia ikusten du, zure itzak aditzen ditu, zure zale eta deseoak ezagutzen ditu, zure gogorazio eta pensamentu
guziak barruntzen ditu. Arr May 83.
3. barriundu. Recogerse. Au esaten die Kristok [...] biotz batu edo barriundua ez darabiltenai. Mg CC 232
(tal vez errata por barrundua).
barrungo. "Barrungoa = Kamiseta. Besoak eta lepotik gerrirañoko gorputz alderdia estaltzen du, janzki guzien
barrendik jazten da" (V-gip) P. Urkia EEs 1930, 50. v. elastiko.
barrunkoi. Profundo. Euskeraren ezaguera barrunkoian bera berdin lezakeen... iru izkribitzalle izango ez
al dira (1879). JFlor. Onetan igerriko dute guziak nere ikasleak zeratela, zuek alkarri amorio biguñ eta
barrunkoi bat idukitzean. Arr Bearg 189.
barrunpe. v. barrunbe.
barruntabide, barrunt-bide. Intuición. Jangoikoaren grazi ta laguntz onekin egiten badute berak
dagikeena ta Jangoiko berak nai duena, badute beren zori onaren bidez dabiltzalako barrunt-bidea. Mb IArg II
45.
barruntantza. Sospecha, barrunto. Baña baketan dabilzan denbor berean ere izaten dituzte beren aikak,
beren kezkak eta beren naigabenz andiak, eta azkenean betiko galzen diralako barruntanzak eta beldur-izunzak,
eta ilzen dira barruntanz, ikar ta naigabenz beren atzapar izugarrian. Mb IArg I 302.
Indicio, señal. [Hau bera] egiten badezu, izanen dezu betiko zori onerako zaudelako siñu, señale edo
barruntatz andia. Mb IArg II 47. Zeruko zori onaren barruntantz guztiz egokia. Ib. 47.
barruntatu. v. barrundatu.
barrunt-bide. v. barruntabide.
barrunte. "Barrunto" Lar.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
151

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
barruntza. Barrunto, sospecha. Bizitzaz etsirik bezala ta erio gaisto baten barrunz illunekin zebillen
horduko, ta Jangoikoaren profetak utzi ta billatu zuen sorgin enkantari bat. Mb IArg I 277.
barruntzaile. "Penetrador, barruntzallea" Lar.
barrupe. Interior. v. barrunbe. Yainko-gizon auen soñekoak bai kolkope sakona!... Ari zaizkizu, ari
zaizkizu malgu malguki izketan, ta nondik-nora eztakizula, eskua murgildu dizute illunpe artan, ta ona
geroxeago liburu bat atzituta agertu [...]. Ta egingo nuke, barrupe artatik, amar, ogei, berrogei-ta-amar idazti
atera baietz parra-parra, nork artua izan ezkero. Ldi IL 76. Gerora, entzutez ta irakurtzez, ikasi nitun emengo
gorabera pozgarriak, ta barrupean argixka mee bat biztu zitzaidan. Ib. 134.
"Conciencia" Bera app. y BeraLzM. "Barrupeko arrak ainka dagio, le remuerde el gusano de la conciencia"
Bera app.
barruragotu (Lar, Añ, H). Ir más adentro. "Ahondar" Lar y Añ. "Profundar" Añ. "(Au fig.), approfondir,
creuser une matière, une affaire" H. Pedro, Santiago eta Juan Apostoluak berekin artuta, barruragotu zan, eta
otoitzari eman zitzaion. Lard 442. Uriaren barruko alderantz joan da gero. Eta barruragotu ala, beste bizitasun
eta joan-etorria susmau daroa [Nikanor-ek]. Erkiag BatB 126.
barrurakor. Profundo, intimista. Musika goibel bat entzun nahi zuen, ez latin-errietakoa inola ere,
Alemania edo Rusiakoa baizik; samur eta hozena, barrurakor eta oroz-gainekoa batean, halako bat soilki zen
gai haren atseginaren laguntzaile izateko. Mde HaurB 26.
barruratu (V-gip; Lar, Añ), barrura. 1. Penetrar, introducirse, pasar adentro. "(Entrar, hacerse) dentro" e
"internar" Lar y Añ. "Penetrar" Añ. "Barruratu nintzan ataixan aurrera" Etxba Eib. "Estudixo aundixetan
barruratzia biar da, zegozer ikusteko autu artan" Ib. Ainbeste, umil[t]asunaren sustrai bearra dan bere
buruaren ezagueran barruratu ta ondoratu zuan. Aran SIgn 112. Bigarren agintaria lau arraunlarigaz joan zan
ontzi atara, [...]. Barruratu zireanean, gizon bakarrak iges egitten eban eurakandik. Echta Jos 264. Artu ebezan
arrantzaleok / Euren ezpata-makillak, / Aprikatarren ontzi aretan, / Barruraturik mutillak, / Eroan eben
Bermeoraño. Ib. 122s. Karameloen billa Zinko barruratu zan bitartian, mutikuak ikotika pozaren pozaz. Kk Ab I
62. Ausardienak, berriz, ontzitegitik itxasora barruratzen dira iraupena ta indarra alkarrekin neurtzeko. TAg
Uzt 38. Izan liteken buruntzarik ederrena jantzi diote euzkaldunak Ernio mendiari burualdean. Ogei gizaldien
luzeran biozpean sakonki barruratu dan sinismenak eraman du ara kurutza ta arkaitz bizian errotu. Ib. 91.
[Errekearen] barrua bete samar egin zan arren, oindiño tamalez egozan beste asko kanpoan, sartu eziñik. Mikela
ta Timuti bere, goiz aretan goiztarrenak ez izan-ta, luze eretxian egozan barruratzeko beta noiz izango. Erkiag
Arran 137. Barrura ziraneko, errekako atea iragan ebenekoxe, Timutik eta Mikelak laster ikusi zituen. Ib. 137.
Gure San Pedro on-ona. Baiña San Pedrok ezin barruratuten itxi Martin lako pizti bateri. Bilbao IpuiB 89.
Bakartadeak utziaz, iñuska ta izutia izateari uka egiñaz, Nikanor gizartean erabagi sendoz ta urrats astunez
barruratzen zala, esan zeitekean. Erkiag BatB 78. Edegi deutsa atea, lenengo oiñean, otseiñen atea, Zizilik; eta
barrura da Nikanor. Ib. 156. Maisuak, bein barrura ezkero, ez eben urteten arik eta eskolaldia zearo amaitu
arte. Ib. 17.
Itxas-barruratzen zijoazela. Elizdo EEs 1925, 213.
"Retirarse, no salir de casa (hablando de enfermos). Aspaldian barruratuta daukagu urlia" DRA.
2. (V-gip). Introducir, meter. "Barruratizuz ankak, miñ artzeko moduan zoiaz da, mete dentro los pies [...]"
Etxba Eib. Kañabera uts bat eskuan ifini eutsen; beronegaz jo buruan ta barruratuten zituezan aranzak. Añ
NekeA 246. El País ta El Motín iru edo lau aldiz atepetik barruratu zizkigun lotsagabe aundiak. A Ardi 123.
Gure don Juan Josek emango didan Jereza barruratuko dedan bezelaxe. Ib. 92. Egunak ituan, gure kartzela
onetan zazpigarren gelan, itxura oneko gizon bat barruratu zutela. NEtx LBB 84.
"(V), guardar" A.
3. Encerrar(se), contener(se). v. barrutu (4). Txikerregia da liburutxo au, berean adierazoteko, Errosario
Santuan barruratuten dirian mirariak. Añ EL 1 214. Eskaera onek barruratuten ditu arimarako, gorputzerako ta
mundurako eskatu bear dogun guztia. Añ MisE 55.
4. Llevarse, conseguir. v. barrunatu. Tarrantau utsik ba neroia, oraintxe berton lurrera salto egin, ta
belarrondoko ederra barrurako eunkek, ba! Erkiag BatB 44.
barrureta. "Barrureta (Hb), poulie qui sert à remonter le canot à bord d'un navire" Lh. Cf. Lar: "Barbeta, la
garrucha con que se mete dentro de la galera el esquife, viene del Bascuence barrubeta o barrureta, que
significa lo que mete o lleva adentro".
barrusko. Dim. de barru. "Kanposkotik dator 'viene de lejitos', barruskotik doia (doa) 'va de dentrito' dicen
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 152
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
los pescadores de Lekeitio" A Morf 206.
barrutaldu (BeraLzM). Inyectar. Neol creado por Arana Goiri en 1896: "Barrutaldu (inyectar), de barru
(dentro)" AG 2335.
barrutar. Diocesano. v. barrutiar. Sazerdote, Abade eta Erlijioso beneragarri guztiei, neure
Arzobispauko barrutar, eta an bizi diran guztiei. "A todos mis diocesanos y habitantes". VMg (1820), RIEV
1934, 681.
barrute. "Entrada" y "penetración" Lar.
barrutegi. "(V, G), cercado" A. v. barrendegi. Umeen iluntegi edo linboa, ta zorionekoena, beste izenez
Abrahanen barrutegia [='seno de Abraham']. A Cat 13.
barruti (V, G-to-goi, AN-larr-araq), barroti. Ref.: A; Arin AEF 1956, 83; Iz To; Satr VocP; EAEL 67. 1.
Terreno (prado, etc.) acotado. "Barrutia, lugar recogido o un cerrado" Mg PAbVoc. "(Vc, G-to), terreno acotado"
A. "El campo de pasto" Iz To. "Tolosa, Leaburu, Belauntza ta Ibarreko mendietan, orain beintzat, zabalik daude.
Baiña Urretxun esiz itxitakoari bakarrik ematen zaio izen ori" Ib. "Pastos cercados de propiedad particular" (Ggoi)
AEF 1956, 83. "Prado cercado para el pastoreo" Satr VocP. "Prado" (AN-larr) EAEL 67 (opuesto a soro
"campo labrado", en la misma localidad). Cf. IC III 305: "Barrutha [topónimo] o Barrutia, que todo es un
significado, quiere decir 'prado de hierba cercado'". Cf. AEF 1956, 12: "El pastor los compra [los pastos],
pagando muy bien los llamados barrutis, si no dispone de pastos propios suficientes" (Valle de Zuya). v.
barrendegi, eremu (2), alor, esparru. Tr. Documentado en la tradición guipuzcoana y vizcaína. En DFrec
hay 127 ejs., meridionales.
Zuhia Barrutia (1025). Arzam 155. Los de Zuhiauarrutia (1229). Ib. 155. Martin Martinez de Barrutia
(1353). Ib. 155. Septima Olazabarrutia (1398). Ib. 155. Guk dakiguna da Eliz Ama Santaren barrutian
nastuak dabiltzala onak eta gaistoak, baña bere denboran bereziko ditu Jaunak. AA III 288. Langatea. Zelaia.
Barrutia. Izt C 234 (en una lista de términos relacionados con la actividad agropecuaria). Ispastergo illerrian
gaude. Irakurgai au bukatzen da [...] illaentzat señalatutako barrutian. "En el campo consagrado a los muertos".
Otag EE 1881b, 113. Beren barrutietatik sakabanatu eta galdu zitzaizten larra-beien billa. Arr EE 1885b, 471.
Ta ordutik aurrera, gaur belardi bat iritxi, diruak idoro ta soroak urratu; biar lur geixeago erantsi, osiñak bete
ta barrutiak jaso; urrengoan idi-beiak ipiñi edo kendu. Ag G 255. Alako gau batean ere, [ardia] barrutiko orma
gañetik salto eginda, joan zan Jaungoikoak daki nora. Muj PAm 74. Eta ba dute jaun oek Pampa-aldeko
zabaldietan sarobe edo barruti-sail bat sekulakoa: Los Papagayos deritzana. Barruti aetxetan ibilli dezu
berrogei ta amar urtez artzai. Mok 5. Aundi ta txiki, guziak ziran euskaldun uts barruti aetako maiztarrak. Ib. 6.
Intzizu batek aña malezi / bazuben Fernando zanak; / barruti gutxi erosi eta / beti ardiyak gizenak. Tx B I 145.
Iturriozko barrutiyetan / artian bazan belarra, / guk ezkero're jokatu dute / beintzat apustu ederra. Ib. 222. Udan
esnia eman, / neguan barroti, / nere aziendaren / kezkik ez eduki. In Tx B II 256. Irusta-belarra barrutian otzak
zimurtzen dunean, Bikendi, neska ederraren bordara urbiltzen zen. Or Mi 54. Onuntza etorriko dira zenbat ardi
ta idi ditugun yakitera; gure barrutiak zabal-eskuak ote diran ikustera. Goen Y 1934, 185. Lur emankorra; /
baratza-sail itxia; / pake-barruti yatorra. Ldi UO 37. Ardien mutur lotsa-bageak / errez urra du barruti / Ase
beterik --ez nai orduko--, / baiñan, etzaten dira asi. "La barrera de la heredad". Or Eus 222. Euntze edo barruti
orrek 45 erreneurri (robadas) ditu. Ib. 297n. Iturriotz gainditu ondoren, bereala atzeman zituen Zelatungo
barruti zabalak. TAg Uzt 86. Alabaiña, Maider-en arpegi tankera ezaguna egin zitzaion bere etxeko barrutian
ardizai ikusi orduko. Etxde JJ 240. Barrutia arresi batek inguratzen zun eta beraren gaiñetik salto lirain bat
egiñaz, Mayirengana urreratu zen. Ib. 57. Barruti ontako ez diran beste ardi batzuk baditut. Ol (ed. 1958) Io 10,
16 (ed. 1931 saletxe; IBk e IBe artegi). Geroago lurralde ori esparru jarri eban, ta berak izerdiaren izerdiz
irabaziriko diruz erosi eban lur-zatian bere barrutia sortu, ta apurka apurka ormak jaso eta etxea osoro iragi.
Erkiag BatB 124. Eta [zezen] burrukalariok eztira ukullu baten berriro bilduko: bata, garaitua alegia, urrunera
dioa barruti ez-ezagunetara arrotz, bere alkea luzaz deitoratuz. Ibiñ Virgil 98. Bidean eman bear / naikoa astia,
/ ekarriko bazuan / karga ura guztia; / etxeratzian etzan / pentsu gareztia, / barrutira izerdiz / bizkarra bustia.
Uzt Sas 101.
Era de salina. Leku beruetan itxasoko ur goran itxiten deutse sartuten urari barruti zelaijetan. Ur Dial 113.
Gero barrutija geldituten da zuriturik gatzagaz edurra egin baleu legez. "El campo". Ib. 113.
"Circo, esia, itxia, barrutia" Añ.
(Lar, Añ ( A), Dv). Distrito, territorio. "Jurisdicción, territorio" y "territorio" Lar y Añ. "Abadía, abadengo,
territorio, abadearen barrutia" Lar. "Alcalde ordinario, berez barrutia duen alkatea" Ib. "Arzobispado, territorio,
lenapezpikuaren barrutia" Ib. (cf. infra). "Término, distrito" Ib. "Ámbito, circunferencia" Ib. "Estado, país,
dominio, menpea, barrutia" Ib. "Alfoz, término de un distrito, muga barrutia" Ib. "Ressort, territoire,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
153

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
dépendance d'une ville" Dv. "Jurisdicción territorial (Añ)" A. Estura larri onetan ez eben aurkitu beste
modurik euren uriko barrutijak jaoteko, Fabio andija nagusi-bakar edo Diktadore autu edo eskojietia baño.
Astar II XII. Berrogeita zortzi erri, beren barrutiakin Canaan guzian, or-emen banaiatu edo zabalduak, berebereak
zituen. Lard 119. Bakoitza bere barrutiyaren sarreran. "En el límite de su distrito". EE 1885a, 133.
Leaburuko barrutian alkateak (eskuan zigorra daramanean), apaizak eta txorimaloak izan ezik, beste inortxok
eztu kapelarik bear. A Ardi 60. Kalipornia-barrutian egongo omen dira milloi bat [sekuoia] zar eta gazte, eta
oietatik amabi milla baño geiagok ba omen daukate gutxienez iru metro zabaleko ola. Munita 99. Mesede
egiteko ta laguntzeko beti prest zegoen, eta Porto-Vecchio-ko barrutian pakean bizi zan mundu guziarekin.
"Dans le district de Porto-Vecchio". NEtx Antz 137. Urdazubi bere sortherria Baztango barrutiaren barrenean
baitago eta Axularren ama ere Azpilkuetakoa zen. AIr in Izeta DirG 10. 1952'garren urtetik ezkeroz daukagu
Bilboko gotzaintzabarrutian. Elorrion bizi da orain. Alzola Atalak 127. Kordoba-barrutiko beor guziek ere
pauso txarretan sarreraziko ez zutena noski. Berron Kijote 163.
"Diócesis, barrutia" Lar. v. elizbarruti. Barruti untako Obispo soll argiak. Legaz III. Obispoak euren
barrutiyetan edo euren agindupean dagozan lekuetan [emon leikeez parkamenak]. Itz Azald 150. An Gotzaiak
berberak, beren Barruti-idazkietan, beren Pastoraletan, erriari su ematen zioten, bere yoputasuna astindu zezan.
Ldi IL 168. Gotzai orrek bein bere barrutiko nekazari bat arkitu zun. Ib. 168.
Ámbito (legal, etc.) limitado, acotado. Jaunaren itzaren egia partitzen da Eliz Ama Santaren barrutietan
bizi diranen artean bakarrik. AA III 431. Gure Eliz egiazko bakarraren barrutietatik irtetera, eta [...] Errosario
santua uztera donzella au beartu nai zukean. Arr May 155. Eta azkenik, legearen barrutian bizi naiz. Ni ez naiz
nere: ni baitan kiribildua egoteko, eztut eskubiderik. Vill Jaink 95. Bakartiaren senak, gorabeera guztiak
norberaren menpe ta barrukotasunean jarten ditu, barruti estuan, ezipean, gorderik, besterengandik isilpean.
Erkiag BatB 35s. Erritxu bateko alkateak, indar urri dauka. Aldunak, ostera, inguragi aundiagoa, barruti
zabalagoa, eremu edatuagoa artzen dau. Ib. 84.
Superficie, extensión. "Campo, espacio o extensión de alguna cosa" Lar. "Campo, espacio" Añ. Zergatik
itxasoak bere barrutian, geiago badira ere, badu guziak artzeko bear-diña ur, bear-diña bide, bear dan, ta are
bear dan baño geiago. Lar SAgust 10. Lurralde urrun ortan egonagatik, [...] ez aaztu gure baratza txikiko lau
ormen arteko barrutikoa zaitugula. Ldi IL 88s. Ikuzi zaite Yainkoren aitziñean, eltzean aien barrutia istikatu
baituzu. Zait Sof 118.
Campo, ámbito, área. Errez-itxura izan arren, ez da gainberakoa olerki-era au. Barruti onetan ain trebeki
jokatzen dana, ezta makala izango besteetan ere. TAg Y 1933, 25. Ez gaitezen ausartu geroaren barrutiak
aztertu miñez! Etxde JJ 23. Emen gertatzen dena da (eta nahaspil ori sarri egin oi da) barruti bereziak nahastu
egiten direla: Jakintza positibuen eta Filosofiaren barrutiak, alegia. Vill Jaink 36s. Estaduaren jainkotasuna
erakusten zaigu, eta gizonak botere alguztidun orren aurrean makurtzea besterik eztu. Kontzientziaren barrutia
bera ere eta norbere askatasuna, batere lotsarik gabe bortxatuak ikusi izan dira. Ib. 173. Gau ondoren eguna
dator, ekaitz ostean eztialdia. Izadiko lege. Berdin arimen barrutian ere. Onaind in Gazt MusIx 149. Berez
genun asmotsu ta antzelari, baitik-bat olerki-barrutian. Ib. 146. Auzo auetako artzai neskaen elkarrizketa
garbiak eta nere auntzantzak aski zaizkit; mendi auek dira nere gogoen barruti, eta emendik at badoaz, zeruaren
ederra ikusteko oi da. Berron Kijote 161. Eta, euskara idatziaren barrutian, irakaste lanean dugu beharrenik
batasun hori. MIH 95. Gramatika barrutian gabiltza orain. MEIG VI 180. Sagartzazutar Klaudi, gure barrutian
Satarka, bere aldiko gizona da. MEIG II 102. Duen gaia, nere barrutikoa ez izateaz kanpora, ez da nolanahi
presakako kritika batean ukitzekoa. MEIG III 87. Euskal artisten lerroan ipini du bere burua, tradizio baten
barrutian beraz. MEIG VIII 59.
Sección, grupo. Bereizi ditzadan barruti bitan, beintzat, emen datorzkigun olerkariak. TAg Y 1933, 21.
2. (En inesivo y precedido de gen.). Al cabo de, dentro de. Urte batzuben barrutiyan desiertorik desierto,
mendis mendi sartu zen bere erriko pagadi illun batian (Aralar, 1833). ETZ 192.
Etim. De barru + suf. -ti; v. FHV 236.
barrutiar. "Diocesano, diozestarra, barrutiarra" Lar.
barrutiki. Profundamente. Aipatu gertariok barrutikiago aztertzeko irasi zuten Londonen 1882an "Society
for Psychical Research" izeneko bazkun bat. Mde Pr 317.
barrutu (Lar, Añ). 1. Introducirse, penetrar. "(Entrar, hacerse) dentro", "penetrar" e "internar" Lar y Añ.
"Encarnar, entrar por la carne, aragiaz barrendu, barrutu" Lar. v. barruratu.
"Engolfarse, itsas-barrendu, itsas-barrutu" Lar.
2. "Remeter, meter dentro" Lar.
3. Profundizar, hacer más profundo. "Profundar" Lar y Añ. "Approfondir, creuser" H s.v. barnea.
4. (V ap. A). Encerrar(se), incluir(se), contener(se). Sinistetan dodaz, Jauna, Kredoan barrututen direan
egia guziak. Añ EL 1 101 (EL 2 110 sartuten). Aita gureko oraziñoan sarturik, ezkutaurik ta barruturik dagozan
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
154

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
gauzak. Añ MisE 19. Jaungoikuaren legeko mandamentubak barrututen edo enzerretan diriala berba bitan. fB
Ic I 24. Ez beste birtute ta on izateen kontrako gurarijak lege onetan eragozten edo barrututen ez dirialako. fB Ic
II 245. Jakin biar dozu, kristinaubak, Sazerdotetziak beragaz barrututen ditubala Eleisa gizon guztiak. fB Ic III
292. Motrikok dauzkan mugen artean / I aiz errez barrutzen, / Kosme Churrukak leku geiago / Ordea ziguk
eskatzen. AB AmaE 102. Biotzeko damuak zarratu eta barrutu bear dau beragan bizitzea onduteko asmu sendo
bat. Itz Berb I 56.
Encerrar (en sdo. prop.). Ta izanik miina, ainbeste bidar biar doguna, au emon eutskun ate bigaz itxita,
aginakin ta ezpanakin barrututa. Ate bijak edegi biar dabee lelengo, miinak berba egingo badau. fB Ic II 183.
5. (Part. en función de adj.). Profundo. Agertu ziozkan orobat filosofi edo egokindeko eta beste ezkutakizun
ta ezaguera barrutuenetako asko. Aran SIgn 29. Gai ori, zion berriro, Jainkokindeko barrutuenetakoa da. 'Esa
es materia muy honda en la teología'. Ib. 59.
barruzale. Dado a la vida recogida. Obeto zan moja sartu banitz. Ainbeste buruko miñ eznuan erabilliko.
Egia, ni eznaiz beñere barruzale izan. Barruko itzalak eta barrukoen bizitzak ikara ematen dirate neri. Ag G
317s.
barruzki (V-oroz-arr-ger-m ap. A; Zam Voc) "Establo" A. v. 1 barruki.
bart (V, G, AN-gip, B; Lar, Añ, VocZeg 285, Dv (V, G), H, Zam Voc), barda (L, BN, R, S; SP, VocBN, Gèze,
Dv, H), bard (O-SP 221 ( A), SP), bar (Lander (L-côte) ap. DRA). Ref.: A (barda, bart); Iz ArOñ; Izeta
BHizt2 (barda); Elexp Berg; Gte Erd 43, 131. Anoche. "Bard, veut dire 'hier au soir'. On dit plus
communément barda" O-SP 221. "Barda, hier au soir, à la nuit: le temps qu'indique ce mot, se prend depuis la
nuit tombante, jusqu'à minuit, et même peut s'entendre de toute la nuit, mais la rattachant au jour précédent" H.
"Bart ibilli da aize aundixa" Iz ArOñ. "Ze ibilli za bart oian ainbeste zaratakin" Elexp Berg. Cf. BERDANTZA-
BART.
Tr. Barda es propio de la tradición septentrional (tbn. en roncalés y salacenco). Bart es empleado por autores
meridionales, así como por los septentrionales antiguos (Voltoire --bart arratsean-- y una carta de finales del s.
XVI). En DFrec hay 7 ejs. de bart. Entre los orientales, el empleo del auxiliar de presente (bart ikusi dut), en
general, se prefiere al auxiliar de pretérito (bart ikusi nuen); entre los occidentales, son corrientes ambos usos, a
menudo alternando en un mismo texto. Gte Erd 131 recoge bart con auxiliar de presente en G-azp-nav, AN-gip,
B, BN-arb-ciz y S, y en ninguna parte con aux. de pretérito. Cf. EGLU II 128.
Bart etorri ninzan nere anaia baten etxetik. (c. 1597). FLV 1993, 452. "Bai, jauna", eranzun zion alkez ta
lotsaz beterik, "bart egin dut bekatu zikin bat". Mb IArg I 129. Etzindezela bart izandu zaran itxera berriz itzuli.
Mb IArg II 332. Barda igan dit gai bat hun ezinago. AstLas 61. Gai hun, Pierris, / huna nuk barrikotan txerka /
eta barda gaia nula izan duzun / berrien jakitera. Ib. 60. Eztaukat bada almorzutako gogo andirik; / bada bart
larregi apaldu genduban, ta erregelduak jatortaz. Mg PAb 119. Amar orduko lua egin dozu beraz, bada etzun
zinian bart amarretarunz. Ib. 115. Ni bart il neindekean, berein il izango dira; gaur asko ilgo dira, eta bearbada
ni lenen. Añ EL 1 6. Ez det orain [dukat] batere: / orrengatikan maiteagana / joan nintzan bart ere. Izt Po 111.
Dama gazte galant bat / ekusi det bart arabaketan / engañatzen nauela / bere ustean! Ib. 109. Esan dute emen,
bart zenbait eritu igaro dirala Donostiara. CartAnd 389. Hauzo, barda nere gostuz dostatu zare ederki; / Baiña
orhoit zaite duenak azken egiten hirri, / Harrek duela bakharrik hirri egiten ongi. Gy 51. Barda erran narotzun
onthasunak ez duela zoriona egiten. Dv Lab 7. Barda erran darotazu egia bat handia. Ib. 31. Beste lau
lagunekiñ / bart aguazilla, / jokuan galdutako / txerriyaren billa. Xe 256. Bart, Argindeiko etxetik arrapatu diote
solomo galant bat. Zab Gabon 77. Nere izena ez dan bat esan nizulako bart. Otag EE 1882c, 581. Nik bada lo
egin dot bart zure tabernan. AB AmaE 301. Benturaz ete eban bart larregitxo jan? Ib. 225. Trapu-zar saltzalle
bati erosi omen zion bart, baso bat ardoren aldera. Urruz Urz 44. Etziñan egoteko / trabena-zulotan, / baña bart
egon zera / trabenan zu lotan. Ib. 62. Ametsetarik nintzen barda / Aberats etxerat itzuli; / Bainan ene ametsa
juan da; / Hartan oro zaizkit itzali. Zby RIEV 1909, 109. Bart neugaz afaldu ta / oira pozik ioian / Ioane; baina
gaur ilik / bilatu dabe oian. Azc PB 265. Bart euk ezeuan eskiñi. A BeinB 87. Nuan, nuan, txekorrari bart
gelditu ziran taluak eramatera. Moc Damu 23.
(s. XX) Nik esan neutsun dana bart. Ag Kr 34. Lenengo egunetatik kanta bear eutsuen, bart kantaten eben
koplea. Echta Jos 73. Zakur madarikatu horiek berriz ere ardier ohartiak... Bortzpasei hunki daizkiatzie barda.
JE Bur 17. Bart, gau guztian eztot begirik batu. Zam Man 17. Bart zortzirak aldean ementxe eten bear izan nuen
nere eskutitz au. A Ardi 25. Nik igaro nayuazan larrijak bart! Kk Ab I 16. Zazpi librako ollar txuriya / bart
axariyak jan digu. Noe 126. Geure ategian zegoan bart. JanEd II 55. Bart etxera juan nitzan / amar t'erdiyetan.
Ib. 142. A txepela! Bart arrapatu aun orrek ez al zian kaikurik? Muj PAm 74. Errekanbordako Mari-Katalin /
Barda Parisetik etxera da jin. Ox 182. Gure ama ez delarik bada mainazu hetarik, barda ikusi dut hain hunkituharrotua
egiazki! Barb Sup 54. Barda egin düt amets bat. Const 20. Mutil, bart eztok ezer usmatu? Sugearen
billa ibilli nindukan. Or Tormes 55. Nori idurituko yakon nire nagosi au ain pozik ikusita, bart apaldu ez
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
155

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ebanik? Ib. 75. Ama oieratua izango dek. Bart, ire etorri bearrakin ez omen zikan begirik itxi ta. Alz Ram 89.
Jakin gabiak dituk / ardoaren saltsak, / bart komunian, Pello, / zerbait galdu zak. Tx B 109. Bart ametsetan
amona xar bat / inguratu da nigana. Tx B II 167. Aloroduna jaio yaku / Bart Belenen. Enb 105. Egunez
oroimenez, gabaz amesetan / Zoraturik lez nabil Aberri gauzetan. / Bart egin nebana, barriz, egija balitza, /
Pozen pozaz lertuko litzakit bijotza. Ib. 52. Bart oso poliki atera zan jaia. Lab EEguna 106. Andra au nire
logelan sartu zala bart. Otx 18. Ez giñan goseak etzin bart. Or Eus 105. Azariak sei axuri / galdu ditu bart
bordan. Ib. 175. Nori zaiok ajolik bart lorik egin dedanentz? TAg Uzt 28. Barda athea hestean, elizan zen
oraino gozo-gozoa. Lf Murtuts 6. Berandu oheratu ziren bart. Mde Pr 145. Barda Zaitegiren ikusta ukan dut. Ib.
56. Bai, ori duk. Aspaldian eri uan eta bart eman dik azken atsa. Etxde JJ 47. Ardi batek anka-ezurra autsi zun
bart. Ib. 12. Bart, aitzekiak asmatuz, ezetz esan diot berriz. Txill Let 90. Egia esan, ez da au arritzekoa. Bart ere,
beste askotan bezela, betiko ixtillua izan genuen. Ib. 97. Naikoa dantzarik egin neban bart, eta gaur! Erkiag
Arran 69. Nola bart berandu etorri nintzen, ez nuan aterikan jo nai izan. Anab Poli 54. Ta bidez-bide etxeratu
nintzan bart. NEtx Antz 51. Bizkarra berotu ei ieutsek bart Benito eta Iñakik. Bilbao IpuiB 55. Domeka goiz
batian, bart parrandan ein ebela-ta, berandutxo jaiki ziran. SM Zirik 73. Gaztiak! entzun al dozue bart zer
pasau dan? Ib. 27. Barda Berhoko oilategian xixka pollita egin duzue. JEtchep 31. Pelotatokian izan da bart.
Erkiag BatB 144. Eztakizu asko bart zer gertatu dan elizako ateetan! NEtx LBB 174. Izar ori bart oso gorri
agertu zan. Ib. 75. Eta, zuk, norgaz uste dozu izan zarala bart? Etxba Ibilt 458. Ederki apalduta / Etxeratu naiz
bart, / an ere billatu nuen / baña naigabe bat. Uzt Auspoa 22, 84. Non zinen bart? Jokoan, adiskideren baten
etxean? MEIG IX 108.
v. tbn. DurPl 63. EA OlBe 19. Arti MaldanB 208. Gand Elorri 203. Barda: ChantP 62. Balad 93 (S).
- BARTANIK (bartdanik AN-erro; bardadanik BN, S, Sal; Dv; bardanik L-sar; bartganik V-arrig; barganik Varr;
bartgandik G-to, AN-larr; bargandi AN-larr; barkandik AN-ulz; bartandik G-azp-goi-to-bet, AN-larr-5vill).
Ref.: EI 157. Desde anoche. "Depuis hier au soir" Dv. v. BARTIK. Nere Aita maitea, ta nere Jangoikoa, ez
dezu zuk ekusten bartanik asi, ta orain arkitzen garan horduraño nik daramadana. Mb OtGai III 54. Gogora
ekartzu oraiñ denbora piska batean, lenengo lekuan, bartdanik, edo azkeneko konfesiotik, oraindaño
Mandamenturen bat autsi dezun, edo ez. AA III 16. Bardadanik gogoeta nago zer izan othe daitekeen
drainadura. Dv Lab 111.
- BART ARRATS (G-azp, AN-gip-5vill-araq-ulz; bartats AN-gip, B). Ref.: EI 157; Iz Ulz; Izeta BHizt2
(bartatsean); Gte Erd 131. (En casos locales de decl. sing). "Bart arratsian, en la noche pasada" Iz Ulz.
"Bartatsean lapurrek sartu zaizku" Izeta BHizt2. --Noiz ethorri zara? --Bart haratsian [sic] berandu asko.
Volt 199. Bart arratsian sartu zaigu etxian patrulla. Ud 47. Duda gabe plomua jan dik neska onek bart
arratsian. Bv AsL 95. Ezta gero edozelangoa bart arratsean zure Aitak emon eustan zartadea. Ag AL 40. Bart
arratsean beranduan / etxean atea jo genduan. JanEd II 54. Bart arratsean izarretara, / ama, begira nengoan.
Jaukol Biozk 19. Jornal ederrak etxeratu'izkik / bart arratseko jornaran. Tx B 127. Bart arratsian, barriz, / ze
ames ein neban. Enb 32. Bartarratseko aur-jaia gauza samurra izan zan. Lab EEguna 102. Bart arratsian zer
pasatu dan / Konta dezagun Belenen. Balad 200. --Onentzaro begi-gorri, / non atzia duk arrai ori? / --Bart
arratseko amaiketan / Anbuluteko arkaitzetan. Canc. pop. in Or Eus 140. Barda-arratsean amets bat egin dut. Lf
Murtuts 2. Bard'arratsian ametsetarik / Botz bat entzün düt. Mde Pr 142. Bañan aizak: bartarratsean oiera
muturra garbitu gabe joan al aiz? Salav 57s.
v. tbn. Ldi IL 15. Izeta DirG 36. Berron Kijote 190.
(Fig.). Hace poco tiempo. Nere bizitzako berri jakin nai al uke? Ez didak gutxi eskatzen, motel! Ez baidira
danak bart arratseko kontuak. Ataño TxanKan 19. Zaharragoen poesi lanak, atzokoenak edo bart arratsekoenak
batipat, ia zeharo arbuiatzeko eskubide osoa du [Sarasolak]. MIH 288. Bai bait dirudi, guziok dakigunez, hain
aspaldidanikakoak garelarik, bart arratsean jaio ginela hizkuntzaren historiaz den bezanbatean. MEIG VII 92.
"Barda arats irian" H.
- BARTERAINO. "Bardaraino, jusqu'à hier au soir" Dv.
- BART EZKERO (G-azp-to-bet, AN-5vill; barteskero AN-araq), BARTEZ GEROZ (bardazgioz BN-mix),
BART EZKEROZTIK (bartezkerozti AN-5vill; bartezkeroti AN-5vill; bardazgeroztik BN-bard). Ref.: EI 157.
Desde anoche. v. BARTANIK.
- BART GAU (G-azp-goi-nav, AN-gip). Ref.: EI 157; Iz Als; Gte Erd 131. (En casos locales de decl. sing.).
Ayer a la noche. "Bart gaubin, en la noche pasada" Iz Als. "Bart gauean ontzak asko kantau debe (G-azp-nav,
AN-gip)" Gte Erd 131. Ta badakizu zer esaeustan bart gabean zugaitik? Ag Kr 179. Bart gabean or
zeudeken. Lek EunD 44. Ortxen ikusi nitun kontuz bart gabean. Ib. 32. Olatu galdu batek bota zun / legorrera
bart gabean; / itxas ertzeko aitzarte baten / jaso dute gaur goizean. NEtx LBB 270. Urratuta utzi digu / bart
gabeko amarretan. Ib. 331. Bart gauean jakin genduan Grisostomoren eriotza. Berron Kijote 150.
"Barda gauerditan" H. Nere billa enbillen / bart gau erdian. Muj PAm 27.
- BARTIK (V, G, AN, Ae; barti V-arrig; bartikan G-azp, barteti V-ger, AN-araq; bardatik L, BN, S; Dv). Ref.:
EI 157. "Bardatik hunat, depuis hier au soir" Dv. v. BARTANIK.
- BART ILUNTZE. (En casos locales de decl. sing.). Ayer al anochecer. "Barda ilhuntzean" H. Bart
arratsean, bart illuntzean, / agatu zuen kaiola. Arti MaldanB 207.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
156

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BARTKO (Añ; barko V, G; Lar, H; bardako BN-arb; Dv, H; barteko G-azp-goi, AN-gip). Ref.: A (barko); Iz
Als (bart gaubin). De anoche. "Barkoa, gaurkoa" Lar s.v. largo. "(Anoche, ayer) noche, bart, bartko gauean"
Añ. "Non ditutzu bardako espantuak?" Dv. "Aditu ditutzu bardako habarrotsak, ortziak?" H. "Barteko afariak
kalte egin dit (G-azp-goi, AN-gip), bartekoa oroitzerakoan barre egin det (G-azp-goi, AN-gip), bardako
auhariak kalte egin daut (BN-arb)" Gte Erd 43. Orra, Aita santua, orra or arkitzen diran bartko mairu
gaistoak gaztigatzen dutena. Mb IArg II 289. Andres, bardako gaia / ezinago goxo zia, / bena hor beita Katixa /
harek emanen deik bere inpresionia. AstLas 61. Zer egin ete zan bartko soñulari ardaoz berotubaz? Ez da bere
arnasarik bere ona elduten. Sabaiko lasto ganian etzunda egongo da oraindiño. Mg PAb 70. Ze aparija
baarkua! Ib. 67. Biotz guztirik esker onak emoten deutsudaz, barko arrats iluntzerik egunsentiko argira atara
nozulako. Añ EL 2 10. Ta eran zagun orain bartko zoriona jaitzeko. Alz Ram 40. Gaurko goizalde diat, / barteko
gauaz nâste, / oporraldi-lênenkia! Ldi UO 41. Andik goizera neure sabela / beti dago gur gur gur gur: / bartko
aparia agur! Or Eus 111. Balendin, ametsak eragotzi al-dite bartko loa? TAg Uzt 28. Oso nekatua dago, ostera;
jausia, makal, erkin-itxura gelditu da. Ai, bartko estularria! Erkiag Arran 81. Huna hemen beste eskutitz bat,
bartkoaren antzekoa. Osk Kurl 26.
Etim. La forma bart es debida a la frecuencia del sintagma bard(a) arratsean, litm. 'anoche al anochecer', que
se dividió bard-arratsean, con ensordecimiento de d normal en final de primer miembro de compuesto.
barta. Terreno situado a la orilla de un río (cf. gasc. barte). Cf. parta. Barthak dire herrian errepirak
deitzen; / Artho, belhar, sahatsek dituzte gainditzen. Hb Esk 93. Albert Thomas karrika urez estalia zen, eta
ondoko barthak ehun hektarako. Herr 1-10-1959 (ap. DRA).
barta. v. parta.
bartadera. v. partadera.
bartai. "(Hb), chabot (pisc.)" Lh.
bartalatu. "(Sal), revolcarse" A. Cf. parta.
bartale. "(Sal), lodazal" A. Cf. parta.
bartan (G-nav, AN-5vill, B), partan (AN-5vill-larr-araq, B; Aq 562 (AN), VocB). Ref.: A (bartan, partan); A
Apend (bartana; partana (det.)); VocNav. "Trapo para cubrir las piernas con abarcas, partana" Aq 562. "Partan,
escarpín" VocB. "Polainas rústicas, manta de abarca" A. "Bartana, peal, polaina rústica; calza de paño o lana
burda sobre la que se atan las correas de las abarcas (Leiza, Montaña)" VocNav. Cf. A DBols: "Media, partan.
Este vocablo propiamente indica la 'manta o trapo que sirve de polaina para calzar abarcas'. Es, con todo,
preferible su uso al de galtza, galtzerdi, kaltza, kaltzerdi, que vienen del lat. calceus". Cf. VocNav: v. azpantar.
Gaur ongi apainduta, biar zatak eta partanak (AN). "Albarcas y polainas". A EY II 251. Andregaiak emanak
abarka ta bartan. "Abarcas y peales". Or Eus 365. Negu-erdian berotzen zinun / artzai otzaren zangoa, /
galtzerdi, bartan, bi aldagarriz; / bi soiñez gorputz osoa. Ib. 413. Nagusi arrek berak ordaintzen zuen, soldatari
erantsiak zeuden urte guzirako neretzako abarkak eta bartanak edo oñetako mantarrak. Zubill 51s.
bartolika. "Billalda, tala, toña (juego). Darric" DRA.
bartolomesa. "(Vc), una clase de uva" A.
bartotz. "(Hb), fornication (fig.)" Lh. Cf. partz.
bartsin. "Paleta (L-sar)" A Apend. Cf. bertzun.
bartuhal, bartubel (AN-araq). "Anillo de cuero que lleva el yugo para sujetar el timón" Satr VocP s.v. ubel
urdin.
bartz (V-ger-m-gip, AN-ilzarb-egüés-5vill-ulz, Sal, S, R; SP (-rz-), Añ app.), partz (G-to-nav, AN-gip-olza, B,
L-ain, BN (+ ph-); Lar, Añ, Dv (ph-), H (+ ph-)), bartx (Sal, S, R; H; barx Arch (S) ap. DRA), fartz (L; SP (+
farz), Lar, Añ, H). Ref.: VocPir 514; Bon-Ond 146; A (bartx, fartz, partz, bertze); A Apend; Lrq /barc#/; Iz ArOñ,
Als (partz), To (partz), Ulz, R; Etxabu Ond; Etxba Eib; Elexp Berg. Liendre. "Barza (O), lense, farza" SP.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
157

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
"Deslendrar, despartzatu, partzak kendu" Lar. "Bartzak astindu, sacudir las liendres (V-och)" A Apend. "Bartx,
oeuf de pou" Lrq. Bentura dadinak hartza, eztadinak ez eta bartza. O Pr 88. Geugan sortuten dira bartzak,
edo zorrikaijak. Bartzetati urteten dabe, ta azten ditugu. Orretarako ainbeste orrazi. Mg PAb 179. Xikhiroaren
hazteria, gizonarena bezala, horra da bartx ttipiño bizkharroi larrü gañen parrastaz bizi den batetarik. "D'un
très petit animal parasite". Arch Gram 122. Ikusten neban nik lengo urtean / bartza urruneti bizirik; / ta aurtengo
urtean eztot ikusten / ardia eskuan geldirik. Azc PB 350. --Etzaite aztu gero, buruan zorririk ezpadaukazu, neuk
lenago bartzak (ligarrak) ausi neutsuzalako dala. --Zeuk bartzak kendu neuri? Eztago toki txarrean. Nire buruan
eztago bartzik. Ag Kr 69. --Noiz ikusi dun etxean / zorririk eta partzik? / --Aldegiñak oek ere / edari-kiratsetik.
Or Eus 66. Orrela beti daiteke / arlote gure etxea, / zikiña, atza, zolda, partza, / ta beste jendaki txeea. Ib. 66.
Ixtorio mixtorio hatz, / berrehun zorri eta berrehun fartz, / bizkarrean dituenak eginen du hatz (L). A EY IV 330.
Amak, goizero orraztuko eutsan burua arrezkero; eta anartean, bartzen toki, zorri-abia ta noiznai zaiez betea
izaniko buru orrek, sekulako aldakuntza ikusgarria izan eukean, seguru. Erkiag BatB 27.
"Bartzak daukaz orrek [...]. Se dice, en sentido figurado, por 'ese no tiene dinero'" A.
"Oba zeuke neure bartzak bazeunkaz, mejor le fuera a usted si tuviera mis liendres; es decir, mi carácter (Vger)"
A EY III 258.
"Aretxek dauke bartzak iltxeko modu. Se dice de quien tiene buena labia" Etxabu Ond.
- BARTZ-ORRAZI. "Lendrera, peine, partzorrazi" Lar. "Phartz, partz, bartz, bartx orrazea, peigne à lentes" H.
bartzatsu (H), bartxatsu (H), partzatsu (H (+ ph-)), fartzatsu (SP (-rz-), H, Lh), fartzatzu (Lh), partzu (Lar),
fartzu (H). "Buru farzatsu" (sin trad.) SP. "Lendroso" Lar. "Plein, couvert de lentes" H.
bartze. v. 1 baratze.
bartzelonar, barzelondar. Barcelonés. Haren atxikitzeko zer ez zuten egin Barzelondarrek? Laph 98.
bartzun. v. bertzun.
baru. Juez (en el habla de los gitanos vascos). "Jueza, barua" R. Berraondo EEs 1921, 197.
baru. v. barau; baroi.
baruil. "Setiembre (AN-gip)" A Apend. v. buruil.
barukaldi. v. baraualdi.
barullo. Barullo. Barulloa sortzeko / kuadrilla ona da! Bil 31.
barur. v. barau.
barurdiar. v. barautiar.
barurti. v. barauti.
barurtu. v. barautu.
barusaru. v. barauzaro.
barusi. v. barausi.
baruskarri. v. barauskarri.
barute. v. baraute.
baruts. v. 1 barauts.
baruts-huts. "Baruts-uts (Sal), ayuno completo [...]. Baruts-utsean ñion orain (Sal), estoy todavía en ayunas" A
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
158

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
s.v. barurats. v. BARAU HUTS.
barutu. v. barautu.
barutz. v. 2 barauts.
baruza. "(V-arr-m), follaje" A Apend.
baruzaro. v. barauzaro.
barza. "(R), haya pequeña" A.
barze (S ap. A). "Travesaño de las puertas de campo" A.
"(Foix), échelon" Lh.
barzi (Lar, Hb ap. Lh). "Punzada, barzia" Lar.
barziatari. "Punzante" Lar.
barziatu (Lar, Hb ap. Lh). "Punzar" Lar.
barzikai. "Punzón" Lar.
barztoki, parztoki (Lar). "Lendrero" Lar.
barzuin. v. bertzun.
barzulo (Lar, Hb ap. Lh). "Embocadero" Lar. "Orifice" Lh.
barzulotu. "Embocar, meter por alguna parte" y "embocarse así" Lar.
barzulotze. "Embocadura" Lar.
1 basa (L, BN, S, R-uzt; Ht VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: A; Lrq; Satr VocP; EAEL 90; Gte Erd 167. v.
basati.
Tr. Propio de la tradición septentrional, de documenta por primera vez en Leiçarraga, y su uso aumenta desde
mediados del s. XIX. En el XX tbn. lo usan algunos pocos autores meridionales, como Azkue y Orixe. En DFrec
hay 7 ejs., 6 de ellos meridionales. 1. Salvaje (referido a animales). "Sauvage" Ht VocGr, Gèze, Dv, H y Lrq.
"Farouche" VocS. "(L, BN, S, R-uzt), salvaje" A. "(L, Sal, R), espantadizo" Ib. "Silvestre" Satr VocP. "Animale
basak iduri duzue (BN-arb)" Gte Erd 167. Orozbat hora ta otsoa, salbü eta bata mantso beita ta berzia basa,
mantsotzen delarik hora bezala. Egiat 165. Nekez aldiz basa gathia arimal hau bere nazaroaz delakoz hora beno
basago ta ohilago. Ib. 165. Arthaz eta balaküz baizik eztaite mantsoeraz hoien [idien] astüra basa. "Leur humeur
farouche". Arch Gram 145. Erran izan darotzut lehen ere azienda gu geroni bezain minbera dela, non ez den
basa. Dv Dial 68 (It basatia, Ur basatija, Ip basatürik). Nihork ez du handi atzeman behar krapestu gabeko
abere guziak basa izatea. Hb Egia 65. Abere basa batek baino gehiago ez zuen Jainkoaren beldurrik. Arb Igand
55s. Zer ditake haurkeria handiagorik, abere basa bat gizon batekin borroka ikustea baino? HU Zez 77. Zaldi
basa xehe andana han zagon. JE Bur 8. Akabo gu? Zer derasak? / Ez gaituk abere basak. Ox 56. Afrikako ihizi
basa mota guzietakoak. Zub 83. Unek, nik uste, nai duela adiarazi zakurra basa bezain zakurrago ez daitekela.
FIr 159. Pottokak, zaldi ttipi erdi-basa batzu diren bezala, betizoak behi tipi erdibasa batzu ziren. Zerb Azk 46.
Guk, etsai ginitian, ez bakarrik otso-kujoteak, gatu-basa eta sugeak. Larz Iru 58 (Lek basakatuak). Bainan nahi
zinuen, maltso eta basa, / denak [ardiak] zeruko bortan ginitezen pasa. Xa Odol 131.
Ezen izpiritu gaixto hura agertu zitzaion; alegia basa-jauna, burua eta lephoa gizonarenak bezalakoak zituen,
eta hargatik gibel-aldetik eta bere lau zangoetarik iduri zuen zaldia. Debrua zen agertzen zitzaiona planta basa
hartan. Jnn SBi 115.
(BN-baig). Silvestre (referido a plantas). "Silvestre" Satr VocP. Ezen baldin hi naturaz basa zen olibatik
ebaki izan bahaiz, eta natura kontra oliba onean xarthatu bahaiz: zenbatez areago natural diradenak
xarthaturen dirade bere oliba proprian? "Qui de nature était sauvage". Lç Rom 11, 24 (TB basa zen oliboetik;
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
159

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Dv olibondo basakatik, Ol basoliondotik, IBk basa oliondotik). Gero iguriki mahatsak onak athera zetzan, eta
basak atheratu ditu. Dv Is 5, 2 (Ker sasi-maatsa). Eta haren hazgarria zen othe eta ezti basa. SalabBN Mt 3, 4
(HeH, Ip, Ur basa eztia). Phikondo-basa baten gainerat hupatu zen Jesusen ikusteko. Leon Lc 19, 4 (Lç basa
fikotze).
Yoanesek bazien bilozko beztimenda bat eta larruzko zintura bat gerrian. Eta haren hazgarria zen othe eta
ezti basa. SalabBN Mt 3, 4 (Lç basa ezti).
Salvaje, no civilizado. Segur izanez ezen Heuskaldunak berze nazione guzién artean ez garela hain basa,
non gure lengoajez ezin ezagut eta lauda dezagun gure Iainko Iauna. Lç Dedic * 6v. Nekhazale eta erregeak,
gizon basa eta yakinak. Hb Egia 146s. Buddak egin ditu gizon hits, ilhaun eta basak; Kristok, munduko populu
yakin, garbi eta argituenak. Ib. 66. Bainan horrelakoak alde guziz nigaregingarri dire eta jende basak baino ere
sordiesago. Arb Igand 107. Letra hunek erakutsiko daroku serora khartsu batzuk zer ongia egin dezaketen
jenderik basenen artean. Prop 1893, 5. Gizalde basa baten arterat bethierekotz doanak, han, itxura guzien
arabera, erlisionearen alderat bere odolaren ixurtzera. JE Bur 133. Pagano basen tokietan da, orai danik, ene
lur huntako egoitza. Ib. 136. [Rifle] baten jabe zelako, arro-arro bazabilen langile erdi-bas-eken artetik
nagusigoa erakusten zuela. FIr 136. Harrabots izigarri hek aditurik, beldurtzen da Gizon basa. "L'Homme
Sauvage". Barb Leg 129 (v. basajaun). Populu basa batzuek jauzi eginen dautzuete gainerat. Lf Murtuts 51.
Ordu arte Hongriako jendea etzen deus onik: gizon haragia nola-nahi jaten zuen, gizon odola edaten. Osoki
basa zen, hots! Zerb IxtS 103. Abantxu bi urthe baditik hemen girela mendian, basak bezala bizi. Larz Iru 80.
(AN; Dv, H). Ref.: Inza EsZarr 176; Iz Ulz. Grosero, maleducado; insociable. "Gizon basa, homme sauvage
(par caractère) [....]. Basajendeak dire oihanetan bizi direnak, eta jende basak dire herrietan bizi direnak
oihanetakoak iduri, les sauvages sont ceux qui vivent dans les bois, et les gens sauvages sont ceux qui vivent en
société, semblables à ceux des bois" Dv. "Basa, au moral: sans éducation, sauvage. Gizon basa, homme inculte.
Haur basa, enfant sauvage, qu'on ne peut apprivoiser" H. "Basa, la persona que no se atreve a tratar con la
gente" Iz Ulz. Eskual-herri guzian etzuen ikusi emazte uli, gizon tresna eta haur basa, iheskari, deus ezin
adiarazizko halako... bere gisako tetele batzu baizik. HU Zez 121. Apez-jale basa batek / erran baitu laidoka: /
"Apezak burua xilo: / koroa duke marka!". Etcham 52. Bere abarka-zolak athera zituen eta elgarri jo, herri basa
hortako erhautsik ere ez eremaiteko! Lf Murtuts 5. Hemengo neska gehienena duk hori! Han baino beroago eta
basago dituk gero hemen! Larz Iru 108. Gorri batek emaiten dio errefera jestu basa batzuekin eta "hu" eginez
zerrien uxatzeko bezala. Lf in Casve SGrazi 13.
Rústico. Bertsotan hasi eta hamar urte pasan / jardun nuen mendiko ikas molde basan. Xa Odol 315.
Salvaje, brutal. [Basa arimaliak beno] hanitzez basago dirade ehüetan nahi lükielakoz ikhusi zokhorri faltaz
ehün gizon ber egünian hiltzen. Egiat 266. Bainan, nahi edo ez, bendeku eta sarraskiek egiten zituzten gizonik
basenak eta lazgarrienak. Hb Egia 83. Eman zuen [Herodesek] nihork egundaino eman eztuen bezalako manu
basa. Jnn SBi 18. Jende basak! Aintzineko gau guzia, atxikia zuten Jesus Jauna lorik gabe. Ib. 29. Su basa bat
begietan zuela. Mde HaurB 84. Foot-ball basa bat herrian sar-arazi nahi luketen mutiko gazte batzuez. Zerb Azk
31. Arritzen baitziran nolako senar basa iasaiten zun, ez baitzun esaten ez aditzera emaiten Partikik beure
emaztea io zunik. Or Aitork 229. Mendebal huntan liburu eta kantuek [turkoak] basa huts, sordeis eta
higuingarritzat zauzkaten. Lf in Casve Sgrazi 10.
(Referido a cosas). Violento. Hasi zitzaizkon beren ezkilari jo-eta-jo, zein gehiagoka; eta guk izatu ginuen
errepika bat basa, hori erran gabe doha, bainan toki hetan entzunen ginuela uste ezkinuen bezalakoa. Prop
1903, 132. Jauzi ur basa hoitara. Etcham 124. Itsas-aizeak fereka, tirain basak kantari. Iratz 155. Untziak
itsasoaren oldar basari ihardokitzeko zaukan lokia eta indar bakarra. Ardoy SFran 247. Bigarren etena,
aurrekoa baino basagoa eskierki, gerra ondoko urteetakoa dugu. In MEIG VI 36.
Extraño. Leenbizian ez nakien, esakera basak edo ala zitzaizkidan, non ta erderara ez netzazken biur. FIr
155.
2. (L, S ap. A; Dv). Desierto, deshabitado; agreste. "Toki basak, lieux sauvages" Dv. "Desierto. Toki basa,
lugar desierto (He)" A. v. basamortu. Toki basa da hau, eta ja beranta da; Bidalatzu oste haukiek, eta
herrietara goanik eros bezate behar duten jatekoa. Dv Mt 14, 15 (Ip, Leon basa; Lç lekhu desertua, HeH lekhu
mortu bat, Ur tokia eremua da, IBk leku bazterra). Bena phatar basa hartan ezpeitzeitian egin xapelarik. Ip Hil
201. Erran zeion nahi ziala lekhü basa hartan eraiki lezen eliza bat haren ohoretan. Ib. 208. Ez ote zera mendi
basa aietan zerori Ardi galdua izango? A Ardi V. Begien aintzinean bethi mendi borthitz basa. Larz Iru 86.
3. (B). Que ejerce un oficio sin estar preparado o titulado para él. "Basa, natural, no de ley. Zurgin-basa,
carpintero vulgar. Argin-basa, cantero vulgar (Arizkun)" Inza RIEV 1928, 151. Cf. basabarber, basamediku,
basapoeta, basaofiziale, basadentista, etc. Basek ikasiak direnei kalte dakartela, kalte zuzen kontra, kalte
ogiaren ahotik kentzerainokoan, ezin ukhatua da, jaun komisarioa. JE Bur 196. Izenak berak jende xehea
harrotzen du. Guziz ofizio bat badakiela, eta bere baitharik, basak oihu egiten duenean. Ib. 195.
Bainan, erran eta erran hura arizana gatik, dafail-basa hutsik gelditu zen. "La fausse nappe". Barb Leg 64 (a
diferencia de otro mantel con propiedades mágicas).
4. (Sust.). "Desierto, basa, mortua, eremua" Lar. "Basa, desertum" Sb-Urq.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
160

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
2 basa (V-ple-m-gip, L-ain-arcang; Mic, Urt I 94, Aq 134, Hb ap. Lh, Dv, H, Zam Voc), baxa (L-sar). Ref.: A;
EI 111; Etxba Eib (basia). 1. Barro, lodo; lodazal. "Lodo, basea" Mic. "Lutum aceratum, basa lastoarekiñ
nahastatua" Urt I 94. "Barro, basea (G)" Aq 134. "Boue" Dv y H. "Sedimento, legamo, barro" Etxba Eib. v.
lohi. Tr. Documentado en autores septentrionales desde el s. XVII hasta finales del XIX. Al Sur es empleado
generalmente por autores vizcaínos, desde finales del s. XIX (antes lo hallamos en Cardaberaz).
Baso ez bainaiz, ni baithan dagizun ostatua, / Orain are gutiago zein doidoia basatik / Bekhatuen ilkhi
bainaiz urrin gaixtoz betherik. EZ Man II 77. Basan sarthuz geroztik xautzeko ithurria. EZ Eliç 135.
Bekhatuetara etzaitezala itzul nola urdea illkhi den basara. Ib. 166. Basan herrestaturik. EZ Noel 95. Hala nola
karrikako basaren gaiñean baitabiltza. Arbill III 13, 3 (Ch basa; SP istil, Mst, Ip, Ol lo(h)i). Nauzun urrikari,
eta athera nazazu basatik han sarthua ez nagoen, eziñ nihoiz ilkhizko maneran. Ch III 20, 2. Aithor zazu ez
zarela basa eta herrautsa baizen. He Gudu 112 (SP 91 hauts eta ezdeus). Gauza hura bere baitan basa eta
herrautsa bezain mespresagarria dela. Ib. 138. Jesus erraten dioten gizon hark eginik basa, gantzutu darozkit
hartaz begiak. He Io 9, 11 (Lç, TB, LE, Dv, EvS, Ol, Or, IBk, IBe lo(h)i, HeH baltsa, Leon ixtil, Ker lokatza).
Diranak basa edo zimaurra bezala. Cb Eg II 25. Lurreko ontasunak, gure arimako ontasunen aldean, basa
puska batzuek bezala ziren. Brtc 100. Karrikako basa bezala oinen azpian ezar nezaten guziek. Dh 106. Bustiñbasa
ondikozkoa, / Zoiñak bai dauka karroa / Haxeraiño zikindua / Eta zilhoan lothua. Gy 133. Arthik ordu
liteke basa bisaiarat / Lehia duenari liburu tzarrerat. Hb Esk 6. Galdetu zioten barkhamendu, burua basan: ez
belhauniko! Hb Egia 74. Zerukoa da egia, basakoa gezurra. Ib. 88. Direnak basa edo ongarriaren pare. Dv LEd
59. Eta andik laster zegoan trabena batera eldu ziran, basaz loituak, bat txapel gabe, bestea jaka galdurik.
Urruz Urz 16. Bere ago-gozoarekin basa edo lohi poxi bat nahasi ondoan. Lap 214 (V 96). Lurra ian bakarrik?
Ez, gauza utsa da ori. Basea ta zikiña iruntzi eragin, makilka zuzitu. Ag AL 36. Ia gerriraiño basaz beterikako
soiñeko dindirriduna. Ib. 128. Uretan edo urertzeko basatan. Ag G 215s. Labatzetik bera zinzilika, zeziñaren
itxuran, baserri artakoen azkiñiko busti ta basaz loituak. Ib. 16. Zorijontsuba ixateko, eurija ta basea baño
etxuadaz biar. Altuna 80. Eta basa-barrura geiago sartu zan. Ib. 84. Ibaietatik barriro duaz / Basaz beterik
itxas-ertzera. Enb 49. Igelak [...] must egin uretan eta ondoko basatan ostu ziran zer etorrikoren be igesi. Otx
137. Ibaia dago geldi. Bere barruan / Basea dauko, goien ur gardena. S. Unzueta in Onaind MEOE 10. Ta
indiabak lez ustelduko da, / basatan, nire biotza. Gand Elorri 168. Kinkinka jokatzeko, basa biguinez bethetako
lur zulo bat bilhatu, ta behar ba zan, oinetakoakaz ongi nahastatu ta zapaldu egiten zan. Osk Kurl 73s. Ta
atzekaldean jarri zan mutiko zuurrari, buruak ez emon orduan basaz beteteko arriskurik ebanik. Erkiag BatB 45.
Basetxetik aldegiñaz batera, lokatza ta basea ugari. Ib. 115.
"Balsa" y "charca" Lar.
2. (Lar, Añ (V)). Estiércol.
- IZERDI BASA, IZERDI BASETAN. v. izerdi.
basa. v. 2 baso; baxa.
basa-ahalke. "Eskuaraz, basa ahalgea; erdaraz diote 'respect humain'" (Hazp) Herria 7-6-1956 (ap. DRA). Ez
dugu aski fededunen artean fededunezki bizitzea: ez bagitzaizkote bertzeri lotzen, nahi bezain polliki, bainan
basa-ahalgerik gabe, ez dugu ongi berhetzen gure girixtino eginbidea. Herr (ap. DRA).
basa-ahan. v. basaran.
basa-ahate. v. basahate.
basa abere. v. basabere.
basa abre. v. basabere.
basa-adari. v. basahari.
basahaide. v. basahaire.
basa-aihen. v. basaihen.
basahaire, basahaide (S-saug ap. Lh). "Chant burlesque" Lh.
basa-aldare. Altar rústico. [Galiarrek] Esus ikaragarria, basa-aldare batzuen bidez... ematzen dutela.
"Feris altaribus". Mde Pr 189. Gizonak sakrifikatzen zizkiotela, zuhaitzei esegiz, zuhaitzak eta, batez ere,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
161

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
haritzak, Kelten arbola sagaratuak baitziren, jainkoaren basa-aldareak. Ib. 189.
basahan. v. basaran.
basa-andere. v. basandere.
basa-antzara. v. basantzara.
basa-apez. v. basapez.
basaarbi. v. basarbi.
basa-ardi. v. basardi.
basahardi. Hembra de jabalí. "Laie, femelle du sanglier" T-L. Gizonak, bere buruaren zaintzeko, arbola
punta-punta betetarat ihes egin omen du, ipurdia lastoz. Beharrik lagunak jin zaizko, ez baitziren urrunegi, eta
basahardia tiroz hil dute. Herr 8-12-1960, 2.
basahari, basa-adari. Muflón. Mateok, adibidez, etzion beñere postakin tirako basa-adari bati. "Un
mouflon". NEtx Antz 136. [Porto Vecchio-ko] sastraka itxu artan, basa-adariak berak ere ezin sar ditezke. Ib.
136.
basa-arragatze. v. basarregatze.
basa-arrosa. v. basarrosa.
basa-arte. v. basarte.
basa-arto. v. basarto.
basa-asto. v. 1 basasto.
basahate (L, BN, S ap. A; Dv, H, Foix ap. Lh), basa-ahate (G-to, B ap. A). Pato salvaje. "Canard sauvage"
Dv. "Pato silvestre" A. "Anas boschas" Arzdi Aves. "Ahatea, canard sauvage (le). [...]. Gutiz gehienek basa
ahatea deitzen dute" Dass-Eliss GH 1925, 274. "Ánade real" MItziar Txoriak 13. Basa ahate, basa antzara,
heron moko luze, zango luzeago, eta bertze lumako [...] mesfidantzarik gabeak. Prop 1902, 133. Agian pekada
eta basa-ahate pasaiek emanen diote ihiztarieri hazila balios baten iragaiteko parada! Herr 8-11-1956, 2.
Flamenco. Aatetoak, aateñoak eta basaateak, bizkar dirdaitsuz eta suzko egoz, aintziraren ertzera zoazin.
'Flamants'. Or Mi 60. Aatetoak, aatetipi dirdaizuak, eta basaate su-egodunak aintzira ertzera zoazin. Ib. 61.
basa-ahuntz. v. basahuntz.
basaban (Urt). "Cirrus [...] tresnetako dantela vel franja vel basabana" Urt V 154.
basabaratxuri (Urt, H (sin trad.)). "Allium ulpium, basabaratxúria" Urt I 528. v. basaberakatz.
basabarber. Curandero. "Basa-barber (S, Const) [...] médicastre" Lh. Bizar egile, basa barber, ostalari eta
sonü joile hura bizi izan zen Eretan. Const 42.
basabarren, basabarhen (VocBN Dv y A; Hb ap. Lh). "Basabarhen, nom qu'on donne aux hameaux qui
occupent les parties les plus basses d'un village" VocBN. Cf. basaburu.
basabazter (V-gip, B, S ap. A; Hb ap. Lh, Dv), baso-bazter, baso-baster. Desierto, lugar despoblado. "Basabazterr-ak,
abdita, lieux écartés et sauvages" Dv. "Apartado, desierto" A. v. basamortu. Agar baso-bazter
batera zanean, aingeru batek esan zion: Nondik zatoz, eta nora zoaz? Lard 17. Ordea ai, nere gorputza
aspaldian ere basa-bazterren batean deseginda dagoelakoan zaute. Arr GB 76. Maria Birjina thonagabia agertü
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
162

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
zen Lurdeseko basa bazter batetan. Ip Hil 208. Bat orrek be aldeko urietan, da beste orrek baso basterreko
txabola ta mendi gaillurreko etxetxoetan, esan bear dozue. Ag AL 52. Ontzi batean sartu ta Betsaida ondoko
basa-bazter batera yoan zan. Ir YKBiz 208. Gure aitak mana yan zuten basa-bazterrean. Ib. 217. Ni naiz basabazterrean
oiuz ari danaren mintzura. Ib. 51. Aiek zerutik beira daude / nere sorterriari: / ni berriz basabazter
ontan / nigarretan naiz ari. Ir in FlorC 197. Oihan eta basabazterretako aide garbiari esker, osasuna hobekitzen
ari zitzaiolakoan zegoen. Mde Pr 136. Har itzazue hiru lagun --senarra, emaztea eta lapurra-- eta bil itzazue
elkarrekin basa-bazter batean. MEIG I 130.
(S ap. Lrq; Lecl, H). Núcleo de población apartado. "Hameau" Lecl y Lrq. "Bai hirietan eta bai
basabazterretan, dans les villes et aussi dans les campagnes" H. v. baserri. Hasirik Jesüs-Kristen Bikaritik,
zuñen erranak mündü oroz errespeitüreki behatürik beitira, basa bazterretako azken artzañetara-drano. CatS V.
Bai hirietan, bai basabazterretan. Ib. IX. Karrika nahastatuxe da, bainan garbi dago basa bazterra. Lander
RIEV 1907, 430. Orai artino hiriko eta basabazterreko botz emailek izentatzen zutien kontsellerrak oro batetan.
Eskual 10-4-1908 (ap. DRA). Nola ere baitzen, basa-bazter baketsu hori zorigaitzari ez zegokion. Mde Pr 96.
basabaztertar. Aldeano. v. baserritar. Nor da mirets ez lezakenik basabaztertar turko baten egitatea?
Hirur orenen bidea egin izan du, xoilki oilo baten guri ekhartzeagatik. Prop 1899, 275. Ez eta harena [Julio
Urquijorena] bezalako urhe moltzo ezin agortuekin, athe handi ttikiak, jakintsunen eta basabaztertarren bihotzak
zabaltzen ikhusiz. Lander RIEV 1907, 433.
basabazterxka. "(S-saug), un peu hors du village" Lh. Cf. bazter (3), BAZTER EGON.
basabear. "(V-gip?), abubilla (pájaro)" A.
basabedezi (S). Curandero. "Basa-bedezi (S-saug), médicastre" Lh.
basabehi (V-oroz-gip, L-ain). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp Berg. "Vaca salvaje, huraña" A. "Vaca de monte" Iz
ArOñ. v. betizu, larrabehi. Badaukaguz oneez ostian zortzi basa-bei, ta basa-idisko galant bat. Mg PAb 109.
Epalla ta aragitegija euren ganera artu daruenak, bein baño geijagotan ill daruez gabaz edo ixillik basa-bei
argal edo idi nekatubaren nekatuz azurra ta azala baño eztaukeenak. Ib. 112. Basa-beiak ankatik eldu ta ardia
bezala gelditurik, eznea edan oi ziena nai zeban guztian. Izt C 247. Billatu izan ditugun abere-ezurrak naikoa
adierazten digute zer abere-mueta zebiltzan Goien-paleolitos aroan. Oietako aurrenenak zezen, basa-bei, bison
[...], artz, legoi, hyaena eta leize-artza ziran. JMB ELG 38s. Emeti bere lagunek erreziñoak edaten yoaten
bazirean be, berak basorantza eiten oan, batzuetan basabeiek ikusten, auntzetara beste batzuetan. Akes Ipiñ 32.
(Aplicado a bóvidos exóticos). Elefant, basa-behi, zaldi lepha-lüze, gazela, antilopa eta holako zer-nahi
jerraikirik eta ehorik. GH 1952, 198.
basabelar. 1. "Ammium [planta umbelífera], basabelhárra" Urt II 49.
2. baso-bedar (V-gip). "Herbazal de los terrenos no cultivados. Orduan, baso-bedarrak beteko dittu gaurko uri
aundixetako kaliak" Etxba Eib.
basabehor. Yegua salvaje. Hartz, azeri, basurde, otso, basa behor, / Gorde dira guziak, haundi eta kozkor.
Ox 130.
basabera (V-m-gip ap. A), basobera (V-m ap. A). "Arboles y arbustos silvestres, como argoma, encino,
avellano, etc." A. "Basobera (V-m), arbolado que producen los montes incultos" Ib. Basaberak esaten jakee
txikar igon baga datozanai. Zelanguak dirian otia, gisatsa, ginarria ta beste asko. Mg PAb 187s.
basaberakatz (V). Ref.: A; Iz ArOñ. "Mala hierba parecida al ajo" A. v. basabaratxuri.
basabere (Dv A), basoabere, basoabera (V-gip ap. Etxba Eib), basabre (Urt I 442 (+ basaabre)), basa abre
(Urt), basa abere. Animal salvaje. "Alce, basabéstia, basaábrea" Urt I 478. "Bête sauvage" Dv. v. basapiztia,
basanimalia, larrabere. Xoriek ere dituzte / bere egoitzak airean, / arrañek urean eta / basa-abreek lurpean.
EZ Noel 49. Athera zitzaion lehoin hari armarik gabe [...]: lothu zitzaion basa abere hari, eta eman zuen
zathitan. Lg I 225. Lurreko bas-abereek eta aireko hegaztinek badituzte bere egoitzak. Lg II 107. Batzu
gurutzefikatuak, bertzeak zerraz bizirik urratuak, bertzeak basa abrez xehakatuak. Dh 172. Baso-abereakiko
indarleietan ere, gaiñ gañekoak dira Gipuzkoatarrak. Izt C 247. Nola oihan guziak basa abere baitziren. Hb
Egia 57. Eta Jainkoak egin zituen lurreko basabereak zein bere motaren arabera, eta aziendak eta lurreko
zierpe guziak beren motetan. Dv Gen 1, 25 (Urt bestiak, Ur abereak, Ol piztiak, Ker pisti, Bibl ihiziak). Lezetik
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
163

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
igaiten den basabereak. Dv Apoc 11, 7 (Lç bestiák, TB abreak, Ip saia, Ur (V) pistijak, Ur (G) pistia, IBk e IBe
piztiak). Basa-abre eta artalde guziek. Dih MarH 144 (ap. DRA). Otz andija zalako, basaberiak (basoko
aberiak) ezekijen zer egin. Altuna 89. Edozein izakera, basabere ta egaztiena, narrazti ta arraiena. Ol Iac 3, 7
(Dv, IBe basabere; TB basa animalia). Len basabereak (abere basotarrak) ziranak orain gizonaren naiez
menperatuta abere etxetiarrak biurturik daude. Muj NekIr 69. Basabereak larratzen ari diran muñoak gogobetegarri
bai-zazkio. Zait Sof 88. Beren gudari-buruen illotz-kaski orbanduak, zakur, basabere ta egaduntxoriek
dakartzitela. Ib. 191. Segura zuten basa-abere gaixtoenen ezagutza egitea. Zerb IxtS 98. Basabere ta
pizti asko bizi omen ziran Basaburuko leiza-zulo ta oianetan gordeta. Etxde JJ 93. Aitzinetik, Basa Jaunak / ogi
eta bihien üztatzen / Zeikün guri ikhasazi, / eta basabere hezten. Casve SGrazi 52.
(Fig.). Persona cruel, brutal. Mundu guzia bere mendean jotzen, eta anditasunean iñor alderatzen ere
etzitzaiola uste zuen Nabukodonosor, bere arrokeria, antuste eta urgulleriak bas-abere biurtzen du. Lard 310.
Basabere orrek orok irentsiko gaitu nai duna egiten uztekotan. Etxde JJ 128.
"Satyri, nymphae agrestes, basaábreak, basajainkotásunak" Urt I 463. Cf. basajaun.
basabereketa, basabreketa. "Agitare feras, basabreak ihiztátzea, basabrekétan ibiltzea" Urt I 442.
basaberetegi. Zoológico. "Ménagerie, basabere-tegi" T-L.
basabestia (Urt I 22). Animal salvaje, fiera. "Omnes abhorrent ut immanem bestiam, guziak higuintzen dute
salbaia bat bezala vel basabestia gaxto bat bezala" Urt I 22. "Alce, basabéstia, basaábrea" Ib. 478. v.
basabere, basapiztia. Zeinetan baitzen lurreko animal laur oindun guzietarik, eta basa bestietarik eta
herrestez dabiltzanetarik, eta zeruko xoietarik. Lç Act 10, 12. Hiltzeko ezpataz, eta gosetez, eta heriotzez, eta
lurreko basa bestiez. Lç Apoc 6, 8 (He bestiez, TB basa animalez, Dv basabereez, Ur (V) pistijakaz, Ol, Ker
basapistiz, IBk basapiztien bitartez). Ez dela basa bestiarik, tigre ez tigresarik, gizon izpiritu gaizki itzuli eta
bihotz galdu batzu baino krudelagorik. Elsb Fram 64.
basabi. "(R-uzt), nabo" A. Cf. basarbi.
basabide (S), basobide (V-gip). Ref.: Lh; Etxba Eib. Sendero. "(S-saug), mauvais chemin" Lh. "Senderos del
monte. Baso-bidiak, geixenak aberak eregittakuak" Etxba Eib. v. BIDE-ZIDOR, BAZTER-BIDE.
Elormenditxoko basarri ondotik beera ezkerrera dijoan baso-bidea arturik. 'Sendero'. Aran SIgn 77. Oraindik
iru orduko bidajea genduan aur onen aitonen etxera, eta alde batetik gau otza ta illuna, eta bestetik berriz basabideak
ikaratu gaitu. Zab Gabon 37. Basabide, bitxabal, eta burdinbide, / Poz-pozik daukoz beti onduan begire
[se refiere al pueblo de Oca]. Enb 86. Baso-bidez, azkar ua / kolore ederdun Rui-Albar. Laux AB 49. Eta
basabide barna iraitzi niñun, ene! nere zoriona irauli ta ostikatuta. Zait Sof 197. Baso-bide onak isteko etzagun
gustieri erabagi mesedegarri bet arrazo eutsien. Akes Ipiñ 27. Geren gurdiak basa-bidetan / atera eziñik sarri, /
karga geiegi artzen gendun da, / noizko etxera etorri? Uzt Sas 80.
basabiper. v. basapiper.
basabizitza, basabizitz. Vida salvaje, barbarie. [Erri bat] basa-bizitzetik aterata bere buruuren bizitza
erakutsi-gai deneen, orduuntxe dator guda-eresii. Or LEItz 39.
basabortu. v. basamortu.
basabotea (det.). Astuaz nentorren ta astua gelditu xatan geldi ta nere buruari egin notsain: Basabotie (=
bosque talado) dago emen eta tantaien bat egongo zala aurrian. (V-gip). Gand Eusk 1956, 217.
basaboz. "Basaboza, écho, eco, écho, voix du désert" Sb-Urq. Cf. 1 basa (4).
basabrasila. Albahaca silvestre. Ondoko egunetan ikhusiko zinituen basa brasila adar bat eskuan hobiaren
aldean, han zabiltzala, burutik zangoetara, brasila adar hartaz garbitu behar izan balute bezala. Prop 1902,
280.
basabre. v. basabere.
basaburu (B, BN, S ap. A; VocBN, Gèze, Dv, H). Núcleo de población aislado, generalmente en zona
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
164

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
montañosa. "Nom qu'on donne aux hameaux les plus élevés des villages" VocBN. "Partie écartée d'un village"
Gèze. "Hameau" H. "Nombre que se da a los caseríos más elevados de las poblaciones rurales" A. v. baserri.
Zona alta, zona de montaña. Gero bialdu zuten Jamaikako Basaburura edo tokirik menditsuenera ta an ere
asi zan bizkor lanean. Or SCruz 132s. Beroa aultzen zenean basaburuetan elur odeia zurrunbilloka astean. Or
Mi 42. Basaburuan toki naro bat, / bertan urjaiotz gardena. EA OlBe 108.
"Le nom devient nom propre de lieu, partout il y a un basaburu" Dv. Cf. O VocPo 68: "Soule Meridionale (qui
est le quartier de la montagne, appellé vulgairement Basaburua)"; y Lrq: "Basabürü, Haute-Soule (Soule
méridionale)". Se da tbn. este mismo nombre a dos valles navarros, y a la zona más alta del de Baztán.
basaburues, basabues. Montañés, habitante de zona montañosa. Atharratzeik bazen gizon saldo bat
bilkhura hortan, haiekilan ere Basabues andana bat. Herr 19-9-1957 (ap. DRA).
basaburutar (B, S; Gèze). Ref.: A; A Apend. "Basabürütar, habitant d'un lieu écarté" Gèze. "Basabürütar (S),
aldeano" A. "Montañeses (B)" A Apend. v. baserritar.
(Lh), basaburuar. Habitante de la zona montañosa de Zuberoa. Azti-Begia, Agosti Xaho Basabürütarrak
Ziberu herri maitiari Parisetik igorririk. Chaho AztiB tít. Zure manaspenako basabürütar aphez bat. Myst 6.
Andre frantsesarekin doa gure Margaita Basaburuarra. MEIG I 232.
basabuztiño. "Caementum, morthéroa, bása buztiñoa, basabuztiñoa" Urt IV 30.
basadentista. Dentista no titulado. Barneak eman bide dio basa dentista harek etzakiela hortzen
antolatzen, guti edo aski atheratzen balin bazazkiken ere, hau ere ez baita neke. JE Bur 193.
1 basadi (V), basodi (G-to), basodui (V-gip). Ref.: A (basadi, basodi); Iz ArOñ (basodui). "Lugar de muchas
selvas" A. "Basódui, v.gr., Artia [monte de los alrededores de Oñate]" Iz ArOñ.
2 basadi (Vc ap. A), basari (G-azp ap. A). "Lodazal" A. "Basari (G-azp), marisma" Ib. v. 2 basa.
Basarietako (lodazal) ugaziuen klin-klon, klin-klon-a baiño beste zaratarik etzan entzuten. Ag AL 61. An dago
Arranondo Santa Klarari bere barrenaldeko basaria, lasaitu ta asnasa artzeko, eskatzen. RIEV 1907, 169; cf.
ib. nota: Ain zuzen ere, Agirre nere adiskide maitea aldamenean nuela, Zumaian ikasi nuen erderazko "marisma,
marécage"-ri dagokion itz eder au. En DFrec hay 2 ejs. más.
(basadiru). "Especie de impuesto que pagaban los pueblos de la comunidad de los montes de Izqui: 'sesenta y
cinco mrs. pagados al merino de Apellániz por el basadiru' (Marquinez, 1767)" LzG.
basadoinu. Melodía rústica. Orain ni, seska mengelez basa doiñu bat iotera saiatuko naiz. 'Agrestem tenui
meditabor harundine musam'. Ibiñ Virgil 48.
basadonetalia. "Hermite, basadonetalia " VocS.
basa-hegazti, basegazti (A DBols). "Ave silvestre" A DBols. Gogua etorri zitzaion Santuari basa-egazti bat
jatekua. Bv AsL 134.
basaelorri, baselorri. "Calabrica, baselhórria, oihanelhórria" Urt IV 38.
basaemagin. Comadrona no titulada. Ikusi ditut, aldi bat baino gehiagotan, basa dentistak lothu hortzak
irauten [...], haur ederrak sortzen basa emaginen perekarekin. JE Bur 193.
basaemazte, basemazte. "Mulier aggrestis, basandréa, larreandréa, basemaztéa" Urt I 463.
basa-herensuge, basa-iransuge. Dragón. Tebe, Bakan-en ama-buruan, Ismenos errekatxo laisterraren
ertzean, eta basa-iransugeren azi-gañean, bizi aizen, Bakeos! Zait Sof 193.
basaerramu (G-to, AN-5vill, L-ain, S; Alth Bot, T-L), baserramu (S; Foix ap. Lh). Ref.: Lcq 78; A; Lrq.
(Nombre aplicado a diversos arbustos). "(Prunus lusitanica), [...] basa-erramua en esta comarca [...] y quiere
decir laurel silvestre" Lcq 78. "Fusain à fruits rouges, basa eramia" Alth Bot 8. "Basa-erramu (G-to, L-ain),
basa-erramü (Sc), bonetero de frutos rojos" A. "Baserramü, fusain" Lrq s.v. basa. "Fusain, plante, basa-erramu,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
165

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
basezpel" T-L. Erran bat bada basa-erramua zela Jesu-Krixto itzatu zuten gurutzea; horra zertako dioten
naski zuhaitz-madarikatua han-hemenka erraten. Udazkenean bihi gorrastaz kargatua delarik, zer landare
pollita! Bainan bihi horiek zer pozoina duten! Zerb GH 1931, 325.
basaerramutze. "Bonnet de prêtre, basa eramutzia" Alth Bot 4.
basaerrege. Reyezuelo. Halako khorteziak basa errege batetan zen mesfida Souza. Egiat 159 (se refiere al
rey de un territorio africano).
basa-erreka. v. baserreka.
basa-herri. v. baserri.
basaerritar. v. baserritar.
basaerro. "Carota, basaerróa, basaharbia" Urt IV 253.
basaezti, basezti ((Hb ap. Lh), baso-ezti. Miel silvestre. Ioannes hunek bada zuen bere abillamendua
kamellu biloz, eta larruzko gerrikoa bere gerrunzean inguru: eta haren biandá zen othiz eta basa eztiz. Lç Mt 3,
4 (TB, HeH, Ur, Ip, Echn, Or, IBk basaezti, Ol, Leon, Arriand, IBe basezti, Ker baso-ezti; Dv oihanetako ezti,
Hual mendiko ezti, Samper ezti mendiko, SalabBN ezti basa). Eta othi eta basezti iaten zuen. Lç Mc 1, 6.
Larrapotez eta basa- / eztiz hazi pobreki. EZ Noel 165. Etzuen jan [...] zenbait bas ezti aphur baizik. CatLav 425
(V 201). Xartalak, edo larrepetitak, eta oihanetan aurkhitzen zuen bas-eztia ziren haren yanaria. Lg II 126.
Larrapote edo mendi-langostak eta bas-eztia janaritzat. Lard 371. Larrapotak eta basa-eztia ziran aren yanaria.
Ir YKBiz 39.
basa-hezur-zuzentzaile, basa hezur-xuxentzale. Componedor de huesos no titulado. Gogoeta berak
bazerabilzken basa hezur-xuxentzalearen, emaginen eta aztiaren alderat. JE Bur 191.
basafikotze. v. basapikutze.
basa-forru. v. basaporru.
basafruitu. Fruto silvestre. Basa fruitü txarrak jaten. Egiat 159.
basagaitz (Foix ap. Lh, H, ). "Basagaitzak (basa gaitz) (S), animaux réputés immondes comme le crapaud" H.
"Basagaitza, ihizi lohi edo gaixtoa" Alth in Lander RIEV 1911, 598. "(S). 1.º (Alth), fauve, bête nuisible et
dangereuse; 2.º (Foix), crapaud" Lh. v. basagaizto.
basagaizto (A), basagaixto (SP Dv). Sapo. "Basagaixtoa, crapaud, aphoa" SP. Azkue, que lo toma de SP,
da la forma basagaizto. v. 1 apo.
"Basagaizto (Sc), reptil" A.
basaganadu (-ganau V-gip). "Ganado que pasta libremente por el monte. Urbixa aldian basaganau asko
dabill" Elexp Berg.
(Fig.). "Pertsona hezigabe, kirten eta gizartean konportatzen ez dakienari esan ohi zaio. Aarek lagunarterako
ta etxok balio, basaganau utsa dok eta" Elexp Berg.
basagaragar (V-m ap. A Apend (sin trad.)).
basagari. "(V-ger), bromo, planta forrajera (Bot.)" A.
basagaro (V-oroz ap. A). 1. "Gotas de rocío sobre las hojas" A.
2. (V-oroz ap. A). "Persona afanosa" A.
basa-garrasi, basa-garraxi. Grito salvaje. Badu euskerak halako hitz eder bat, basa-garraxia den hitz bat.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
166

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
MEIG IX 139 (en colab. con NEtx).
basagatu. v. basakatu.
basagaztaina (V, L; Lar Lcq 149), basagaztena (BN), baxagaztaina (L), baxagaztena (BN), baxagastaña
(S). Ref.: A; Lh. Regoldana, castaña silvestre. "Basagaztaña, -gaztaina (L), -gaztena (BN), châtaigne
sauvage" Lh. "Baxagaztaina (L), -gaztena (BN), -gastaña (S)" Ib.
basagaztainatze. "Basagaztañatze (S-saug), châtaignier non greffé" Lh.
basagerezi. Cerezo silvestre. "Latza da [erkalatza], lorea basa-gereziarena bezelakoa du, gorri-gorria (L)" A
s.v. erkalatz.
basagerezitze (S; Alth Bot A). Ref.: Lrq (basa). Cerezo silvestre. "Merisier, basa edo xeri gerezitzia" Alth
Bot 13.
basagerlari. Guerrillero. Mendi-lerroko basagerlari, langile ta matxino. Azurm HitzB 63.
basagiristino. Pretendidamente cristiano. Cf. basakristau. Gisa berean, kapitulu bana [ipuin] basagiristinoetan
hartze lukete Testamentu zaharrak, Testamentu berriak eta Sainduen bizitzak, euskal-ipuinek
eratxiki deizten sineskerien eta mirakulukerien gatik. Lf ELit 64.
basagiso. "Guisote, basagisoa, basajakia, lat. rusticum condimentum" Lar.
basagizon ( Dv). 1. Salvaje, persona perteneciente a un pueblo incivilizado. "Basa gizon, homme sauvage
(vivant à l'état sauvage)" Dv. Esperantzarik batere ta gaitz güzien beldürrian beillatü basa gizonen herrian
direlakoz erori. Egiat 158. Basa gizonak hala bizi dira. Yakin behar duzu asko lekhutan soineko eskasez urdeak
bezala lohian ihauskatzen direla. Dv Dial 41s (Ip basa gizunak; It gizon basatiak, Ur gizon basatijak). Ungi
liteke Kristo Giristinoak adoratzea Erroman, Mahometanoek higuintzea Konstantinopolen, Yuduek arnegatzea
Santu-Izpiritetan, Mandarinek ostrikatzea Sinan, basa gizonek ez ezagutzea Othaitin. Hb Egia 54s. Halere, hoik
oro ez aski basa-gizonen izitzeko. EGAlm 1899, 25 (ap. DRA). Eta andik arat oatze gozo bat, eta basa gizonen
ordez, etxe gizonak. FIr 152. Orra basa-gizonok Goizaldiko Artzai makoaren babesean, Ripeotiko Euruk
zartatuta eta basa-piztien larruz gorputza estalita, daramaten bizimodua. Ibiñ Virgil 102.
(Uso adj.). Insociable. "Abnormis, moldegaitza, desordenatua [...], basagizona" Urt I 33. "Agrestis, basa
jauna, basagizona, larregizóna" Ib. 463. Duda gaberik bizio da, hain hersi, hain larre eta basa-gizon izaitea,
non berak eztuen nahi beretzat zenbait alegera aldi hartu. "Si rigoureux, agreste et sauvage". SP Phil 366 (He
369 larre-gizon).
Ez gera gu ala Jesukristorekin, gizaki berdiñ izanik ere berezi gera alare: matsa ta basamatsa bezela gera.
Oso basagizon gelditu giñan Adanen gaiztakeria ezkeroz gizagajo oek. Or JBDei 1919, 364s.
(S). Ref.: Lh; JMB At. Ser mitológico que vive en el bosque. "(S-saug), faune, homme sauvage" Lh. Cf. A EY
I 357: "Alemanian euskerazko izena langoxea dauko [basayaunak]: Waldmensch: basagizona". v. basajaun.
Pauko kuntrolürrak eztik erran gezürrik / Basa gizuna zuñ den, harek badakik. / Iratin ta Arbotin hik badük
lagünik, / Nuizpaiko paganuer plazak idokirik. Etch 278 (parece referirse a unos hombres en estado salvaje que
se decía que habitaban esos bosques). Basa gizona, hek oro aditzearekin, ihesari eman zen. Barb Leg 129 (unas
líneas más arriba se le llama Basa-Jauna).
2. (G-goi-nav; Aq 1115). Ref.: A; JMB At. Persona que trabaja en el monte. "Cerrero, basagizona (AN)" Aq
1115. "Cerrero, montero" A. "Hombre que trabaja en el monte" JMB At. v. BASO-MUTIL (b). Senarra,
basagizona bada, amoñazen dago udaberrie etortzeko. Martxoti asten da basoa beira (G-goi). J.
Goicoecheandia EEs 1913, 343. Oiartzun ontan sortu dirade / lau basa-gizon berriyak, / berenak aski ez
dituztela / ze kalte duen erriyak! Tx B I 183. Basagizonak ara ziraden / igande gauez ta neguz: / bizi giñanen
belarri, biotz, / pozten ipuiez ta kantuz. "Leñadores y carboneros". Or Eus 192s. Basa-gizon, ikazkin, egurgille ta
arotz, / zortzian bein Mezara kristau-egitekoz. Ib. 14.
Jazkera-moldeak salatzen die garbi urrutiren batetik eldu dan basagizona. "Campesino de lejanas tierras".
Mok 4. Ez zion [Orixek] bere nahiari ukorik egin behar, inoiz San Antonio abadeak bezala, mendian basagizonen
artean bizitzeko. Horiengandik ikasiak zituen esaerak, ipuinak eta bertso humilak ez zituen gutxietsi
gero, jesuiten artean poesia goitarraren berri ikasi zuenean. MIH 262.
- BASAGIZON ON. Buen Salvaje. Egia da, bai, Basagizon Ona kristau mixiolariek aurkitu zutela, Rousseauk
baino bi mendez lehenago. MIH 167. Mogelek ez zuen urrutiko Indietara joan beharrik bere Basagizon Ona
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
167

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
aurkitzeko. Ib. 168.
basagordetxa. Trinitaria silvestre. v. gordetxa. Salbe lurra alde dute: [...] ardi-mihiak, mineta xeheak,
basa gordetxak, kuku-loreak. Gatxitegi Laborantza 56.
basagudari (T-L), basogudari. Guerrillero. "Franc-tireur" T-L. v. BASO-MUTIL. Ta ereziak berotzen dau
/ Euskal baso-gudaria. Ag AL 32. En DFrec hay un ej. de basagudari.
basagune. "Basagüne (S), endroit sauvage" Lh. v. basaleku.
basagurdi. Carro rústico. Esne-marmitek, tinka / basagurdia, kirri-ka. Ldi UO 36.
basaguren. (Vc), límite de la selva" A.
basaiatze. v. basairatze.
basa-idi. v. basidi.
basa-idisko. v. basidisko.
basaihen (S-saug ap. Lh), basa-aihen (Lh). "1.º vigne sauvage, vigne grimpante; 2.º vigne-vierge (?)" Lh.
basaigali. Fruto silvestre. Ikas itzatzute landare-mota bakoitza lantzeko bideak; basa-igaliak landuaz
gozatu itzatzute, ez lurrik utzi egonean antzu. Ibiñ Virgil 83.
basaihizi. v. basehiza.
basailar (Sal, R; Lar DVC; b.-ilhar T-L), basilar (AN-egüés; Urt II 163). Ref.: Bon-Ond 150; A (basaillar);
"Aphaca, planta" Lar DVC 174. "Guisante silvestre" A. "Dolic" T-L. Cf. VocNav: "Basilar, nombre que dan a la
negrilla de los cereales (Cuenca)". v. astailar.
basailo, basallo, basoilo, baixal. Vasallo. Zergatik zu zaren ene kreatzaille goikoa, / Eta basoillo ni zure
suiekzionekoa. EZ Man II 75. Ienkoa ezin date nehoren ere peko, nehoren muthil, ez baixal. Tt Onsa 119. Mundu
guztiko Enperadore Cesar Augusto aundiak / Ala nariik, alista bitez aren basallo gustiak. Acto 75s. Castellonen
fiesta txit andiakin beren jauna bezala, Luisek nai ezpazuen ere, basalloak artu zuten. Cb Just 50.
basailora (G), basilora (V-gip), basiloi (G), basaroi (G-azp), pasailora (-ill- V-gip?, G-azp?), pasallore (Lar
H), pasalore (H). Ref.: A (basaillora, basiloi, basaroi, pasaillora); Iz ArOñ (basíllo(r)a), UrrAnz (basilloría);
Elexp Berg (basillora). "Pan bazo" Lar. "Comuña, pan de inferior calidad" A. "Un pan de baja calidad" Iz ArOñ.
"El pan sin quitar del todo el salvado" Iz UrrAnz. "Al pan integral se le llama basalloria" (V-gip) AEF 1927, 79.
"Pan hecho de harina a la que después de la molienda sólo se le ha quitado el salvado grande, no el menudo"
Elexp Berg. v. basalo. Kontentuago dago alakoa / jaaten dabela basallorea, / eperki janik baño priorea.
Lazarraga (B) 1182rb.
"Basillora (V-gip), harina de clase muy inferior" A. "Basaillora (G-goi), salvado más fino" Ib. s.v. zai.
basailun (basaillun Lar). "Boscaje" Lar. Cf. ejs. de baso ilun 'bosque oscuro' en JJMg BasEsc 281, Izt C 248,
Lard 372, Akes Ipiñ 21, NEtx LBB 266, etc.
basaintz. v. basahuntz.
basaihotz. "(V-ple-arr-oroz, G), dalle" A.
basaira (V-gip). "Helechos especiales con hojas desde la raíz que salen en árboles y lugares húmedos" Iz ArOñ.
basairatze (Foix ap. Lh), basaiatze (Alth Bot A). "Osmonde, basa iatzia" Alt Bot 16. "Basayatze (S, Alth),
osmunda, planta de la familia de los helechos" A. "Basa-iratze (S, Foix), fougère mâle" Lh.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
168

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
basahiri (Casve), basauri (V, G ap. A), basuri. Aldea. "Población del bosque" A. "Faubourg" Casve. v.
baserri. Uri ta basauri askotan il da Euskalerrian erriari bere izena ta euskaldunari bere mendu ta aiurri
agiriena emoten dautsan euskera maitagarria. A LEItz 132s. Gizon bat, eskuan arran bat ebala, basauririk
basauri San Antoniorentzat limosna-billa ibilten zan. "De aldea en aldea". A EY I 32. Bizkaiko basauri baten,
Euban, aztruak kalterik egin eztagien ipinten da erpurua kurutze-taiuan. Ib. 374. Lengo urtietan basurira, bera
(ama) ikertzen, juaten zan. BAizk Ipuin 72 (ap. DRA). Zagoze basaurian, / gure etxondoan ez ekin oin-oska! "En
los arrabales". Onaind in Gazt MusIx 206 (Gazt ib. 187 auzoetan, Or ib. 199 aldamenean).
basairik. Brutalmente. Zorigaitz beltzak ez ote zaitu bizi huntan jo basairik? Iratz 72.
basahiritar (Casve), basauritar. Habitante de una población apartada. "Faubourien" Casve. v. baserritar.
Eiz-bide au Euskalerriko basauritarrak oraindik otsotan eta basurdetan, aztu gabe, darabilkite. JMB ELG 41s.
basahiritxo, basauritxo. Dim. de basahiri. Zuen lurra gozatzekoa, zuen barreneko basauritxuak
elikatzekoa. A EEs 1916, 108. Chico Gaintza bezelatsuko basauritxo bat da, Sacramento-River deritzaion ibaibazterrean
egina. A Ardi 2. Zuberoko Ligi izendun basairitxoan beste uda bat igaro nuen, lankidetzat alde
askotako euskaldunak nituela. "Aldehuela". A EY I 10. Urroz deritzaion basauritxoan. A EY IV 247.
basaisats, basajats (T-L). "Hérissonne, plante" T-L.
basaitzur (A), basatxur (Vc ap. A). "Azadón" A s.v. aitzur.
basaixtorio. Leyenda. Troyes eta Tolosako Bibliothèque bleue hortarik jalgi basa-ixtorioak hazi dituzte
berdin pastoralak eta ipuinak. Lf ELit 61. Basa-ixtorioak ere baluke zonbait kapituluren betetzekoa, dakigularik
nola egiazko gertakariak jendeen oroitzapenetan ezinago aldatzen diren. Ib. 64.
basajainko. Falso dios. Mai ark dakar latiñ itzez nola, mendiz-mendi zebillela, gudu aurrendari orrek
altare bat eskeñi zion lepo artan zegoen edo arkaitz aietan zebillen basajainkoari. Lh EEs 1915, 234.
basajainkotasun. "Satyri, nymphae agrestes, basaábreak, basajainkotásunak" Urt I 463.
basajaki. "Guisote, basagisoa, basajakia, lat. rusticum condimentum" Lar. "(Hb), mets rustique" Lh.
basajats. v. basaisats.
basajaun (G-goi, L, AN, BN, S; Hb y Foix ap. Lh), basojaun, baxajaun. Ref.: A; JMB At. 1. Nombre de un
personaje mitológico de la tradición popular vasca; tbn. se da este nombre, por aproximación, a personajes de
otras tradiciones. "Ser fantástico, Señor de las selvas" A. "Señor del monte o bosque, genio" JMB At. "Baxajaun,
señor de la selva, es el genio que habita en lo más profundo de los bosques o en cuevas situadas en lugares
prominentes. Tiene cuerpo alto de forma humana, cubierto de pelo. Su larga cabellera le cae por delante hasta las
rodillas, cubriendo el rostro, el pecho y el vientre [...]. Baxajaun es representado a veces como ser terrorífico, de
carácter maligno, dotado de fuerzas colosales y agilidad extraordinaria. Otras veces se nos describe como el
primer agricultor de quien aprendieron los hombres el cultivo de cereales y como el primer herrero y el primer
molinero" JMB MitV 420s. Cf. Etxba Eib: "Basojauna, personaje fabuloso del que apenas se oye hablar en
Eibar". Cf. tbn. VocNav: "Bachabón, nombre que dan en Roncal al personaje mítico que en el país vasco llaman
Basajaun".
Olhan arakuntratzen dizü Basa Jaun bat, sü handi bat eginik, phastetx baten era earten ai grisilla hartan. EE
1883b, 384 (cuento suletino recogido por Cerquand). Ezen izpiritu gaixto hura agertu zitzaion; alegia basajauna,
burua eta lephoa gizonarenak bezalakoak zituen, eta hargatik gibel-aldetik eta bere lau zangoetarik iduri
zuen zaldia. Jnn SBi 115 (parece una traducción bastante libre de "centauro"). Bada gutartean sorgin gaixto bat
gai guziz hirur izpiritu botheretsuak, ihurtziriaren izpirituak, ereinsugearenak eta basa-jaunarenak, zerugainetik
soka bat arthik eta, hari gora igan-araziz, beren ganat hartzen dutena. Prop 1892, 216 (ap. DRA; la ref.
es incorrecta). Berreun ta geiago aldiz esan zizkioten Manuelek eta Josek Peru ta Mariaren ipuia [...],
Basojaunarena [...] ta beste onelako gezur-ele zar koipatsuak. Ag G 139s. Bere aurretik, otso-antzeko Baso-jaun
beltza / bide osoan alaka. Jaukol Biozk 69. Hor, oihanetik atheraturik, heldu zaio Basa-Jauna, neska hartu'ta
eremaiten baitu berekin, lurpean egina zuen egoitzarat. Barb Leg 129. Denboraren buruan, basa-jaunaren
ziloan sortu zen beraz Haxko. Ib. 129. Toki batzuetan esaten dute Baxajaunak gizonen antzekoak izan arren,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 169
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beren oñetan erpiak zituztela. JMB LEItz 102. Naparroako Basoko Marie Baxajaunen antzekoa izan bear zuan.
Ib. 102. Gorputza lerden, eskuak legun, / ez Basa-jaunên andrea. Or Eus 335. Ilhunatzeko potxetan Salbatoretik
goiti Basayaun bat bizi zuzun (BN-ciz). A EY II 385. Basayaunak unkitü dien ardi edo aharia eztüzü ez otsoak ez
hartzak jaten (S). A EY I 354. Legoaldai izena daben koba-ondoan Ipiñako gizon batek aizkora bategaz pagoa
zatituten eragoion. Basayaun bat agertu ddakon (V-arr). Ib. 356. Bizkaian ta Gipuzkoan, alde banakaren batean
izan ezik, aitatu bere ezta egiten gure egun onetan Basajaun-izenik. Ib. 354s. An-emenka ke-adar zenbait
agertzen [...], Basajaunen pipa piztu-berria bailitzan. Or QA 63. Interesantena, basajaun, lamiña edo gizotso
bat topatu lukeen norbait aurkitzea litzaidake. Mde Pr 303. Mari Munduko, basajaun-jainko / okher jakitun
osoa, / jainkosa zaintzen zenituztenak / ibaia eta basoa. Mde Po 103. Iñoz entzun ixengo zenduen basayaunen
ixen au. Akes Ipiñ 30. Faunuak --gure basa-jaunak--, jainko, gizon ta abere ziran iratxoak genitun. Ibiñ Virgil
50. Gabaz mendiak oro beltz zeuden / aitzulo illun iduririk: / sasi ta iturri Basajaun beltzak / zeuzkan ziaro
arturik. NEtx LBB 349. Folklorean izaite asko agertzen zaizkigu bitxi baino bitxiagoak: basa-jaun, bas-andere,
lamina, maide, inguma, eta abar. Lf CEEN 1973, 131. Aitzinetik, Basa Jaunak / ogi eta bihien üztatzen / Zeikün
guri ikhasazi, / eta basabere hezten. Casve SGrazi 52. En DFrec hay 4 ejs.
2. (L, Sc ap. A; Urt, H). "Abnormis" Urt I 33. "Agrestis, basa jauna, basagizona" Ib. 463. "Basa Iauna, qui n'a
rien d'un Monsieur" H. "Hombre rústico, semi-salvaje, huraño" A.
3. "Amo de los monteros (G-goi)" A Apend.
basajende (L, BN ap. Lh; Lar, Dv), basajente (S ap. Lh). Salvaje, bárbaro. "Agreste, rústico, basatia,
basotarra, basajendea" Lar. "Basajendeak dire oihanetan bizi direnak [...], les sauvages sont ceux qui vivent
dans les bois" Dv. "Gent rustique" Lh. v. basagizon. Eta Jesu-Kristoren alderat krueltasun bat, basa jende
barbaroenen artean ere halakorik kausitzen ezten bezalakoa. Dh 95. Basa jendetaraino, guziz urrunena, /
Frantsesa da Fedea hedatzen duena. Zby RIEV 1908, 607. Basa jendez zelaiak gaindirik [se refiere a las
invasiones bárbaras] / Jen ginen mendietara; / Gero berritz Mairuak ethorririk, / Nihork ez zetzazken bara. Zby
RIEV 1909, 399. Bere etzantza idorrean sukharrak erretzen zagoelarik, basa jendeak multzoka bazohazkon eta
ez zitzaizkon ixiltzen bere gauza batbanazka galdetzerik. Prop 1911, 96 (ap. DRA). Indietarako asmoetan
zebillen, basa-jende aiek Jainkoarengana bildu naiean. Or SCruz 15. An [Ameriketan] utzi zituten ainbeste
gizagaxo siñesgabe, berriz basa-jende biurtzeko zorian. Ib. 110. Ez naiz gure hizkuntzan erdal kutsurik ikusi
nahi ez luketenetakoa, basajendea besterik ez garela izan adieraziko bailuke garbitasun horrek. MEIG VII 132.
basajulufrai. "Fleur de coucou" Zerb GH 1931, 322. Basa-julufraia baino lore pollitago guti atxemanen dute
eskualdunek Bilbaotik Santagrazirat. Ez du haatik baratzetako julufraiaren usain on hura! Zerb GH 1931, 322.
1 basaka (G-to, Lc, B, BNc ap. A; Hb ap. Lh). I (Adj.). Silvestre. "Silvaticus, sauvage" Dv. "Silvestre, fruta
de árbol no injertado. Sagar basaka, manzano silvestre. Udare basaka, peral silvestre" A. v. 1 basa, makatz.
Zu alabainan ekharri zaituen olibondo basakatik ebakia izan bazare, eta olibondo onean zure ethorkiaren kontra
xerthatua. "Ex naturali excisus es oleastro [= acebuche, olivo silvestre]". Dv Rom 11, 24 (Lç naturaz basa zen
olibatik, Ol basoliondotik, IBk basa oliondotik).
"(Fig.), sauvage de caractère" Dv.
II (Sust.). 1. "Manzano silvestre (AN-burg)" Arzdi Plant1. Cf. VocNav: "Basaco, manzano silvestre (Salazar)".
2. "(AN-gip), endrino" A. v. basakaran.
3. Almez. Eta Maiatzak irri egitean basakaetan eratxikitzen diren erlekumeak. 'Aux grands micocouliers'.
Or Mi 5. Gazte, ez aserretu, zuen piñuak gure basaketatik urrun daude. Ib. 51. Basakek nigar egin zuten; erle
naibagetuek erlauntzeetan sartu ziren. Ib. 107. Atsal-askaria egin dezagun basakapean. Or Mi 40.
4. "(L, S), ramas que nacen de un árbol injertado, pero bajo el injerto" A.
III. (Como primer miembro de compuestos, con el sdo. de 'silvestre'). Basaka min txasparrak gera, okerrak
gera: Jesukriston legundu ta zuzendu bear gaitue. Or JBDei 1919, 365. Larre-larrean bizi dezu erretore, eta
aren ginballak (kapelak) ere badio alako basaka-uxai ta igazkotu-kutxu bat. Ldi IL 40. Geienak, berriz,
olerkariaren paperetan, belardian garo naroaren azpian basaka loreak apalki ezkutatuta egoten diran eran
gordeak zeudenak. Aitzol in Ldi UO 4.
- BAXAKA. (Forma con palat. expresiva). a) (Adj.). "Sauvage" Dv. b) (Sust.). "(AN-5vill), cierta castaña muy
redonda" A. Cf. paxaka.
2 basaka (AN-5vill, B). "Lluvia y viento fuerte; tempestad. Au basaka! Ekaiztiek kalte aundiek in tu" Izeta
BHizt2. "Euri basaka ari du (AN-5vill) [...] ze basakak bota dituen! (AN-5vill)" Gte Erd 110. "Basaka ari du
(AN-5vill)" Ib. 148.
basakadura.
- BAXAKADURA. (Forma con palat. expresiva). "Abâtardissement des plantes" Dv. Cf. 1 basaka.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
170

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
basakaka. "Uria basakaka ari du (B)" Gte Erd 110.
basakan. v. basakaran.
basakana (S), basakane (S), basakanat (S), basakhan (Foix ap. Lh). Ref.: A; Lrq /bas!akanát/. Tabique.
"Basakanata, hargamasazko pareta" Alth in Lander RIEV 1911, 598. "Basakana (S-saug) [...], basakhan (S,
Foix), cloison en briques, pisé, ou cuir" Lh. "Cloison en briques" Lrq.
basakapoi (V-m ap. A), basakapon (G-nav ap. A Apend). "Galfarro (ave de rapiña)" A. "Buitre menor" A
Apend. Cf. Baraib: "Basacapón (Salvatierra). Especie de milano, cuya carne, dura pero sabrosa, se aprovecha por
los campesinos. En Montoria pasacapón".
basakar. "Agreste, salvaje, bravío" BeraLzM. Ta basakarrena, ta basatiena ta betizuena. M.A. Iñarra Ezale
1897, 301b.
basakara (Lar Lcq 143; Hb ap. Lh). "Asarabacara, o ásaro, yerba olorosa, que llaman nardo silvestre, se
tomó del Bascuence basakara, que significa nardo silvestre, de akara, nardo, y basa, o basakoa, silvestre" Lar.
"Basara [sic, tal vez por basakara], nardo silvestre" Izt C 42. Eta zuri, aurra, lurrak, landu gabe, nun-nai
untz-alderraia, basakara, kolokasi ta akantu irritsuz naasita, asikin bezela eskeiñiko dizkitzu. Ibiñ Virgil 43.
Basakara (baccar) au, Plini Zarrak diñoskunez, usaitsua dugu ta aintziñakoak onekin egin oi zuten gantzuki
berezia. Ib. 44.
basakaran (Aq 652, 1191, Lcq 76), baxakaran (G, B, L, BN; Dv, H, Lh; -aisa- G), basakan (BN-baig),
baxakan, batxakan (G-azp), basokaran (V-oroz-m-gip; msLond ap. A), baso-okaran. Ref.: A (baisakaran,
baxakaran, aran); Garate 4.ªCont RIEV 1934, 57; Satr VocP (basakan). Endrino (planta y fruto). "Arañón,
marañón o artos que en otras partes llaman endrinas (G, AN)" Aq 652. "Endrina" Ib. 1191. "Basarana, id.
baxakarana, prunellier, ou fruit du prunellier" H. "Baxakaran (L). 1.º prunellier; 2.º baie de prunellier" Lh. v.
basaran, matxakaran. Probinzia onetako lurrak ematen dituen garaurik ezagungarrienak dira gaztaña,
sagarra [...], baixakarana. Izt C 137. Iak eta txillarrak, sasiak eta elorrak, masustak eta baxakanak elemenian
ugaldu. Ag G 129. Bidetxigorreko sasietan dauden / basakaran eldu-ariñen antzeko / begi urdin oiez nire
gurasoen / basetxe txurian al naun xuspertuko. Zait Gold 116. Ezkurra ere txikiagoa du baxakan antzera ta
txurten-gabea, esate baterako. Munita 40. Otartxoa betez eta otartxoa irauliz aspertu bañan, inguruko
baxakaranetara doaz zalapartari. Eston Iz 8. Gure amak zion, jateko sustantziatik ez zutela etxe hortan,
"baxakana janez" bizi zirela. Larz GH 1959, 87. Etzunik, baso-okaranen gerizpean loak artu eban. Ker EMeza
114 (ap. DRA). Basakarana bezelakoxea niñun; alperrikako gantz ta koipe-kutsurik gabea. Ataño TxanKan 115.
basokan (V-gip). "Okaran basatia, txertatu gabea" Elexp Berg.
basakardabera (Lar Lcq 110; -ber Hb ap. Lh), basakardebera. "Ajonjera" Lar. "Basakardebera, ajonjera,
aljonjera [sic] silvestre" Izt C 42 (en una lista de plantas). "Chondrilla juncea [...]. Gipuzkoan deitzen dute hola"
Zerb GH 1933, 115.
1 basakatu (V, G, AN, Ae, Sal, R; Lar, Añ, A DBols, Zam Voc), basagatu (Sal; Ht VocGr 421; -th- L, BN, S;
Foix ap. Lh, H). Ref.: Bon-Ond 143; VocPir 390; A (basakatu, basagatu); Iz ArOñ, Ulz; Etxba Eib; Elexp Berg.
Gato montés, gato salvaje. "Gato montés" Lar y Añ. "Chat sauvage" Ht VocGr 421 y Lecl. Infernuko
basakatuen figuran demonioak ikusten zituela, ta ito nai zutela. Cb Eg II 189. Nekez aldiz [mantsotzen da] basa
gathia arimal hau bere nazaroaz delakoz hora beno basago ta ohilago. Egiat 165. Gipuzkoako mendietan
ezagutu izan diran abere basati edo lar-abreak dira katamotza, otsoa, [...], basakatua. Izt C 191. Ta txakurren
aurretik basakatua ibilten dan antzera, basorik baso ibiliko da euskerea. A Ezale 1897, 53. Eskubiko besoa jaso
ta luzatuaz, azkazal lodi okerrak beltz agertuaz, zerbait arrapatzera dijoan basakatua dirudi. Ag G 352. Gabiroi
antzekuak dira / azeri basakatuak, / lengoan ikusi nitun / elkarrena juntatuak. Noe 122. Aren marrixka zepuan
dagon / basakatuak bezela. Tx B I 32. Belar aundiaren artetik basakatua bezala narraz etorri zen nexkaren
oñetaraño. 'Tel qu'un chat sauvage'. Or Mi 55. Nasialdi artan, basakatua bezala yeikitzen da bat batean. Ib. 55.
Gure Elederrek eseri eta / oiñetakoak askatu; / basakaturik ain arin ez da / abarrez abar goratu. Or Eus 75.
Garoartean kuzkur eta belarri-erne gelditu zan zakurra basakatuaren gisan. TAg Uzt 83. Basakatuaren
atzaparretan usakumea bezela, mutillaren eskuartera azaldu zanean. Ib. 187. Atzo goibel, eta gaur kazkabarra...
goiza txakur, eta arratsaldea basakatu. NEtx Antz 106. Euskalerriko mendi auetan / zenbat txori ta egazti, /
basakatuak eta azaiak / eta zenbat klase pizti. Uzt Sas 332. Pizti batzuek ere baziran mendi aietan. Basurdeak
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
171

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ere bai [...]; basakatuak ere bai. BasoM 82.
(Referido a otros felinos salvajes). "Chaus, otso pinkardatua, [...] mendi gathua, basa gathua" Urt IV 467.
Misionestentzat hobeak dire munduko basa-gathu eta elefant guziak... gizonak baino! Zerb Bahnar 16.
2 basakatu. "Revenir à l'état sauvage, s'abâtardir, en parlant des plantes" Dv s.v. bachakatze.
- BAXAKATU (Dv). Forma con palat. expresiva.
basaker (V, R-uzt; Añ (V); -kh- L, BN, Sc ap. A; Hb ap. Lh), basoaker. Macho cabrío montaraz; aplicado
tbn. a diversos rumiantes salvajes. Sg. Añ (seguido por Azkue) "castrón [= macho cabrío castrado]". Cf.
basahuntz. Sokaz ondo lotu ta / sarturik makilla, / kontuz eraman zuten / basoaker illa. Izt Po 62. Basakerrik
geiago / azalduko ez da. Ib. 62. Beti zebillen orbel, lasto edo garotan txilipurdika, beti sasi tartean masusta
billa, beti txori kabitan inguruko zugaitzetara igonda. Ura mutil biurria, ura basakerra, ura katardea. Ag G 68.
Edozein igandetan, nere etxetik urrun gabe, basakerra. JAIraz Bizia 25. Orra yan ditzakezun abereak: idi, ardi,
auntz, orein, orkatz, basidi, basauntz, basaker, adarbakar, konkormando arrea. 'Pygargum'. Ol Deut 14, 4-5.
Adarrik ere ez du [basauntzak]; burua lixo-lixoa ta polita. Adarrak, basakerrak izaten ditu. BasoM 83 (se refiere
seguramente al corzo).
basakeria (L-ain, S; Lar, Dv). Ref.: A; Lh. Acto salvaje, brutal. "Salvajería" Lar. "Action de sauvage" Dv.
"Salvajada" A. "(S-saug), acte de sauvagerie" Lh. Eztute pentsatzen basakeria bat dela. Alm [?] 1880, 4 (ap.
Dv). Corrida de toros hartan zezenak zaldieri adar hartan zezenak zaldieri adar ukaldika tripak lehertzen
zazkotela [...]. Basakeria holakoak, bihotzgabekoentzat. Zub 111. Indarkeriz eta basakeritan asi ezkero, senaremazte
arteko pakea bizi guziko urratu besterik etzula egingo. Etxde JJ 124. Bildur baitzan bere anaiak
basakeriren [bat] egingo zula bere emaztearekin bakarka utzi ezkero. Ib. 125. Iragan egunetan ez zen aipu
[Uztaritzen] herri auzo batean bi gaztek egin basakeria baizik. Herr 17-11-1955, 2.
Brutalidad, salvajismo. Ardoak gizonari eman oi-dion basakeriak eraginda, lepoa amorruz biurritu zion.
Etxde AlosT 82. Gorputz guztia lohi-kolore, mihia beltz eta begiak hits, uher eta ezin-erranezko basakeriaz
distirant. Mde Pr 92.
basaketozkia (det.). "Euphorbia peplis, berdolaga silvestre" Lcq 144.
1 basaki. Rústicamente. Zenbat dira basaki haziak, eta egundaino deus ere ikhasi eztutenak? Zu
bizkitartean korteski eta ohorez alxatu izan zara. "Rustiquement et en une extrême ignorance". SP Phil 40 (He
40 harroki).
(Dv A). Salvajemente, brutalmente. "D'une manière sauvage, en sauvage" Dv. v. 1 abereki. Andreak
iruzur egin zion ezkero, arentzaz basaki apentzea zan burubide bakarra. Etxde JJ 124. Oldar egin zuen sasiondo
barnerat, begi hits uherrak basaki eta lorioski distirant, eta herresta ekarri zuen Bertha kanporat. Mde Pr
93. Farregin zuen basaki, eta gau miñean, alde guzietatik aranotsak sortu zituen haren farreak. Ib. 151. Ez erran
Bretaniako laborariak gaixtoak agertu direla, ez eta ere basaki jokatu direla! SoEg Herr 29-10-1959, 3.
Bruscamente. Alde batetik (Orixerekin batez ere) basaki eten zuten mugimenduaren jarraitzaile izanik
[Euzko-Gogoa], eta bestetik joera berrien aintzindari. In MEIG VI 40.
2 basaki (Dv, A). "Chair ou partie de bête sauvage" Dv. "Carne de animal silvestre" A.
basakipula. v. basatipula.
basako. "Basakoa, silvestre" Lar s.v. asarabacara. "(Adj.), montaraz. Se dice de los que no han dejado el pelo
de la dehesa. Alperrik kalera etorri eta kalian geldittu, basako aundi bat izan zan beti" Etxba Eib.
basakobla. Canción inapropiada. Jaun aphez baten da hanitx itxusi / Basa kobla huntzia ürgüillia gati.
'Des chansons profanes'. Etch 458.
basakoi (S-saug ap. Lh). "Facile à effaroucher" Lh.
basakoneju, baso-koneju. Conejo silvestre. Baso-konejuen zulo onduan ipiñi eben lagunetariko bat. SM
Zirik 34.
basakor (S-saug ap. Lh). "Facile à effaroucher" Lh.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
172

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
basakorte. v. basakurte.
basakrabelin, basoklabelina (V-gip). "Clavelina" Elexp Berg. Nere ezpainetan daramadan basa-krabelina.
Lasa Poem 100.
basakristau (V-gip, G). Ref.: Iz To; Elexp Berg. "La persona incivil, que no sabe conducirse en sociedad" Iz To.
"Dícese de las personas muy rudas y asociales. Ori ezta personia, ori basakristaua da" Elexp Berg. "Nik uste
nian basakristaua zala, baño mutill fiña dek" (G-azp).
basaku (Lar, Hb ap. Lh, H). "Lirón" y "musgaño" Lar. Gau danian basakuak legez lo egin genikan. AB Dic
79 (ap. DRA).
basakurte, basakurt (S ap. Lh), basakorte (L, BN ap. Lh). Patio; corral. "Basse-cour" Lh. S. Luisek
Anbasadore hura eskutik harturik, eraman zian bere palazioko basakortera. Tt Ar 117. Diszipulu hau ezagutua
zen Sakrifikatzaile buruzagiaz, eta sarthu zen Jesusekin Sakrifikatzaile buruzagiaren basakortean. 'In atrium'.
TB Io 18, 15 (EvS basa kurtian; Lç salán, HeH, Dv ezkaratzean). Oillar zahar bat luzaro fama handiko izana, /
Basakurteko kargua utzia ya zuena. Gy 136. Memento berean beren harmak deskargatu zituzten gizon hiltzaile
heien gainerat, bai eta garbitu, memento batez, yauregia, haren baratze eta basakurteak. Elsb Fram 101. Lehen
Estazionearen lekhua Pilatusen palazio aitzineko plaza edo basakurtean da. Ducq Erroma 338 (ap. DRA).
basala. "Rocío de la hierba" JMB At.
basalahar, basalar (G-to ap. A). "Aljonjera silvestre (Bot.)" A.
Arbusto, matorral. Ez zan oraindik lurgañean basalarrik. 'Virgulum'. Ol Gen 2, 5 (Urt, Dv, Ur landare, Ker
basoko landararik, Bibl baserriko sasirik).
basalan. v. BASO-LAN (s.v. 1 baso).
basalandare, basalanthare (Hb ap. Lh), basolandare. Planta silvestre. "(L, BN; Hb), planta sauvage" Lh
(aunque basalanthare difícilmente puede ser otra cosa que S). Ara aritz eta beste baso landare arazoetan
asko dabillen mendi zai batek zer esaten ziran. Munita 41. Baso landare zenbait zai egon oi dira norbaitek
adarrak lurrera noiz makurtuko, oiek ere ama bizi den lur beretik bizi ditezen. Ibiñ Virgil 83. Nahiago dituzte
gehienek, edo hobeki esan agian nahiago zituzten, basa landareak, inoren eskuz landuak baino. MEIG VII 162
(hablando de la unificación dialectal).
basalapin. Conejo silvestre. Solas eta solas bagoazi holaxe bide-puska batean, baginoazken ere solas
beretan luzaz , basa-lapin sasitik brixt athera batek ez balu bere xoxoan trebetsatzera egin. JE Ber 101.
basalapur, basolapur. Salteador de caminos, bandolero. Oian andi orreitan ugari eskutatzen ziran
basalapurrak, eta al eben aldi gustijetan bidera urten, bidaztijak gelditu, eurekaz eruan baso-barrura biar
bazan, eta, jakiña! aldian txanpon barik isten ebezan murri-murri. Kk Ab I 114.
(Referido al zorro). Ardijakaz ezta asko ateraten: ostuten deuskubez batzuk erri-lapurrak, ta ez gitxi basalapurrak.
Mg PAb 109. Baso-lapur, edo azerijak eztira azartuten auntzetara, ardijetara legez; baña bai bildots
ta antxumeetara. Ib. 110.
basalari. "Salteador, basalaria, bideetako lapurra, ohoina" Lar.
basalarintza. "Salteamiento" Lar.
basalaritu. "Saltear" Lar.
basalarrosa. v. basarrosa.
basalde (A Morf), baso-alde, basalte (-th- S-saug ap. Lh). Bosque, zona boscosa, agreste. "Basalthe (S-saug),
régions sauvages" Lh. "Alde que en sus tres acepciones 'región, cerca y grupo' vive en calidad de sufijo en
vocablos como basalde, goizalde y artalde" A Morf 12. Biotz barreneraiño sar itzazu basalde paketsu ontako
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
173

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
irudiak. EEs 1923, 194. Leiora erten zan ixilka basoaldeko aize ozkirriaren billa. TAg Uzt 250. Arratsaldea
erdiratu-zorian, erten zan Malentxo Eperzelaitako basoaldera. Ib. 263. Amestu genezaken ikusgarririk
zoragarriena agertzen digu oraintxe basoaldeak. Ib. 278. Urren balitz, ez uste, nerau atarira etorri al izango
nukenik: orain, ordea, basaldean dabil. Zait Sof 20. Basalde baitan galduta, ogirik gabe ta ortozik, euriak bleiblei
eginda. Ib. 115. On dakiola basalde untan egona ta errepika dezala geurtz (AN). Herr 23-8-1956, 4.
Bezperako laño gorrien arira, eguna aizetsu jaiki zan eta baso-aldean ba-zan orbel-dantza. NEtx LBB 59.
Ostroz dago baso-aldea. Ib. 385.
(En alativo). "Baso aldera, hacia el bosque" Iz ArOñ.
basaleku (-kh- L, BN, S ap. Lh). Lugar desierto. "Lieu sauvage" Lh. v. basamortu. Esaten badizuete
beraz: Ara, basalekuan da, ez yoan ara; Ara etxe barrenean da, ez siñetsi. "In deserto" (Mt 24, 26). Ir YKBiz
411. Berrogei egun ta berrogei gauez basa-lekuan egon zan baseiziekin. Ib. 45. Bazter au basa-lekua da ta
eguna aurreratua da onezkero. Ib. 209.
basalizar (V-gip, G-to). "(G-to), fresno silvestre" A. "Basálizarra, el parecido al fresno, pero que da racimos de
semillas muy rojas: el serbal de los cazadores, Sorbus aucuparia" Iz ArOñ s.v. lizar. Palazio bat eginen dugu
sekalez / edo lastoz; balkona ere basalizarrez, / tellatua belar igarrez. (AN-larr). A EY IV 129.
basalkate. "(V-arr), alcalde de barrio" A.
basallo. v. basailo.
basalmendra. "Allozo, almendro silvestre, basalmendra" Lar Lcq 75. v. astalmendra.
basalo (G-nav), basole (AN-erro; Aq 1033 A). Ref.: A (basalo); A Apend (basolea). "Pan bazo" Aq 1033.
"Basolea, comuña, pan bazo" A. v. basailora. Obe da basalo ta gosea Jangoikoaren graziareki, ezi ez asea
erregalos Jangoikoaren desgrazian (234). LE-Ir.
"Basalo (AN-araq). Torta de harina de maíz y menudillo. Mestura en Valcarlos" Satr VocP.
basalore, basolora (V-gip). Flor silvestre. "Baso-lora asko dira baratzakuak baño ederraguak" Etxba Eib.
Onelaxe zuen alabai basalore eder zindoak iritzi ta, beren inguruan ibiltzen dira arratsalde guzian gizonik
zikiñenak, aragikorrenak, kiratsenak. A Ezale 1898, 91b. Asisko Prantzisko Santua bezala beraiakin jostari,
loretxoak, basa-lore apalak esku artean kontu-kontari. Bordari Olerti 1961, 159. Kultura ez da, inoiz edo
behingo mirakuiluz ez da, berez sortzen, basa-lorearen gisa. MEIG VIII 55.
basaloretxo. Dim. de basalore. Egal malkarti tartea, / basaloretxoz betea / arrizko txabol maitea. Inzag Y
1933, 419.
basalte. v. basalde.
basalur (G-to ap. A). 1. "Para lo común de las tierras arcillosas del País conocidas por los labradores por el
nombre de "Basa lurrak" o tierras de montaña" Ensayo 38s. "Tierras de mala calidad" A.
2. "(Sc), tierras en despoblado" A. v. basamortu. Basalurrez bidalari / kê urdiña ba-dut nabari, / ai nire
poza!, uraxe baita / gizalur-ezagungarri. Ldi UO 16. Yauregi baitan, basalurrean ala atzerrian il al zuten Lai?
Zait Sof 60.
3. "(Foix), terrain en friche" Lh.
basamahasti (SP (-tst-), Hb ap. Lh), basamasti (Lar, A). Vid silvestre (Vitis labrusca). "Vigne sauvage" SP.
"Algalaba" y "parriza" Lar.
basamahats (L, BN, S; SP , Urt II 219, H), basamats (V, G, L-ain, BN, R; Lar, Lcq 62, Zam Voc),
basomats (Añ A). Ref.: A; Alth Bot 24. Vid ( y uva) silvestre. "Raisin sauvage, lambruche" SP. "Apronia,
basamahatsa" Urt II 219. "Labrusca" y "vid salvaje" Lar. "Basamatsa, vid salvaje" Izt C 42 (en una lista de
plantas). "Lambrusque" H. "Vigne, aihena. Sübertiak edo melgak dira: iskiribeta [...], xoxo mahatsa, basa
mahatsa" Alth Bot 24. "Labrusca, vid silvestre, parrucha, algalaba" A. v. astamahats. Egon zan mats gozoen
ustean, baña oen lekuan eman zituan basa-matsak, edo gaziak (Is 5, 2). AA III 433s (Dv [mahats] basak, Ol
otso-maatsak, Ker sasi-maatsa). Egon zan aren mats gozoen ustean; baña oen ordez eman ziozkan mats gaziak,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
174

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
basamatsen antzekoak. Ib. 192. Ez gera gu ala Jesukristorekin, gizaki berdiñ izanik ere berezi gera alare: matsa
ta basamatsa bezela gera. Or JBDei 1919, 364. Ta zugatz-azaletan, naiz basamaats-orrietan idatzi bezazte
maite-legeak. Or Mi 34. Beste egur baño sugillegorik duk au, basamaatsaren abarrak dituk eta. Ib. 79.
"(L-ain), nuera [sic, por 'nueza']" A.
basamagasixko. "Basa-magasixko (S-saug), petit bazar de rien" Lh.
basamakatz (V-gip). Pera silvestre. "Basamakatz (msLond), peruétano" A. "Makátza, la pera [...].
Basamakatzak, las silvestres" Iz UrrAnz.
basamalba. "Althaea, basamalba, malbadobléa, sendamalba" Urt I 544.
basamarrubi. Fresa silvestre. Basa-marrubia ttiki-gorri: / zure ao politaren neurri. NEtx LBB 334.
basamarta. "Garduño (G)" Añ.
basamaurtu. v. basamortu.
basamediku, basamiriku. Curandero. Aithortu behar da... basa-mirikuek aski begitarte egiten diotela
[asto-azari]. Zerb GH 1933, 115. Huna gure basa-mirikuaren landare maitatuenak. Zerb Azk 88. Gure zaharrek
izen hori emaiten zioten "jainko ttipi", "donatu" edo basa-medikueri; hots, diplomarik gabe... eri artatzen eta
noiztenka sendatzen ari zirenei. Herr 16-5-1963, 1.
basamenda. "(R), menta silvestre" A. v. astamenda.
basamihilu, basamilo. Hinojo silvestre. Basamilloa surtara bota, / orain degu-ta garaia, / maitaro emen
zabaldu bedi / sorgin-belarren usaia! EA Txindor 152.
basamika (V-arrig ap. EI 380). Arrendajo. Cf. LzG: "Balsamica, gayo; arrendajo (Apellániz)".
basamineta (S ap. A; Foix ap. Lh, Alth Bot). "Luzerne lupuline ou minette des prairies" Alth Bot 11. "Alfalfa
lupulina" A.
basamiriku. v. basamediku.
basamirta. "Acaron, basamirta, larre mirta" Urt I 69.
basamordo. "(V-gip), matorral" A.
basamorra. "(V-arr), matorral" A.
basamortu (V, G, AN-gip; Lar, Mg PAbVoc, Añ, Dv, Zam Voc), basomortu (H), basamorto, basamaurtu. Ref.:
A (basamortu); Etxba Eib; Gte Erd 159. Lugar desierto, deshabitado; yermo, paraje desierto y sin vegetación.
"Páramo" Lar. "Soledad espantosa" Mg PAbVoc. "Desierto", "páramo", "yermo" Añ. "Désert" Dv. "Desierto" A
DBols. v. basabazter, basaleku, eremu, desertu, mortu. Tr. Aunque documentado por primera vez en
Etcheberri de Ziburu (con el sdo. de 'monte'), hasta fechas muy recientes no se vuelve a encontrar más que en la
tradición meridional. Hallamos ejs. seguros de 'yermo, paraje desierto y sin vegetación' en Moguel, Lardizabal,
Uriarte, Iturzaeta, Altuna, Iraizoz, Arriandiaga, N. Etxaniz, Munita, Anabitarte, Villasante y Bibl.
En cuanto a las variantes, aparte de la más extendida basamortu, encontramos basamorto en Moguel, basomortu
en Lardizabal y Munita, y basamaurtu en Otxolua y Arriandiaga. En DFrec hay 14 ejs., meridionales, de
basamortu.
Zuen Gurasoak jan zuten basamortoan Mana. Mg CC 219. Ebillen basamortuan atseren ta bakerik artu
ezinda. Mg CO 116. Berrogeta zazpi urte dira aurkituten nasala basamortu onetan, ta ikusi ez dodala zeu baño
beste personarik. JJMg BasEsc 242. Zer balijo deutsee oraiñ Infernuban berrogeta amar urteko baru gogor,
azote, zilizijo, luurraren gañian lo egite, ta Mundutik alde egiñda basamortuban bizi izatiak? Ib. 76. Basamortu
baten nago abererik uzubenen lagun eginik. Astar II 139. Alperrik juango da basamorturik itzalsubenera. Ib.
163. Itxiten baditut arako lagun dongaak, usteko dabee iges egin biar dodala basamorturen batera. Ur MarIl
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
175

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
56s. Jesusek basamortura alde egin, eta an bizijagaz, erakusten deusku, izan gaitiala bakartade zaliak. Ib. 103.
Baña alde batetik itsasoa eta bestetik basomortua zituztela arkitu ziranean, erausiari eman zitzaiozkan. Lard 73.
Moisesek baso-mortuan edo eremuan Israeltarrakin batean bere bizitza egiten asi, eta laster Tabernakulo edo
eliza txiki bat eragin zuen. Ib. 81. Bereala agindu erazo zioten Jenobebari juramentuaren bean, basa-mortu
artatik sekula irtengo etzala. Arr GB 39. Arri-ta-makill bazijuazen / Basamortuen tartean, / Illera askotan, ixillixillik
/ Mendigaiñ artu artean. Aran CancB III 296. Arratsalde aldera sartu omen zan basamortu batera, emen
arkiten zan koba zulo batean gaua igarotzeko asmoan. Zab Gabon 78s. Zelai zabal ta jolas-lekuak / gaur dira
basamortuak. AB AmaE 17. Nora biurtu jaku kaiola euskerazko au? / Zelan jarri da aiñ basamortu mututua? Ib.
168. Jesukristo gure Jauna, ogetamar urteko zala, San Juan Bautisteagaitik Jordango errekan bateatua izan
ezkero, joan zan basamortura. Itz Azald 34. Eremu eta basamortuko Aita bateri itandu eutsen baten, zer egiten
eban beti pozik eta bake dontsu bardin baten egoteko. Ib. 76. Eta norbait basamortuan, edo iñor ezdagoen
tokian ilko balitz. Etxeg RIEV 1908, 117. Jakin gurarik zer jazoko ete zan beragaz da bere ondasunakaz an
basamortuan (desierto) guduak inddarrak artuten bebazan. Echta Jos 335. Gitxik juan gura ixaten dabelako
basamortura ta geienak urijetan gelditzen diralako. Kk Ab I 52. Andere-luna (Esfinge) zarra, ludija baxen zarra
dana, lekaruan (basamortuban) bixi da, ta gustiz jakittuna ei-da. Altuna 22. Lapurtzar bik gau illunian /
Arrapau eben gaixoa; / Basamortu itzal bat orain / Da bere bizi lekua. Enb 65. Basamortuan zelan oi diran /
Ibilten artzain zintzoak. Ib. 81. Apirkako basamortuetan eundaka leguetan iñor be (personaik aitu bieda) bixi
eztanetan. Kk Ab II 152. Orra ba alako basamortu itxelian umore ederreko jentia aurkitu eben eiztariyak. Ib.
160. Basa-maurtu aretan bixi zan, galbarra baño sollago egozan aitz batzuben ganetxuban eregiriko etxetxu
aretan. Otx 106. Ea zertara yoan ziran orduan basa-mortura. Ir YKBiz 152n. Aldegin zuen andik basamortu
ondoko alderdira, Efrem deritzan irira. Ib. 361. Basamaurtuan oiuka danaren oiuba. Arriand Mt 3, 3 (Ker, IBk,
IBe basamortuan; Lç, Echn desertuan, Hual desiertuan, TB, Ur eremuan, HeH, Dv mortuan, Ip bortüan, Ol
basoan, Leon bortuan). Ta, auts eta izerditan, an darrai aurrera / Oñati-erritik erromes-illera / basamortu-zear
lugorri-barrena. SMitx Aranz 54. Zuaiztiak, oianak, basoak, larrutu ezkero ezin-bizia, gosea, legorte galgarriak,
toki aldatu bearra, lekaroa, baso mortua datoz. Munita 105. Gizonak, basoa larrututa, basamortuak sortu ditu.
Ib. 147. Nun eta Arantzazun, gizona! Iñork aditu etzuan basamortu au, Zeruko Amaren agerleku! NEtx Antz 57.
Arrazkero, nere ondar gorrizko basamortu onetan, ezta landare bat sortu. Ib. 82s. Aiek ez dakite basamortu
ontan bidea irikiteko aizkora bañan matxetea obea dala. JAIraz Bizia 43. Ai, orduan, argiak itzali ta erria
basamortu illun biurtu izan balitz nai eukean! Erkiag Arran 172. Bere amesetan, ointxe errietatik eta batez be
tabernetatik urrin mendi sikuren batian edo naiz desiertuan bertan basamortuak ziar ebillen. SM Zirik 18. Harri
zorrotzak daude hortik, minduko zaitzu oin-zola: / Basamortua, / arantz-ortua, / laga zazu berehala. Arti
MaldanB 193. Sei ilabete oiek basamortuan igarotzea gaitzesten dut. Izeta DirG 106. Etxe utsak eta utsean
artuak. Ala ere, basamortu gorrian ganbelu-larruzko txaboletan egoteko baño obeak. Anab Aprika 86. Ondarra
zuria zan. Tarteka, palmera banaka batzuk, basamortuan galduak bezela. Ib. 36. Gauak basamortuan otzak
izaten bai-dira. Ib. 69. Nun edo nun ur bizirik ezpalego, ez lirake basa-mortuan ur bizien gezurrezko iduri oiek
nabariko. Vill Jaink 151. Basamortuan eta mendi goienetan zintzilik ikusten ditugun gure basarri paketsuetan.
NEtx LBB 12. Ai, ene maite, zu noiz ikusiko / emen nabil ametsetan, / zure izena adituaz / basamortuko aide
onetan. Ib. 345. Aurtik-azue basamortuko urtegi hortara. Bibl Gen 7, 22 (Urt desertu, Ur eremu, Dv mortu).
Basamortuetara joaten ei-ziran santuak kristiñauen lenengo denporetan demoniñuekin burrukan egiten. Alzola
Atalak 35. Basamortu ta oianetan beren andereenganako gogaetan ziardutela. Berron Kijote 98. Maiteago dugu
lagunartea basamortuko bakartasuna baino. MIH 136.
basabortu (S). Monte. "Basabortü (S), -mortü (S archaïq.), haute solitude" Lh. Munduaren lau partetan,
hetan asko lekhutan / Halako suak ageri dire basa mortutan. EZ Man I 92.
basamortuzale, basabortuzale. "Basabortüzale (S-saug), qui fréquente la haute montagne" Lh.
basa-musa. Zu, Titir, pagondo zabalaren itzalpean etzanda basa-musaren eresiak txirul segail batez ioten ari
zera. 'Siluestrem tenui musam meditaris auena'. Ibiñ Virgil 31.
basa-mutiko. Mozo rústico. Gipuzkoa-Nafarroetako mugan artzain-ikazkin eta nekazarien artean hazia
eta bizia zen basa-mutikoa Xabierra eraman zuten, Jesusen Konpainiaren ikastetxera. MIH 259.
basamutu. "(V-ger), desierto" A.
basan. v. basaran.
basana (det.). "Menda, basana, hierbabuena" Izt C 46 (en una lista de plantas).
basanabartar. v. baxenabartar.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
176

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
basanagusi, basa-nausi (Dv). "Basa nausia (He), faux docteur, pédant" Dv. Horren gatik deitzen ere dituzte
pedantak edo basa-nausiak. "Pédants". He Phil 201 (SP 199 basherriko irakastunlariak).
basanbulo, basanburu (A Apend). Gamón, asfódelo. v. basaporru.
basandari. "(G), peruétano" A. v. basamakatz.
basandere (BN-ciz), basa-andere, basandre. Ref.: A Apend; JMB At. 1. Nombre aplicado a diversos
personajes mitológicos que viven en el bosque. "Lamia" A Apend. "La mujer de basajaun" JMB At. "Es un genio
que hace su aparición en la entrada de determinadas cuevas. Así, se dejaba ver a la puerta de una caverna que,
según vieja creencia, existía en la cumbre de la montaña de Mondarrain" JMB MitV 58. "Al lado de los
Basajaunak salen, menos caracterizadas, las basanderiak, sus parejas femeninas: esto ocurre sobre todo en el
país de Soule, la zona más selvática del país vasco" Caro Los Vascos 392. Harpe batean ikusten du Basa-
Andere bat, orai Salbatoreko elizan den ganderailua garbiturik, urrezko orraze batekin orraztatzen ari zela.
"Une Dame Sauvage". Barb Leg 126. Basa-Anderea eta Basa-Jauna gelditu ziren kolpez orduan berean. Ib. 126.
Lehenago, Laminak omen ziren Mundarraingo mendiaren gainean, eta Bas'Andrea joaiten omen zen [...] mendikaskoan
bere buruaren orhaze urhezko batekin orhaztatzerat. Ib. 25. Folklorean izaite asko agertzen zaizkigu
bitxi baino bitxiagoak: basa-jaun, bas-andere, lamina, maide, inguma, eta abar. Lf CEEN 1973, 131.
(Como personaje de Carnaval). Garizuma izan ez balitz eta Misionea, Ihauteriko Basa-Andere Zigantea
erranen zinuten, zinez eta minez. Barb Sup 7. Antzezkizunaren koroa egiñaz, laguntalde aundiak eldu ziran,
bolantak, basanderiak eta jigantiak, batzuk oñez eta besteak zalgurditan. Etxde JJ 173.
2. Mujer rústica. "Mulier aggrestis, basandréa, larreandréa, basemaztéa" Urt I 463. Piarresek doi doia
behatzen zion emazteki merkatuari; ez batere gehiago, pinpirinak iduri, orotaz ikusiak nahi ziren bas-andere
batzueri. Barb Piar I 177.
3. basandre (BN-baig ap. A), baxa-andre."Zona, enfermedad de la piel, especie de sarampión" A. "Baxaandria,
zona o herpes zoster" Garate 12.ªCont Eusk 1972, 63.
basandi, basaundi. Selva, gran bosque. Cf. ejs. no lexicalizados de baso a(u)ndi en Izt C 134, Ag G 11, Otx
91, Munita 146, Anab Aprika 92. Sakostan gezur, ixtillu t'abar / dabillen etsai-taldea / iñoiz ere ezin izan
liteke / basaundi onen jabea. EA OlBe 53. Nik emen osabide, / gogo ta soin basaundi / onen izakide. Ib. 52.
basandura. "(Sal), sauquillo" A.
basanimalia, basa-animale, basa-alimale, basa-arimal. Animal salvaje. v. basabere. Job Santiak
Behemot deitzen diana, erran nahi beita arimala, basa arimal güzien izenak dütiana. Egiat 199. Ta bere khorpitz
txarrak basa arimaler üzten. Ib. 159. Errumanek zütin berenak basa arimalen eretzian jarten, lehoner ta
elefanter hüillenteraziten hollizietan. Ib. 256. Basa animale, xori, suge eta itsasoko arrain suerte guziak. TB Iac
3, 7 (Dv, Ol basabere). Basa alimalek, kujotiek edo hartzek eraman dituztela [ardiak]. Larz Iru 80.
basanturruta (Ae), basantuta (Sal). "Palo de saúco, quitada la médula" A Aezk. "Basanturruta, saúco (Ae)" A
Apend. "Basariluta, trabuquillo (Sal)" Ib. (seguramente error de lectura por basantuta). "Basantuta, nombre que
dan a la planta llamada sabuquera o saúco (Urraul, Ochagavía)" VocNav.
basantxume, basauntxume, basa-auntxuma (Lcc), basauntzkume, Cría de cabra montés, de ciervo, corzo,
etc. "Cabrito de aquesta [cabra montesina], basa auntxuma" Lcc. Zure bi bularrak, bi basauntz kume bibiro
bezalakoak, lirioen artean bazkatzen direnak. Echn Cant 4, 5 (Dv orkhatzaren bi ume biritxiak, Ol antzume
bizki). Jenobebak azari bati ortzetatik kendu zion basauntzkume baten narru pintarratu batez jantzi zuen. Arr GB
53. Bere soñean basauntzkumearen narrua beste arroparik etzeukan. Ib. 105. Ontan, basauntxume / bildurti bat
dator / --lênbizi dardaraz-- / Jaunaren ondora. "Un tímido cervatillo". Or Poem 562. Zure bularrak, lirio-artean
bedarra jaten diarduen basauntz-kume bikotxak dira. Ker Cant 4, 5.
basantzara (L-ain; Lecl (-nz-), Dv, H), basa-antzara, basantzar (V, G), basantzera (Hb ap. Lh), basantsar
(Lar). Ref.: A (basantzar); SM EiPáj (basantzarra). Ganso salvaje. "Mergansar, ansar bravo, basantsarra"
Lar. "Oie sauvage" Lecl, Dv y H. "Ganso silvestre" A. "Basantzarra, ánsar campestre, ganso silvestre (Anser
fabalis)" SM EiPáj. v. ANTZARA BASA. Basa ahate, basa antzara, heron moko luze, zango luzeago, eta
bertze lumako [...] mesfidantzarik gabeak. Prop 1902, 133. Nor da hemen gaindi antzara edo "basa-antzara"
ezagutzen ez duenik? Negu guziez gutartean dugu behinere huts egin gabe. Dass-Eliss GH 1925, 373.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
177

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
basaofiziale. Falso profesional, persona que ejerce una profesión si estar titulado. Hartakotz duzu
hainbertze basa ofiziale Pariseren beraren erdian. JE Bur 195.
basaolibatze. Olivo silvestre. Basa olibatzea. Lç MTaula e) 2v.
basaolibo (Lar), basaoliba, basolibo (Lcq 117). Olivo silvestre. "Acebuche, olivo silvestre" Lar. Cf. VocNav:
"Basoliva, terreno donde ha habido olivar (Zona Media). // Suelo de un olivar (Puente la Reina)". v. basoliondo.
Baldin adarretarik batzu hautsi izan badirade, eta hi basa oliba inzelarik, xarthatu izan bahaiz haien orde. Lç
Rom 11, 17 (Dv basaka zinelarik). Baldinetariak zu naturalki basa-oliba zenetik ebakia izan bazare. He Rom
11, 24 (Lç basa zen olibatik, Dv olibondo basakatik, Ol, IBe basoliondotik, Ker basoriondotik, IBk basa
oliondotik).
basa-oliondo. v. basoliondo.
basaolo. v. basolo.
basahortzozar. "Agriodos [nombre de un perro de caza de Acteón], akteonozárra, basahortzozárra" Urt I 464.
basa-osto. v. basosto.
basapandderogile, basapanjerugile (Urt). "Aerarius fabor, panjerugillea, basapanjerugillea" Urt I 345. v.
bazterpandderogile.
(basaparte). "En el año 1528 los vecinos de Atáun determinaron que la tercera parte de los 50 ducados de oro
que se aplicaría de multa a cada uno de los que no observasen la distribución de las 68 suertes en que se habían
distribuido los basapartes, sería para la iglesia de San Martín" Arin AEF 1929, 52.
basape. v. basope.
basapera. "(S-saug), ombrageux" Lh.
basaperretxiko. "Cierto hongo no comestible (msLond)" A.
basaperrexil (Dv), basaperrezil (L, BN), basaperrejil (V-gip; Lar Lcq 95 (-sil)), basapheresil (Foix ap. Lh).
Ref.: A (basaperrezil); Elexp Berg (basaperrejill). Perejil de monte; cicuta menor. "Oreoselino, apio montano,
basaperrejil ezea" Lar. "Basaperejilezka [sic, por basaperejil ezea], orcoselino, ajomontano" Izt C 42 (en una
lista de plantas). "Herbe vénéneuse, haute d'environ un mètre et que l'on trouve dans les canaux et tranchées des
champs et sur les bords des ruisseaux. Sa feuille est découpée dans le genre de celle du persil" Dv. "Perejil
silvestre" A. "En L se encuentra en las huertas y otros lugares una planta con aspecto de un perejil basto, que
llaman basaperrexilla en L-côte, y basaperrexila en otros lugares (Lander)" DRA. "Bonaparte en el ms. col.
Lacombe dice que basaperrexil es la cicuta" Ib. v. astaperrexil. Hire eta ene ardier behako bat behar zioteiat
eman... Gain hartako basa perrexilarekin hain dituk erhotuak! Larz Iru 84s.
basapetur. "[Aqua] palustris, basapetura" Urt I 336. v. basur.
basapez, basa-apez. "Basa apheza, qui a toute autre apparence que celle d'un prêtre" H.
basapikondo, basapiko-ondo. Sicomoro. Biharamunean, nola baita, merkhatua egiten den plazaren
erdian, basa-phiko ondo eder-eder bat, harren azpian antolatu nuen meza emateko aldarea. Prop 1892, 163.
Aurria artu leban, eta basapikondora, ikustiarren, igon zan. Arriand Lc 19, 4 (Lç basapikutze).
basaphikotze. v. basapikutze.
basapiku, basapiko (A DBols), basiko (V-ger), basafiko (Urt I 474). Ref.: A Apend (basiko); Arzdi Plant1
(basikua). Sicomoro; higuera silvestre. "Albicerata ficus, basafíkoa" Urt I 474. "Sicomoro (V-ger)" A Apend.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
178

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
"Sicomoro, higuera silvestre" A DBols. v. basafikotze. Jerusalenen urrea eta zillarra, arria bezala, eta
zedrozko zur ederrak, basa-pikuak bezala ziran. Lard 211. Jesusekin zebillen jendearen aurretik joanda, basapiku
batera igo zan, Jesus andik igarotzean ikusteko. (Lc 19, 4). Ib. 420 (IBk basa-piku; Lç basa fikotze, He
sikomoro-ondo, Oteiza pikuar arbola, HeH phiko-zoro, Dv sikomora ondo, Leon phikondo-basa, Ol, Ker
astigar). Basapiko landareak artatzen ere bazakien [Amosek]. Herr 18-2-1960, 4.
"Sorbus torminalis, acerolillo (V-ger)" Arzdi Plant1.
- BASAPIKU-ZALE. Que se alimenta de los frutos del sicomoro. Amotsek Ananiri yardetsi ta esan zion: "Ni
ez naiz igarle; ez eta igarlegai ere; unai naiz ni, basapikozale". 'Vellicans sycomoros'. Ol Am 7, 14 (Dv
sikomora-ximikatzailea, Ker basapiko-zaiña).
- BASAPIKU-ZAIN. Ni ez naz profeta, ezta profeta-seme be; artzaiña naz, basapiko-zaiña. Ker Am 7, 14.
basapikutze, basafikotze (A), basaphikotze (-ph- S). Ref.: Lh (basaphikotze); Lrq (basa). Sicomoro. v.
basapiku. Eta aitzinera laster eginik igan zedin basa fikotze batetara, hura ikhus lezanzat: ezen handik
iragan behar zuen. Lç Lc 19, 4 (He sikomoro-ondo, Oteiza pikuar arbola, HeH phiko-zoro, Dv sikomora ondo,
Leon phikondo-basa, Ol, Ker astigar, Arriand basapikondora, IBk basa-piku).
basapiper (S; -phi- Alht Bot), basabiper (L-ain, BN; Hb ap. Lh). Ref.: A (basabiper, basapiperra); Lrq (basa).
"Basabiper (Hb), thym" Lh. "Basa-phiper [...] (Foix), persicaire" Ib. "Persicaire, basapipera" Alth Bot 16 A.
"Bistorte, basa piperra" Ib. 4 A. "Basabiper (L-ain, BN), bistorta (Bot.)" A. Eztakizue, bada, zenbat basabiper,
zenbat ahago, zenbat bertze belhartzar lilitu diren, zuen aberetegi aitzinean? Eskual 21-3-1913 (ap.
DRA).
basapiro. "Pato salvaje. Beitiko belaian basapiro aunitz" Izeta BHizt2. v. basahate.
basapiztia, basapizti (G-to), basapisti (G-azp, AN-larr), basopizti (V-arr). Ref.: A (basapizti, basopizti); EAEL
90; Gte Erd 167. Animal salvaje; fiera. "Alimaña, animal dañino" A. v. basabere. Basa piztien antsia eta
orroa beldurgarriak. Arr GB 48. Basa-piztiak besterik egundaño iritxi etzan toki izugarri batera sartu. Ib. 39.
Baso piztien bildurtzake. Ag G 133. Al izatea eman zioten lurreko laurden gañean gizakiak ezpataz, gosez,
izurriz ta lurreko basapistiz iltzeko. Ol Apoc 6, 8 (Ker basapiztiz, IBk basapiztien bitartez; Lç basa bestiez, He
bestiez, TB basa animalez, Dv basabereez, Ur (V) pistijakaz). Nori otu lekiyo Barakaldoko Desiertuen bixi
leitezela basapistiyek? Kk Ab II 152. Basa-piztijak baño bixi ezin lettekezala zirudijan mendi latz eta oiantsu
batera eldu ziran. Otx 105. Gizasemeak basapiztien antzera, eten bako burrukan ibilliko dira. Eguzk GizAuz
191. Arrano, bele, putre ta basa- / piztien bizilekua. SMitx Aranz 84. Ez bildur izan arkaitz-arteko / basapiztien
erpea. Ib. 28. Izan ere, Etxahunian, eiztariak esiturik duten basapiztia bezala bizi zen. Etxde JJ 183. Gorroto ta
txarkeriak esitu ezpaniñute basapizti gaizkin baten antzo. Ib. 245. Basa-piztia aukeran darabilen zaintzaileak
bere esanetara dakarrenez, Atenaiko erria orrelaxe zerabilten sasi-iakitun aiek. Zait Plat 124. Onen iritziz, leengizonak
basa-piztiak bezala bizi ziran bakartadean. Vill Jaink 186. Basa-piztiez ez izu. "Ni temeré las fieras".
Gazt MusIx 181 (Or ib. 197 piztien bildur gabe, Onaind ib. 203 ez ni piztien bildur). Ari zor diote giberriek,
abelgorriek, gizonek, basa-pizti mota guztiek bakoitzak sortzerakoan iasotzen dituen bizi-indar izkutuak. Ibiñ
Virgil 112. En DFrec hay 3 ejs.
Animal, bruto (ref. a personas). Nongua da, ostera, etxebarruko egin gura yakun basapizti au? Ut ortik,
auntzak jagoten mendira! Otx 146. Baña ari basapiztiaren atzaparretan erortzen utzi baño len. TAg Uzt 168s.
Nola utzi ainbeste maite zuen Malentxori basapizti gaizto arien atzaparretara joaten? Ib. 188. Ikastolarik gabe
ba-genitu / gure erriak, gure erriak, / basapizti biurtuko lirake / gizon guziak, gizon guziak. NEtx LBB 311.
basapoeta. Poetastro. Mundu guziak badaki zure [se dirige a Apolo] haurren erdian / Asko bastart badirela
sartuak familian. / Bainan haur lesitimoak aberasteko xoilki / Bereziz basa-poetak askiko da deus guti. Monho
68.
basaporru (Vc, G, L, AN, R-uzt ap. A; Lcq 160, Zam Voc), basa-forru (L-côte ap. Lander (ap. DRA)).
Gamón, asfódelo. v. anbulo.
basaprofeta. "Basa-profeta, faux prophète" Gèze.
basapulunbio. "[Aqua] palustris, basapulunbio ura" Urt I 226. v. basur.
basapurgatze (S ap. Alth Bot y A; Foix ap. Lh). "Euphorbe des bois, basapurgatzia" Alth Bot 7. "Euforbio" A.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
179

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
basara (Lar, VocCB Dv, H). "Abono, de fiemo" y "estiércol" Lar. "Zimaur-ra (G), fiemo, estiércol, fumier.
Sin.: Ongarri-a, basara, iñaurkin-a, gorotz-a" VocCB. "Fumier" H. Aparece tbn. en Izt C 234, en una lista de
palabras relacionadas con la labranza. v. 2 basa (2).
basaran (G; SP, H; basarhan S), basa-ahan (Alth Bot 18), basahan (S), basan, baxaran (A s.v. aran), baxaaran,
baixaran (Sal), baisaran (G), patxaran (AN-ulz-larr), paxaran (AN-egües-ilzarb-olza, Ae, R-uzt; Aq 652
(G, AN)). Ref.: Bon-Ond 146; VocPir 573; A (baisakaran, basaran, basahan, paxaran); A Apend (patxaran); Lh
(basahan); Arzdi Plant1 (patxarana); Iz Ulz (patxaran). 1. Endrino (planta y fruto). "Prune sauvage" SP.
"Épine noire (AN-egües-ilzarb) [...] le fruit (AN-olza)" Bon-Ond 146. "Prunellier, elhorri beltza, basa ahana"
Alth Bot 18. "Prunellier, ou fruit du prunellier" H. "Ciruela silvestre" A. "Patxaran, arañón, endrino (AN-ulz)" A
Apend. "Fruto del endrino (en Aralar navarro)" Arzdi Plant1. "La endrina" Iz Ulz. Cf. nav. pacharán "Arañón:
fruto del endrino o ciruelo silvestre (Pamplona, Cuenca, Zona Media, Larraga, Artajona y Montaña)" VocNav. v.
maxaran, basakaran. Neprun duzu berriz oihan belzetan kausitzen den elhorri belzaren frutua bezala, baxa
arana iduri duena. Mong 594. Aitzondo ezadetsu oetan arkitu izan zituen ugari [...] garau eder gozoakin ondo
janzitako gerixa, aran, [...] baixaran [...] eta beste anitz ezkur mueta gozo. Izt C 2. Aritzen artian, muzkerren ta
txorien atzian, basan txurro ta zurbil biltzen. Garral EEs 1921, 108. Baxaran-begi, bular-serail, belarri
zulabagea, Rodano maiteak zirtatzen duen kaparroi-lore antzekoa. Or Mi 84. Mendietako isla zeru-bazterrean /
non gerezi ta non baxaran denean, / zerk atzi zakida, gaixo, bat-batean? Ldi UO 20. Arrats gorria il da... Zeru
bazterrean / ez gerezi dugu, ez-ta are baxaran! Ib. 22. Urli igandetan baxaran-biltzen / neska ari izan zanekoa.
Or Eus 82. Baxaran-urte, elur-urte (Sal). A EY III 154. Elur-urte, patxaran-urte (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1889.
2. patxaran (G-azp, AN-gip-5vill, B). Anís de pacharán. "Baso bat patxaran edan zuen (AN-5vill)" Gte Erd
43. "Kopa bat patxaran edan zuten (G-azp, AN-gip-5vill, B)" Ib. 204.
basarantza. v. basarantze.
basarantze (-rh- Foix ap. Lh), basarantza (G), basahantze (S Foix ap. Lh), baxaranatze (R-uzt), paxarantze
(R-uzt). Ref.: A (basarantza, baxaranatze); ContR 533. 1. Endrino. "Ciruelo silvestre" A. "Basarantza (G),
espino bravío" Ib. "Pruneller" Lh. v. basaran. Bas'arhantzia lilitzen arhantz'hunareki / Haren frütia huntzen
da gaitz bethi. 'Le prunier sauvage fleurit en même temps que le prunier'. Etch 280.
2. "Baxaranatze, hierba buena" MEst Ezka 243 (ap. DRA).
basaratiste. v. basaratuste.
1 basaratu (Lar, H). "Abonar" y "estercolar" Lar.
2 basaratu. "Embalsar, entrar el ganado en balsa" Lar.
basaratuste (V-ger-m ap. A), basaratiste (V ap. A). "Domingo anterior al del carnaval" A.
basaratze. "Estercoladura" Lar.
basarazi (Dv). 1. "Égarer, détourner de la bonne voie" Dv. v. 1 basatu. Ezen etsaiak darraizkit / Laster eta
khexarik, / Zeharreko bidetara / Basarazi nahirik. EZ Eliç 301.
2. (A), baserazi (S), baseazi (S). "Espantar" A (que dice tomarlo de Dv, pero no lo hallamos en éste con dicho
sdo.). "Baseraz /bas!eás/, effaroucher" Lrq. Bena arrano debria, ene zinkhak baseazirik zagon, eta nik ezin
balaka! GH 1925, 568. Bena arranua oihiak bas'eazirik zalhe odeitan gora igaran zen. D. Béhéty GH 1927,
436.
basarbi (V, G, L-ain, AN; Lar, Lcq 98, Zam Voc) basaarbi (V-gip; -harbi Urt), basaherbi (Urt). Ref.: A; Iz
ArOñ (basaarbixa). 1. Bunio, cierto tipo de nabo; aplicado tbn. a diversas plantas de raíz carnosa. "Carota,
basaerróa, basaharbia" Urt IV 253. "Armon, armoraraia, basahérbia" Urt II 337. "Bunio" Lar. "Basarbia, buno"
Izt C 42 (en una lista de plantas).
2. Mostaza. "Basa-harbi, mostaza silvestre (Darric)" DRA. v. ziape. Zeru-erria bas-arbi antzera da. "Grano
sinapis". Or Mt 13, 31 (Lç mustarda bihi, Dv mustarda bihia, Ur mostaza alearen, Ol yeben-azia). Egoaldean
basarbi edo arbi gaizto au gurean bañon askoz aundiago zan. Zeape, arbi agorra, arbi arra ta beste izen batzuk
ere ba-ditu Euskalerrian. Ib. nota.
basarbola (Urt). 1. "Arbustus, basarbóla" Urt II 245.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
180

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
2. baso-arbola. Árbol silvestre. Len esan degu bi zuaitz-mota badirala: igali edo fruta-arbolak eta mendi
edo baso-arbolak. Munita 35. Lurra bear du gizonak eta lurra arbolak egiten du, edozein mota dala, baño batez
ere, mendi-zugatzak, baso-arbolak. Ib. 16.
basardi (Lar), basa-ardi (Urt IV 104). (Término empleado para designar distintas especies animales).
"Camelo pardalis [=jirafa], basa ardia, kamelu panter animália" Urt IV 104. "Taruga, animal, indietako basardi
txiki bat" Lar. "Gamuza, basardi" JMB EJ 1957, 20.
basare. v. baresare.
basarekatu. Rastrillar. Ogiak nahi du lurra ongi juntatua. Hortakotz arras on da, irauli aitzinean, lur
haren basarhekatzea. GAlm 1946, 18.
basari. v. 2 basadi.
basaroi. v. basailora.
basarotz. "(V-arr-oroz-m), carpintero de monte" A.
basarraian (Lar Lcq 162). "Brusco, especie de arrayán salvaje" Lar. "Basarraiana, brusco" Izt C 42 (en una
lista de plantas).
basarregatze, basa-arragatze (Foix ap. Lh, Alth Bot 18 A). "Potentille, quintefeuille, bost osto, basa
aragatzia" Alth Bot 18. "Basa-arragatze (S; Alth), cinco en rama, planta del género potentilla" A.
basarretxe. v. BASERRI-ETXE.
basarri. v. baserri.
basarrosa (L-ain, B ap. A; Urt IV 144), basa-arrosa (L ap. Arch (ap. DRA)), basalarrosa (V ap. A). "Rosa
canina, basarrósa, hesi arrósa, elhorri arrosa" Urt IV 144. "Escaramujo, rosa silvestre" A. v. astoarrosa.
basarrosatze (S), basa-arrosatze (Foix ap. Lh, Alth Bot). Ref.: A (basa-arrosatze); Lrq (basa). "Églantier, basaarozatzia"
Alth Bot 7. "Basa-arrosatze (S), escaramujo, rosal silvestre" A.
basarrosondo. "Appendices, elhorriondo bihigorridúna, basarrosondóak" Urt II 183.
basartadi, basartodi (Lar). "Alcandial" Lar.
basarte (V-gip ap. Etxba Eib; BeraLzM), baso-arte, basa-arte. Bosque, zona boscosa; interior del bosque.
"Bosque, selva" BeraLzM. "Monte. Bustingorriko basartian, sosuanak nekixazen" Etxba Eib. v. basaburu,
basabazter, basamortu. Tr. Documentado, desde mediados del s. XVIII, en textos meridionales. Basa
arteko Piztiaak / malso malso egiñik / ez dute ia alkar jaten, / ta ain gitxi gizonik. GavS 34. Agiri dozu,
adiskidia, baserrijan azi zariala: eztozula inos Bizkai ta basoarteti urten. Mg PAb 47 (cf. ib. tít. "El Doctor Peru
Abarca, catedrático de la Lengua Bascongada en la Universidad de Basarte"). Barriztau antxiñako Eremu, ta
baso arteko gizoneen oitura zorijonekuak. JJMg BasEsc V. Berbakuntza oneetan giñoiazala eldu giñan baso arte
baten eguan Hermita zaar, denporeen baten Parrokija izanikora. Ib. 279. Nai euskuzan ekarri / guzur
Jaungoikoak, / ezarri buztarria / geure idunetan / euskera ta legeak / galdu basartêtan. Zav Fab RIEV 1907, 93.
Basarte aietatik irten ez al ziran. Arr GB 116. Ni basartean, egurra baizik ez dan tokian otzak hill bear nau! Arr
GB 68s. Kondea ere basartean ikusten zuen basauntz baten zelatan jarri zan. Ib. 101. Igar, leorrik aurkietan zan
basartera, / Ango lexarren erre zarata eskergea zan. AB AmaE 447. Konpostelara, emen-goiko iparraldetik
zijoazenak, eusko-lurraldetako basarteetan-barrena zearkatzean, bide-lapurren bildur izaten omen ziran. SMitx
Aranz 152n. Azkartzako basarte ta aitz-muturrak ondo miatuak dauzkat. NEtx Antz 20. Baso-arteko auzo-bideari
lau metroko zabalerea itxiko eutsiela. Akes Ipiñ 27. Bide nagositik aldegin, eta bedar ta basarteko zidorrean
beera, eldu da bertaraiño. Erkiag BatB 118. Basartean eizean edo bestelako iokoetan ibiliz. Ibiñ Virgil 62.
Desierto; estepa; sabana. Eguerdi-aldetik aterata Españitik asita Rusiko basarteraño bere eskuz guzia
ondatu zun gudari aundi arekin ibillia nauk. 'Aux steppes russes'. Or Mi 94. Gosek amorratzen dagon leoe batek
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
181

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
begiz iresten ditun Abisiniko basarteak. 'Les déserts abyssins'. Ib. 119. Apirkako basarteetan basauntza sendu
dun leioari ere, ua begiztatu arte, orroa dario berolaxe barrualdetik zulagarri. TAg Uzt 229. Orra or Galilain
millaka ta millaka gizonak, janaz azturik. Jesusen edertasunez lilluratuta, gau-ta-egun Irakaslearen jarrai
basarte zear. Ibarg Geroko 40 (ap. DRA).
basarto (V-gip, G ap. A; Lar Lcq 171, Zam Voc), basa-arto (-th- Hb ap. Lh). "Alcandía, maíz bastardo,
silvestre" Lar. "Sorgo, maíz silvestre" A. "Sorgo" Zam Voc. "Basa-artho (Hb), maïs bâtard" Lh.
basartz (R-uzt ap. A). Salvaje, montaraz. v. basati.
basasahasti, basasarasti. Salceda silvestre. Ur-seskak ibietan ebakitzen dira eta basa-sarastia arretaz
lantzen du. 'Incultique exercet cura salicti'. Ibiñ Virgil 90.
basasagar (V-gip, BN-baig; Urt I 463, T-L), basosagar. Ref.: A (sagar); Iz ArOñ. Manzana silvestre. "Poma
agrestia, basa ságarrak" Urt I 463. "Doucin" T-L. Katu eremutarrak ez du nai belarrik, / ez aran, ez mispilla,
ez baso-sagarrik. Mg in VMg 10 (Zav Fab RIEV 1907, 537 baso sagarrik). Guk --erantzun zion ikazkinak--,
basasagarrak eta ezkurra jaten ditugu. A EY II 129. Len gurdian ekarritako baso-sagarrak saskika tolareatzen.
Eston Iz 47s.
Fruto del madroño. "Arbutum, basa sagárra, sagar khiratsdúna" Urt II 245.
basasagarrondo, basasagarondo (Urt). Madroño. "Arbuteus, basa sagarondózkoa, basa sagarondoz egiña"
Urt II 245.
basasagu (Urt), baso-sagu. Ratón de campo. "Mustela alpina, larresagúa, basasagúa" Urt I 536. Berriketai
sinitsea eman da, joan zan baso sagua errikoarekin. VMg 12.
basasaldu. "Brocanter, basasaldü" Casve.
basasarasti. v. basasahasti.
basasi. v. basazi.
basasineste. Superstición. Alde batetik presenta jakintsun xaharren teoriak eta ezar hek haxean (mise au
point), ala ixtorio, ala ohidura, ala basa-siñeste. Herr 16-2-1961, 4.
basasoro (G-nav). "Dermiotik kanpora landutako lurrak --Urdiainen basoa baino gorago, mendian zeuden--"
Satr Eusk 1988, 656. Cf. BAZTER-SORO.
Prado de montaña. Zuk maite duzun Likori, beste baten atzetik dabil elur eta basa-soroak zear. Ibiñ Virgil
62 (en el orig. 'perque niues alium perque horrida castra secutast'; tal vez mala interpretación de fr. camps, del
que probablemente traduce; v. I. Ruiz Arzalluz ASJU 1995, 691).
basastakume. Pollino de onagro. Zentzun zana, seneko egingo da, eta, basastakume zana, gizon yaioko da.
Ol Iob 11, 12 (Dv basastoaren umea).
1 basasto (V, G, S; SP, Lar, Dv, H, A DBols), basoasto (V), basa-asto (H). Ref.: A (basasto, basoasto); Lrq
(basa). Onagro, asno salvaje. "Âne sauvage, onagre" SP. "Basastoa, onagro, asno silvestre" Izt C 42 (en una
lista de plantas, sin duda por error). "Onagre" Dv y H. Basa-asto amurusa bezala, begiak itsuturik, ihiztarien
artetik iragaiten da. Ax 342 (V 227). Neskiaren edo andriaren aurrian saltoka, txiko ezi bagako edo baso asto
batzuk dirurijeela. fB Olg 65. Mortuan lakhet den basastoa, bere barneko zalekerian. "Onager". Dv Ier 2, 24 (Ol
basasto). Basastoa bezela diarduke, bera guzien aurka ta guziak aren aurka. Ol Gen 16, 12. Orrela, basastoa
etxekotu daitenean, zentzugabea zentzudun egingo da. Ker Iob 11, 12. Maiz iarriko dituzu laisterka bizian
basasto izutiak ere. Ibiñ Virgil 102.
Cebra. v. basazaldi. Baña berak deituten eutsen lez, basastuak (zebrak) ikusi ebazanian antxe gelditu zan
eurei begira. Kk Ab II 149. Egun osoa emon eban astua pintetan basastuak lez. Ib. 150.
(Fig.). Hombre brutal. Eta haña izanen dun [...] gizona basa astoa: horren eskua izanen dun batbederaren
kontra, eta batbederaren eskuak horren kontra. 'Ferus homo'. Urt Gen 16, 12 (Bibl bas-asto; Dv muthiri, Ur
ezigaitz).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
182

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BASASTO-EME. Hembra de onagro. Basamortuan azitako basasto-eme orrek: arr-eske dagoanean, aizea
artzen dau. Ker Ier 2, 24.
2 basasto (V, G-to, AN-gip-larr; H). Ref.: A; Asp Leiz. "Sorte d'éruption" H (que cita a Izt). "(V-oroz-ger-gip,
G-to), granillos malignos de la piel" A. "(G-to, AN-gip), divieso" Ib. "Ampolla en los labios" Asp Leiz.
Beraren ura ona da txit eritasun mueta asko sendatzeko, eta batez ere larmintz-azalean agertu oi diran zanbro
pikortatsu eta basasto itxusi lotsagarriak kentzeko. Izt C 95.
basasu (Sal, S). Ref.: A; A EY IV 227. "Basasu (Sal), herpes (erupción de granitos)" A. Azkue tbn. trae
"basasui, manchas oscuras que salen en la cara de las mujeres en el período de su embarazo", sin indicar
procedencia; seguramente se trata de una deducción errónea a partir de la forma det. suletina basasüia. En un
decreto del Tribunal de la Inquisición de Logroño, en 1725, se lee: "Para el remedio de la enfermedad de Erpes
dicen estas palabras Bascongadas: vasasua [...] [el resto es de difícil interpr., por la transcripción defectuosa]" (v.
AIr CEEN 1970, 92). Haurren basasüiaren sendotzeko hun düzü barürtüia. A EY IV 227.
basasukar. Falsa devoción, celo supersticioso. Hastapenean behar bada zerbait on erakutsi zen hekien
[Brahma, Vixnu eta Sivaren] izenean, bainan basa-sukharrak etzuen aurkhitu zedarririk, eta ahalkagarri liteke
erratea zer itsuskeriak adoratu diren geroztik Trinitate horren izenean. Hb Egia 60.
basatanasia. "Anserina, basathanasia, antzárhazbelhárra" Urt II 128.
basa-tankera. Carácter silvestre. [Zuaitz] auek ere norbaitek txertatu ta sakonki aitzurtu zuloetara
lurraldatuko balitu, laister utziko lukete basa-tankera. 'Siluestrem animum'. Ibiñ Virgil 83.
basatar (V, AN-gip-5vill ap. A; Lar, Añ, VocCB), basotar (Lar, Añ, VocCB), basoar (Lar, Hb ap. Lh).
Silvestre. "Montés", "nemoroso", "salvage" y "salvagina" Lar. "Montaraz", "silvestre" y "salvage" Lar y Añ.
"(V), salvaje" A. "(AN-gip-5vill), bravío (árbol)" Ib. [Sagu] basotar gaixuak / Dino, ze gozuak / Emengo
jaakijak / Eta edaarijak! Mg PAb 101. Eskerrak emanik Erri Saguak, jarraitu zion Basotarrari. VMg 11. Mendi
batian / Basotar askoren artian / Egin zan batzar andija. Ur CancB III 92. An gizon, emakume, mutill, neskatx
eta aurrak ikusten ziran, denak abere basatarren larruz estaliyak. Camp EE 1882a, 34. Ordurako bazetorren
zakurra, bazetorren, atzeraka ta alboraka, makur baño makurrago, ulua ta marrua [...]; baño basatarrarekiñ
[otsoarekin] borrokarik asi naiezta. Ag G 154.
(Con reduplicación intensiva). Saia be ezta uriko egaztija, baso-basotarra baño. Alt Euzk 1930, 502.
(Dv), basotar (Lar). (Referido a personas). Habitante del bosque; montañés. "(Habitador del) desierto" Lar.
"Montagnard" Dv. Cf. VocNav: "Basatarros, mote que aplican a los de Goñi". Neurriak artu bearko zirala
basotar lotsabageen kontra. Ag AL 133.
(Lar, Añ), basoar (Lar). Grosero, rústico, maleducado. "Payo, paya" Lar y Añ. "Agreste, rústico, basatia,
basoarra, basajendea" Lar.
Salvaje, bárbaro. "Sauvage, barbare au sens des anciens" Dv. Godoak, eta bertze jendaki barbaro eta
basotarrak Italiara eta bertze hainitz erresumetara Enperadorearekin ethorri zirenean benzutuek hartu baitzuten
garaitiarren hitzkuntza. ES 95. Greziarren eta Basatarren, jakintsunen eta jakingabeen alderat zordun naiz. Dv
Rom 1, 14 (Lç, He, Bibl barbaro, TB barbara, Ol, Ker arrotz, IBk atzerritar, IBe kulturagabe). Kadiz-tik oiu
dagi / Konde beztuak mendeku billa, / eta ez aipuarren; / basatar erasoaz / zure kaltez leiatsu dabilla. "La
bárbara pujanza". Gazt MusIx 99.
basatasun (Dv), basatarzun (Casve). Salvajismo, ferocidad. "Sauvagerie" Dv. Nula idiek begiratzen
beitüte kasik bethi ere basatarzünetik khozü zerbait, behar dira kostümatü goizik bere nausiaren esküia sofri
dezen berekatzen ditüenian. "Leur férocité naturelle". Arch Gram 144.
basate (G-to, L-ain ap. A; SP, Dv, H). 1. Planta silvestre sobre la cual se injerta. "Sauvageon" SP. "Sauvageon,
épine de sauvageon" Dv. "Plant franc sur lequel on greffe, ou ente" H. "(G-to, L-ain), manzano silvestre, el
mejor pie para injertar, sobre el cual se injerta el manzano común" A. Basateak lothuak direnean zahartu
behar diren lekhuan, xerthatzen dira negu ondarrean. Dv Lab 382. Basateari axala urratzen zaio kanibetaz
gain-behera eta trebesean, iduri T bat, eta urradura hartan sartzen da ezpala. Ib. 388. Basate gazte mehean
xerthoak aski ditu bi begi. Ib. 385. Basate xerto elgarri lotuz / egiten baita arbola, / gure mundu hau hasiz
geroztik / publatu izan da hola. Mattin 78.
2. "(B), los retoños bravíos que salen a un árbol por debajo del injerto" A.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
183

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
basaterebuza, basateebuza (Alth Bot A), basaterebusa (Foix ap. Lh). "Salsifis de prés" Alth Bot 21. "Salsifí
de los prados" A.
basatetxe. "Ranchería" Lar. "(Hb), chaumière perdue" Lh. v. basetxe.
basatetxezain, basatetxezai (Lar). "Ranchero" Lar.
basati (V, L-ain ap. A; Lar, Añ, Hb ap. Lh, VocCB), basoti (Lar, Añ). v. 1 basa, basatar. Tr. Documentado
en textos meridionales desde Larramendi (que usa la var. basoti). En DFrec hay 21 ejs., meridionales, de basati.
1. Silvestre, salvaje. "Salvage", "silvestre" y "campesino, campestre, silvestre" Lar y Añ. "Montaraz",
"cimarrón, indómito, silvestre", "montés" Lar. "Bravíos árboles, plantas, basotiak" Ib. "Abere basatiak, animales
bravos, salvajes" VocCB. Baldin esku ausartia / Ala garai bada erraz / Basotiaren indarraz. "Del ímpetu de
una fiera". Lar Gram 393. Egon zan mats gozoen ustean zai edo itxedoten; baña alferrik; zeren eman etzuan
mats garratz-basatiak baizik. AA III 356. Esan dizut len ere elea gu bezin kuperatia dala, non eta basatia ez
dan. It Dial 68 (Ur basati; Dv basa, Ip basatürik). Gipuzkoako mendietan ezagutu izan diran abere basati edo
lar-abreak. Izt C 191. Bi errukarri oiek basoetan edo lurpeetan, abere basatien gisan bizi ziran. Lard 388.
Antxen izandu zan, jan bearrak eta bizinaiak ematen duan indar ta adorez abere basatiak egiñ zuten borroka
errimea. Ag G 159. Orduban, danen artian oratuta, amorratuta egualako, pizti basati bat ixan balitz lez lotuta
espetxera eruan biar ixan eben. Kk Ab I 39. Azi basati orrek itsasondoa maite baitu. Or Mi 45 (se refiere a la
raza de caballos salvajes de la Camarga). Agokoa egozteko legorraldera eraman duten moxal basatia. TAg Uzt
213. Bareak ziostan: "Anai sugearekin, / pisti basati horrek, zer duk horrek egin?" Arti MaldanB 195. Abere
itsu, adardun eta basatiak arratsaldeko argi bizira irten zuen. Arti Ipuin 57. Arkaitzez gora, elorri, /
astrapalatsu, basati, / arkaitzez, garratz, eleiz arkaitza / azkar dator, barri. Gand Elorri 55.
(Lar, Dv, H), basoti (H). Bárbaro, salvaje. "Bozal, inculto" Lar. "(V, G), sauvage. Gizon basatia" Dv.
"Sauvage, appliqué aux hommes" H. v. basagizon, basajende. Ez da izan, zion Ciceronek, fede gabea bazan
ere, jende añ basati eta ezigaberik, non eta ezagutu ez duan bai dala Jainkoa. AA II 20. Munduaren alde
guzietan jenderik basatien, eta abereen anzekoen artean ere onratu dituela begiramentu andiarekin beren
Apaizak. Ib. 225. Ez da mundu onetan / iñon naziorik, / Jaungoiko bat badala / aitor ez duenik; azkenean
mendiko / gizon basatiak / egi au sinistatzen / oi dute guztiak. It Fab 159s. Gizon basatiak ala bizi dira. It Dial
41 (Ur basati; Dv basa gizonak, Ip basa gizunak). Gure Españako sarjin loretsutik mairu basatia bota ondoren.
Otag EE 1882c, 413. Auñemendiko gudari basatiak (salvaje) edo gu, zeintzuk garan andiagoak ondo ikusi barik.
Ag AL 161. Gizon basatiai euren leize zuloetaraiño iarraitu, ta ill danak antxe basurdeak ilten diran gisara. Ib.
165. Ludiaren jabeen nagusitza Ipar-etik etorritako basati-oldarguneak lurreratu zutela. Zink EEs 1919, 233.
Euren ustez, euskerak dau errua, euskaldunak Elizkoi, basati, progreso ta zebilizaziñoaren arerioak izatea.
Belaus LEItz 109. Ez zala gizon motarik, naiz basatietan, naiz grezitarretan, naiz ta beste edozein
izanetakoetan... guzion Aitta ta Egilleari [...] eskerrak ematen ez zitzaionik. Inza Azalp 89. Eme-gogo ta ederra
eman zien, landaen arima ikusgarri izan zitezen, eta lenengo gizon basatiak ema zitzaten. Or Mi 71. Ai Kirikiño,
gu galduak gara, eztaukogulako bape jakintza-zalerik, erri basati bat gara. Kk Ab II 106. Oraindik zenbait
basati-arteko aztiak erabili oi dituzten mozorro jantzien antza dutela. JMB ELG 50. Berba egiten be ezekiyan
basati bat zala. Ib. 174. Basati aiek jendatu naiez / Legazpi ta Urdaneta, / nagusi ordez guraso ziran / goituz
jauntxoen apeta. Or Eus 203. Ta zuk, Konpostelara / zoazen urlia, / ez uste euskal-jendea / dala ain basatia.
SMitx Aranz 151. Gañera, basati bati bakarrik bururatu zitzaioken beste sorginkeri bat ere asmatu zuan. NEtx
Antz 139. Uste izaiteko da Latin kultura ezagutu baino lehen Irlandarrak ez zeudela izpiritu eta entelegu
laneginik batere gabe, ezen Keltak ez ziren basati batzu. Mde Pr 225. Goidel hauek baitzuten gainera kulturaren
zaintzeko eta hedatzeko ardura beren gain hartu Europa, Afrika eta Asiako basatien aitzinean. Ib. 227.
Espantuarekin zimutxo lotsatiak, / otsoaren larruz zebiltzan basatiak, / alde guztietatik eskapatu ziren. Arti
MaldanB 196. Basati bat, landugabe bat jarri zazu bere burua landu dezakean tokian eta bizimoduan. Vill Jaink
72. Aro ta erri basati aietan asaben adorazioraiño eldu ziran. Ib. 167. Juduekin eta Poloniarrekin egin direnak,
basatiak eurak ere gorritzeko beste izan dira. Ib. 84. Mairu-mendiak oinperako dituzten basatiak. Berron Kijote
199. Hizkuntzak dira halere eta ez dugu ahaztu behar herri basatienenak ere aski landuak direla. MEIG VI
114s.
(Referido a cosas). Gure izkera basatia dala zion Marianak eta ori utzi zigun idatzita bere Edestian. PMuj
Y 1934, 163. Deadar bat bota, Ameriketako indioek botaten dituztenak baño basatiagoa. Osk Kurl 55.
(Lar). Grosero, maleducado; insociable. "Agreste, rústico" y "alarbe, bárbaro, bestial" Lar. Lagunakiko
tratabidea, lagunarte galgarriak eta komedi eta ikuskari periltsuak uzten baditut, basati bat egiñ naizela esango
dute. Arr May 68. Eltze, lirdinga, ezjakiñ, ustel, urde, basati; arrapatzen bazaituztet, eskopeta baneuka,
derrefent... Ag G 310. Beingo-beinguan ikusiko leukie baserritar tentel eta basati batzuk baño ezkareala. Otx
122. Traketsa ta basatija lez zabiltzalako nire jauregijan. Ib. 54. Aberats, lantzale, bizkor, argi, andinai, gereka
ta pizka bat uzu ta basati zan Lassalle. Eguzk GizAuz 66. Menditar txiro bat naizela ta / basati kaiku loloa? EA
OlBe 23. Bai nekazarientzat bai artzaientzat kirtenkeri asko entzun det. Basatiak dirala; berena egin ezkero,
ezergatik etzaiela ajolik. Munita 127. Mendian jaioak izanik, basatiak dira izan-ta. Bilbao IpuiB 118. Gauez
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 184
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ibiltzen dituzu berriz / basati batzun antzera / Legerik errespetatu gabe, / berak nai duten klasera. Basarri 170.
Basati aiz Koridon. "Rusticus es". Ibiñ Virgil 35. Jende basati arentzat alperrik izaten ziran bai erri-zaiaren
aginduak eta bai nagusiaren itzak. NEtx LBB 39. Basatiak, zaute ixillik; gorrienak ere etzuten emen biraorik
botatzen. Or QA 83. Ni ez nazu egosgor gizatxar basati orietakoa, ez. Lab SuEm 167. Graziano ez da bakarti,
erdi basati horietakoa. MEIG III 71.
Salvaje, brutal, cruel; violento. Gizon-biotza, biotz-basati itzuli bedi. "Cor ferae" (Dan 4, 13). Lard 309 (Dv
abere-bihotza, Ol abere biotz, Ker abere-biotz). Ez Santuaren negarrak, ta aiñ gutxi eskariak artzaiaren biotz
basotia etzuten biguñdu. Bv AsL 365. Semeak, berriz, begi basatiz so-egin, arpegira tu-egin eta tautik erantzun
gabe, sorbatz-biko ezpata ilki zun. Zait Sof 195. Geroztik, nai baduzu, al dukezun amorru basatienaz amorratu
zaiteke. Ib. 66. Nork ditu bere bizi-lagun orrenbesteko dordo basati ta neke? 'Violentas penas'. Ib. 91. Irugarren
gertaldia ere etzan aurreko gertaera basati oietatik oso urrutikoa. Munita 26. Neska baten gorputz betegina
eskainiko zuela haren soari, maitari basati eta arronten atseginetarako baizik egoki ez lizatekeena. Mde HaurB
37. Atsegin basatiak ba-zirakiten. Or Aitork 139. Baina gerta liteke (hain basatiak baitira soldadoak!), soldado
batek ostikada bat emanen dizula atzetik ankartean. Arti Tobera 281. Beren gurarietan erabage, atsegin-bila
beti, asperraldietan ezi-bageak, eta basati-xamar, etzuten egiaren, ederraren eta elkar-maitasunaren egarririk.
Zait Plat 15.
Agreste (referido a lugares). v. 1 basa (3). Ikusiko dozu zuk erri kaskar, basoti, otsotokitzat ontzat eukiko
dozuna. Mg PAb 167. Biltokiak aurkeztatzen du iruditegian, burtina altxatzen danian, mendi basati eta
zulepakia, arkaitzez betia. Sor AKaik 111. Camarga basatiko zezenak beltzak dire, beltz, izu, nonnai ospatuak.
Or Mi 47.
"Qui habite les lieux écartés" H. Gero noizbait artalderen baten artzai basatiya izango aizana. Bv AsL 49.
Luberongo malkorretan bizi guzian artzai izandako gizon basati bat unan. 'Toute sa vie il l'avait passée,
sauvage, dans l'âpre Lubéron'. Or Mi 36. Maite du Poliuk gure Muse naiz ta basatia izan. Ibiñ Virgil 39.
(Referido a cosas). Aien eguneroko oturuntza basati xamarra izango zala. "De viandas rústicas". Berron
Kijote 121.
2. "Basati (AN), manzana bravía" A s.v. sagar. "Manzano silvestre" (AN-5vill) Caro CEEN 1969, 224. v. 1
basaka.
"Pyrus acerba (variedad de pera)" A Apend.
basatiar (H), basotiar (H). "Sauvage, appliqué aux hommes" H. v. basagizon.
"(Hb), habitant des régions perdues" Lh.
Brutal, cruel. Francotarrek sortu zuten gerra basatiar ortan. Alt LB 115.
basatikeria. Barbaridad, salvajada. v. basakeria. Alan be, ez eban inddarkeririk edo basatikeririk egin
gura ixan. Otx 107. Frankotarrek, Arrasturin bertan, berriz ere, egin-bear zituzten basatikeri berdin edo
izugarriagoek, laister bear zizkioten begiak ideki. Alt LB 89. Etzuten errepetitu, geiago, Plazako basatikeri ori.
Ib. 92. En DFrec hay un ej. más.
basatikor. Brutal. Gizon basatikorrak ura eman bearrian / Arroki loieztua sartu du ospiñian / Eta ipiñi
dizu bustita ezpañian. Elizdo EEs 1912, 97.
basatipula (L ap. A; Lar DVC 178, Hb ap. Lh), basakipula (V ap. A; Lar Lcq 159), basatupla (R-uzt ap. A).
"Albarrana, cebolla silvestre, astatipula, basakipula" Lar. v. astatipula.
basatitzar. Aum. de basati. Baserritarra ala basatitzarra? "Il villano è un mal animale". Otx 39.
basatoki. "(BN), région sauvage" Lh.
basatsu (Dv). Fangoso, lleno de barro. "Boueux" Dv. Cf. 2. basa. Berehala egorria da Xuhaizti deithu
erreka basatsu eta sugeti baterat. Hb Egia 31. Aski dukezu, naiz ta larreak lur-etze biurturik ta ii-basatsuz
idoiturik egon! Ibiñ Virgil 32. En DFrec hay un ej.
1 basatu (B; SP, Dv, H). Ref.: A; Izeta BHizt2. Extraviarse, descarriarse, apartarse (usado a menudo el part.
en función de adj.). "Égarer, s'égarer. Bide zabaletik basaturik" SP. "Descarriarse" A. "Descarriarse, hacerse
montaraz. Zure lagun oi basatu zaiku" Izeta BHizt2. "Gazte oiek ere basatu" Ib. v. errebelatu. Iongoikoa
hunat ere heda zazu eskua, / Xidorretik ez nabillan kanpora basatua. EZ Man I 108. Bere bekhatuak gatik
araitzina Iuduak / Munduz mundu herri gabe dabilltza basatuak. Ib. 68. Basatu guztien zare / ethorri billatzeko, /
eta prestuen onetik / hobera gidatzeko. EZ Noel 63. Hala lehen zinelarik / urean arrantzaille, / gizon basatuen
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
185

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
egin / zintuen atzemaille. Ib. 147. Ezen Jainkoak prestuen / Ikhusten tu bideak, / Ikhusten nola basatzen / Diren
bekhatoreak. EZ Eliç 176. Gizon gaixkin bat bezala, izi zen, beldur zen, ihizia bezala, basatua eta ihes egina
zebillan. 'Errante'. Ax 287 (V 192). Nola konpaiñia prestuak utzirik, bere egitekoei gibela emanik, loa galdurik,
bera bakharrik itzalgaizka, airatua, basatua eta idurikortua ibiltzen den. Ib. 357 (V 237). Itzul azu ene bihotza
zure ganat, altxa zazu zerurat, eta eznazazula utz basatua eta errebelatua lurrean ibiltzerat. Ch IV 16, 2 (SP
horra hara lurrean errebelatzera, Mst barreiatürik horrat hunat ebiltera). Baldin baditu gizon batek ehun ardi,
eta hetarik bat basatzen bazaio, eztoha othe, laur ogoi eta hemeretziak mendietan utzirik, basatu zaionaren
bilha? HeH Mt 18, 12 (He, Lç, Echn, Dv errebelatu, Ip baztertu, Ur galdu). Aietako [ardi] bat basatu balitzaio.
Ir YKBiz 256.
(S). Ref.: Lh; Lrq. "Basat /bas!at/, s'effaroucher" Lrq. Basatu zen mandoa. "Se desbocó la mula". Bera EEs
1914, 43.
(S-saug ap. Lh; H, A). Hacerse salvaje. "Devenu sauvage. Ihizia bezala basatua (Ax)" H. "Hacerse montaraz"
A. Aberia gü bezañ minbera dela, nun ezten basatürik. Ip Dial 68 (It basatia, Ur basatija, Dv basa).
2 basatu. "(V), enlodarse" A. Cf. 2 basa. Baña naiago dituzte Ijituko zingura basatuetan arkitzen dituzten
ur loi ta zatarrak. Mg CC 255. Zelai ta ibarretan basatu dala luurra Erromarren odolez. Mg PAb 209. Burutik
oñetara ago, edo autsez josia, edo basatua. VMg 46.
- BASA-BASA EGIN. Empaparse. v. BASI-BASI EGIN. Soñulari eder bat dozu ardaoz basa basa eginda
bere. Mg PAb 61.
basatu. v. baxatu.
basatupla. v. basatipula.
basatxadon. "Ermita" Bera. v. basatxauno.
basatxakur (Ae, S), basotxakur (V-ple). Ref.: A; EAEL 91. Lobo. Piztirik amorratuenak ditugu, berriz
arerio: sapelatsa ta basatxakurra. TAg Uzt 87. Artzuloetan agiñak zorrozten diardue basakatuak, azeriak eta
basatxakurrak illunpearen zai. Ib. 239.
+basaxakur. Zorro. Gaberako ere baditugu baso-txakurrak, aizeriak, ta oek dira eizaririk gaiztoenak.
VMg 31. Samsonek behin hirur ehun basa-xakhur sutan igorririk heien uzta zohituen erdirat, Philistindarrek
gizon hori galdetu zioten Israeliteri. Zerb IxtS 48.
(Fig., referido a personas). Emakume tzar emegalduen besoetan burtzoraturik zebiltzan batzuk [...] arago,
berriz, joko-txirringaren aurrean alkarri nola narrua kenduko. Eta, adiskide izenean, alkar agurkatzen ziran
basatxakur ariek danak! TAg Uzt 183.
basatxauno (BeraLzM), basatxono. Ermita. Neol. creado en 1897 por Arana Goiri, que propone basatxono a
partir de basatxauno, aunque él emplea esta última forma. "Según la revista Euzk (1929, 65) [...] era de uso
frecuente en esa fecha" NeolAG. "Basatxauno (de txauno, capilla), ermita" BeraLzM. v. baseliza.
Basatxauno au Algorta'tar Kauldi Bizkaiko Lekeitio-semiak azpittik berriragi bere alegiñaz eragin dau.
(Inscripción de 1898 atribuida a Arana Goiri). Euzk 1934, 314. Lekeitiotik Mendexara bide-ondoko
basatxaunoan dago gomutarri ori. ZA RIEV 1928, 593n. Basatxono aurreko zelai zabalian. Enb 207. Naiz basatxaunoetan,
/ Naiz ertxadonetan, / Kistar eredu ixan / Gadixan benetan. Ib. 59. Gabeko amabiak inguruan, "txintxan...
txin-txan... txin-txan..." basatxonoko (ermitako) txilin-otsa entzuten da. Kk Ab II 42. Basatxonoko giltzak
eukite-ebezan basetxian mutil gaztetxo eta azartue eta gaizto-zamarra bizi zan, bertako morroi. Ib. 43s. Mirenen
basatxono mendijan jarrija. Laux BBa 24. Euskalerriko txadon eta basatxauno geienak Leen-elizan oi ziran
deikun edo izenak dituzte. JMB ELG 104.
basatxauntxo, basatxauntxu. Dim. de basatxauno. Orrela bialtzen ditu bere danda geltsuak / mendi
zorrotzaren bizkarretik basatxauntxuak: / "Miren-i iragarri zion Jaunaren aingeruak..." / dio basatxauntxuko
landetxeko joaliak. L. Etxezarreta EEs 1931, 7.
basatxerri (Sal), basatxarri (V-och-ger-m), basotxarri. Ref.: A (aska, opildu); A Apend (basatxarri); EAEL 90.
Jabalí. "Elurtzean aska bat ikusi nagu, baia eztiakinagu zerena den: ala basatxerriarena, ala artzarena (Sal)"
A. "Balea opildu egin zan basatxarriaren buruko azurra jota, la pala se aplastó al dar con el cráneo del jabalí"
Ib. v. basurde. --Baiña aita, nola Txominek jakin dezake zertzuk liraken "ibillikoien" alu oriek? --
Basotxarrixak, seme, basotxarrixaaaak...!! EG 1956 (5-6), 24.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
186

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
basatxintxila (R). Ref.: A; Arzdi PlantR. "Basatxintxila, vecilla" Mdg 151 (en una lista de plantas).
"Basatxintxila (R), lenteja silvestre" A. "Basatxintxilla, corregüela menor, llamada también campanilla
(Convolvulus arvensis)" Arzdi PlantR.
basatxipu (G-nav). "Álamo temblón?" Ond Bac.
basatxirula, basatxirola (Lar), basaxirola (Hb ap. Lh). Flauta rústica. "Torloroto, instrumento pastoril,
basatxirola" Lar. Ene idiak lasa bazka ditezke nunnai, eta neonek ere basa-txirulaz zernai io dezaket. Ibiñ
Virgil 31.
basatxo. "Balsilla" Lar.
basatxono. v. basatxauno.
basatxori (Lar, Hb ap. Lh), basaxori (L ap. Lh), basotxori (Añ). "Ave silvestre" Lar y Añ. "Basa-txoria, ave
silvestre" Izt C 197 (en una lista de aves). Festa ederrik egin izan diñe gaixo orri alderdiotako basatxoriak,
osto mardulez jantzirik altxatzen uanean burua. Mok 21.
(Fig., aplicado a personas). Huraño, arisco. Emagun ala dela bat (recatada, retirada); orduan izain tu
eskarnioak ta burlak andik eta emendik: dela sinpletxarra, beata, basatxoria, eskrupulosa, ta deustako estena
(155). LE-Ir.
basatxoritxo, basatxoritxu, baso-txoritxu. Dim. de basatxori. Basa-txoritxu mustur luzeak / Ez igan zerura
billa, / Aingerutxurik bear ezkero / Orra or nire mutilla. A BeinB 47 (ib. 48 baso txoritxu).
basatxur. v. basaitzur.
basatza (V; Aq 1422, H, Zam Voc). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. Lodazal, barrizal. "Revolcarse,
iñauldurizka ibilli, iñauldurika ibilli, irabiatu, irabian, lokatzan, basatzan, etc." Aq 1422. "Lieu fangeux" H.
"Mekauben, emen jak basatzia, oiñetako guztiak kakaztuko jittuau" Elexp Berg. v. lokatza. Cf. 2 basa. --Nai
dau imini borzegerik? --Ez ezpada zapatak ta pantofleak basatzakaiti . "Por amor del lodo". Mic
12v. Ganau beltzak bezela garbitu ondoan dijoazanai loitzera berriz zingura edo basatzan. Mg CC 8. Eztabil zu
legez basatzarik basatza oñetako meiakaz, ta bai zaldi, berak beste urte ditubanian. Mg PAb 45. Bide baten, edo
basatza baten, edo taberna baztar baten noren seme edo alaba dan ez dakijala, ordituta datzanak. fB Ic I 276.
Basatzan sartu eta / ezta iñon agiri, / arrautza traturako / ona dago ori. Noe 129. Ai! ni pekatuaren / basatzan
etzuna. Azc PB 36. Jesus basatzan belaunbikatzen da. Arti Ipuin 26.
"Nieve húmeda pisada. Azkenengo edurtian egundoko basatzia ein zan Bergako kaletan" Elexp Berg.
basatzaile, basazale (S). "Qui s'effarouche" Lrq.
basaudare (Lar Lcq 83, Hb ap. Lh), basudare (Urt). "Achras, basudárea" Urt I 99. "Peruétano, pera silvestre,
[...] basaudarea, astamadaria" Lar. "Poire, poirier sauvage" Lh.
basaugaraxo, basougarazio (V-ger). "Rana de los campos, muy verde" A.
basaul. "(S-saug), violent, sauvage (se dit surtout du vent)" Lh.
basaundi. v. basandi.
basauntxume. v. basantxume.
basahuntz (V-gip, G, L-ain, AN, Ae, S; Mic, SP, Lar, Añ, Arch VocGr (-nz-), Dv, H, Foix ap. Lh, A DBols),
basaintz (R), basa-ahuntz (Lcc). Ref.: Bon-Ond 143; VocPir 414; A (basauntz, basaintz); Lh; Lrq (basa); Etxba
Eib; CEEN 1970, 326; Elexp Berg; EAEL 90. 1. Cabra montés; tbn. se aplica a diversos rumiantes salvajes.
"Cabra montesina, basaaunza" Lcc. "Ciervo, basaunza" Mic. "Basahuntza, chamois, chèvre sauvage, gamuza,
cabra montés, rebeco" SP s.v. ahuntza. "Cabra montés", "vicuña, cabra montés del Perú", "sarrio, especie de
cabra montés", "corzo", "gamuza", "gazela" Lar. "Cabra montés", "corzo", "venado", "ciervo" Añ. "Basahunza,
oreiña, le cerf, la biche" Arch VocGr. "Chevreuil" Bon-Ond 143. "Chamois" VocPir 414. "Chevreuil, chamois"
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
187

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
y "chèvre sauvage" Dv. "Cerf" H. "Al corzo no se le conoce otro nombre que si es macho basaintz, y si es
hembra orkatz" Mdg 144. "Gacela" A (que cita a Dv). "Cabra silvestre", "gacela, litm. 'cabra montés'" A DBols.
"Basahüntz, chamois, isard" Lrq. "Cabra montés" Etxba Eib. "Corzos" (Ae) CEEN 1970, 327. "Oreina [...].
Aspaldian ez dago animalia hau gure basoetan, baina izena sarri entzuten da, nahiz eta 'cabra montesa' eta beste
adardun batzuendako ere erabiltzen den" Elexp Berg. v. orkatz, orein. Tr. Algo más usado al Sur.
Iturri batean edaten zegoala basauntza, ekusi zuen urean bere adarraren keriza. VMg 53. Egizue oi dabena
basauntzak, zeñek ikusten danean eriotzturik ta zaoriturik, bertati arin egiten dau iturriko urera. Añ LoraS 115.
Eiztariak basauntza / artuterakotz, / txakurrakaz atzean / arin darraikoz. Zav Fab RIEV 1909, 28. Gipuzkoako
mendietan ezagutu izan diran abere basati edo lar-abreak dira Katamotza [...], Basauntza, Azeria. Izt C 191.
Arrapatu zituzten bost basaurde eta ogeita amasei basa-aunz bertako nekazari jendeak makilla utsakin suarmarik
bage. Ib. 195. Orena, eta orkhatza, basidia, oren-ahuntza, basahuntza, oriza, jirafa. "Cervum et
capream, bubalum, tragelaphum, pygargum, orygem, camelopardalum". Dv Deut 14, 5. Otoizten zaiztet,
Jerusalengo alabak, kanpoetako basauntzez eta orinez, eztezazuen yeiki, eztare iratzarri maitea. Echn Cant 2, 7
(Dv orkhatzez eta oihanetako orenez). Kanpoetako basauntzak eta oreñak gatik. (G lit.). CantCS 2, 7 (V gral. y
V-m basauntzak). Jaun on harek zaukunean baimen hura igorri, / Laster ginen abiatu bas'ahuntzak iduri. Dib
Koblak 22. Leize hura basauntz onen bizilekua zan. Arr GB 44. Etumetako basauntza zakurren sanga aditzean
bezela. Arr EE 1882c, 552. Erreka soñuen zale naz, / Basauntzak poztuten ditu, / Beltxargai atsegin emonta /
Aratai bertara deitu. AB AmaE 150. Ikhusi zituzten zortzi edo bederatzi orkhatz edo basa-ahuntz. Jnn SBi (ap.
DRA). Hetarik baten gana inprudentki edo uste gabez, hurbiltzen bada bestia ezti edo inozent bat, hala nola
basa ahuntz bat, mustroak yauzi eginen du haren gainerat. Elsb Fram 177s. Euren mendietako arkaitzak baiño
gogorragoak; mendi egaletik gora ta bera ibilteko basauntzak baizen ariñak. Ag AL 144.
(s. XX) Ikusia bazuen antilopa edo basa ahuntz handi bat. Prop 1902, 135. Zoroko ta txit umeturik,
arkumetxoakiñ jolasean, basauntz irudira lasterka, etorkizunari parrez begira. Ag G 148. Haritxabalet ihizlari
handi zen: biga bost orkatz eta basahüntz eraitzi dütü bortütik. Const 36. Mendian ez baserrian ez dun erbi ez
basauntz ain zailurik. 'Cerf'. Or Mi 14. Inguruan larre ugari loretsua zedukan, eta bi basauntz larrea yaten. Ib.
44. Basauntzaren antzeko ihizi larri bat ugari dabila mendi eketan, oreiña edo gamo diotena. FIr 136. Maitasunbaratzan
sartu da basauntza. "La cabra-montés". Laux BBa 134. Larreko zezena, oianeko basauntza, / odeietako
txoriak... Oro gizonak eiza. "El ciervo de la selva". Ldi BB 102. Oietako aurrenenak zezen, basa-bei, bison,
zaldi, rangifer, oreiñ, basauntz, auntz [...] eta leize-artza ziran. JMB ELG 38s. Santimamiñeko basauntz-adar
mordoak . Ib. 41. Apirkako basarteetan basauntza sendu dun leoiari ere, ua begiztatu arte, orroa dario berolaxe
barrualdetik zulagarri. TAg Uzt 229. Basauntza iturrien irrika bezala, / ala daukat, Iauna, gogoa irrika Zugana.
"Cervus". Or Ps 41, 2 (Dv orena, Ol oreña, Ker orein-emea). Orein, orkatz, basidi, basauntz, basaker,
adarbakar, konkormando arrea. Ol Deut 14, 5 (Ker basauntza). Egazti ariñ eta / leoi, basauntz, orein jauzkale.
"A las aves ligeras, / leones, ciervos, gamos saltadores". Gazt MusIx 189. (Onaind ib. 207 basauntz). Onatx
zuretzat, Delie, basurde-buru au eta basauntz urtetsuaren adar-abartsuok Mikon txikiaketz. "Cornua cerui". Ibiñ
Virgil 52. Ihiztari-andana zen hor ta basa-ahuntza bazela, ikusia zutela. Mattin 106. Badiagü basurde eta hartz,
/ basahüntz eta orkhatz franko. 'Isards et chevreuils'. Casve SGrazi 59. Joan zan axkar-axkar, ta txakurrak,
basauntz gazte bat ito ta zulatzen ari zirala arrapatu zituan. BasoM 83. Basauntza, berez, emengo auntzaren
antzekoa da. Adarrik ere ez du [...]. Adarrak, basakerrak izaten ditu. Ib. 83 (se refiere seguramente a la hembra
del corzo).
v. tbn. Zab Gabon 85. A Ardi 63. Zub 82. EA OlBe 87.
2. "Basaintz [...] (R), mogotes, cuernecillos que de los principales cuernos nacen al corzo anualmente" A.
- BASAHUNTZ-BELAR. "Basahuntz-belhar (Hb), herbe aux cerfs, sorte d'amarante" Lh.
basauntzkume. v. basantxume.
basahunzki. "(S), chair de chamois" Lh.
basa-ur. v. basur.
basahur (S; Hb ap. Lh; basaur L, BN; Lar Lcq 152). "Nochizo, avellana silvestre, basaurra" Lar. "Basaur
(L, BN), basahür (S; Hb), noisette sauvage" Lh.
basaurde. v. basurde.
basauri. v. basahiri.
basahurtze. "Basahürtze (S-saug), noisetier sauvage" Lh.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
188

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
basa-uso. v. basuso.
basaxakur. v. basatxakur.
basaxarpot, basatxarpot (BN-baig). "Basatxarpota, tomillo silvestre" (BN-baig) Satr CEEN 1969, 173.
basaxka. (Dim. de 1 baso). Bosquecillo. Zelaien ta basaxkaen muskerra, emen argi, an urdintxa, or arreantz.
Ldi IL 47.
basaxko. (Dim. de 1 basa). Algo salvaje; algo brutal. Jendea basaxkoa da, bainan zuzena eta ongia nahi
duena. Prop 1891, 170. Basaxkoa iduritu zauku dela joko hori ["foot-ball"-a]. GH 1921, 583.
basazafrai, basa-azafrai (Lar Lcq 112), basazafran (Alth Bot A). "Alazor, planta de azafrán salvaje,
basa-azafraia" Lar. "Colchique" Alth Bot 7. "Cólquica" A. Cf. Izt C 42 (en una lista de plantas) "Basafraia,
alazor" y Lh: "Basatrai (Hb), safran sauvage (?)", en ambos casos seguramente error por basazafrai. v. HATZ-
BELAR, astazafrai.
basazain. v. basozain.
basazaldi. "Cebra, especie de caballo, de que se sirven los árabes" Lar. Gure aintzinetik doaz, batzu
bertzeekin, lehoin, tigre, basa zaldi eta basa-ahuntzak nahasteka. Prop 1902, 132 (en África oriental). En DFrec
hay un ej. más.
basazalke (Sal), basazalga (V-ger). Ref.: A (zalke); A Apend (basazalga). "En Sal se distinguen dos especies
[de zalke], gizazalke 'veza cultivada' y basazalke 'veza silvestre'" A (s.v. zalke). "Neguilla (?)" A Apend.
basazerrama. Hembra de jabalí. Haatik memento batez ihiztari batek desarranjatu ditu basa-zerrama bat
eta zonbait basurde-kume. Herr 8-12-1960, 2.
basazezen (Lar). Toro salvaje. "Uro" Lar. Sama kimadun zaldi ta basa-zezen ezigabeak, lepoaren alde
bietatik uztarria ezarrita, eskuratzen ditu. 'Toro montaraz'. Zait Sof 170s.
Bisonte. Geienak abere irudiak izan oi dira, batik-bat mamut, rhinokeros, rangifer, oreiñ, auntz, basazezen
(bison), artz, basurde, zaldi, antilope, phoka eta abar. JMB ELG 49.
basazi (G-goi-to ap. A). v. basati. Salvaje, silvestre. "Salvaje, montaraz" A.
(Referido a personas). Ille kizkur dizditsua zerion bizkarretik, eta aren bular biribila mertxika-aralde
eldugabea zen. Yostalari, ekurugaitz, basazi samarra. 'Sauvage quelque peu'. Or Mi 7. Alderoka asten da
basazia. 'Le Camargais'. Ib. 59. Irakasleak orde, ta errege, apez, eta Elizatik Maisuak iraitzi zun saltzalle-talde
basaziak zioten kuxu-muxuan. 'La horde entière des vendeurs'. Ib. 128. Larre-larreenean billa zazute
baserritarrik basaziena. Ldi IL 66. Erri basazi aragikoiari mintzo zitzaion, ageri ziran gauzak bakarrak
goraintziz. Or Aitork 357. "Zaute ixilik, basaziak", esan apaizak. Or QA 87.
basasi. (Referido a cosas). Violento. Oidipu, zer dala-ta oldartu ote da etxeko-andrea samiñaldi basasiz?
Zait Sof 87.
basazorri. Cochinilla de la humedad. "Asellus, urdezórria, basazórria" Urt II 401.
basaztu. Llenar(se) de barro. Cf. 2 basa. Bederatziterdiak aldean ikustekoa egoan gure indianoa, burutsik,
alkondarean iduna urraturik, jantzia basazturik , zurretako odola bizarretatik bera eriola. Ag Kr 159.
basazuhaitz, basazugaitz, basazugatz, baso-zuaitz, baso-zugatz. Árbol silvestre. Laguntasuna zer dan ba
dakit / ikazkiñari ikasita: / baso-zugatzak alaxe dira / elkarren lagun azita. / Nekez jaiotzen dira bi ondo / elkar
biurri itsatsita. Or Eus 193. Basa-zugatzetan sagarrondoa bezelakoa, mutilletan, nere maitea. Ol Cant 2, 3 (Ker
basa-zugatz; Echn oianeko arbola, Dv oihaneko zuhaitz). Esan baitliteke baso-zuaitzaren bearra ez dala igalizuaitzarena
baño txikiagoa. Munita 32. Baso-zugatzak bear ditugu. Ib. 35. Mastiek baiño neke gutxiago eman oi
dute oliondoek, igaliondoek eta basa-zugaitz zenbaitek, onuragarriak ala ere gizonarentzat. Ibiñ Virgil 82.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
189

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
basazulo. Madriguera. Bego otso beltza bere basa-zuloan urruti! NEtx LBB 93.
basazumatze. "(S-saug), plant d'osier sauvage" Lh.
basazume. "(L-sar, Sal), mimbrera silvestre" A.
basdaska. v. bardaska.
baseazi. v. basarazi.
baseder. Bosque hermoso. Ango gizatxar asaldariak / jakin bezate nerea / izango dala, beste iñoren ez, /
baseder ixil maitea. EA OlBe 53.
basegun. Día de campo. Mari, badakin eskribauak zer dirausten? Astelenean gurera datozala, basegun on
bat igarotera. "Un buen día de campo" (V-m). A EY II 276.
basehiza, basihizi (S), basehizi, basehize, basihize (S; Chaho ms. ap. A), basaihizi (-ii- BN-baig), basaihize,
basaeize. Ref.: A; Lh; EAEL 89, 90. Animal salvaje; fiera, alimaña. "Basa-ihize, basihize (S-saug), fauve, bête
sauvage" Lh. v. basabere. Ala bizitu ze Kain madarikaturik arat onat iges baseizia bekala sosegurik ta onik
gabe munduan il arteo (158). LE-Ir. Tustelaik idiek adarrak, otsoek ortzak, artzek atzaparrak, baseiziek piko ta
azazkal zorrotzak (159). Ib. Hartz arrunterak oihanetako lürpe zilo ezin hurbil ezienetan bakharrik egoten diren
basa ihizi batzü dira. Arch Gram 18. Arthikarazi ziozkaten basa ihiziei bazkatzat bere semea [...] eta Julien. Jnn
SBi 102. Basa ihiziek funditzen haute beren aztaparretan. Ib. 160. Hanitz dira basihizeak, hura estaltzen dienak.
Ip Dante (ap. DRA). Eta gero lurreko ala aireko ihiziez, xehe ala larri, basaihizi nongo nahikoez. HU Aurp 97.
Ihiztari abilenetarik da. Eztu nihon bere parekorik, zilhoak egin-eta, basa-ihizien zilho hetarat eror-arazteko.
Prop 1904, 75. Ez baita basa ihizirik hain [irrintzina] ozen eta saminik egotz dezakenik. JE Bur 149s. Moro-beltz,
ohoin, basa-ihizi mota guziak maiz ondotik zituzten. Barb Sup 164. Bas ihizia bertzerik nehor ikhusi gabe,
bortuan. Ox 68. Bikendi mugimentu gabe, eizezakurra baseizearen aurrean bezala, arerioari bidea itxiz zegoen.
Or Mi 57. Berrogei egun ta berrogei gauez basa-lekuan egon zan baseiziekin. Ir YKBiz 45. Bortu gorak eskaiñi
diote [Etxahun-i] / ostatua beren magalean; / baseizien lagun zori-kide / antxe dabil onbear gorrian. Ir Y 1935,
347. Basiize batek irentsi dik. Ol Gen 37, 20 (Urt bestia gaxto batek, Dv basabere gaixto batek, Ur pisti txit
gaisto batek, Ker pizti ankerren batek, Bibl ihizi gaixto zenbaitek). Mendian yaio ta mendian bizi diran basaeizeak.
Zait Sof 170. Basa-eizeen marru lodia. Or QA 58. Pettan guziek dute / ezagutzen ontsa: / basa-ihizientzat
/ hori ez da lotsa. Mattin 109. Bas'ihiziak gerizatzeko badute lege bipilik; / heietan zonbait ihiztatzeko ez du
gizonak pegilik. Xa Odol 173. Ez uste bethik diela / hebengaintik, basihiziak, / Bizitzen lüzaz, bakian, /
gurekilan, ihizlariak. Casve SGrazi 58.
basehizlari, basaihizlari (Lh), basahizlari (S-saug ap. Lh). Cazador furtivo. "Chasseur de contrebande,
maraudeur" Lh.
baseliza (A DBols), baseleiza, baseleixa, baselexa, basoeliza, basoeleixa. Ermita. v. basatxauno,
basatxadon. Tr. Documentado a partir de finales del s. XIX en autores meridionales. En DFrec hay un ej. de
baseleiza y 2 de baseliza. Zetarako eregi ete dauez[...] baso-elizarik maitagarri ta zaletsuenak? A Ezale
1897, 20a. Gaur landa-ederrean dagoan bas-eliza txiki polit bat. M. Unamunzaga Ezale 1897, 392a. Baseliza
polit bat dago Plentzia-ganean. A Ezale 1898, 29b. Ama Mariaren irudi eder bat, baseliza polit politean ondo
gordeta. Ag Kr 46. Urkiolako baselizea. Ib. 206. Baseliz artara eraman genduzan Joanesek. Ag G 13. Baseliz
edo ermita koxkor bateko iaieguna dala ta. JBDei 1919, 278. Baselizan meza ematen duten guztiai. Ib. 292.
Antigua deritzaion baseliza txukunean. A Itzald II 74. Done Eukariko baselizako apezarengana yo zinan. Or Mi
36. Ez Elizik, ez baselizik etzinan oiñez ukitu lenbizikoz Yauna artze ezkero. Ib. 36. Miren Neskutsaren baselexa.
Laux BBa 20. Pozik sartuten dira baseleiz orretan. Ib. 24. Jondoniren zenbait baselizetara joan oi diran
bidaztiak. JMB ELG 80. Zenbait aldiz etorririk naiz baseliz ontara deunari zuen alde eskatzeko. Etxde JJ 262.
Otsoak utzi zuan astoa baselizean sartzen da astoak bere aldetik ermitako atea itzi. EgutTo 19-5-1958 (ap.
DRA). Gure eliz-barruti onetan ermita edo baso-eleixa bi daukeguz. Akes Ipiñ 19. Baseleixa edo ermitak. Ib. 19.
Baselizera igon. Osk Kurl 42.
baselizatxo, basoelizatxo, basoeleixatxo. Dim. de baseliza. Nok eztaki Urkiola deritxon baso-elizatxoa nun
dagoan? A Ezale 1897, 19a. Batari on bat egin da besteari obeak esan, or baselizatxo bat ipiñi ta emen lanerako
lagun barri bat billatu. Ag AL 70. Antiguako Amaren baselizatxoa ikusten dan tokian. Ag Kr 84. Txabola aren
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
190

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
aldamenean baselizatxo bat eregitea. A Ardi 131. Baselizatxoaren inguruan lau etxek zuten kabia
intxaurrondoen gerizpean. TAg Uzt 152. Baso-eleixatxo au nozik onakoa dan eztakigun-arren, eztabaide barik
guztiz atxinekoa dala esan geinke. Akes Ipiñ 19. Beraz, aren zatia ta artegia, baselizatxo bat egiteko artuko
zituan. NEtx LBB 99.
baselorri. v. basaelorri.
basemazte. v. basaemazte.
baseper (AN-araq-ulz). Ref.: A Apend; Iz Ulz. Perdiz. v. eper.
baserazi. v. basarazi.
baserle. "(Sal), avispa" A.
baserramu. v. basaerramu.
baserre. "(V-ple), monte quemado" A.
baserredila. "Armon, armoraria, basahérbia, baserredilla" Urt II 337. v. basarbi.
baserreka (B), basa-erreka (AN-5vill). "(B), torrente" Eusk 1988, 654. "Basaerrekak kalte aundia egiten dute
(AN-5vill)" Gte Erd 190. Zizpa eta soiñeko-gerriko zorroak erantzi, lurrean utzi eta bas-erreka beiti eman
zen. FIr 146.
baserretxe. v. BASERRI-ETXE.
baserri (V, G, AN-5vill; Dv, H), basarri, basa-herri. Ref.: A; VocNav; Etxba Eib.
Tr. Aunque se documenta por primera vez en Pouvreau y Etcheberri de Sara, es relativamente poco usado por
autores septentrionales. Aparte de la var. más extendida baserri, encontramos basarri en CatBus, J. I. Arana,
Pello Errota, Xenpelar, EusJok, Enbeita, Mokoroa, Munita, San Martin, Akesolo, M. Atxaga, N. Etxaniz y
Uztapide, baseerri en fray Bartolomé y J.J. Moguel, baso-erri en D. Agirre, Enbeita y Alzola, y basa-herri en
Hiribarren, Lapeyre e Inchauspe. Basherri (Pouvreau) y bas-herri (Etcheberry de Sara, Inchauspe, Barbier,
Oxobi, J. B. Etcheberry, Arradoy) son sin duda grafías etimológicas. En DFrec hay 395 ejs. de baserri.
1. Aldea; barrio rural. "Basherria, basoan edo aldaratuta den herria" HeH Voc. "Hameau" Dv y H. "(Vc, G,
Aq), pueblo silvestre, aldea" A (en Aq sólo hallamos baserritar). "Población montícola. (Antón.), Ibai'erri,
población de la ribera" Etxba Eib. v. bailara (3).
Aldea, población rural. Tr. Usado por autores septentrionales desde Pouvreau, tbn. lo hallamos en algunos
vizcaínos del s. XX.
Bertzeek, zeren zerbait dakiten, nahi dute munduak ohore eta agur egin diezen, guziek hekin gana eskolara
ibilli behar balute, eta hek nausitzat iduki behar balituzte bezala: hargatik basherriko irakhastunlariak deitzen
dire. "Pédants". SP Phil 199 (He 201 pedantak eta basa-nausiak). Iruiñea Eskualdunen hiri buruzagia,
murraillak urraturik eta aurthikirik kontra altxa etzekioen amoreagatik, bas-herritzat egina utzi zuen. ES 113.
Herritik urrun joan gabe exenpluak baitugu Angelun eta Mearritzen, bi bas-herri hauk bere ethorkiz
Eskualdunak direlarik. Ib. 137. Nihor, herriz kanpoan dabillala, gauak azarkatuko du bas-herri abtean, zeiñetan
ez baitu aurkhituko ez oherik, ez jatekorik, ez berze errekaiturik. "Bicoque". He Phil 277 (SP 276 zenbait herri
xumetan). Basa-herri hainitzek ez nahi serorak, / Erranez dituztela egiten señorak. Hb Esk 175. Eta hiri
handietan basa herrietan bezala, oihu hau adiarazten dute. Lap 324 (V 148). Egun guziez ikusten duelakotz,
elhatzen, haztatzen, bat bederak ezagut dezake bere laguna basherrietan egin ez dezaken bezala. JE Bur 201.
Ene irakurliak, azaldu gura dautsubet nire baserriko ekandutxu bat. Kk Ab I 60. Ibaitarteko zorrotza igaro, ta
beste ibai-adarretik gora juan ziran danak baltzen baserrira. Ib. 83. Bas-herri batetako etxe garbiño batean.
Barb Sup 165. Mendekoste arratsez Ainhoko izkilak / Botzik airean dauzka baserri hurbilak. Ox 25. Lasterka
bazabiltza bas-herri askotan, / Zure ustez eskuara mintzatuz nunbeit han. Ib. 176. Egurgiñaren semiak eta
baserriko umiak destañez erabilten ebazan. "Of the village". Altuna 94. Sari nausija atarako dau neure erri
koskor Mañari, atxen artian galduta lez dagon baserri txikiko musika-bandeak eta orfeoiak. Kk Ab II 125. Basherri
batean, bertz'orduz, larunbat egun batez, etxek'andre bat ari zen laborearen egiten. "Dans un hameau".
Barb Leg 140. Mendirik-mendi ta baserririk-baserri ekiñalak egindda, ama-semiak idoro ta jauregira ekarteko.
"Villaggi". Otx 104. Oiharzunari ehausika zakurra zaio ari. / Horra nun neskatxa boz bat airez aire doan... /
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
191

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Barna sartzen zait baserriko gau eresi hori. Iratz 58. Oingoak eta gerokoak gure auzotegie zer ixen dan ikisteko
argibidetxoen bat euki daien, basarri polit onen barri batzuk ementxe imintea etorri yat gogora. Akes Ipiñ 5.
Kanpaña bas-herrietan. Etcheb MGaric 34. Gure eskualdun herri eta bas-herriak. "Villes et villages". Ardoy
SFran 13. Kristiñauen erlejiñoa Bizkaiko basoerrietara zabaltzen asi zan denporetan. Alzola Atalak 36.
v. tbn. Zby RIEV 1908, 770 (basherri). Mde Pr 235. A.E. Mararikua in Akes Ipiñ 4.
(V-gip, G, AN; Lar, Añ, Hb ap. Lh, Dv, H), basarri (V-gip, G-azp), basa-herri (Urt), baso-erri, baseerri.
Ref.: VocNav; AEF 1955, 74; Etxba Eib; Iz ArOñ, Als, Ulz; Gte Erd 43, 190; Elexp Berg (basarri); Zt
(comunicación personal). Caserío, granja; explotación agrícola. "Redeo a villa, basaherritik vel basaherritikan
nathor" Urt I 6. "Casería" y "granja" Lar y Añ. "Cortijo", "alquería", "quinta" Lar. "Las caserías de que está
sembrada Guipúzcoa se llaman baserri, etxalde, etxondo, cuyos significados son diferentes [...]. Las que están
más lejos del pueblo se llaman baserri, y significa lugar de monte. Pero ya en muchas partes de Guipúzcoa se
usan promiscuamente estos nombres, llamando etxalde al baserri y llamando baserri al etxalde. Pero el que
prevalece y debe prevalecer como propio es el de baserri" Lar Cor 81. "Bien rural; maison de campagne" Dv.
"Bien, propriété dans la campagne" H. "Baserríe, el caserío" Iz Ulz. v. BASERRI-ETXE, basetxe, bazterretxe,
etxaguntza, etxalde. Tr. Usado por autores meridionales desde mediados del s. XVIII; en el s. XX tbn.
hallamos algún ej. septentrional (en Xalbador y Mattin).
Ta zenbat Monica txiki onelako griña ta miñaz beteak, baserri orietan, ta ez gutxiago kaleetan ote dira? Cb
Eg III 366. Baserri edo kinta bat bere soro ta lurrakin, bere kontura, urtean onenbestean artu zuen. Cb Senar
23s. Zer egin biar dabe baserriko jente mezarik astegunian enzun ezin dabenak? CrIc 152. Nola merezituko ez
du asko baserrietan ta erri barruetan serbitzen dauden mirabe ta morroe gaixoak? Mg CC 151. Maisuba,
bedeinkatu daigun maija; nire etxian ta baserrikoen artian beti jan aurreti alan egin oi da. Mg PAb 56. Abere
kontuak ondo ezagunak dira gure baserri ta mendietan. VMg 89. Erosi det baserri bat, eta uraxe ekustera joan
bear det (Lc 14, 18). AA III 421 (Lç posesione, He borda, HeH landetxe, Dv bazterretxe, Leon etxalde).
Onetariko bigiraak izaten dira baseerrijeetan, edo ezpatetiaren, edo gorubetiaren, artozuritutiaren, edo gazteen
apari-merijenda baten ondorik. fB Olg 110. Ez zan iñun obato biarrik egiten baseerri onetan baño. JJMg
BasEsc 95 (ib. 205 baserri). Jaijegunian baño eztatoz baserrikuak kalera. Astar II 74. Erri batean berreun
baserri badira. It Dial 67 (UIr baserri; Dv etxalde, Ip etxalte). Gorrienea izendatzen dan baserrian bizi zanari.
Izt C 191. Au da guztiz bearra basarrietan. CatBus 53. Baserri bat erosi det, eta au ekustera joan bearra. Lard
416. Elormenditxoko basarri ondotik beera ezkerrera dijoan baso-bidea arturik. Aran SIgn 77. Bildu ziran
Txomin-Urretaren baserrira iru senar-emazte aldi. Zab Gabon 57. Astiasu ta Alkiza / juntatu bi erri, / klase
guzitakuak: / kale ta basarri. PE 110. Ez da asko bañan guretzat baserrirako aski. Sor Bar 97. Santuari
gogoratu zitzaion Tiforen baserrian egaztiya janaz laster indar berritu zitekiala. Bv AsL 145. Baserri bat nik
dakit kaletik urrean, / Abia bikoduna tellape batean. AB AmaE 243. Jaio zan Zoietako baserrian aur eder bat.
Urruz Urz 29. Gauza erreza ezta baserrietan / musikurik egotea. Azc PB 116. Baiña aretarikorik etzan
mendietaraiño eldu, ta zerbaiten susmo ta zurrumurrua baiño asko geiago etzan iakiñ orduan basoerri
basterretan. Ag AL 70. Baserrietan abizarie iminten iako oiloari abien. A BGuzur 132. Tolosa inguruko baserri
batean iruditzen da gertaera. Moc Damu 4.
(s. XX). Oraiñ aldatz bera datorren solo gariz betea, gero sagastitxo bat, laster baserri eder bat, beingoan
iratza zabal berdea. Ag Kr 138. Labatzetik bera zinzilika, zeziñaren itxuran, baserri artakoen azkiñiko busti ta
basaz loituak. Ag G 16. Demiku eritxon etxebiko baserri bat. Echta Jos 39. Aita San Martin jaio zanean /
Beasaingo partean, / Amonabarro deitzen zioten / baserri eder batean. Tx B I 41. Urijetatik bidaldu eben /
Euzkerea basarrira; / Uri ondoko baserritik be / Bultza-bultzaka mendira. Enb 144. Baso-erri ta txaidian. Ib. 36.
Guziek gauza bera egiten zuten: zizpak artu, sailka bildu eta erriz-erri, baserriz-baserri ebasgoan ibili. FIr 136.
Bañan agiri guztiok diote emen Irizar-en jaio zala "Etxegoiko" baserrian. Lab EEguna 86s. Uriko gau ori!
Maltzurren laguna! / Baserri aldera / zetan eltzen zara, argi orrein kiñuz, / gaizkiñen antzera? "Hasta el
caserío". Laux BBa 118. Zuen aitak baserrirako gogo gutxitxo zikan. Lek EunD 15. Leiotik, ogei baserri, /
mendiaren apaingarri. Ldi UO 17. Irian diranak aldegin dezatela, baserrietan diranak ez ditezela errira sartu.
Ir YKBiz 409s. Goldea kidarretik / --akullu antzera-- / zuzen artuta dio: / --Ara an baserria--. Or Eus 35. Gero,
ipiñiriko baldintzak be zeatz bete eragingo leuskioez eta bete gura eztituanari baserria kendu. Eguzk GizAuz
124. Txikitandik maite izan zun arek baserrietako biziera. Atsegarri zitzaion baserriko lanetan astia ematea.
TAg Uzt 290. Bost milla metro inguru tubo zabaldu zituzten, kale-etxera bezela basarri bakartuetara. Munita
115. Baserri atarira ertetzen ziran etxekoandre maratzak. Etxde AlosT 15. Inguruetako errietan sortu zan
gosetea, baserri baketsu arexeraño be eldu zan. Bilbao IpuiB 211. Arrate balleko basarri bateko maiorazko bat
ei zan, zeken txamarra. SM Zirik 51. Gau haretan baserri batetik nentorren ni, kristau bati olioak ematetik. Arti
Tobera 279. Eta bean, baserri ttikiak agertzen ziran sakabanatuta. Osk Kurl 83. Txikitxu zanean arrankaritan
eta, ezkaillutan eta, sarri ibillia dalako, baserrian bizi izan zanean. Erkiag BatB 119. An baserri batean jarri
omen zan morroi. Salav 14. Eta Theseeren ondorengoek ere gizon argientzat sariketak antola zituzten erri,
baserri eta bide-buruen inguruan belar gurian. Ibiñ Virgil 90. Pedro, auzoko basarri bateko semea orain
Basaburuko nagusi gazte egiña. NEtx LBB 17. Apatamonasteriyoko baserri eder batean bizi ziran nere gazte
denporan. Alzola Atalak 57. Ahetze deitzen zaitugun herri ttipia bainan garbia, / zure baserri pollit batean ikusi
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
192

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
nuen argia. Xa Odol 294. Idek errexak dira / baserri xaharrak, / ate leioak askotan / berritu beharrak. Mattin
54. Orduan lasai biziko ziran / Artikutzko basarriak, / ezkurrarekin mantendutzen or / ardiak eta txerriak. Uzt
Sas 285. Arkume otxan, baserri xuri, lore klabelin eta errekatxo marmartiez ari zara. MIH 138.
v. tbn. Echag 148. Arr GB 14. Ud 157. A. Arzac EE 1884a, 37. Noe 114. Ill Pill 11. Muj PAm 6. Jaukol Biozk
15. Inza ib. IX. JMB ELG 91. EA OlBe 24. SMitx Aranz 81. Munita 7. Txill Let 54. Anab Poli 115. BEnb NereA
51. Basarri 62. A. Zavala in Goñi 9. Vill in Gand Elorri 12. And AUzta 115. Etxba Ibilt 466. Basarri: Xe 167.
EusJok II 157. Mok 10. MAtx Gazt 7.
2. (Dv), basa-herri (Urt). Campo, zona rural. "Pays champêtre" SP. "Agrariæ [...] larretako vel bazterretako
vel basa herritako sentinelak" Urt I 462. "Pubes agrestis [...] basaherriko [...] gaztéria" Ib. 462s.
"Chorepiscopus, iphizpigu lagúna, basiphizpikua, basa herriko iphizpikua" Urt V 4. "Pays de campagne" Dv.
Non fiñean yaunak, eziñ yasanez ya / Duende haren erasia, / baitzuen egorri fite baserrira, / Bere burhasoetara.
"À la campagne". Gy 204. Hiriko arratoiña eta baserrikoa. "Le rat des champs". Ib. 35. Esan zion arrebak
baserriko igesleku hortara erbesteratzera zioalarik. "This rural retreat". Mde Pr 95. Ez zen oraino lurraren
gainean baserriko sasirik, ez eta sorturik oraino baserriko belarrik. Bibl Gen 2, 5 (Ol basalarrik, Ker basoko
landararik; en el voc. del final del libro "baserri: kanpaña").
(SP (basherri), Urt, Lar DVC 178, Gèze). Lugar despoblado, agreste. "Pays [...] sauvage" SP. "Baserria,
casería, sitio campestre, montuoso" Lar DVC 178. "Désert" Gèze. v. basabazter, basamortu. Bozik zoala
gaizoa, / Ikhusten dautzu karroa / Kolpe-kolpez gelditua, / Zilho batean sarthua. / Baserria nola baitzen /
Laguntzak urrun zaudezen. Gy 131. Nik ere dut othoizten Birjina Maria, / Baserrietan galdu haurren gidaria; /
Neretzat, othoi, dezan ardiets grazia, / Bakean kausitzeko nik egun herria. Elzb Po 183. Eta phausa-erazi
ondoan, lagüntü nahi ükhen zütian basa-herri hetarik kanpo, Ejiptako mügetarano. Ip Hil 128s. Hau ikhusi
nianian bas-herri handi hartan oihütü neion: Hel zakitzat! Nor ere beitzira, itzal edo gizon egiazko! Ip Dante
(ap. DRA).
baso-erri. Zona montañosa. Cf. baxerrikoak, aplicado en Ollo a los de Etxarri-Aranatz (EI 382). Bizi bitez
arrotzak ordu onean euren erri beietan nai daben erara; baiña itxi daiguela guri gure baso-errian. Ag AL 15.
3. basaherri. País salvaje, incivilizado. Elizak biltzen ditu soska miliunak, basa herrietarat egortzeko
egiaren predikariak. Hb Egia 103.
- BASERRI-AUZO. Barrio rural. Bizkaiko beste Baserri-auzoetan, Diputaziñoaren diru laguntza txiki bat
arturik yarri diran beste ikastola batzuk. Belaus LEItz 120. Politena, baserri-auzo batekoa izan zan. Erkiag BatB
102. Basarri-auzoetan bakarrik gorde dute antxiñako egun aien lurriña. NEtx LBB 119.
- BASERRI-BIZITZA. "Vivienda rural, caserío. Berregun bat baserri-bizitza ziran Eibarko mugen barruan"
Etxba Eib.
- BASERRI-BORDA. Borda. Urruztoiko baserri-borda batean atxillotu zuten Piarres. Etxde JJ 162.
- BASERRI-DANTZA. "Paisana, tañido, baserri dantza" Lar.
- BASERRI ERRENTERO. "Caserío arrendado. Kiñarra ballian, baserri asko, baserri-errenteruak" Etxba Eib.
- BASERRI-ESKOLA. Escuela rural. Uriben eta Asterrien be baserri-eskolak egin zireala-ta. Akes Ipiñ 10.
- BASERRI-ETXE (V-gip ap. Etxba Eib; Dv, H). Caserío. Badakizu, Maisu Juan, zelangua oi dan baserri
etxeko janlekuba. Mg PAb 103s. Baldin Bizkaiko baserri etxe guztiak balebitz ain zuzen, zelan zuria. Ib. 105.
Piesta egun bakotxeko kastuba eun dukategaz egiten ez dabeen baseerri etxiak. fB Olg 96. Baserrietxerik
geienak dituzte, nork bere iturri jakiñak atari inguruan. Izt C 81. Baserri etxeen jaubiak alkar aitu biar leuke eta
kofradijan sartu erreko baldin balira bere. Ur Dial 65s (It baserri, Dv bazter etxe, Ip etxalte). Landetako
basarretxe ondora. Aran SIgn 77. Baserretxe izen berarekin. Ib. 4. Gizaburuagako baserri-etxe baten. A BeinB
74. Simona amaren baserrietxetik kaleruntz zijoan txuri txuri jantzirik. Urruz Zer 92. Baserri-etxe bateko atarteaurrian
auzoko emakumiak batuta dagoz. Kk Ab I 68. Aian baserri etxe batian / egin dute banketia. EusJok 157.
Biztoki biko baserri-etxe tellatu zabaldun baten. Enb 166. Gipuzkoan ba-dira amar milla baserri-etxe. Munita
66. Oingoa aurrera yoatekotan, baserri-etze bat baiño geio geldituko da ateak itxirik. Akes Ipiñ 23. Bi bizitzako
baserri etxe batean bizi ziran bi neska. And AUzta 59. Donosti aldera, kamiyoaren eskubitik dago beste baserrietxe
bat, "Mantulene" izena duana. Salav 36s. Karez zuritu barriak basarrietxeak. Alzola Atalak 85. Adrian
Kerexetatarra, "Bizkarra" baserrietxearen etxejauna. Ib. 127.
- BASERRI-ETXOLA. "Tecta agrestia, basaherrixolak vel kabanak" Urt I 463.
- BASERRI-IKASTOLA. Escuela rural. Baserri-ikastolak. Akes Ipiñ 10.
- BASERRI-JABE. a) "Caserío propio. Arrate ballian, baserri asko baserri-jabiak" Etxba Eib.
b) Propietario de caserío. Gure aitak igarri zion bere buruari baserri-jabeak eriotz-bidean jarri zuala
baserritik bilatzearekin. Salav 20.
- BASERRI-JENDE. Aldeano, campesino. Geure Nekazale ta baserri jente onak [...] Pater noster bat
deboziñoz esate baño oraziño oberik ezin egin leikee. Cb CatV 105.
(Colectivo). Baserri-jentea, geienez baketsua, sarritan goganbeartsu ta errezeluz betea, sabaiko galtzu
bedartzea eskeintzeko gertu agertu yaka. Erkiag BatB 113.
- BASERRI-LAN. Trabajo de caserío. Gerra bukatuta gere baserri-lanakin ainbestean bizi giñan. Zab Gabon
39. Bereolaxe zeramakin biozparrenak Balendin itxasondora, baserri-lanak bukatu bezain laster. TAg Uzt 213.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
193

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Baserri lanetan aritzen zan etxekoandre arek, iñorekin kunplitu bearrean arkitzen zanean, ba-zirudin Parisko
gizarterik onenean ezia zela. Etxde JJ 84. Baita baserri-lanetan, edozein atzetik itxi be. Bilbao IpuiB 207. Buruz
jokatuteko / baserri-lanetan. BEnb NereA 110. Ura baserri-lanetarako / zala etxe egokia. Uzt Sas 39. Halaz ere,
badago orrialde horietan zer ikasia ugari ere, hegaztiak, baserri-lanak edo ohiturak direla. MEIG III 125.
- BASERRI-MAIZTER. "Quintero, bordaria, baserri maisterra" Lar.
- BASERRI-MUTIL. Joven, mozo de caserío. Begiratu baserri mutill ta gizon gaztiai, zein mardo ta
mamintsubak daukeezan matralla alde ta zankuak. Mg PAb 59. Asko indartu an, baserri-mutil argi, bikain ta
osasuntsua zegoan. Ag G 132. Orain baserri-mutil asko jaietan kaleko plazetara joaten dira. And AUzta 65.
- BASERRI-TRESNA. Herramienta agrícola. Garai artako baserri-tresnak / ziran laiak eta atxurrak. And
AUzta 129.
- KALE-BASERRI. v. kale.
baserrialde. Campo, zona rural. Sineskaitza ta arrigarria zan, benetan, ango nekazarientzat, Libe zan
bezelako andereño ikasiak eta aberatsak baserrialdeari alaingo zaletasuna izatea. TAg Uzt 290.
baserridun. Propietario de caserío(s). Animadunak, baserridunak, / zaldunak gaituk gu ere. / Zerutarako
jaioak eta / ez egoteko ire mende. SMitx Aranz 71.
baserrikoi. Bárbaro, incivilizado. v. basati, basatar. Erromatarrak laster aspertu ziran eta bere aserrean
zioten gure izkuntza zala "rudis et barbara", esan nai baitu: "latz eta baserrikoi". Eta ori zerasatela itzuri egin
zuten bere irietara, utzitzen gintuela gure izkuntza latz ta aztura baserrikoieri gure menditarte oietan. Lh EEs
1915, 236.
baserritar (V, G, AN; Lar, Aq 407, Añ, Dv, H, Zam Voc), basarritar (V-gip), basaerritar, baseerrita(a)ar.
Ref.: A; Iz ArOñ, Ulz; Etxba Eib; Elexp Berg (basarrittar). Aldeano, campesino; habitante de un caserío.
"Rústico", "labriego", "(hombre del) campo" Lar. "Decimos baserritarra por el habitador de las caserías, y
castellanizándolo baserritaños; y no nos valemos de los otros dos nombres [etxalde y etxondo]" Lar Cor 81.
"Baserritarrak, caseros, los que viven en las caserías (G)" Aq 407. "Rústico", "labriego" Añ. "Campagnard (V,
G)" Dv. "Fermier, métayer. Syn. etxatiarra, maisterra, bordaria" H. "Baserritarra, el que vive en casa alejada
de la población. Erritarra, el que vive en la población" Iz Ulz. v. bazterretxetar, basetxetar. Tr.
Documentado en textos meridionales desde mediados del s. XVIII; entre los septentrionales su empleo es escaso,
y no aparece hasta mediado el s. XIX. En DFrec hay 121 ejs. de baserritar, meridionales.
Atxurlarien, ta nekazarien hitzera dala hura, baserritarra dirudizula, ta milla onelako astakeria. Lar, carta a
Mb 279. Emen guti zekien baserritar gaisoak zeruan sartu horduko badaki Elizako Doktore ta gizon jakinsu
guziak ikasi zutena baño agitz eta agitz geiago. Mb IArg I 239. Baserritar motelak ziruditela ta hitz egiten ere
etzekiten gizonak. Ib. 163. Nun esan leike [errosariua] baserritarrak gabaz astirik ezpadauke? CrIc 178.
Baserritar abarkadun bat, neuk baño anatomija geijago dakijana. Mg PAb 85. Ez da bizi bere borondatez, ta
aukera osoz baserritar eginda bezela? VMg V. Oneen izenak ondo dakijeez baseerritarrak, nik esan bagarik
bere. fB Olg 112. Ez diñot baseerritaarrak ez diranak ez dabeela izango emen zer ikasirik. JJMg BasEsc IV.
Baserritar bateri basaurdeak / egiten eutsan bere soloetan / kalte askotxu gari-artoetan. Zav Fab RIEV 1909,
29. Alantxe esan daroe, baita ondo baño obeto, gure Bizkaitar baserritarrak. Añ EL 2 8. Elkarren gain bultzaka /
erri barrenian / baserritarrak ziran / soka-muturrian. Echag 269. Izen onek irauten du oraindik ere Donostiako
Uriaren paperetan, eta beraren mugapeko baserritarren artean. Izt C 148. Baserritar batez Esopek derraiku, /
Neguko egun batez baitzen atheratu / Etxeko ingurutara / Itzuli bat egitera. Gy 161. Ai Kondesa naizen bezela
baserritar neskatxatxo bat banitz! Arr GB 19s. Baserritar batzuek, euren diru-errentak eta kapoi gizenak
nagusiai pagatu ondorean, erri aldera dijoaz. Zab Gabon 25. Ezik basherritar zenbait, edo artzain, edo lurlanetako
langile bat atzemana bazen ezin-bertzezko premia jasaiten zuen. "Rusticus". Dv Sap 17, 16 (Ol, Ker
nekazari, BiblE laborari). Emendik aurrera naiko artua ta gaztaña duben baserritarra ez dago gaizki. Sor Bar
100. Eta gero, zer uste lukete hoberik, baserritarrak hiritar bilaka balite, mendiak ordoki, oro bardin, legunleguna?
HU Aurp 200. Arriturik egozan / baserritar biak / eta euren inguruko / gizonak guztiak. Azc PB 54.
Ikusten du baserritar bat eskopeta saiatzen ari dala. Alz STFer 133. Gizon basaerritar baten ganean. Itz Azald
78.
(s. XX) Baserritarrak patxada geiagokoak dira jaten, edaten da izketan. Ag Kr 49. Lan gogorra da, baño
baserritar geienak billatzen dute bigungarri on bat, an nonbaiten gordeta idukitzen duten ardao zatoan. Ag G
22. Izkuntzaz, Henry irugarrenaren mezularia Gipuzkoan, naiz Giputzena Londresen izateko egokia; baserritar
gentlemandua: burutik beatzetara gizona. A Ardi 56. Peru, bere baserritar jantzi zar ipingitsu nabarraz, Jaunari
erreguka alik ondoen atara egijala arazo artatik. Kk Ab I 24. Gauza asko dakizki goizetik arratsera lurrari
aberastasuna atera naian dabillen baserritarrak. Etxeg in Muj PAm 29. Ezen, zorigaitz hiriari, lan-sari
handiaren gose eta egarriz, bas-herritarrak oro, edo gehienak, hiri hartara jautsiko direlarik! Barb Piar I 193.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
194

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Baserrittarrak itxi ez aletegi ta ukullubetan lorik egitten. Altuna 101. Crauko maats-morka da, orri ta guzi.
Baserritar batek eskaintzen dizu; Mistral. Or Mi VI. Baserritar bi etorri zaizkit / asnaska erdi ituan. Tx B 145.
Baño aren inguruetako erritar eta baserritarren artean bizi-bizia dago aren baitako ustekida gozo-gozoa. FIr
163. Eta ene herriko baserritarren ondoan, mintzaiari doazkon trebetasunetan, anitz ikastekotan nizala. Zub 93.
Eta baserritar euskeldunen antzera yantzita? Gauz ona bazunan! Kk Ab II 156. Etzitaken baserritarrentzat toki
hoberik egun guzietako bizigailuen, euri eta iguzkitik beiran, hiritarrer eskaintzeko. JE Ber 44. Eta bakaulkija
Verona urijan eukala, Bertolda eritxon baserritar bat gerta zan aren jauregijan. Otx 11. Ameriketara baserritar
yoanak zaldun-usai etorri oi bezela. Ldi IL 81. Baziran Errusin be bazter onaren jabe ziran baserritar
aberatsak: onei ango izkuntzan kulak deritxoe. Eguzk GizAuz 132. Iganderoko goiz-meza entzun ondoren, bolan
aritzen ziran inguru arietako baserritarrak. TAg Uzt 153. Kaletarrari esan dut, baiñan, baita baserritarrari ere
ene ustez. Etxde JJ 28. Azken urteotan hain ugari argitaratu ohi diren baserritar folklorekerien ordez. Mde Pr
185. Sartaldeko baserritar irlandesak. Ib. 237. Ez ditue makalak esan baserritarrak, emengo mutiko kakanarru
lotsabagakaitik. Erkiag Arran 57. Oteleko morroiak, Betiondoren basarritar tankeria ikusiaz, kuartu kaxkar
batera eruan eban. SM Zirik 80. Emengo baserritarrak agor-aldietan, euren soloetarako urik bear eudenetan
[...]. Akes Ipiñ 21. Gizon gaztea da, euskaldun baserritar aberats baten moduan jantzirik dago. Arti Tobera 274.
Poztu zaitezte baserritarrak; / alaitu nekazariak. Basarri 59. Eun kaletarrak baiño baserritar batek Jaungoikoari
bialeku geixao emoten xak. And AUzta 77. Mutillak oi-dituk, ba, ontan basarritarrak! NEtx LBB 19. Baserritar
tontoak holako galdera! Xa Odol 150. Basarritarrak izaten dira / bertsolari geientsunak. Uzt Sas 304.
Baserritar gizajoak erabakia artu zuan, arekin joan-ta ezkutaritzan serbituko ziola. "El pobre villano". Berron
Kijote 87. Literaturan, olerki batzuk menditarren eta baserritarren bizia goraipatzen baitzuten, horiek ere
pastoral deitu zituzten. Lf in Casve SGrazi 7. Egia ere da horratik inguruko baserritarrek [...] ez ziotela haren
euskal-saioei halako harrera ona egiten. MIH 362.
v. tbn. Echta Jos 193. Jaukol Biozk 23. Enb 174. Alz Burr 16. Lek EunD 12. JMB ELG 87. Anab Poli 81. Bilbao
IpuiB 49. BEnb NereA 243. Osk Kurl 113. Vill Jaink 142. Alzola Atalak 122. Basarritar: EusJok 49.
(Uso adj.). "Paleto, payo, rústico" Añ. "De modales o comportamiento rústico. Ez ari izan basarrittarra"
Elexp Berg. Ni poeta arlote bat naiz, poeta baserritarra. Lasa Poem 64.
(Aplicado a cosas). Cf. Elexp Berg: "Basarrittarraua dok goldia baño". Altxatzen da lasterka bere eserleku
baserritarretik. Otag EE 1882c, 511. Nola txit nekatua dagoen neskatilla Gamizko Portunek ez du nai ark laja
dezala eserleku basarritarra. "Su asiento rústico". Ib. 535.
- BAXERRITAR. (Forma con palat. expresiva). Geijagoko baga neskatillatxu onek baxerritar ezer ez ekijan
bat bazan bere. Ur MarIl 102.
- KALE-BASERRITAR. v. kale.
baserritarkeria (V-gip ap. Etxba Eib). "Aldeanería, rusticidad. Baserrittarkerixia zuk oiñ eiñ dozuna" Etxba
Eib. Euskerea baserritarkeritzat dauke oindiño euskaldun askok, eta baserritar izate ori ezta gogozko gauzea
erri andietako gizon arrotxuentzat. Ag Ezale 1899, 250a.
baserritartasun. Rusticidad. Basetxetarrak, nere ustez, lenbiziko abarketa jantzitzean galdu zuten apur bat
beren baserritartasuna, ta larruzko oiñzorro argitsuak jaztean berriz, ia uritartzat artu daizkegu. Ag G 95.
baserritartu. Hacer(se) aldeano, casero. Euskera baserritarren izkuntza dala-ta, euskeraz itzegin nai ez
dutenak asko dira Euskalerrian. Euskeraz itzeginda baserritartu egingo dirala uste dute. EEs 1922, 41. En
DFrec hay un ej. más.
baserritu. Hacer(se) caserío, convertir(se) en caserío. Erri andietako ospe, iskanbilla, ta kateatasunak
baño naiago du Munibeko Jauregi baserrituan lauki egunak igarotzea, andi-usaiak alde batera largarik. VMg
V.
baserritxo, baserritxu. Dim. de baserri. Ama, biurtuten naz gure baserritxora, / Zuri lagunduagaz bizi
izatera. AB AmaE 379. Goi urdiñean izarrik aña / Daude zeruan aingeru, / Zabaletako baserritxoan / Bat edo
bat bear degu. Ag G 76. Lekeitio-ondoko baserritxo batean. A Ardi 123. Saroi oparotsuak / kerizpe geldia, /
baserritxoak nunai / ta nunai pakia. EA OlBe 63. Menditan, baserritxoak. / Baserrin, seaskatxoa. / Seaskatxoan,
amak zainduta, / irriparrez lo aurtxoa. SMitx Aranz 196. Bere baserritxuan bakar-bakarrik bizi ei zan Nikolasa.
Bilbao IpuiB 189. Txantxangorria kantari, / eguzkia dizdizari, / nere baserritxuari / bake gozoan geznari. BEnb
NereA 138. Ez eta da elduko Bilboko beargin batek baiño geiok ia nok leuken baserritxo bat Ipiñeko bazter
baten esango dauden egune? Akes Ipiñ 23.
baserrizale. Amigo del caserío. Izan zaite, bai, izan / Baserri zalea, / maitetuten dozula / Zeure txabolea.
AB AmaE 356. Ta onera biurtu ziranian, neria gelditu zan Donostiyan, eta Pilemon jauna berriz, baserri zalia
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
195

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
izan bada, ta erosi zituben Errezillen, Erdoiztako aldamenian, Jainkuak daki zenbat zelai, mendi ta baso. Alz
Bern 51.
baserrizaletasun. Amor por el caserío, por la vida rural. Berrogei ta amabi urte apaiz egin zala, ta beti
agertu izan du geroztik jaun maite onek baserri-zaletasuna. Nola ez, Leaburuko Mitxelena etxean jaioa izan eta
bera ere baserritar jatorra ba da? F. Labayen in Munita 7.
baseta. "Bazeta (V-arr-ple-ger-m), ramas de haya o roble o castaño que sirven de suelas a la narria" A. "Baseta,
contrafuerte de narria (V-ger). No es bazeta como en el texto" A Apend.
basetxalde. "(V-gip), casa de aldea" A. v. basetxe.
basetxe (V, G-to, S), basetze, basatetxe (Lar, Hb ap. Lh), basoetxe. Ref.: A; Lh; Etxba Eib. Caserío, granja,
casa de labranza. "Casa de aldea" A. Cf. Ag G 14n: "Basetxea legoke obeto, bada erririk ezta izaten basoan,
auzotegiren bat geienez ere; baña etxe bategatik bas-erri esaten oitu gera ta ala esango det nik ere, noizean beiñ
basetxe ipiñtzeari utzi gabe, itz egoki ori belarrietatik sartu daikigun". v. baserri, etxalde. Tr. Documentado
en autores meridionales (sobre todo vizcaínos) desde Lardizabal. No hay ejs. en DFrec.
Simon zeritzan Zireneko seme edo jatorri bat bere bas-etxetik zetorren, eta Uriko atean sartzean, artu zuten
gurutzea eramaten Jesusi laguntzeko. Lard 458. Basetxeetan, mendebalak putz eiten dabeneko, ke andia eiten
dabe sutako egurrak. A Ezale 1897, 294b. Garagorri deritzaion baso-etxean. A Ezale 1898, 93b. Euskaldunari
bakean izten baiako bere basetxe ta txabolatxoetan, poz-pozik bizi da bere lur, soro, baso, bei, ardi, auntz da
beorrai begira. Ag AL 48. Ondartzatik urre-samar egoan Lamiaran eritxon baso-etxe bat. Echta Jos 29. Toki
aien barruan zer zegoan jakiñ bearrik bai al da? Basetxetakoak badakite, baño ez itxastarrak. Ag G 15. Azkue
jaunak lana erruz egin du euzkel itzak biltzen erriz erri ta basetxez basetxe. Ayerb EEs 1914, 230. Izagirre,
nunbait ere basetxe asmo berrikoren bat edo goratzen ari da-ta, Cataluñiatik oilo beltz batzuk --Gallinas Prat--
ekartzeko ustean omen dabil. A Ardi 140s. Maizter edo errenteru jarri zan erriko basetxe baten. Kk Ab I 40.
Esan biezate gure basetxetako sukaldetzaz bestez non entzun al litzakeen ama ta semetxoen arteko mintzaldi au
bezelakoa. Lh Itzald II 113. Malentxu ederra alaiki / gurasoekin bizi zan / basetxean. Jaukol Biozk 40. Arek
zugazti eder arteko / Basetxe zuri egoki. Enb 39. Basetxe aurreko larriñoan lanean ari dira. Zait RIEV 1933, 60.
Erriko lantegiak, basetxetako soroak baño geiago ematen omen-ziteken. Lek EunD 15. Bidal itzatzu gizaldeak
inguruko erri ta basetxe oietara yoan ta ostatua billa dezaten. Ir YKBiz 209. Basetxetikan goralde / baldin
badute iturria, / abizenez dezu Iturbe / an sortua dan sendia. Monzon Urrundik 133. Zezeaga basetxeko garisoro
albotik igarotzean. Etxde AlosT 15. Zuberoako basetxeok ez dute Euskalerriko beste alderdikoen
liraintasun eta apaingarririk. Etxde JJ 8. Iñon be galdu barik eldu zirean euren basetxe maiteraiño. Bilbao
IpuiB 215. Eta kantu gozoak kantari ez ebazan eroan ba basoetxe polit-polit bateraiño? Ib. 213. Ezker-eskubiko
errixka ta baso-etxeak aldatzen ziran. Anab Poli 51. Gardata auzuneko basetxe zuriak, alai ta baketsu, urira
eldu aurretik agur-egitera txeratsu bidera etorkiguzan. Erkiag Arran 11. Eskuen eroian aterkie gora yaso ta
kurutze bat egiñez, bere basetzeari betiko agur egin eutsela. Akes Ipiñ 9. Basetxe urrunetako gaindegiak kedario
daude dagoneko. Ibiñ Virgil 33. Gizonaren nausitzak errenkuraz beterik dauzka basetxe bateko abereak.
MEIG I 175.
v. tbn. JBDei 1919, 234. Altuna 55. EA OlBe 15. Gand Elorri 109. Osk Kurl 91.
basetxetar. Casero; rústico, aldeano. v. baserritar. Azoka ta dema zalea da euskaldun basetxetarra. Ag G
79. Basetxetarrak, nere ustez, lenbiziko abarketa jantzitzean galdu zuten apur bat beren baserritartasuna, ta
larruzko oiñzorro argitsuak jaztean berriz, ia uritartzat artu daizkegu. Ib. 95. Itz berri berriak sumatzen baño,
lengo zarrak, basetxetarrak esaten dituztenak biltzen eta erabiltzen lan eta ardura geigo artzen degu. Ayerb EEs
1914, 230. Bañon neskatx basetxetar on oneri iñongo atzerritarrek begirik ere ezartzen dionik ez uste izan.
JBDei 1919, 279. Udagoienean errezago da basetxetarrak etxean baño basoan aurkitzea. Larrak EEs 1927, 93.
basetxetxo, basetxetxu. Dim. de basetxe. Basetxetxubak edur iduriz, / Tellatuetan uso zurijak. Enb 61.
Negu bildurrez basetxetxuan / Lumak astindurik nago. Ib. 195.
basetze. Desierto. v. basamortu, etze. Emazte zapuzti eta liskartiarrarekin baño, / basetzean bizitzea obe.
'In terra deserta'. Ol Prov 21, 19 (Dv mortuan, Ker basamortuan).
basetze. v. basetxe.
basezpel. Bonetero (arbusto). "Bonnet de prêtre" Dass GH 1921, 731. v. basaerramu.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
196

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
baseztatu. Neol. creado por AG hacia 1896: "Baseztau (enfangarse), de bas (fango)" (AG 556; v. NeolAG).
basezti. v. basaezti.
1 basi (V-ple-ger ap. A), bazi (V ap. A). 1. Salsa. "Salsa, unto" Zam Voc. "Bazi obeagaz yaten dok ik" esan
neban ixilik. "Con mejor salsa". Or Tormes 81. Katalin onek, etxera eta, / garbitzen du zartagia, / deabrûk ere ez
luke jakiñen / zertaz egin dun basia. Or Eus 334. Urbildu onara: yan ogia, ta otamena bazian busti ezazu. Ol
Ruth 2, 14 (Dv minagrean, Echn ozpinean, Ker saltsan).
2. Baño. Cf. basitu. Susana bi neskatxa bakarrekin sartzen zala, sagastian basi edo bañu bat artzen asi zan,
bero ari baitzun. Or MB 246. Bein, basia artzen ari nintzala, aitak nigan giza-suma ta eziñegona auteman
zularik, ikotika ioan zan amari adieraztera. Or Aitork 41.
- BASI-BASI EGIN. v. basitu.
2 basi (Lar, Hb ap. Lh, H). "Asqueroso" y "astroso" Lar. Harriet lo relaciona con basa: "Basia (V), id. basa,
sale, malpropre".
"(AN-gip), (mujer) abandonada" A. Gero utzi, lasai, basi, lastaira, banarrota, ballesta, zarabanda izatera
bat etortzen dan bidea. M.A. Iñarra Ezale 1897, 340a.
basi. v. 2. bazi.
basialdi. Baño. Eman ere zidan gogoak basialdi bat artzea, aditu bainun basitu izena artatik zetorrela
grekoan balaneion, barneko kezka aizatzen dulako. Or Aitork 237.
basi-angles. "(S; Foix), étoffe dont les deux côtés ont un dessin différent" Lh. Cf. basi-nabas.
basidi (Dv, A), basa-idi, basoidi. Búfalo; bisonte. "Buffle, bœuf sauvage" Dv. "Basidi (?), búfalo" A.
Zaldiek laster-egin othe dezakete hartsuetan, edo iraulden hari othe daiteke basidiekin? "Bubalis". Dv Am 6, 13
(Ol idiek, Ker zezenakaz). Orena eta orkhatza, basidia, oren-ahuntza, basahuntza, oriza, jirafa. "Bubalum". Dv
Deut 14, 5 (Ol basidi, Ker basoidi). Basa-idien ihizia da hango jostetarik ikhusgarriena. Prop 1884, 122. Zortzi
urte ta erdi daroaz agintaritzan, da bitarte orretan 25.370 patari txiki ta andi il ei dauz; euren artean bale edo
baloi bat (itxasaberea), baso-idi edo bisonte bi ta iru artz. Ezale 1897, 47b. Basa-idiaren adarrak lez da
arentzat. Ker Num 23, 22.
Ganado bovino salvaje. Cf. basabehi. Ayax aipatuuk yeikita adarretik eldu basa-idiari, ta gorotza ttukatuz
ola esan zien Argeitarrai. Or LEItz 37. Amazazpigarren eguna onezkoa duzu matsondoak landatzeko, basa-idiak
ezitzeko eta geiagarritzat oialak euntzeko. "Prensos domitare boues". Ibiñ Virgil 75. Eguraldi txar eta eguzki
beroaz gaiñera, basidi ta auntz zitalek lardaxkatu oi dute. Ib. 90.
basidisko, basa-idisko, basoidisko. Novillo salvaje. Badaukaguz oneez ostian zortzi basa-bei, ta basaidisko
galant bat. Mg PAb 109. Probinzia onetako plazaetan jokatu oi diran bertako baso-idiskoak arrapatzen
ere, guztiz portitzak eta txit azkarrak dira Gipuzkoako mendi mutillak. Izt C 250.
basihize, -hizi. v. basehiza.
basihizi. v. basehiza.
basikeria (Lar, Aizk A (-keri)). "Bascosidad", "porquería" Lar. "Suciedad" A. Cf. 2 basi. Eta nola
Komunio Santuaren gozotasun, eta atsegin garbiak artuko ditugu, biotza, ta gogoa emengo basikerietan eta ezer
ezean dauzkagula? AA I 415.
basiko. v. basapiku.
basilar. v. basailar.
basilika. Basílica. Ondorengoetan, gaztelua bota zanean erituba izan zan lekuan kapilla edo basilika
dioten eleizatxo agiri bat egin zan. Aran SIgn 9. Basiliketako ezkilak Ama Birjiñaren ederrean Agur Mari
otsegiten asi zirenetik. Or Mi 71. Erakusmeneko Basilika ori, ingelesak egiña dala da esatea, Baionako
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
197

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
katedralaren antzekoa baita, aek egiña. Erkiag Arran 195. Mertxe Zabalarekin egin zituen Begoñako gure
Amaren basilikan esposarioak. Arti Ipuin 77.
basilika. v. basilisko.
basilisko (Lcc), basilika. Basilisco (sentidos prop. y fig.). v. herensuge. Pozoina dute begietan eta ahoko
hatsean, basilikek bezala. SP Phil 262 (He 264 basilika sugen kontuan, Echve Dev 302 ersugiak edo
basiliskoak). Zenbait basilikek aurthikitzen badio behatze lizunik, amoriozko begiztatzerik, haren bihotza errazki
atzematen da eta pozoatzen. Ib. 372 (He 375 suge). Basilisko edo ersugeagatik esan oi da: baldin gizonari
lenago begiratzen badio, ikusiarekin iltzen duela. Cb Eg III 239. Baña guenian sugiak legez jango deutsu zeure
barruba, eta ersuge edo basiliskuak legez, beteko zaituz benenoz. Astar II 130.
basiloi. v. basailora.
basilora. v. basailora.
basin. v. bazin.
basi-nabas (S ap. Lh), basi-nahas (S ap. Lh). "Étoffe dont le revers n'est pas pareil à l'envers et où les raies ne
sont pas saillantes" Lh. "Tissu mi-laine, mi-coton" Ib., que cita a Foix en las dos acepciones. v. basi-angles.
basinusi. v. BASO INAUSI (s.v. 1 baso).
basipizpiku. Vicario de obispo. "Chorepiscopus, iphizpigu laguna, basiphizpikua, basa herriko iphizpikua"
Urt V 4.
basiraunbelar. "Amaranthus luteus, basiraunbelhárra" Urt II 7.
basisi (G-goi). Nombre de una planta. "Biotz-errea sendatzeko basisi-belarra auan txetu eta aren izardia
tragatu, belarra kanpoa botaz" (G-goi) Arin AEF 1980, 65.
basitu. 1. "Ensuciar" Lar. Cf. 1 basi. "(V), embadurnarse" A.
2. (AN-larr; A Apend). Mojar(se), empapar(se); bañar(se). "Calarse" A Apend. "Basitu, pasarse por la
humedad. Aurtengo eurite onek artoak eta gariak basitu ditu" Asp Leiz. Errege, eure eskuetan artu eikek
neure odolaz bustiriko lur-zati bat eta beraz begia basitu-ezkero, osatuko iak. A Ezale 1897, 110b. Eman ere
zidan gogoak basialdi bat artzea, aditu bainun basitu izena artatik zetorrela grekoan balaneion, barneko kezka
aizatzen dulako. Basiturik ere len bezala gelditu nintzala aitortzen diot Zure errukiari. Or Aitork 237. Aruntzago
derama / ondasunen mendira, / egarria, basituz, / kentzen dun iturrira. "Del gozo fiel las baña". Or in Gazt
MusIx 93.
3. (V ap. A), bazitu (V-ger ap. A; A DBols), bazi (V-ple ap. A). "Untar, rebañar platos, etc." A.
4. (Sust.). "Basitu bat artu, tomar un baño" (G-to) Or Eus 334n.
- BASI-BASI EGIN. "Basi-basi egin, calarse. Danau basi-basi eginda nator" A Apend. "Basi-basi egin, mojarse.
Basi-basi egiñik etorri giñen menditik" Asp ANaf. v. BASA-BASA EGIN (s.v. 2 basatu).
1 baska (V-gip ap. A; H). Lodo, fango; lodazal. "Fange" H (que cita a Cb). "Cieno" A. Infernua karzela
guziz illun izugarri bat da, loiez, atsez ta kiratsez betea [...]: baska artan [kondenatuak] demonio guziakin naste
daude. Cb Eg I 219.
2 baska (Lar, H (G)). "Junta, congreso de personas, batzarrea, biltzarra, bilguma, bilduma [...]. Item baska,
baltsa" Lar.
3 baska (V), baxka (G-nav). Ref.: A; Ond Bac (baxka). Chambra, especie de blusa femenina. "(Vc), chambra"
A. "Una prenda femenina, que cuelga de los hombros a la cintura. La "basquiña" castellana cuelga de la cintura"
Ond Bac 404.
4 baska (Lar, Hb ap. Lh). "Bascas, viene del Bascuence aska, lo mismo que asnaska [...]. Baskak, goragaleak
[...], narrioak" Lar.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
198

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
baska. v. bazka.
baskaigu. v. bazkagia.
baskaldu, baskari. v. bazkaldu, bazkari.
baskalgai. v. bazkalgarai.
baskalgrai. v. bazkalgarai.
baskatu. v. 1 bazkatu.
baskatze. v. bazkatze.
baskilla (V-gip). Basquilla (enfermedad de las ovejas). "Bai, bai, ori baskillia dok, neuk ekarriko juat bakunia
ta bakunau eingo jittuau" Elexp Berg.
baskina (-iña Lar, Añ), bazkina. "Basquiña" Lar y Añ. Emaztiak oialezko ta merinozko baskiñekin,
neskatuak korpux mangua aneria ta oraziorekin ta erraien barna bilua ongi biurtrik, zinta moxkuekin. Garral
EEs 1921, 106. Heldu naiz, heldu, haurra; bazkina hunen sartzeak emaiten baitazkit lanak! Barb Sup 17.
basko (A). "Vascongado [...] (E 3). En ningún otro documento de cierta antigüedad he visto la palabra basko o
vasco, que parece ser extraña a la lengua" A. Es muy probable que en Dechepare --y seguro en el ej. de Moguel--
basko aluda exclusivamente a los vascos del Norte; cf. el uso romance de vasco, usual, en siglos pasados, con
este mismo valor. Zeren baskoak baitira abil, animos eta jentil eta hetan izan baita eta baita zienzia guzietan
letratu handirik. E 5. Eta baskoek, berzek bezala, duten bere lengoajian skribuz zerbait doktrina. Ib. 7. Lehen
inprimizalia heuskararen hura da; / basko oro obligatu iagoitikoz hargana. Ib. 261. Baskoak orok preziatzen, /
heuskara ez iakin harren; / orok ikhasiren dute / orai zer den heuskara. Ib. 255 (cf. nota del editor: "ez iakin
harren: ez, noski, baskoek, baizik baskoak preziatzen dituztenek; ohar, halere, XV, 6k ez dioela bascoac, baizik
heuscaldunak. Biak bat dira"). Erosiko ditut, topau aldaidazan, basko ta kiputzeko liburubak bere, euskera guzti
guztietakua aituteko. Mg PAb 187.
basko. v. bazko.
baskoi, baskon, baskoin. Vascón. Lau adreri oiek baskonak, barduloak, karistioak eta autrigonak ziran.
Eta atzenik, danak batera, euskaldunen izena artu zuten. JMB ELG 95. Baskonak oraingo Napar-lurretan, gutxi
gora-bera, bizi ziran. Ib. 96. Kantauriarrak, baskoinak, barduliarrak [...] euskaldun zirela dirudi. JMB LEG
107.
baskokeria. Cosa típica del País Vasco (en sdo. peyorativo). Elezahar horietan bait dago Euskal Endaren
egiazko folklorea eta ez bakarrik Pernando Amezketarraren ipuinetan, edo pilota, fandango, mus eta beste
baskokerietan. Mde Pr 265.
baskondar. Vascón. v. baskoi. Euskalerrian sartu ziran euskal sendiak auek dira: Baskondar
deritzatenak... EgutAr 16-8-1963 (ap. DRA).
baskotar. Vascón. v. baskondar. Hango jendeak noizbait deitzen ziren Kantabresak, Valzontarrak,
Vaskotarrak, Baskotarrak eta Bizkaitarrak. "Cantabres, Valcons, Vasques, Basques et Biscains". ES 110.
baskula (V-gip ap. Elexp Berg). Báscula. Alde batean, baskula aundi bat dago, erdi erdian. Ementxe
egingo ditue pixau burdiñak, txatarrak, loroak. Erkiag BatB 121.
Báscula de un arma. Eskupetiak baskulan daroian zenbaitx pieza txikiren artian boizetia deitzen jakon bat
eruaten dau. SM EiTec1 s.v. boizeta.
baskulagin. "Uno de los principales oficios de la manufactura de escopetas. Aranbeltz anaiak, baskulagiñ
onenetarikuak" Etxba Eib.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
199

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
basle. v. barle.
basme (BN-baig; H), basne (BN-baig). Ref.: A; Satr VocP (basne). "Basmea (BN), inflammation d'une blessure.
Basmiak hartzea, s'enflammer, s'envenimer" H. "Basme (BN-baig), serosidad, líquido que sale de las ampollas"
A. "Tumor; bulto" Satr VocP.
basmia (det.). "Basmia, Ketell, (Kessel, caldera)" Deen I 332.
basmubelar. v. PASMO-BELAR (s.v. 1 pasmo).
basne. v. basme.
basner (V-ple ap. A), basnero (V ap. A). "Escobón que sirve para limpiar el horno. Es de las pocas palabras
cuya R final es suave" A.
1 baso (V, G, AN, B; Lcc, Lar, Añ, Dv, H, A DBols, Zam Voc). Ref.: A; EI 198; Satr VocP; Iz ArOñ, To, Als
(aita); Etxba Eib; Holmer ApuntV; Gte Erd 247; Elexp Berg.
Tr. Documentado casi exclusivamente en textos meridionales; al Norte, sólo se encuentra un ej. de Etcheberri
de Ziburu, y otro en el libro de cuentas del herrero de Valcarlos (cf. tbn. infra HeH Voc); tbn. en algunos autores
modernos como Mirande o Xalbador. En DFrec hay 58 ejs., dos de ellos septentrionales. Bosque; monte,
terreno salvaje, no cultivado. "Bosque de árboles, basoa" Lcc. "Monte, basoa" Ib. "Montaña, basoak, montañea"
Ib. "Emboscarse, basoan barruan sartua" Ib. "Basoak, arboledas o robledales" IC II 240. "Bosque", "montazgo,
los montes", "monte de árboles", "floresta", "selva" Lar. "Basoa, mortua, bortua, eremua" HeH Voc. "(V, G),
forêt; montagne à Dorrau (Torrano)" Dv (la información sobre Torrano está tomada de Orreaga 41). "Bois, forêt
(V); montagne (Lar, Ast)" Ib. "Désert" H. "Arbolado próximo a un pueblo, en contraposición a mendi, que es la
sierra" Satr VocP. "Baso utsean bizi da (V-arr, G-azp, AN-gip, B), baso batean bizi da (G-azp) [...] baso itsu
baten erdian jaioa da (G-nav)" Gte Erd 247. Cf. DRA: "Basabil, monte redondo. Crónica de Ibargüen, Cuaderno
115 (Lezama Legizamón, 4)". En muchos puntos correspondientes al tipo acentual I o central-occidental (v. FHV
565 ss., y ASJU 1972, 110-120), baso 'bosque' posee una modalidad de acento normal o no marcada (basuá),
distinta de la de baso 'vaso' [= 2 baso], anómala o marcada (basuà). v. oihan; basamortu.
Sancio Basoraco (1072). Arzam 156. Furtunius Uassoco (1099). Ib. 156. Miquele Bassoquo (1258). Ib. 156.
Poblo en Basoco echea (1475). Ib. 156. Basoan neurau bakarrik nago. Lazarraga 1172r. Ez geiago nik egin ez
dot / zure basoan egurrik. Ib. 1195r. Basoa ta ibaia auzo / au ez daben etsea gaso. "Monte y río vecino, casa que
esto no tiene perversa". RS 6. Andra eskondua basoan ostatua. "En el monte". Ib. 110. Etxera orduan basora.
RG A 1. Arrañak ere iauzi / ziren paguz urean: / abreak basoan eta / egaztiñak airean. EZ Noel 54. Errazago da
kontatzea eguzkiaz dakusgun lausoa, zeruko izardia, ondarreko are xea, basoetako ostoak, ezen ez eskola
oietako argi andi eta azken-gabekoa. Lar SAgust 9s. Beti bigar, beti bigar ezten onela bizi bear: gere zaiñak egin
dira, basoan zotzak bezein igar. Aq pág. 48. Basoan arkitu zuen agaien batez baliatzen zela. Mb IArg I 535. Au
esatearekin orra non sei lapur basotik irten, da zuena kendu, ta loturik basoan utzi zuten. Cb Just 69. Ibar ta
madura lau, baso ta txara / atozte, atozte ni gana zeranak. GavS 18. Urliaren basotik egurrak ostuteko. CrIc 66.
Irten zuten alkarrekin basora. Mg CC 132. Otso gose danak urten darua basoti ardi billa. Mg CO 50. Orain
esan biar deutsudaz, baso onetan dagozan abe, abetxu edo arbola ta arbolatxuben izenak. Mg PAb 187. Baagoz
inguruban usa edo erri-basuak, baña aristijak batzuk, bestiak artaadijak, ta ezin leje oneetan kalterik. Ib. 110.
Baso batean zeuden alkarren ondoan pagoa ta kañaberea. VMg 79. Joan zan basoan ardiak zaitzen zegoan
mutill bategana. Ib. 52. Arkitu zuen gizon bat basoan egurra egiten. AA II 44. Erromedija batzuk egiten dira
Errijetako Eleiseetara. Baina geijeenak basoko edo mendiren bateko Ermitara. fB Olg 106. Ta goisago
amaituten zitubeen solo ta basuetako biarrak. JJMg BasEsc 95. Otsoa dabil basoetan / basterrak guztiak
galduten. Zav Fab RIEV 1907, 533. Sarri ez geatzik bat bakarrika / basoan utziko zutik. It Fab 144. Baso aetan
arkitu zituen zuaitz eldutakoakin bakarrik egin zitezkeala zortzi eun ontzi andienetakoak. Izt C 136. Bere seieun
gizonekin baso batera irten zan. Lard 172. Basherria, basoan edo aldaratua den herria. HeH Voc. Denbora
artan baso aietan ugari oi ziran basurde, basauntz, otso eta artzak hilltzera. Arr GB 101. Irrutira agiri dira
sugar aundiyak, basotan (Torrano, G-nav). Orreaga 41 (hay mendi en todas las demas versiones, menos en Aria
(Ae), donde se emplea oianenartean). Antxinako denboretan txit zan baso itxia mendi onetan. Zab Gabon 85.
Baña norbera badago / Baso baten bakarrik, / Samurtzen da arimea, / Gaba dala jakiñik. AB AmaE 384. Irten
zan Santua gabaz etxe inguruko basora. Bv AsL 153. Eta bigar egun sentirako Lakiola basoan daukaten
txendorrean egon nai nikek. Apaol 102. Basoko eiarako bi partadera pare kloskeruaindako. HerVal 230. Baso
guztiz itzal bat / begien aurrean / egoan, landuteko / guztion artean. Azc PB 316. Neure burua zan lengo urtean
/ ule baltzezko basoa. Ib. 349.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 200
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(s. XX). Batzuk baso zugaztitsuen barruan, beste batzuk mendien egaletan. Ag Kr 6. Eguzkia, odeiak,
basoetako txoriak, eta lurreko pixtiak meza entzuten. Goñi 113. Baso, mendi ta solo, etxetik legua laurengo
ingurua, beria eban Darik. Echta Jos 308. Ta otsoari jarraika artzaiaren zakurra, zaunka ta zaunka, basoetako
oiarzunari jaiki eraziaz. Ag G 155. Ta erosi zituben Errezillen, Erdoiztako aldamenian, Jainkuak daki zenbat
zelai, mendi ta baso. Alz Bern 51. Canada ta Euskalerriko mendi-basoen antza. A Ardi 58. Oian edo baso
sarratu zabal andijak egozan. Kk Ab I 114. Zorrak garbitzeagatik edo, moztu zetuztean nonbait basoak. Mok 14.
Emetik urrun eztagon oian (baso) baten iru txinddi edo diru dagoz. Altuna 105. Otsoak baso baltzara... / azeri
zarrak lexara... / Guk maite daigun Euzkera, / geure Asaben izkera. Enb 146. Laister, laister, maite, ez nauk
beiñere atzemanen: baso ospelean aritz ni biurturen. Or Mi 39. Izpi-zurbillak dizdiz dagije baso erdijan, / Ilargi
orrek eztau itxartu artzain-zolija. Laux BBa 38. Txikotez besubetatik lotuta baso andi batera eruan eben. Otx 91.
Bazter beraietan baziran zenbait artzain, gauaz basoan beren artalden zai zeudenak. Ir YKBiz 21. Burni-Gurutze
gora, Atako zelaia: / baso artan badago egur ta zurgaia. Or Eus 249. Argi-lanbro zerbelean bilduta agertzen
ziran illargipean mendi ta basoak. TAg Uzt 250s. Corcegako nekazariak beren lurrak iñaurkiñez ondu-bearrik
ez izateko, oso asmaketa jasoa dute. Basoari su eman, eta bapo! NEtx Antz 135. Alemaniko "Oian beltz"
deritzan baso ikaragarrian debekatua dago zigarroa piztutzea. Munita 139. Geienak soillak dira Andesetan,
larru gorrin azaltzen dira, bañan kapea duten mendik baso ederrez jantzita, zugaitzpean kapea madul azi dediñ.
JAIraz Bizia 80. Ankapian artzen zittun erri ta lurrak, baso ta uztak errez ta kiskalduz. Etxde AlosT 38. Haien
jaurerriak bere muga badu ordea; baso ahaltsu, oihan indartsu, beldurgarri ilunak egiten duen muga. Mde Pr
117. Egiarako bidea argitzeko argizagi bat daukagu; eta baso itoa ta piztiduna da igaro bear dugun oiana. Txill
Let 133. Julitxo ta Libetxo baso sakon-sakonean, bakartade bildurgarrian, dakusguz barriz be. Bilbao IpuiB
213. Auzotegiko ogetamazortzi etzagunek arkalen artean eukiezan basoai esaten yakien kofradi-basoak. Akes
Ipiñ 25. Basoan gauean hartu dugun ihiza. Arti MaldanB 196. Baso galduen erdian. Gand Elorri 38. An
palmera-baso arrigarria dago, milloi bat palmera baño geiago. Anab Aprika 43. Mendiko baso ainubean
txirristaka darion iturburura io arte. Zait Plat 25. Arrizko basoa dirudian [uri] orren inguru batean, ibai naikoa
urtsua doa. Erkiag BatB 119. Belaze eta sagasti kaxkarrak; txarik edo basorik ere ez. Salav 10. Arkaitz eta baso
durunditsuak barna nabillela dirudit dagoneko. Ibiñ Virgil 63. Lotan zegoen baso itzala / txori soiñuz esnatzean.
NEtx LBB 338. Aspertu ezin ango / baso bikañetan, / exerita jarriak / paguan zañetan. Uzt Sas 356. Ahots hau
galduko zen mendi basoetan. Xa Odol 317. Bere gorputzari basoan lur-emateko agindu omen du testamentuan.
"En el campo". Berron Kijote 133. Ikus, su txiki batek nola sutan ipintzen duen baso haundi bat! IBk Iac 3, 5 (Lç
egurtze, TB egur, Dv, IBe oihan, Ol oian, Ker basotzar). Peru jatorra, Basarteko Unibersitatean ikasia,
mendiak hazi eta basoak hezia. MIH 168.
v. tbn. Astar II 158. Añ EL 2 151. Urruz Urz 21. Itz Azald 105. Inza Azalp 32. Jaukol Biozk 69. Aitzol in Laux
BBa X. Ldi BB 26. Eguzk GizAuz 122. EA OlBe 24. Erkiag Arran 10. SM Zirik 86. BEnb NereA 99. Basarri 75.
And AUzta 74. Osk Kurl 147. Vill Jaink 35. MAtx Gazt 39. Gazt MusIx 181. Etxba Ibilt 461. Alzola Atalak 48.
Azurm HitzB 39.
Desierto árido, yermo. v. basamortu. Israeldar guziekin eremuz-eremu ta basoz-baso Jangoikoak berezi
zien bazter on baterako bidean zebillela. Mb IArg I 389. Nor dela uste dezue [...], bere basotik etorri ta
Jordango bazter orietan sermoi ta prediku hari den gizon hau? Ib. 69. --Non bizi oi zan [San Juan Bautista]? --
Eremu ta basoetan, bere gorputza lazki nekatzen zuala. Ub 75. Jainkoaren amorez nekezko biziera bat egitera
mendietara ta basoetara baztertzen ziranai. Ib. 46s. Aren soñekoa zan gameluaren illezko zamarra bat: janaria
basoko langostoak, eta aitzetan arkitzen zuan eztia. AA III 535. Agar Ber-Sabee basoan alderrai ibilli zan. Ol
Gen 21, 14 (Dv mortuan, Ker, Bibl basamortuan). Israel erriak ere basoan aragia irrikatu zulako ez-baiña
Iainkoaz marmari egin zulako gaiztetsi zun Iainkoak. Or Aitork 282.
- BASOA EGIN. a) "Basu/a eiñ, talar el bosque" Iz ArOñ.
b) Plantar un bosque. Basoa egitera zoazenean, ondo egiteari begiratu lenengo; ez asko egiteari. Ondo
basotu badezu [...]. Munita 136.
- BASO-ALDE. v. basalde.
- BASO-ASTO. v. 1 basasto.
- BASO-AZTERLARI. Montero. Ori baño geijago ezpadakardazu, ni nas arotza, argiña, itzaña, atxurlarija,
baso-azterlarija, ta errazago ikasten dira zure biarginzak niriak baño. Mg PAb 48.
- BASO-BASOAN. En medio del bosque. "Baso basoan bizi da (V-gip)" Gte Erd 247. Baso-basuan jaioriko
andratxu bat baño enozu ni, ta baso-basuan azirikua, eta eztakit, beraz, zer gauza berezirik aurkittu ixan dozun
nigan bakaldun-leku onetan bixi ixaten ni ona ekarteko. Otx 130. Urretxindor kantaria, / baso-basoan gordia... /
gau eta egun ospatzen da ari / maiteñoa ta kabia. SMitx Aranz 189.
- BASO-BAZTER. v. basabazter.
- BASO-BIZITZA. Vida silvestre. Alan umildu eban Manases [...] ta Nabukodonosor [...], bata katibu
Babiloniara eroanik ta bestea abere baten anztera baso-bizitza egitera ekarririk. Añ NekeA 225.
- BASO-EPAIKETA. "Desmonte, baso epaiketa" Lar. "(Hb), déboisement" Lh.
- BASO-GUDARI. v. basagudari.
- BASO INAUSI (V-ger-m-gip ap. A; basinusi Vc ap. A). "Bosque talado" A.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
201

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BASO-JABE. Propietario forestal. Baso jaube batzuk, ta monteru esaten jakuen baso-jaole batzuk, txito dira
estubak. fB Ic II 156. Baso-jabeak diru-egarri dira; larrutu dituzte mendi ta basoak. Munita 22.
- BASO-JAGOLE. Montero. v. basozain. Baso jaube batzuk, ta monteru esaten jakuen baso-jaole batzuk,
txito dira estubak. fB Ic II 156. Alako baso-jaube, ta baso-jaolak bijotz gogorra ta kodizija sikuba aituten
emoten dabeela. Ib. 157.
- BASOKO. a) Silvestre. (Sólo incluimos aquí los ejs. más adjetivados). Sagu bi zelai baten / Egozan gauzak
esaten; / Bata zan basokua, / Bestia etxekua. Mg PAb 96. Sagutxu basokua. Ib. 99. Irten zuenean Katuak, biurtu
zan Etxekoa Basokoaren billa. VMg 12. Katu Eizari basokoa. Mg ib 107. Landarak izateko ereiten diran aziak,
batzuetan basokoak izaten dira, makatzak, gizonak landu gabekoak. EEs 1916, 282. Nekazaritzako landareak
lurra jan egiten dute ta ongarriak eskatzen dituzte. Zuaitzak batez ere basokoak, mendikoak, aberastu egiten
dute. Munita 139.
b) Falso, ilegítimo. v. basaerrege, basamediku, etc. Basoko erregea, / Karlos bizar gorri, / Majestade
aundia, / gaur agur zerorri: / Isabelen tronuan / nai badezu jarri, / Madrilla joan oi zera / ametsetan sarri.
Echag 161.
- BASO-KOIPETSU. "Domingo de Febrero siguiente a Santa Agueda, en que en el Duranguesado se va al
monte a comer tocino, chorizo, etc." Garate 5. a Cont RIEV 1935, 349. Baso-koipetsu Euzkadiko oitura zarra
da. Aratoste-aurreko lenengo igandian baserrijetako neska-mutillak oittuten dabe mendi tontorretara juatia [...].
Bertan suba egin eta azkarija gertuten dabe, danok alkarregaz azkaltzeko. Euzk 1931, 557.
- BASO-KONEJU. v. basakoneju.
- BASO-LAN (G-to, AN-larr; basalan V, G, AN), Ref.: A (basalan, basolan); Asp Leiz2 (zurra). Trabajo que se
realiza en el monte. "Yten da en data 36 reales de vellón pagados por el jornal de 6 oficiales carpinteros que se
ocuparon en el derribo y corte de pie de la referida partida de material de madero y basalan, esto es de poner en
estado para su conducción" (Lasarte, 18-4-1770). Libro de Cuentas de Fábrica, fol. 136v. (Archivo Parroquial de
Lasarte). "Basalan (Vc, G, AN, Añ), 1.º desbaste de árboles cortados en la selva. 2.º confeción de carbón" A
(pero no lo encontramos en Añ). "Basolana bezelakorik ez da yendea zurratzeko" Asp Leiz2 s.v. zurra.
Baso-lanean bezain nagusi, soroko jardunean ere; aizkoran bezain trebe, laiaketan eta goldea erabiltzen.
TAg Uzt 158. Neurri auek baso-lanetan eta neurketan oituta daudenak eman dizkidate. Munita 81. Soloetan
arazorik ez eukienetan, gizonezkoak baso-lanari egiten eutsien, batzuek artzaintzan, ikezginen besteak, beste
batzuek barriz iketza oletara ekarten. Akes Ipiñ 22. Soloko bearraz ganera baso-lan batzuk be ein bear zituzen
Gergoriok. Ib. 33.
(Fig.). Badira gizon batzuek añ landugabeak, edo zuek esan oi dezuen bezala, baso lana ere artu bageak.
AA II 98 (parece querer decir 'sin desbastar'; v. supra).
- BASO-LAPUR. v. basalapur.
- BASO-LARRUTZE. Tala de bosque. Las Hurdes-etako jendeen erbesteratzea baso-larrutzeak ekarri zuan.
Munita 138.
- BASO-LORE. v. basalore.
- BASO-MENDI. (Pl.). Bosques y montes. Orregaitiño bere / ez dago bildurrik / basamendi onêtan / ondo
atondurik. Zav Fab 1907, 93 (tal vez 'montes despoblados'). Agaitik dabez Lekobidenak / Beti kantetan, /
Garaitzak baso mendi tontor-ta / Atxen gañetan. AB AmaE 45. Zoragarriro, apain jantzirik / Ibar-zelaiak, basomendijak.
Enb 61. Itsasora dioazten ibaiek baso-mendietako lurrak eta arkoskoak eraman-ala eramaten dituzte.
Zait Plat 37. Bizi berria lotatik esna zaiguk baso-mendietan. NEtx LBB 263. Hain zuzen ere, Urre-aro delako
harekin zebiltzan ametsetan ordukoak, baso-mendi eta artzai txistulariekin. MEIG I 76.
- BASO MOTZ. "Basomotz (G-to), bosque talado" A.
- BASO-MUTIL. a) Guerrillero. Artu zuben [gizon gazte orrek] armia Bizkaian [...] realista guk basomutillak
esaten giñozanakin. (1823). Ulib 16. Egon leitela bakean / baso-mutilen artean / Aita ibili zan / Lartaunen gisan
/ beti guztien aurreti, / zauri barik baina ez beti. Azc PB 194.
b) Persona que trabaja en el monte (leñador, carbonero, etc.). "Trabajador forestal, leñador. Baso-mutill napar
batzuk ibilli die gure piñuixa botatzen" Elexp Berg. v. basagizon (2). Lasturretan dira lanean Berraondo,
Zepadi ta Leunda baso-mutillak. TAg Uzt 293. Baso-mutil edo artzai ari nai dunari nekez paltatzen zaio lanik.
Etxde JJ 225. Beti, basora joaten zanean, zatokada bat ardo eramango omen zuan baso-mutillentzat. Ib. 337.
Baso-mutillen bizitza / eramaten oso gaitza, / trabies edo tabloi egiten / pagoa ta aritza. Uzt Sas 69. Makiña bat
erri baziran, baso mutil oiek agertzen ziranean, beren izate paketsuari agur egin bearrean gertatzen ziranak.
Garm EskL I 74. Lengo baso-mutillen lana erreza zala pentsatuko dute askok. Etzan oso erreza. Ikazkiñen
gertaera argitaratuko det aurrena, ta gero zerrariena. BasoM 59.
- BASO-NAGUSI. Propietario forestal. Bere bizian baso-nagusi / baten mendean egona. Or Eus 195.
- BASO-NESKATXA. Ninfa de los bosques. Hamadiridak, ots, baso-neskatxak. Ibiñ Virgil 64.
- BASO-NEURLE. Tasador de montes. Saltzen deutsa gizon batek bestiari, edo errijak olajaunari baso bat
ikatza egiteko, dei egiten deutse gizon on, edo basoneurliari esan daijan zenbat ikatz egon leitekian gitxi bat
gora bera. Astar II 162s.
- BASO-OIHAN. v. basoihan.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
202

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BASO-PINU. Pino silvestre. Baso-piñu edo silbestrea baño lenago erabilliko nuke nik luma-piñu au; basopiñua
ez da txarragoa goragokoetan. Munita 79. Altura aundikoa ta lur gosea bada, baso-piñua oso ona
bertarako. Ib. 80.
- BASO-SAGAR. v. basasagar.
- BASO-SAGU. v. basasagu.
- BASO-SAIL. "Porción de monte. Munikolako baserrixak, baso-sail aundixak zittuan" Etxba Eib. Toki
askotan gertatua da: baso-sail aundiak atera, gorritu-ta garia ereiteko edo mastiak jartzeko, irabazi geiago
duala-ta. Munita 16.
- BASO-TUNTUN. Tamboril rústico. Gurdi bidetik bera zijoazen, baso-tuntuna aurretik zutela, neskamutill
pilla batzuek. Ag G 42.
- BASO-TXAKUR. v. basatxakur.
- BASO-TXORI. v. basatxori.
- BASO-USAINEKO. Salvaje, brutal. Bijotz gogorraren, baso usainekuaren ta galdubaren señalia. fB Olg
18.
- BASO-ZAINTZAILE, BASO-ZAINLE. Guardabosques. Baso zainlak edo monteru norbaitek eginiko
kaltiak ezkutuban gordeten ditubenak. CrIc 82.
- BASO-ZUHAITZ. v. basazuhaitz.
- BEHEKO BASO. "Beko basoa (G-nav), monte bajo" Eusk 1988, 652.
2 baso (gral.; Lcc, Lar, Arch VocGr, VocBN, Dv, H, T-L, PMuj), basu (Añ), basa. Ref.: Etxba Eib; Iz ArOñ;
Holmer ApuntV; Gte Erd 294. 1. Vaso. "Mellar vasos, basoak kroskatu" Lcc. "Le verre à boire" Arch VocGr.
"Verre, coupe" Dv. "Vase" H. "Verre, [...] récipient, baso, godalet, gandola, gradal" T-L. "Con acento prosódico
en la primera a, vaso" Etxba Eib. (Para cuestiones de acentuación, v. 1 baso). "Bi baso ur edan zituen (AN-gip-
5vill) [...] bi baso ardo edan zituen (AN-gip), baso bat ur edan zuen (G-azp, AN-gip) [...] baso bat ur edan zizin
(BN-ciz) [...] baso bat ur emoutzen (V-arr)" Gte Erd 294. En AxN se explica beira (402) por baso. v. edontzi,
ontzi. Tr. Documentado en textos tanto septentrionales como meridionales, desde el s. XVII. Es de señalar que
tbn. lo emplean algunos autores modernos de tendencia cultista, como J. Etchepare, Orixe y Etxaide. En DFrec
hay 6 ejs.
Han diren gauza saindiek, sakramendiek, unzi eta basa sakratiek. Tt Ar 12. Balthasar punitua, zeren
profanatu zituen Jerusalemeko Tenpluko basoak. CatLav 202 (V 103). Ta uste edo sentitu gabe, Monikatxo oitu
zan, ta gero ontzi, edo baso txiki bat betea edatera egin zan. Cb Eg III 365. Basa sakratiak oro / harek eraman
ditizü. Xarlem 1391. Onzi edo baso santuetan ardoa edaten zuelako. Mg CC 253. Ai zubek Fariseo garbituten
dituzubenak gañe utsez baso edo onzijak barruba garbitu baga. Mg CO 63. Korintioarrak euren Erregea
izentatuten ebenean ta koroitu egiten eben zeremonietarik bat zan ekartea bere aurrera basu bat ur. Añ GGero
274 (Ax 406 (V 264) beira). Zenbat dira edale ta lujuriosoak bear baño geiago edatera beartzen dituenak, ta
ateetan eske daudenai baso bat ere ematea gogorako etzatenak! AA III 369. Ez egijozu begiratu ardauari
basuan daguanian. Astar II 130. Baso bat ur hotz. TB Mt 10, 42 (Echn, Hual, Ur (V), Or, IBk baso; Lç,
SalabBN beire, He beira, Ur edontzi, Ip khopor, Leon ophor). Baso bat ur pobre bati emaiten dioenari. Jaur 359.
Eleazarrek bertan / diezte basoak / ateratzen urrezko / ta zillarrezkoak. It Fab 237s. Non ziren terrorean baso
sakratuak, / Fededunen arthekin, lurpez gordetuak. Hb Esk 141. Torri zen aren gana mazteki bat alabastrozko
baso bat ungendu onaikin. Echn Mt 26, 7 (Samper, Hual baso; Lç boeita, TB, HeH, Ip y Dv untzi, Ur, Ol, Or
MB 318, IBk y Ker ontzi). Trenpatzen da emeki emeki bi baso ur et[a] baso bat arnorekin. ECocin 20. Emaiten
duzu berehala basoan. Ib. 48. Garbitzen dezute basoaren eta plateraren kanpokoa. Brunet Lc 11, 39 (Oteiza
baso). Bereala jarri zion aurrean kuartilluko botilla bat, kristalezko edan-ontzi edo baso batekin. Zab Gabon 35.
Gaur ere nere andriarekin / egingo nuke apustu: / botilla aundi bat basorik gabe / baietz seguru ark ustu. Xe
270. Zortzi zentimo baso kaxkar bat, ezpañetara eraman orduko ustuba! Sor Bar 94. Basoak eskuan eta / Hitz
ederrak mihian. Elzb Po 212. Aguardintez baso ez ttipiak, bainan handiak, ongi bethe. Elsb Fram 148. Baso bat
arno edan zezan. Ib. 98. Trapu-zar saltzalle bati erosi omen zion bart, baso bat ardoren aldera. Urruz Urz 44.
Antonek ausi zituan ere pitxerra, baso bat eta bi kristal. Ib. 50. Nork ere baso bat ur hotz emanen baitu
beharretan direneri, ez du bere saria galduko. Lap 209 (V 94). Lau dotzena kollir furxeta eder; baso, azietak,
orotarik hunenbertze. HU Zez 165. Edan gazteak txolindu-artean / ez itxi ardaorik basuan. Azc PB 92.
(s. XX). Biño Lurdesko uretik baso bat edanta bat-batean sendatua gelditu zen. Goñi 71. Eran zagun, eran
zagun beste baso bana! Iraola 36. Idekitzen zituztelarik untziak baso luxeetarat husteko. JE Bur 133. Eta baso
kristalezko ezpainetaraino betheak, altxatzen direnean gora, Euskararen alde, eta, elgar jo dutelarik, behar den
alderat uzkaltzen. Lander RIEV 1911, 594. Nagusiak baso bana sagardo eman zien eta ala aldegin zuten. Or
SCruz 39. Baso bat sagardo ekatzu. Tx B II 152. Emazteki batek emaiten diote edatera baso zikin batean. Barb
Leg 61. Olako berba erderatik artuak diranen ordez beste batzuk asmau zituezan [...]. Sopak esateko "apurrak"
esaten eben [...]; baso , "eskuontziya". Kk Ab II 171. Edazue baso bana odol, amets eta su. Iratz 112.
Denborarik galdu gabe basoak ezartzen dituzte mahainean, botoilak ere, eta Largoren bixkotx ederrak. Lf
Murtuts 30s. Ta galtzen zunak amaiketakoa, salda beroa ta baso bat ardo alegia, ordaindu bear izaten zion
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
203

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
irabazleari. Etxde JJ 32. Ik zer eingo euke baso ardaua bost durora jasoko balebe? SM Zirik 74. Bañan kontuz,
Pizti, edariekin. Ik aski duk baso bat eta guk... gutti geiago. Izeta DirG 21. Atxaskol hauts aphur bat athara,
uregaz baso baten ipiñi ta ezetz edan. Osk Kurl 106. Kamionan baziran platerak, basuak, sukalde-tresnak eta,
batez ere, ura ausarki. Anab Aprika 80. Moro eta Indaianoak, laster eta ixil, wisky botoilatik, baso bana wisky
ebasten dute. Larz Iru 70. Mendizabal onek beti ematen zigun eguerdian, amaika t'erdiak alde ortan, aragi-xerra
bana ogiaren tartean, eta beste baso bana edo bina ardo. Salav 103s. Bista ederra daukate eta / ez dira begiz
lausuak, / aiek juatian paltako dira / kopak ez bada basuak. Uzt Sas 232. Tabernan, basua jaurti zetsan
arpegira. Etxba Eib. Basoa aurrean zeukanik ez zaio, horratik, zeharo ahaztu. MEIG I 113.
v. tbn. JJMg BasEsc 180. Echag 95. JanEd I 123. Ox 28. Etcham 37. JEtchep 102. Lab SuEm 173.
2. Vaso sanguíneo. Anatomijak daukaz lau genero: Osteolojija, edo azur ta kartilaguen ganian tratetan
dabena; [...] Angeologija; ta au da erakusteko zer dirian basuak, zeinbat ta ze usutarako. Mg PAb 83 (en boca
de Maisu Juan).
- BASO BETE. Un vaso (lleno) de. Ta bere eskuetan basu bete ur garbi-otz ifinten deutsenean. Añ LoraS
186. Desio santu bat, egitade zuzen bat, konseju on bat, limosna txiki bat, baso bete ur karidadez emotia. fB Ic I
45. Baso-betena ardao eskiñi. Kk Ab I 117. Basobete ardao eskiñi. Kk Ab I 177. Berriz sakristira joan eta beste
baso bethe edan zuan. Osk Kurl 178. Baso bete esne edango leukela, ba. Erkiag BatB 141.
"Baso bat bete ur edan zuen (G-azp)" Gte Erd 294.
3 baso (SP Dv). (Uso pred.). (Ser, etc.) digno, merecedor; capaz. "Basoa, propre, capable, suffisant" SP.
Zeren eta nintzela ere perla bezain xahua, / Baso ez bainaiz, ni baithan dagizun ostatua. EZ Man II 77. Iesus
Kristo, ez naiz batre / Baso zeure lohia / Errezibitzeko ostian / Zein baita estalia. EZ Eliç 68. Zuk egin nazazu
baso, / Glorian parte izateko. Ib. 420. Hunelako batek Sakramendu saindua hartzen duenean gai eta baso egiten
da grazia berezi batez bat izaiteko Jainkoarekin. SP Imit IV 15, 4. Hura xoil izanen da gai eta baso graziaren
eta debozioneko dohainaren ardietsteko. Ib. 15, 3 (Ch gai izanen da, Mst merexitüren dü, Ip haizü date, Ol gai
izango lirake, Pi lain izango da, Leon gai ditake). Ezen denbora mende hunetako penak eztira baso eta ez aski
etorkizuneko loriaren merezitzeko. SP Imit II 12, 10. Zeren erran ditekeien baino gutiago edireiten da ofizio
hartako gai eta baso denik. SP Phil 19 (He 18 gai denik). Gaia eta baso baita sekulakotz bizitzeko, eta
Iainkoaren maiestatearekin osoki bat izaiteko. Ib. 33.
4 baso. "(R), burbujas en la superficie del agua" A.
basoabere. v. basabere.
basoaker. v. basaker.
basoar. v. basatar.
baso-arbola. v. basarbola.
baso-arte. v. basarte.
baso-bedar. v. basabelar.
basobera. v. basabera.
basobide. v. basabide.
basodi. v. 1 basadi.
basodui. v. 1 basadi.
basodun. Propietario forestal. v. BASO-JABE, BASO-NAGUSI. Baso-dunak eskuan / gura dau txindia.
BEnb NereA 124.
basoeleixa, -eliza. v. baseliza.
basoeliza. v. baseliza.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
204

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
basoerdi. Medio vaso, vaso lleno hasta la mitad. "Kartzu baso erdi bat ur (AN-gip-5vill. B)" Gte Erd 294.
Asmatu zuan erostea baso erdi aguardiente. Mg CC 182. Baso erdi bat arno gorri. ECocin 14. Janan tartian
ardo on pixkat / oso gaizki ez dijua, / bañan iñundik al badezute / utzi baso erdikua. JanEd II 108.
- BAXOERDI. (Forma con palat. expresiva). Chiquito, medio vaso (gralmente. de vino). Ekatzak beste baxo
erdi. Ag G 311. Tramena baten sartu die, baxo erdi bat artzea. Alz Bern 59. Orduan baxo-erdiyari eltzeko
gaizki ibilliko itukan. Alz Burr 40. Baxo erdi bat Jesus batean ziplatu ta gero. Muj PAm 59. Txarragoak dira
baxo-erdi ta zurrutaren ondoren izaten diran tiroak. Munita 49. Baxoerdi mordo ugaria edan dugu alkarrekin.
Txill Let 55. Edan dezagun baxo erdi bana. Salav 88. Eta orduan aztuko dituk Pamplonako baxo-erdiak eta
emen elkarrekin pasatzen ditugun ordu atsegin abek. Ib. 66.
basoerdika. A medios vasos. Goian dagonai ondo igortzi / eta zapaldu makala, / erri xeakin baso-erdika, /
baiña beretzat upela. BEnb NereA 262.
baso-erri. v. baserri.
basoetxe. v. basetxe.
baso-ezti. v. basaezti.
basogetu. "Desemboscarse" Lar.
basogi (Dv). Nombre de cierta planta parecida al trigo. v. astogi.
basogin. "Montero, cultivador de la selva (V-ger)" A Apend.
basogudari. v. basagudari.
basoi. Amigo del bosque. Andrea soloi, hurdea basoi . "La mujer heredadiega, el puerco
montañero". RS 522.
basoihan (Urt), baso-oihan. Bosque natural. "Barbarica sylva, ordenarik vel erregelarik gabe zer nahi vel zer
nahi den arbola dakharken oihána, basoihána" Urt III 263. Garai artan Españi guztian omen zan basooianetan
aberastasun aundia. Munita 6. Piñurik gabe, baso-oianez naiko aberats eta eder izan dira
oraindañokoan. Ib. 55.
basoidi. v. basidi.
basoidisko. v. basidisko.
basoilanda. "Basoillanda, petite faisane" SP.
basoilar (gral.; SP, Urt I 481, Dv, basollar Lar, Foix ap. Lh), basaoilar (H (s.v. oilarra), Lh), baso-oilar
(VocCB). Ref.: Bon-Ond 144; A; Lrq /bas!ol'ár/; VocNav; Arzdi Aves 162; SM EiPáj. (Nombre aplicado a
varias aves, como el urogallo, la abubilla o el faisán). "Basoillarra, faisan" SP. "Cristatus ales, oillárra,
basoillárra" Urt I 481. "Abubilla" y "abucasta, especie de ánade" Lar. "Basollarra, abucasta" Izt C 197 (en una
lista de aves). "Coq de bruyère, huppe" Dv. "Abubilla" VocCB, A, Arzdi Aves 162. "Huppe" Bon-Ond, Lrq.
"Coq de bruyère" Ib. s.v. basa. "Bas-oilarrak badu bertze izenik ere: deitzen da bardin kukurutxa, argi-oilarra,
martxoilarra" Dass-Eliss GH 1923, 596. "Urogallo. Es voz vasca" VocNav. "Bizkaitar batzuk basollarra, beste
batzuk kirijollarra, ta bestiak erbi-ollarra eristen dautsoe txori polit bati [...] Erdeldunak abubilla ixena ezarri
dautsoe" Alt Euzk 1930, 470. "Tetrao urogallus, urogallo" MItziar Txoriak 31. v. basoilo, ARGI-OILAR.
Basoillarrak khantatzen dizü / Iratiko sorhuan. NafEKZ 72. Izatu ziren ganbiatuak, Proiñe enadara, Filomela
roxiñoletera eta Thereo bas-oillarrera [=abubilla]. Gy 231n. Amiamokoa, karadriona eta beren motakoak,
basoilarra ere eta gau-ainhara. 'Upupam'. Dv Lev 11, 19 (Ol basollar, Ker basoillar, Bibl basoilar; Ur
argiollar, BiblE martioilar). Bas-oilarrak orduan du kantatzen oihanetik. Dib Koblak 20. Ez da udan baizik
hemen gaindi agertzen bas-oilarra bere kukuruxta xabal pollitarekin. Dass-Eliss GH 1923, 597. Bas'oilarra
kantuz... / Iratiko sorhoan.... Barb Sup 129. An ikusi nexka masustondo gañean baso-oilarra bezala ta arengana
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
205

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
yo zuen pozkarioz. 'Coquillade'. Or Mi 17. Basoillar, kurloi ta egaberak; kuku ta amillotx lotsabagak. Erkiag
BatB 38. Jainkoek ordun Tereu basoillar biurtu zuten, Itis kardintxa ta Pandionen alabak urretxindor ta elai.
Ibiñ Virgil 50n. Badiagü basurde eta hartz, / basahüntz eta orkhatz franko, / Basollar, ürzo eta trida, / erbiak
ororentako. Casve SGrazi 58.
(Referido a personas). Eskribau baso-oilarra / Fede gangarduna, / gaur ezta neure emaztean / etxeko
laguna. Azc PB 255.
basoilartto. Dim. de basoilar. Eske mando batekin ez nuk ez ikusi; / Bas-oilarttoa zagok etxean nagusi! Ox
188.
basoilasko, basoilazko (SP). "Basoillazkoa, faisandeau" SP.
basoilo (gral.; SP, Dv, H (s.v. oiloa), Lh), baso-oilo (V-gip), basaoilo (H (s.v. oiloa); basaollo Lh). Ref.: Bon-
Ond 144; A; Arzdi Aves 165; Iz ArOñ (basóllo); SM EiPáj. Gallina silvestre; nombre que se da a otras aves
como el faisán, el sisón, el urogallo o la abubilla. "Basoilloa, faisane" SP. "Phasidis ales, basoillóa" Urt I 481.
"Huppe" Bon-Ond 144. "Poule sauvage" Dv. "Otis tetrax, sisón (Larrinúa)" Arzdi Aves 165. "Basollua eristen
dautsogu euskaldun gustijak basoko olluari" Alt Euzk 1930, 471. "Basóllo, urogallo (Tetrao urogallus) (F.
Chinchurreta). Baso-oillua, sisón (?); se le ve en los prados; es muy vivo (Araoz)" Iz ArOñ. "Otis tetras, sisón"
MItziar Txoriak 41. "Sisón" SM EiPáj. Etxoilloak basoilloa zedokan. "La poule domestique chasse la
sauvage" O Pr 172. Udazkenean, argia baiño / ordu betez lên zun Meza, / esku-ikusitzat basoillo, oillagor, /
usorik atxi baleza. "Avutardas". Or Eus 422. Irekin naikoa bait diñat, nere basollu ederra...! Eston Iz 111.
basoilo. v. basailo.
basoka. A vasos, por vasos. Etzituan alperrik, kopaka basoka, ainbeste bonbilla ta zaragi ustu. Ag G 326.
Etxerako etzerala / izaten presarik, / orri ez gustatzen nunbait / ardo gozorik, / nik basoka bezela / litroak osorik,
/ gero ezin emanikan / aurrera pausorik. Imaz Auspoa 24, 147.
basokada (V-m-gip, G-azp), basokaia (det. V-gip). Ref.: Iz ArOñ; Gte Erd 294. Cantidad contenida en un
vaso. "Basokaia, un vaso" Iz ArOñ. "Basokada bi ur edan ditxugu (V-m-gip), basokada bat esne (G-azp)" Gte
Erd 294. Ardaurik ez dau nunbait edaten beretik, / Basokadea oi dau klink iñoz niretik. AB AmaE 217.
basokan. v. basakaran.
basokaran. v. basakaran.
basokari. "Basokaari, animal que tira a la selva" Iz ArOñ.
basoki. v. basorki.
basoklabelina. v. basakrabelin.
basokoarrain. "Cabracho (V-ple)" A Apend.
basolandare. v. basalandare.
basolapatx, basolapatz (V-gip). "Endrino" A s.v. okaran. Cf. 2 lapatx.
basole. v. basalo.
basolibo. v. basaolibo.
basoliondo, basa-oliondo, basoriondo. Acebuche, olivo silvestre. v. basa-olibo. Alabaña, basoliondotik
erne ziñan ori, andik erauzi ta zurebiziko ez dan oliondo mardulean txertatua izan bazera, zeñen arego adar
yator aiek beren biziko oliondoan txertatuak izango dira! Ol Rom 11, 24 (IBk basa oliondotik, IBe
basoliondotik; Lç basa zen olibatik, He basa-oliba zenetik, Dv olibondo basakatik). Basoriondotik etorri izan
zintzazan ori. Ker ib. Izan ere basa-oliondoa lur orietan sortu oi da ugari. Ibiñ Virgil 86. Zorigaiztoko basa-
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 206
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
oliondoa bakarrik ieikiko da bere osto garratzekin. Ib. 88.
basolo (Aizk A, Dv), basaolo (V, L-ain ap. A; Lar, Hb ap. Lh). Bromo (usado tbn. referido a otras plantas).
"Ægilops" Urt I 299. "Bromo, yerba" Lar. "Basaoloa, bromo" Izt C 42 (en una lista de plantas). "Bromo, planta
forrajera" A. Erein genitun ildoetan iraka antzu eta basolo elkorra baizik ez dira sortzen. 'Steriles nascuntur
auenæ'. Ibiñ Virgil 46. Ereintza argien artean ere bas-olo eta zorigaiztoko loloa ieikitzen dira buru-zut. Ib. 72.
Salbe lurra alde dute [...] zakhur-buztanak, bas-oloak, larre-oloak, algak, lotierrak, trefla xuriak... Gatxitegi
Laborantza 56s.
basomartxo (V-ger). "Fiesta campestre el domingo anterior a Carnaval, en Echano" Garate 6.ºCont BAP 1962,
258.
basomats. v. basamahats.
basomortu. v. basamortu.
basontz (V-gip). "Cárabo común (Strix aluco)" SM EiPáj.
basontzi. Vaso. Basontzi bete ur emoteko be ordu erdi luzean arren eta arren egon bear ei yakon-da.
Bilbao IpuiB 190.
basoño. Dim. de 2 baso. Egia erran, zonbeit basoñoz kartak bustitzen dira. Herr 23-9-1965, 1.
baso-oilar. v. basoilar.
baso-okaran. v. basakaran.
basope. 1. Interior del bosque. Cf. A. Irigoyen Eusk 1988, 652: "Durango inguruetako dokumentu zahar baten
"sobre el aprovechamiento de los basapes" hitz egiten da [...]. Izan ere toponimia zaharrean -be amaiera, eta
aipaturiko kasuan -pe aldagarria, erdarazko 'suelo' zentzuan agertzen da [...]. Horretara formazioan baso+ -pe
dugu, 'suelo de zona no cultivada'". Ilundu zan ordurako zearo basopea. TAg Uzt 269. Ordutik iñular-arte
astia irakurtzen emateko aitzakiakin, basopeko itzalera joan zan. Ib. 263. Sargori-egunetako illunabarretan
basopetik pirurika irtetzen diran eltxoen ziztada zorrotzak astindu dioe nagialdia. Ib. 238. Etzegoan, ordea,
basopeetan astia buru-gabe ematen ibiltzerik. Ib. 84.
2. basape. "Basape bota (V-m), echar al desprecio" A.
basopizti. v. basapiztia.
basorakari. "Basorakaari, animal que tira a la selva" Iz ArOñ.
basoratu (Lar), basora. Internar(se) en el bosque; llevar al monte. "Ensotarse, tiene raíz Bascongada,
meterse en el soto, basoratu, basora sartu" Lar. Antxumeak du gogoan / Bere Amaren esana / Asko maitez
emana / Basora zan ondoan. Mg in VMg 94. Basoratu artaldea, / Egunaroko goizetan, / Artzain bat legez, / Eu
abil eurez, / Baserrittarren lanetan. Echta Jos 194. Bein, sarri legez, senarra basora zan. Alt EEs 1912, 127.
Basora naiz. An-or, / goldiozko ogean, / yoan-elurte gaitzaren / ondarrak nabari. Ldi BB 108. Erditu-bear estua
zetorkidala antz-emanik, ozta-ozta basoratu, ta "goldiozko ogean" etzin nuan nere burua. Ldi IL 30. Zerbait egin
edo jaso bear dezula: etxea, lantegia, borda, atxur-kirtena, nai dezuna... basora bear dezu. Munita 22.
basoriondo. v. basoliondo.
basorki (Lar; -oki Hb ap. Lh). Pinche de cocina. "Sollastre, pícaro de cocina" Lar.
basorkintza. "Sollastría" Lar.
basorro. Ruido salvaje. Uhainek bereturik beren harrapoan / Hitz hori itsasperat dute eramaki / Sekulako
bas-orroan. Iratz 62.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
207

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
baso-sagu. v. basasagu.
basosto (G, AN ap. A), basa-osto. Hojarasca. "Basosto (G, AN), acopio de hoja para el invierno" A. Nik
[Sort-Herri] harentzat pekoz gora ditut oro ezarriko. / Oi, ondikotz! zertako dut basa-ostoz estaliko? Iratz 36.
basotar. v. basatar.
basotara. "Contenu d'un verre" T-L (s.v. verre).
basote (SP (-th-) Dv; H). "Basothea (O), genièvre, juniperus, orria, enebro, mata espinosa" SP. v. orre.
basotegi. "(Hb), endroit où on met les verres" Lh.
basoti. v. basati.
basotu (BeraLzM). "Repoblar de árboles" BeraLzM. Au guzia ikusi, ta mendiak geiago basotu, oiandu,
zuaiztu bear danik ezin buruan sartu. Munita 13. Zer arrane egiten dute toki oietan mendiak eta sakonak bear
dan añean oiandu ta basotu gabe, zuaiztiak jarri gabe? Ib. 25. Mehemet erregeak ugartea basotu zuan ezkero,
urtean ogei ta amasei egunetan [euria] egiten omen du. Ib. 142.
basotxarri. v. basatxerri.
basotxo (Lar), basotxu. Dim. de 1 baso. "Bosquecillo" y "sotillo" Lar. Noizean beñ basotxo bakar batera
joaten zan. Arr May 200. Ganera etxaguntza onek eukazan sei solo lurlantzarako, ta basotxo bat. Echta Jos 10. -
-Lan ugari agian? --Basotxura bidean erosi dodan etxe zaar orrek, emongo daust. Erkiag Arran 69. Isasiko
etzaldeak bere basotxoak atxineko moduen gaur baleukoz, irurogeta ama mille peseta urtero artuko leukezela.
Akes Ipiñ 24.
basotza. Lugar boscoso. Ainbeste ta ainbeste lur-arlotan, basotz illun-kerispetsue, milleka urteetakoa,
besterik etzan ikusten. Akes Ipiñ 23.
basotzar. Aumen. de baso. Su apur bat naikoa dala basotzar guztia erreteko. 'Magnam silvam'. Ker Iac 3,
5 (IBk baso).
basougarazio. v. basaugaraxo.
baso-uso. v. basuso.
basozain (Hb ap. Lh), basozai (Lar), basazain (V). Ref.: A (basazain); Iz ArOñ (basásaiña). Montero, guarda
forestal. "Florestero" Lar. "Tiene cada auzotegi o cofradía su alcalde o magistrado, que se nombra siempre en
ayuntamiento general de la república de Dima, con el nombre de Basazain, juez de montes, para que cuide de su
conservación" Zamac III 99s (ap. DRA). v. BASO-AZTERLARI, BASO-JAGOLE. Guarda baso-zaia oartu
baño len aurrea artu, eta Oiartzun-aldera jiratu ditut [ardiak]. Lek EunD 23. Yon Aiderailea, Suabiako dukea.
Stussi, basozaña. Uri, turuta yotzalea. Goen Y 1934, 92. Nor, ta, Matxin Erreka, landaren irurai (irurazai,
basozai) / Oraindik or du sarna aurpegian etsai. Or Eus 285.
basozale. 1. Propietario forestal. Muntegietan ez dago salgai zuaitz onen landarerik, baso-zaleak eskatzen
ez dutelako nunbait. Munita 83.
2. Amante del bosque. Argia Sokrateren begietatik ikusten zuen Platon-ek, eta, orobat, mendi-zale ta basozale
genuen zorionez. Zait Plat 20.
basozaletu. Convertir en amante, partidario del bosque. Gizona basozaletu bear dala lenengo; lenengo,
gizonak zuaitza maite bear duala; gizonari zuaitza maite erazi bear zaiola. Munita 25.
basozehar, basoziar (G-nav). "La ladera del monte" Iz Als.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
208

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
basoziar. v. basozehar.
basozigarro (V-gip), basoziarro (V-gip). "Clematis vitalba [...]. Arbola eta sastraketan gora egiten duen
landarea. Zahartu eta ihartutakoan zatitu eta erre egiten zituzten lehengo mutikoek" Elexp Berg.
baspi. v. bazpi.
1 basta (V, AN, B, L-ain, BN, R-uzt; Lcc, SP, Urt II 508, Lar, Añ, VocBN, Dv, H, A DBols, Zam Voc; -ea det.
Añ), basto (S; Gèze), pasta (G; Dv). Ref.: A (basta, basto, pasta); Iz ArOñ (asto-bastia); Elexp Berg; Izeta
BHizt2. Albarda; montura, silla de montar. "Albarda de bestia, bastea" Lcc. "Bât" SP, Gèze, Dv y H.
"Astraba" Urt II 508. "Albardón" y "baste, albarda" Lar. "Albarda" Lar y Añ. "Montura de caballos", "albardón"
y "basta, montura de acémilas" A. "Asto-bastia, almohadilla para sentarse sobre la cabalgadura" Iz ArOñ. v.
arbalda, txalma; zela. Zelarik nahi eztuianari eman bekio basto. Saug 132 (cf. O Pr 428: zela nahi eztuenari
eman bekio arbalda). Eztut nik preziorik mudatuko nai badu [astoa] artu eta nai badu utzi, borz zorziko basta
gabe, eta amalau erriel basta. ConTAV 5.2.9, 142. Franziaren fagoretan izanen da arrasta, / Espaiñol bizkar
zabalak jasan dezala basta. (c. 1689). BertsZB 138. Bañan Rakelek hartu zituen niniak eta ezarri zituen kamelu
baten bastan, gero iarri izan zen hekien gañean. 'Subter stramenta cameli'. Urt Gen 31, 34 (Ol gamelu-bastan;
Ur gameluaren tresnen azpian, Ker ganbelu-arbaldan, Bibl kameluaren pildetan). Guzia argaldua, aginte ta
indar gabea, bizkarrean zituela zorro andi bi, buruz bera, basta zatar, ta ugal erdi etenekin. VMg 47. Eztitin
sober'ebil primer khort'egiten, / Gibeletik manduer bastaren ezarten. Etch 282. Eta etzen ageri, orai bezala, /
Hainbeste basto, hainbeste zela, / Ez gerlako hainbeste trastu. "Tant de selles et tant de bâts". Arch Fab 153.
Noiz ere astokhümeak yasan nahi baitü potroaren itxura, beharrietarik atzamaiten beitüte, eta basto ekharle
delakoz, bizkarrian bastoa ezarten beitiote. Arch Gram 59. [Zaldi] hunek bizkarrean basta hutsa zuen; / Asto
gaizoa aldiz haiñ kargatua zen, / non aboro ez baitzirauken. Gy 126. Urhezko kapa duk hire basta. Ox 114
(dirigiéndose a un asno). Perrak baditu soñian bañan / mantxua degu birian, / basta polit bat jarri bear zaio /
gaur orixen bizkarrian. Tx B 158. Lan txukunetan etzen ari izaten; geienez zamarientzat bastak egiten eta landalanetan.
Or Mi 6. Basta ederragatik asto duk astoa. Zerb Prov 127. Borreroak bere lanean poxelu lukean
igimendurik ez dezan egin, asto basta bizkar gainean ezartzen zaio, hartan jartzen baita laguntzailetarik bat.
Mde Pr 78. Asto aundiak, basta aundia bear (AN-larr). 'Arroarentzat, guzia gutxi egiten'. Inza EsZarr 153.
- BASTA-BURDINA. Cf. VocNav: "Bastaburrín, hierro de cocina. Asador (Añorbe). // Una clase de lezna para
coser bastes"; "bastagurrín, lezna larga para coser bastes (Obanos). En Añorbe y otras localidades, bastaburrín,
que en vascuence significa 'hierro de (o para) bastes'"; "basteburín, punzón para meter lana en los bastes".
Basta burdina bat. HerVal 167.
- BASTA-ESTALI (bastestali BN-baig ap. A). Cubierta de basta.
- BASTA-ESTALKI (Sal, R ap. A; bastestalki Sal, R ap. A; Lar, Hb ap. Lh; basto-estalgi S ap. A). "Caparazón
[='cubrebaste']" Lar. "Cubrebaste, aparejo que se pone sobre la albarda para evitar su mojadura" A.
- BASTA-ITZE (R). "Bastaitze se dice al clavo que usan los basteros y también los carpinteros, tiene 4 ó 5
pulgaradas de largura y se llama de cabeza" Mdg 144. "Bastaitze (R), el más grande de los clavos" A.
- BASTA-JO. "Pastayoa, herida producida por el baste" Asp Leiz.
- BASTA-JOSTORRATZ. "Pastajostorratz (G-to, AN-gip), aguja salmera, cierta aguja para hacer colchones" A.
- BASTA-KAKO. "Basto-khako (S-saug), cacolets" Lh.
- BASTAKO. (Animal) que lleva basta. Pastakorik (astorik) nai ez, eta sillekorik (zaldirik) allaatu ez.
"Aberats nai, baña ezin". (AN-ulz). Inza NaEsZarr 968.
- BASTAKO GIZON. "Bastako gizona (Hb), homme grossier" Lh.
- BASTAKO ZALDI. "Bastako zaldi, un cheval de bât: stupide, qu'on écrase de travail" Hb GH 1929, 84.
- BASTA-ORRATZ (G-to, L-ain; bastorratz AN-5vill, B, L-ain, S; Dv; pastorratz AN-5vill; pastarrotz G-nav).
Ref.: A (bastaorratz, bastorratz, pastorratz); Lrq /bas!toRác/; VocNav (bastorraz); Iz Als (pastarrotz); Izeta
BHizt2 (bastorratz). a) "Carrelet de bourrelier" Dv. "Aguja salmera o para hacer colchones" A. "Aiguille à
matelas" Lrq. "Aguja de coser sacos" Iz Alsd.
b) "Bastorratz [...] (BN-baig, R), aleta de pez" A.
c) "Bastorratz [...] (R), aguijón de la culebra" A.
- BASTA-UZTAI (bastuztai Lar, Hb ap. Lh). "Taja de albardas, bastuztaia" Lar.
Etim. v. DCECH s.v. baste y 1 basto.
2 basta (V, AN, BN-baig, S, R; VocBN, Dv, H, T-L), pasta (G-to). Ref.: A (basta, pasta); Lrq /bas!ta/; Satr
VocP. Hilván. "Point de couture large, pour tenir liées diverses pièces" VocBN. "Faufilage" Dv. "Couture
fausse à longs points" H. "Faufilure" Lrq, T-L.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
209

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BASTA-HARI. "Basti [sic] haria, faufilure" SP (s.v. haria).
Etim. v. DCECH s.v. basta.
3 basta (V-gip). (Interj.). "Basta. Ik tiratu sokatik nik basta esan arte" Elexp Berg. "Bueno, basta, emendau
telebisiñua ta oera" Ib.
- BASTA IZAN. Bastar, ser suficiente. Egoki asko atera zuten / guretzat on zan planua, / etzala basta
pensatutzia / "konfesatzera banua". PE 21. Kinzianoren iritzirako / ark esatia basta zan, / bañan agindu
etzionian / bene-benetan triste zan. Ud 114. Ori basta izan zan / bazterrak nasteko. Arrantz 31. Ez al da ezer
alkatia? Justiziya zure eskutik egin, eta jotzia basta etzala buruban jo? Sor AKaik 130. Ameriketan aberasteko /
eztira basta bi ordu, / an ere zerbait izango bada / berak saiatu biar du. Tx B II 40.
4 basta. Mano (en el habla de los gitanos vascos). "Main, basta" Michel LPB 145. "Eskua, basta" J.M.
Oyarbide EEs 1921, 131; tbn. R. Berraondo ib. 196, que añade su equivalente en caló castellano basté.
bastadura. "Faufilage" Dv. "Faufilure, basta, bastadura" T-L. v. 2 basta.
bastagile, pastagile (G-to ap. A). Fabricante de albardas. Sancho Bastaguilea (1360). Arzam 157.
bastagin (Lar, Añ, Hb ap. Lh, A). "Albardero" Lar y Añ. "Bastero" Lar.
bastagintza (Lar, Añ A). "Albardería, oficio, bastagintza, txalmagintza" Lar.
bastaki. "(Hb), espèce de bât" Lh.
bastakoi. "(Hb), qui porte le bât, bête de somme (?)" Lh.
bastanaga. "(S), carotte" Lh. v. pastenagre.
bastanga (AN-gip), baztanga (G-azp, AN-gip). Ref.: A (bastanga, baztanga); Arzdi Peces (bastanga); FauMar
31 (bastanga); AEF 1960, 45. "Bastanga [...]. (AN-gip), pez parecido al erizo de mar" A. "Pastenaga. Arrai, izur
zorrotz bat, zerra bezela, buztanean duana; sekulako oiñazeak ematen ditu" Ib. "Bastanga es Trigon vulgaris o
sea la raya vaca" Arzdi Peces. "Pastenaca, raya vaca, cucho, sarreta, bastenada, pombo (Dasyatis pastinaca)"
FauMar 31.
bastanga. v. baztanga.
bastante. 1. (Adj.). Suficiente. Fundamentu labur eta bastantea bage. OA 168. Fundamentu bastanterik ez
danean. Ib. 170.
2. (Adv.). "Bastante. bastante politta zan pelikulia" Elexp Berg. "Bastante pozik etorri da Hodei" Ib. "Adjetibo
eta adberbioen graduatzailea, normalidade osoz erabilia. Nahiko-k belarriko mina eman izan digu, baina ohituz
goaz entzunaren puruz" Elexp Berg. Esku-aldaba zuen / txerriyak izena, / bost arrua ta erdi, / bastante
gizena. Xe 257. Bide zakarra dago, / bastante aparte. Ib. 207. Bastante ondo Jaungoikoari graziak Urruz Zer
112 (en boca de un personaje dado a mezclar castellano y vasco). Zarra bastante aurrera eta / gaztia al zuana
atzera. EusJok 108. Kulpik etzuben baño / bastante larri zan. Arrantz 132. Frantzes koxkor au azaldu zaigu /
bastante gizon litxarra. Tx B 142. Amar t'erdiyak dira / bastante berandu. Ib. 122. Neskatxa orri jarri zitzaion /
bastante gorputz torpia. Tx B I 259. Bastante zarra nitzala. Tx B II 36.
3. "Bastante(s). Bastante neska dabill aintxintxika" Elexp Berg. "Bastante ardi zan atzo ferixan" Elexp Berg.
"Ondoko izena mugagabean eta aditza singularrean. Izenaren ondoren ez da bastante esan ohi, 'jente bastante',
dezente baizik: jente dezente" Ib. Asi zan egunetik / eta orain arte, / serbitzua egin du / errian bastante. Bil
43. Guretzako izan da / bastante suerte, / guri etzaigu aztuko / bizi geran arte. PE 113. Guri egin digue /
bastante noblezi. Ib. 114. Ekartzalliak ere bastante / tatxa badauka berekiñ. EusJok 94.
4. (Con vb.). Bastante, bastante cantidad. Orain bastante egin diyote / ametitzia erriyan, / sentimentuak
paratzen dizkat / eskarmentatu dediyan. Xe 189. Gorputzetik libratzen / asi naiz bastante. JanEd I 112.
- BASTANTE IZAN. Ser suficiente. Ez da bastante medio eki [?] eta arzen eztabenak. ZBulda 45. Aita
izaterako ez da asko edo bastante edozein moduz gauza bat egitea. OA 29. Au da bastante konfesio ona egiteko.
Ib. 144. Berak badaki eta / bastante da ori. Bil 135. Txerzai batentzat ere / bastante da ori. EusJok 80.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
210

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bastape. Hauxe da ikhazketako mandoaren traza: / Lephoa mehe du eta ilia latza, / Itxura gaitza; / Bastape
guzitikan zauriak balsa, / Hauxe da salsa! 'Sous tout le bât'. ChantP 86.
bastar. v. bazter.
bastarde. v. bastarta.
bastart (SP, Urt II 270, Ht VocGr, H), bastard, baxtarta (BN-baig, Ae). Ref.: Inza RIEV 1928, 151, EsZarr 176.
Bastardo. "Bâtard" SP, Ht VocGr y H. "Adulterinus, bastarta, puta semea, puta alaba" Urt II 270. Cf. Lar:
"Bastardo, hijo de padres no libres, vienen del Bascuence bastardu, síncope de bastarrik du, hijo habido a
escondidas y en los rincones". Cf.: Ertzo horiek, ez horien basartak ez die izenik üskaran. Eskual 21-2-1913 (ap.
DRA, que traduce "barbaridad"; tal vez se trate de errata por bastartak). v. sasiko, bort. Tr. Documentado en
la tradición septentrional. Eta gizonén beldurragatik Iainkoaren beldurra utzi ukhan dukeitenak, Aita
egiazkoaren desobedient eta bastard anzo, izanen dirate ezkerreko aldean eta iraitziren dirate maledikzionetara.
Lç Adv ** 7v. Bada baldin gaztigamendurik gabe bazarete [...] bastard zarete eta ez seme. Lç He 12, 8 (He, TB
bastart; Dv bazterreko, Ol, IBe sasiko, Ker sasi-seme). Erregek Amiansko gobernadore bere seme bastarta egin
duela. (c. 1597). FLV 1993, 458. Ingalaterrako erregeak ere, bere emazte prestua utzirik, bere alaba bastarta,
bertzeren emazteaganik egina, hartu zuen emazte. Ax 351 (V 233). Zeren nola ezpaita lejitimo, nola baita
bastart, bort, ezkontzaz kanpoan egina, ezin mintza diteke libreki iend'artean. Ib. 360 (V 238). Seme bastartak
berak eztu hobenik, baiña bere aitarenagatik, ekharri behar du burua behera. Ib. 360s (V 238). Bena zonbat
bastart mündian aita hanitz ükhenik güzien desohore gerthü direnetarik. Egiat 277. Aitoren semiaren bastartak
ahatz eztialarik sekülan nor zian aita. Ib. 276. Mundu guziak badaki zure haurren erdian / Asko bastart badirela
sartuak familian. Monho 68. Apairietan ere hobe haien phezak; / üdüri ni haurretan, nündiala bastart. Etch 174.
Kunplitü nütianin hogita hamekak, / emaztik egin zeitan jaunareki bastart. 'Ma femme me fit un bâtard avec son
amant'. Ib. 182. Bastarten iduriko, aitarik ez kaustu. Hb Esk 9. Haren haurren artean bastartik ez dela. Ib. 39.
Bastart bat sortu zioten; eta Beltranen hobeki enganatzeko sinets-arazi nahi izan zion haurra Usuarena zela. Lf
ELit 98.
(Fig., referido a cosas). Eskara bastartaren kontra (S. Juan de Luz, 1763). RIEV 1923, 153. Xirola bastart
eta trunpeta airosak. Hb Esk 223. Hura da eskuara bastarta, oro erdararat itzulia, gure hizkuntza ederraren
iduripen zerbait beizik ez duena. Arb Igand 22. Zoin-gehiagoka horrek badu halako bastart-aire bat. Herr 9-5-
1963, 3.
baxtarta (B). "Hermanastro" Izeta BHizt2.
bastarta (G-nav ap. A Apend), bastarde (A), baztarda (Lar H; T-L), pastarda (G-nav ap. Satr VocP).
"Entresuelo" Lar s.v. bastardo. "(V-ms), entresuelo" A. "Desván (G-nav)" A Apend. "Soupente" T-L. "Pastarda
(G-nav), desván" Satr VocP.
- BASTARTA-ILTZE. "Dent-de-loup, baztarda-itze" T-L.
bastartu. Degenerar. "(S), abâtardir" Lh.
bastategi. "Albardería" Lar.
1 bastatu (c. ap. A; SP, Lar, VocBN, Gèze, H). "Bâter" SP. "Albardar" Lar. "Mettre le bât sur l'animal, bâte,
bâté" VocBN. "Arbalda, basta, bâter" Gèze. "Mettre le bât" H. "Enalbardar, aparejar el macho" A. Cf. 1 basta.
Bastatutako bi astotan berreun ogi, eun maatsumel-mordo, eun piko-opil, ta zaragi bat ardo zekartzila. Ol 2
Sam 16, 1 (Ker atondutako). Eta nekeak neke, bastatu zuan bere astoa. Berron Kijote 171.
2 bastatu (BN, S; Lecl, Arch VocGr, Gèze, Hb ap. Lh, Dv, H, T-L), bastiatu (R-uzt), baztiatu (R-uzt). Ref.: A
(bastatu, bastiatu, baztiatu); Lrq /bas!tat/, /bas!tace/; Satr VocP (basta). Hilvanar. "Faufiler" Lecl, Arch VocGr,
Gèze, H y T-L. "Bastatzeko aria, hilo de hilvanar" Satr VocP. Cf. 2. basta. Hor sista-sista ari gabe oihal
bastatzen bezala. Larz GH 1955, 29.
3 bastatu. Bastarse, ser capaz. Urten eben [Sirenak] ain laster Silvero egoan lekurean, eze ez zan bastadu
inor bere biurketan [='de hacerle volver']. Lazarraga 1143r.
bastatxo. "Albardilla" Lar.
baster. v. bazter.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
211

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bastero. "Albardero, basteroa" Lcc. v. bastagin.
bastestalki. v. BASTA-ESTALKI (s.v. 1 basta).
bastezitu. "Bastecer, bastezidu" Lcc.
bastiatu. v. 2 bastatu.
bastida. "Bastida, máquina militar antigua" Lar.
bastidore. Bastidor (de teatro). Bastidore artean. Lab SuEm 208.
bastigatu. "Acorde, bien templado [...] bastigatua" Lar.
bastiki. "(Adj.), se dice de los malhablados. Dotoria baña bastiki aundi bat berbetan" Etxba Eib.
bastila. "Bastilla (R-uzt), hebra (de hilo)" A.
bastilaka. "Bastillaka [R-uzt], por hebras" A.
bastimendu. 1. Construcción. Cf. bastitu. Eta zen haren murraillako bastimendua iaspez: baina Zibitatea
bera zen urrhe purez, beira pura irudi. 'Structura muri eius'. Lç Apoc 21, 18 (TB murruaren ekidantza, Echn
muralla unen materiala; He bastitua jaspe harriz).
2. bastimentu (Lcc), bastimento (V-ger). Sustento, alimento. "Bastimiento, bastimentua" Lcc. "Provisión de
boca" Ort Voc. Zure abereak nondik baitue otea bastimentua. LasBer 574. Andoaingo Elizan / oliyo ugari /
arin iriki diye / karlistak beltzari; / dan guztiyak utzita / joan ziran itzuri / bastimentua eman / diyote ontzari.
CartAnd 408. Ia bastimentuaitxik zemat pagazun bia. Ort Oroig 119.
bastina. Dedo (en el habla de los gitanos vascos). "Beatza, bastiña" R. Berraondo EEs 1921, 196. Cf. 4 basta.
bastitu (L, BN, S; VocBN). Ref.: Lh; EAEL 60. "Bâtir, construire, bâti. Erditsua falta dut orano etxe egin behar
dutanaren bastitzeko behar ditutan gauzetarik" VocBN. v. eraiki. Bi tenpla hurak manera eta gisa hartan
ziren fondatiak eta bastitiak. Tt Onsa 11. Murrailla zen bastituta jaspe harriz. He Apoc 21, 18 (Lç eta zen haren
murraillako bastimendua iaspez). Ikhusirik Jaunak bastitü diala Sioneko hiria. UskLi 116. Zori gaitz zientzat,
eskribau eta farisien hipokritak, zoinek bastitzen baidituzie hil hobiak profetentzat, eta edertzen yustuen
ohoretan egin izan diren obrak. SalabBN Mt 23, 29 (Lç edifikatu, Dv altxatu, Ip, Leon eraiki). Aiziak handiturik
eman dienian etxe horren kontra, hau ez da erori, zeren bastitia baitzen harriaren gainian. Ib. 7, 25.
bastitzaile. Constructor. Bastitzailleek arbuiatu izan duten harria da kantoiñeko horma bethetzat egin
dena. He Lc 20, 17 (Lç edifikazalék).
bastiza (Hb ap. Lh). Edificio. Barkoxeko eliza / Da eder den bastiza! Etch 474. Ahoa zabalik, batean
hospitaleko bastizari so edo urruneko mendien zilar txingolari begira. Mde Pr 46.
1 basto (V, G, R; Deen II 174, Lar, Añ, Hb ap. Lh), bastu (Añ). Ref.: A; Elexp Berg. 1. Basto, ordinario.
"Bastua, liott, [hässlich, feo]" Deen II 174. "Basto, grosero" Lar y Añ. "Villorín, un paño basto, oial basto bat"
Lar. "Ordinario, de inferior calidad" A. "Piñu egurra oso bastua da mueblegintzarako" Elexp Berg. v. arrunt.
Tr. Documentado desde comienzos del s. XIX en Goyhetche y autores meridionales, sobre todo populares. En
DFrec hay un ej. Urrezkua, ez metal basto urre estalkiz legez egiña. Mg CO 62. Ez dabee erabilli biar erropa
laburregirik, ta koloria, bastuago izango bada bere soñekua, izan dedilla honestua. JJMg BasEsc 195. Mielka ta
putanua / eta kolaiua, / oiek ematen dute / ernegaziyua; / klase bastua eta / merke preziyua. Arrantz 25.
Etzenduen Bulda oraiñ zuk esan gaituzun gauza on eta pozgarriy-ori ez bada letraz eta gurutzez estalitako paper
basto zar bat. AJauregi EE 1885b, 268. Badakik toilla zer dan, itxasoko arraiñik bastuena? A BGuzur 146. Izeia
da andiago; baia dago txiki, lerren alte: materiala da bastoago. Mdg 130. Kantabriya da ibai eder bat / guziya
arraiz betia, / eta geiena jenero fiñak, / bastuak banakak tia. Tx B II 52. Gariak esan zion artuari: A, a, artua,
artua, i bai janari bastua! And AUzta 105. Guk [arrai] klaserik piñenak / aitatu arren maiz, / bastuaguetatik /
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
212

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
geiago jana naiz. Uzt Sas 311.
(Ref. a personas). "Bastokerixak esaten dittuana, gizon bastua" Elexp Berg. Zer yende iñorant, bastoak, /
Konpaiñes sinple, tontoak! Gy 199. Onetarikoxe emakuma bat bizi zan beren senar mandazain, buru-gogor,
basto bategaz. Ezale 1897, 143b. Zer uste zenduben bada, goiarriarrak bezelako bastuak dirala emengo
neskatxa gaztiak? Alz STFer 118. [Arrain basto] axe aiño be bastuago az i. A BGuzur 146. Geronan ezkondua
zeguela mula batekin; da esatia, emakume basto kriantzik gabeko batekin. Iraola 56. Zu're kaballerua al zera?
ondo bastua dirurizu bada! Ib. 22. Mutill, len baño're bastuago ago. Alz Bern 61.
2. Flojo. "Gizon bastoa (Hb), homme mou au travail" Lh. Piña zeukala ark uste arren / ateria du bastua, /
Arimaloko bire-gutzian / erori zaio astua. PE 42. Bei pariaren kontra / bost ziran astuak, / kargetan ez
pizkorrak, / jeniyoz bastuak. Ud 120.
- BASTOXEAGO. Algo más ordinario. Egunoro bear ziran eunda berrogeita amar anega ogi-irin
obenekotik, eta irureun anega bastoxeagotik. Lard 210.
2 basto (V-arr-gip, AN-gip-5vill). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 192. Basto (en los naipes). "Bastuak
(naipes), bastos. Bastuak urten dau" Etxba Eib. "Bateko basto (V-arr) [...] xota basto (AN-5vill) [...] erregeko
basto (AN-gip)" Gte Erd 192. v. bastoi (2). Bai kartetako "bateko bastua", "bateko kopia", ta orren antzera,
ezta? Kk Ab II 155. Bastook irteten bado, lapurre etxean dezu; ezpatak irteten bado, kanpokoa da. Lek EunD
37. Kartak bere ordenamentu naturalean geratzen ziren, bateko urrearekin hasirik eta errege bastoarekin buka.
Arti Ipuin 67.
basto. v. 1 basta.
bastoi (V-gip; Lcc, Lar, Añ, H), bastoin (SP, H), bastoe (V-gip; Lar), baston (AN-egües-ilzarb-olza). Ref.: Bon-
Ond 148; Iz ArOñ; Elexp Berg. 1. Bastón. "Bâton" SP y H. v. makila. Erregen Majestaden biotz osoagaz /
Maese de Kanpo zara bastoe onegaz. EgiaK 88s. Eta zenbat ere gaistoagoak Jangoikoak orrela zeatzen dituen
animak, anbat gogor-agoa aren horduko zigor-garrote-bastoia. Mb IArg I 232. Eskuetan auts puska bat
arrezazu: bearbada len ori Koroa bat zan: non da aren edertasuna? Bearbada bastoi bat zan: non da aren
balentia? Cb Eg II 142 (Dv LEd 253 makhila). Ipintzen dioe Erregeren zetro edo bastoitzat kañabera bat, eta
asitzen zaizka isekaz Erregeri bezala agurrak egiten. AA I 520. Alde batetik dagoz ebilla, ereztun eta arrakada
diamantezkuak, bestetik espadin, bastoe eta botoe arri balijosoz betiak. Astar II 135s. Artzaiñ gisa da beztitzen, /
Kapusaill batez estaltzen: / Bastoi bat ere egiten du / Xirola ere ahantzten eztu. Gy 114. Pluma eta tintero, /
bastoi ta makilla, / pobriak altxatzeko, / a ze kuadrilla! Ud 26. Aiñ gitxi Jeneralen borladun bastoia. AB AmaE
260. Beti erabilen bastoia dantzan / bira biraka nai artez. Azc PB 241. Zelaore sartu al aiz, eta orain bastoia
artu ta pasiatzera? Alz STFer 141. Gure bian zeuden iru edo lau kaballero, ez bat eta ez bi, non jarri diran neri
begira, bastoien kirtena erakutsiyaz. Iraola 49. Donostiara etorria naiz / erren aundia egiñez, / bi bastoirekin txit
larri nabil / pausorik eman eziñez. Tx B 215. Emen geienak bazenekiten / ni nola neguen eri, / orregatikan
bastoi eder au / eman dirazute neri. Tx B III 140.
En gral., palo, palanca. Lema bastoiña ere fite zuan moldatu / eta balienki bere tokian sartu. BertsZB 104.
2. (G-azp; Lar, H, A DBols), bastoin (H), bastoe (Lar, H), bastune (H ). Basto (carta perteneciente a
ese palo de la baraja). "Basto en los naipes" Lar. "Couleur de jeu des cartes espagnoles, correspondant dans les
cartes françaises au trèfle" H. "Biko bastoia (G-azp) [...] errege bastoia (G-azp)" Gte Erd 192. Amarra zak
orduan xoteko bastoiakin. Iraola 102.
- BASTOI-KOLPE. Bastonazo. Ez biltzeko bertze deusik bastoi kolperik baizik. Gy 60.
- BASTOI-UKALDI. Bastonazo. Zure antzetik kanpo egiten tutzunak, / Oker daude nola, ezkerraz egiñak; /
Ez badakharte ere bastoi ukhadia / Badakharte yenden burla eta hirria. Gy 121.
- BASTOI-UKALDIKA. A bastonazos. Eta bastoi ukhaldika / darama abrean laurenka. Gy 23.
bastoidun. Portador de bastón. Kasatzeko atheritik / yende bastoi dun harroak / Eta eskaille zarpill-dunak.
"Donner la chasse aux portants bâtons". Gy 33.
bastoigile, bastoingile (SP). "Bastoingillea, faiseur de bâtons" SP.
bastoikada. "Bastonada" Lar.
bastokeria (V-gip; -i A). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Grosería" A. "Ordinariez, grosería, obscenidad.
Bastokerixa batzuk esan barik etzare zu trankill" Elexp Berg.
"Salvajismo. Iri-probian aldian bastokerixa aundixagua da korridia esaten jakon jolasa" Etxba Eib.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
213

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bastoki. "Groseramente, de una manera ordinaria. Bastoki eiñda dago orma ori" Etxba Eib.
bastoko. "(Adj.). Aumentativo de bastiki. Se dice de la persona ordinaria, soez. Ixildu zaitez, bastoko, olako
gauzarik esan barik!" Etxba Eib.
bastokote. "Basto samarra. Txapardua (gaztaina mota bat) Bizkeixa ta baiño bastotxuaua zala uste juat, enajak
gogor itteko baiña. Bastokotia, ipurdi aundixakin da" Elexp Berg.
baston. v. bastoi.
bastorratz. v. BASTA-ORRATZ (s.v. 1 basta).
bastotu (V-gip). "Vulgarizarse, volverse ordinario. Len zan garbixakin, bastotu eiñ jaku txakurra" Etxba Eib.
"Volverse [...] grosero. Ziero bastotuta etorri da soldauxkatik" Elexp Berg.
"Volverse ordinario, de mala calidad. Zelai ori bastotu ein dda aspaldixan, eztou abonatzen eta" Elexp Berg.
"Gaztaiña zarrei tta be eitte jakuek kipulia, eta piñuai be bai. Flojiau, materiala ondatu, bastotu, eskaxtu, ziero"
Ib.
bastu. v. 1 basto.
bastuztai. v. BASTA-UZTAI (s.v. 1 basta).
basu. v. 2 baso.
basudare. v. basaudare.
basuil (Casve; -üll S-saug ap. Lh). 1. "Bruyant, tapageur" Lh. "Bruyant" Casve.
"Vent violent" Lh.
2. (-üll S-saug ap. Lh). "Extravagant" Lh.
basur (BN, S ap. A; Urt II 226, Dv), basa-ur, basura (-e AN-ulz ap. Iz Ulz). "[Aqua] palustris, ur lizuna vel
likhitsa, basura" Urt II 226. "Eau pluviale qui déborde sur les chemins ou dans les champs" Dv. "Agua torrencial
que baja de los montes" A. "Basúre, el agua de la lluvia torrencial. Basure gúziek" Iz Ulz. Menditik,
oihanetarik eta othardietarik heldu diren urak, ur aberatsak dira. Basurek gizentzen dute phentzea. Dv Lab 106.
Ikhusten baduzu belharra iragaiten hari dela, edo basurek jotzeko heinean dela [...]: ebaki zazu laster belharra
eta khen zazu uraren menetik. Ib. 124. Errekako lurra altxatzen da kanpo aldera basa-urari traba egitekotzat,
eta ahal bezain guti sar dadien errekan. Ib. 150s. Eginxea zutela basurek aldia: / Urtso batek mokoan aldaxka
guria; / Noeri dirdiratu zitzaion begia, / Horra, horra nun zuen Ararat mendia. Ox 19. Bainan zer erreka
ikaragarria gure ezkerretarik, bere basura zolan! JE Ber 13. Zola-zolan basur zonbait, orai agortuxea ditakena.
Ib. 50. Badu iturrixka hunek gero ere zonbait basur botarik, ur garbi ixurtzen hasi artean. Xa Odol 37.
"(V, G-goi-to, L, R), cieno, fango de bosques" A.
2. (G), basura (G-to; -e G-to), bazur (G-goi-to-bet). Ref.: A (basur, bazur); Iz To (basura). "Rocío" A. "Bazur
(G-goi-to-bet; O), rocío" Ib. (pero no se encuentra en Oihenart). "Basura, el rocío. Basura gutxi (Tolosan ta
Ibarren); basure, idem; basure gutxi (Orejan)" Iz To.
basura (Lar, H; -ur Hb ap. Lh). "Basura, es voz puramente Bascongada, de basiera, basiura, porquería; y
también de basi, puerca, y ura, agua [...]. Basura, likiskeria" Lar.
basuratu. Regar. v. ihinztatu. Ark atera zindun Paradisuko iturritik, eta lau ibaietan lur osoa basuratzeko
agindu zizun. "Rigare". Or MB 413.
basurdai. Carne de jabalí. "Caro aprugna, aprina, basurdaia, basaurdakia, [...] basurde haragia" Urt II 219.
basurde (gral.; Lcc, Mic, SP, Urt II 160, Ht VocGr, Lecl, Arch VocGr, Dv, H, A DBols, Zam Voc), basurda (Vgip,
G-nav), basaurde (V, G; Urt II 324, Ht VocGr 421, Lar, Añ, H), basaurda. Ref.: Bon-Ond 142; VocPir 401;
A (basurde, basaurde); Lrq; EAEL 90 y 91; Iz ArOñ (basaurde), Als (basurda), Ulz; Etxba Eib (basurdia);
CEEN 1970, 326; Elexp Berg (basurda). Jabalí. "Jabalí puerco" y "puerco jabalí" Lcc. "Jabalí " Mic.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
214

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
"Porc sanglier" SP. "Aper" Urt II 160. v. basatxerri. Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur. La forma
basaurde es más usada por los meridionales, y domina hasta mediados del s. XIX; a partir de dicha época su uso
disminuye. Nola basurdeek hortzak hortzez igurtzen baitituzte eta garbitzen. SP Phil 180 (He 182 bas-urdek).
Ale galduak dijoaz ganadu belzen ortzetara ta anima gaistoak infernuko basurde gogorretara. Mb IArg I 205.
Artu bear dira ta ill azeri txikitxo animako maasti ederra gutxika galtzen duteenak, ez da asko basaurde zatarrak
iltzea. Mg CC 234. Eizari edo kazadore batek jarraituten deutsa basaurdiari. Mg CO 45. Basaurde, eper, edo
ollagorren eizara. Mg PAb 105. Basaurdia, basoko urde edo txarrija, ta izurdia, itxasokua. Ib. 175. Bere
mastian kalteok egiten baditu infernuko basaurde onek. Añ MisE 105. Adiñ andiak dakar / indarren galtzea, /
basurde ori berriz / da guztiz gaztea. It Fab 155. Basaurdeak ugari dira txit Gipuzkoako baso ta mendietan. Izt
C 194. Lehoiñaren ihizia / Ezta ez hegastin ttikia; / Baiñan edo basurdea / edo orkatz har edo emea. Gy 108.
Beren tronpetak basoan jo, zakurrak bota, eta zenbait basurde edo basauntz eraiki zituzten. Arr GB 101. Kara
iguala du aurrian ta atzian, / basurdia dirudi zutik jartzian. Xe 297. Nik diot diborza lege bat balin bada, ez dela
ona giristinoentzat, bainan izaitekotz dela basa urde eta urdesentzat. Elsb Fram 159. Onek basaurdak legez /
erri guztietan / arto-gariak daukaz / inon soloetan. Azc PB 112. Koba-zuluetatik urteniko basaurdeak. Itz Azald
6. Basurdeentzat etzan lekua makala. Ag AL 23.
(s. XX) Bazkari hartan baginuen basa-urdekia, ez bezperan edo bezperagoan hila izatu zen basa-urde batetik.
Prop 1903, 152. Hotarik [otsoetarik] ikusten diuk zenbeit bakar, hor ziek basurdiak bezala, edo gehixago. JE Bur
121s. Bai, goialdeko basurdeak baño geiagotan agertzen dira baserrietara urietako zakur amorratuak. Ag G 65.
Hartz, azeri, basurde, otso, basa behor, / Gorde dira guziak, haundi eta kozkor. Ox 130. Garai artako aien
abarkak / ziran basurde-larruak. Tx B II 113. Arbolaren azpian / basurde bat gaitza. Etcham 146. Basaurdearekin
/ eginik gudua. Ib. 148. Sasitik aizatzen den basurdea alaxe dabil muñoz muño Olimpo beltzean. Or
Mi 53. Basurdearen antzera zittuzan agiñak. Otx 11. Eiztariak basurde-zantzua du joa, / erritik etor daiten
laguntza aundigoa. Or Eus 131. Baña Gatzaga aldian eta Aizkorriko basuetan otsuak, basurdak eta bestelango
priztiok urritu ziranian, nora-ezian gelditu ziran. SM Zirik 86. Gorbean euken txarria artuta, / basurdia ei zan
beraren aita. BEnb NereA 46. Basurde anker eta okerrenak ere iges egin bear izaten din eiztari on baten
ondotik. Eston Iz 50. Igo ñuan aritz baten gaiñera eta ikusi nittuan bi basurde nere aldera etozela. And AUzta
93. Eta zaurittutako basurda asarre bat bezela, aindu zan Saloi nausira bene-benetako kulpadunaren billa.
Etxba Ibilt 489. Basurde bat hiltzea ote da hoin gaitza? Xa Odol 256. Basa-urdiak gozatze'ituzte / ederki beren
ezpaiñak. Uzt Sas 287. Badiagü basurde eta hartz, / basahüntz eta orkhatz franko. Casve SGrazi 58. Txakur
laster eta basurde sendoaren arteko borrokari begira. MEIG I 177.
v. tbn. Zab Gabon 85. Noe 115. Arzdi LEItz 85. Zub 82. JMB ELG 49. Arti MaldanB 196. BasoM 82.
Basaurde: VMg 17. Zav Fab RIEV 1909, 29. NEtx LBB 92.
basaurde (A). (Aplicado a personas). "(V, Añ), montaraz" A (pero no lo encontramos en el dic. de Añibarro).
Cf. Etxba Eib: "Gure mendixetan gastau ziran basurdak, baña ez kalian". Zozolistuak euren basurdekin
naste, / noz eingo ete yuek beste onenbeste? Enb 147. Are, fuera hemendik, basurdeak ez bertzeak! Lf Murtuts 8.
- BASURDE-AZPI. "(S), cuissot de sanglier" Lh.
- BASURDE EME. "Jabalina, basaurde emea" Lar.
- BASURDEKAN. "(S-saug), à la chasse du sanglier" Lh. v. infra BASURDETAN.
- BASURDE-LEKU. Lugar lleno de jabalíes. Ezker aldean, goitian, leenago basurdeleku izaniko Otaio
mendia, Izpazter elizateazko mugarri izugarria. Erkiag Arran 11.
- BASURDE-SALDO. "(S-saug), troupe de sangliers" Lh.
- BASURDETAN. A la caza del jabalí. Eta, zu basurdetan / zabiltzan artean, / bakarrik banaukazu / sareen
aldean. It Fab 194. Euskalerriko basauritarrak oraindik otsotan eta basurdetan, aztu gabe, darabilkite. JMB
ELG 41s. Joan giñan lenengo beste mendi batera, nere semea-ta basa-urdetan an izaten zirala-ta. Uzt Sas 347.
Oiek basurdetan eta basauntzetan ibiltzen ziran. BasoM 82.
basurdekan. "(S-saug), à la chasse du sanglier" Lh. v. BASURDETAN.
basurdeki, basurdaki (S-saug ap. Lh), basaurdeki, basaurdaki (Urt II 219). Carne de jabalí. "Caro aprugna,
aprina, basurdaia, basaurdakia, [...] basurde haragia" Urt II 219. Noizean behin helarazten diote elefantki
edo basurdeki zathi batzuetarik. Prop 1896, 108. Bazkari hartan baginuen basa-urdekia, ez bezperan edo
bezperagoan hila izatu zen basa-urde batetik. Prop 1903, 152.
basurdekume (-khüme S-saug), basaurdekuma (V-gip), basurdehime (S). Ref.: Lh; Iz ArOñ. Jabato.
"Basaurdekumaak, los jabatos" Iz ArOñ. Naiz-ta basorde-kumia izan. BEnb NereA 46 (seguramente errata por
basurde-kumia; cf. unas líneas más arriba basurdia). Haatik memento batez ihiztari batek desarranjatu ditu
basa-zerrama bat eta zonbait basurde-kume. Herr 8-12-1960, 2.
basurdesa, basaurdesa. Hembra de jabalí. Nik diot diborza lege bat balin bada, ez dela ona giristinoentzat,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
215

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bainan izaitekotz dela basa urde eta urdesentzat. Elsb Fram 159.
basurdetegi. "(S-saug), bauge de sanglier" Lh.
basurdetzar (A Morf 275), basaurdetzar. Aum. de basurde. Nola muñak iduki / Basaurdetzarrak? belarri
bi, / Galdu ezkero, badia sorora, / Ekarri gabe leena gogora. Mg in VMg 101. Azeri au ta amabitxo bat erbi
izan da eguneko arloa. Basurdetzar arrek zauritu ondoren iges egin ezpalit! Etxde AlosT 15.
basuri. v. basahiri.
basusa. "(G-bet), espumarajo" A. v. 1 barauts.
basuso (V, G, B, AN-mer; Urt V 384), basa-uso (AN-egüés; Arzdi Aves), baso-uso (V-gip), basurtzo (Darric
ap. DRA). Ref.: Bon-Ond 143; A; Iz ArOñ (baso-uso). Paloma torcaz. "Columba, usóa, uso koluma, fagúsoa,
basusoa" Urt V 384. "Erdikuari (ez andija ez txikijari) [esaten dautsogu] pagausua, ta txikijari, basusua" Alt
Euzk 1930, 470. "Lexaka" eskutik zintzilika iru basauso zitubela, eizetik zetorren goiz batian. EgutTo 14-12-
1921 (ap. DRA). Basa-usoaren egaldiak bezala, aren otoitzak odeia urratzen du. Or Mi 130s. Nik emendik iru
leguan dabilen basusoa begi-barruan artu badagit, zist!, yaurti gezi txiki zorrotz bat eta laster lur yo eragingo
ddautsat (V-m). A EY II 323s. Basa-usoek nun kabiak egiten dituten ikusi baitut. Ibiñ Virgil 39.
basustulenka. "(G-azp), payo, grosero, selvático" A.
bat (gral.; Mic, SP, Ht VocGr 438, Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: Bon-Ond 153; A; Lrq; ContR 515;
Etxba Eib; EAEL 155; Elexp Berg.
Tr. General en todas las épocas y dialectos, y usado indistintamente como numeral y artículo indeterminado,
no existiendo ninguna marca formal para distinguir estas funciones (v. Wilbur apuntes policopiados c. 1970).
Diversos gramáticos contemporáneos (v. por ej. EGLU 177ss, Gte Erd 44s) han expresado repetidamente la idea
de que modernamente se da una tendencia a emplear bat allí donde anteriormente se utilizaba el determinante -a.
De todas formas, encontramos ejs. que contradicen esto ya desde los primeros textos; así p. ej. ni baitan dukezu
adiskide bat; / balia dikezit senhar gaixto bat (E 211), ardi bat bezala heriotzera eraman izan da (Lç Act 8, 32;
IBk arkumea bezala), zure baithan esperanza handi bat dadukat (Harb 92), hanbat ezen baitzirudien bere
hitzetan saindu bat zela, eta saindu bat bezala mintzo zela (Ax 206 (V 139)), --Zer da irea? --Borondate
ordenabako bat benganzea egiteko (Cap74; cf. unas líneas más arriba deseo errazoabakoa).
Bat art. indet. puede recibir los sufijos casuales tanto determinados singulares como indeterminados, pero ambas
series no son libres, sino determinadas por el contexto: la aparición de formas determinadas (bata, batak,
batari...), tanto en función adjetiva como pronominal, viene inducida por la presencia en el contexto de una
forma determinada de beste (bestea, besteak, besteari...); en caso contrario bat aparecerá en formas
indeterminadas (bat, batek, bati...). Esta regla se cumple sin excepción en textos antiguos de todos los dialectos.
En la tradición septentrional, los primeros ejs. en los que dicha regla no se cumple --es decir, en los que incluso
en presencia de beste det. se utilizan formas indet. de bat--, aparecen a mediados del s. XVII en Pouvreau en el
caso de bat en función de adjetivo, y a principios del s. XIX para bat pronominal. Las formas det. de bat
adjetival prácticamente desaparecen en la tradición septentrional ya en el s. XVIII, mientras que las de bat
pronominal se mantienen, con excepciones cada vez más numerosas, casi hasta nuestros días. En la tradición
meridional --incluida la roncalesa, pero no, al parecer, en la baztanesa, al menos en Echenique-- la regla se sigue
cumpliendo hasta nuestros días por lo que respecta a bat pronominal, aunque no sin excepciones. Sin embargo
para bat en función de adjetivo, las primeras excepciones son de principios del s. XIX, incrementándose
progresivamente su número, de forma que apenas pueden verse ejs. de bat adjetival det. en la segunda mitad del
presente siglo salvo en algunos textos vizcaínos. Sobre esta correlación con beste det., cf. batzu.
Las apariciones de bat determinado sin presencia de beste det. son muy escasas. Hemos encontrado tres en
Leiçarraga, con el rasgo común de tratarse de contextos en los que aparece bi --contextos en los que todos los
demás autores, salvo el ej. que citamos de ChantP, emplean formas indet.--, otros tres en Lazarraga, uno en
Axular, en el que parece variante estilística de lehendabizikoa, al igual que en otro de de J. B. Aguirre, y algunos
más en J. A. Moguel y otros autores vizcaínos, en especial Kirikiño, en los que parece estar por -tako bat.
En los casos locativo-temporales, el comportamiento de bat adjetivo en contextos no regidos por beste det.
difiere notablemente de lo señalado hasta el momento. Para el caso inesivo, en la tradición vizcaína la forma
general en textos antiguos y clásicos es la "arcaica" baten, aunque no faltan ejs. de batean, en especial en textos
antiguos (Lazarraga emplea ambas). A partir de finales del s. XIX alternan ambas variantes, aunque baten es
abrumadoramente mayoritaria en Azkue y escritores aranistas. En los textos de postguerra baten predomina en
textos marcadamente dialectales y en F. Bilbao, mientras que batean es claramente mayoritario en las obras
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 216
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
vizcaínas de autores como Erkiaga, Gandiaga o Alzola. En los textos guipuzcoanos --salvo excepciones de
autores de los valles del Deva y del Urola, que alternan batean con baten--, al igual que en los alto-navarros,
baztaneses, salacencos y roncaleses, únicamente se encuentra batean desde los primeros textos hasta hoy.
Respecto a los casos alativo y ablativo, toda la tradición meridional emplea las formas determinadas, es decir
batera --bateala en textos salacencos y batra en roncaleses-- y bateti(k). En la tradición septentrional, Dechepare
y Leiçarraga emplean exclusivamente batetan, pero ya en el siglo XVIII, mientras que en Silvain Pouvreau
batetan es la forma mayoritaria, en Etcheberri de Ziburu, Gasteluçar y Argaignarats se encuentra casi
exclusivamente batean. Axular emplea ambas por igual. En el siglo XVIII apenas se documenta la variante
batetan, que prácticamente desaparece en el s. XIX (465 ejs. de batean y 3 de batetan). En textos suletinos, sin
embargo, batetan se ha mantenido hasta nuestros días como forma casi única. Hay que señalar que en los casos
alativo y ablativo las formas indet. se mantienen durante más tiempo, y que incluso, tras un período de regresión,
experimentan un auge relativo a finales del siglo pasado y comienzos del presente. De todas formas, se puede
afirmar que hacia 1970 las únicas formas empleadas en la literatura tanto septentrional como meridional son, casi
sin excepción, batean, batera(t) y batetik.
Tras sintagma nominal con -(r)ekin o -gaz, como señala A. Irigoien (Eusk 1978, 752 ss.), sólo se documenta,
salvo en Lazarraga y Belapeyre, batean (v. infra BATEAN).
En la serie indeterminada, las formas más generales son batek, bati, baten, batekin, batentzat, batez. Los ejs. de
bateri, relativamente escasos, son sobre todo vizcaínos y la mayoría de ellos del presente siglo --aunque aparece
ya en Lazarraga (1171v), alternando con bati (1190r, (B) 1154rb)--. Los de batetaz son prácticamente
inexistentes. En la serie determinada se documentan casi exclusivamente bata, batak, batari, bataren, batarekin,
batarentzat, bataz. Hay, con todo, un batori en Dechepare, otro en fray Bartolomé (Ic III 372, en correlación con
besteori) y dos en Agirre (Kr 100 y 170); un batau en JJMg (BasEsc 214, con bestiori), otro en Azkue (BGuzur
119, con bestiori) y otro en Arrese Beitia (AmaE 236, con bestea); batorrek en un texto salacenco del s. XVIII,
en Mg (PAb 209, con bestiok), en Agirre (Kr 145), en Echeita (Jos 61) y en un villancico aezcoano (CEEN 1970,
327); y finalmente un batorri en Arrese Beitia (AmaE 244). Además, cf. infra seguido de demostrativo.
Evidentemente, bat sustantivo --es decir nombre del numeral-- aparece en formas determinadas (cf. MarIl 6:
martxoaren hogoi eta batean). Igualmente indicando la hora (v. EGLU 193; cf. Ax 160 (V 107): Oren batean
garenean, bigarrenean bagina desiratzen dugu. 'Cuando es la una.'). De todas formas se encuentra un ej. en el
que bata no lleva delante el preceptivo ordu: Arratsaldeko bata zan / eta berandua, / andreak ur billa joan / oi
ziran ordua. It Fab 235. Por otra parte no se constata en ningún autor la distinción ordu batean "a la una" / ordu
batetan "en una hora"; para la segunda se emplea igualmente ordu (o oren) batean o ordu batez, aparte, claro
está, de la construcción con bete: cf. Azkue s. v. bete "[bete] sustituye a bat 'uno' con las palabras aste, atz, ill,
oiñ, ordu, urte". v. ordu (2), oren (2).
Aunque la forma plural de bat es en gral. batzu (q. v.), se encuentran ejs. de batak "unos, algunos" desde
Leiçarraga (v. infra BATAK).
I (Numeral y art. indet.). 1. Uno, un. "Bat, ein" (voc. de von Harff, finales del s. XV). TAV 2.2.18. "Bat, uno"
(Tabla de numerales del s. XVI). FLV 2008, 296. "Uno solo, bat" Mic. Tr. De uso gral. Sei florin eta terzio
bat. (Pamplona, 1415). ConTAV 4.2.1. Amore bat nahi nuke liadutanik egia. E 89. Eta ilkhirik Iesusek ikhus
zezan jendetze handi bat. Lç Mt 24, 14 (He, TB, Dv, Ur, Echn, SalabBN (h)a(u)ndi bat; Samper, Ol, Ker, IBk,
IBe (h)a(u)ndia). Eskatu zidin arpa bat. Lazarraga 1142v. Italiako ziudade batera. Ib. 1145r. Egun batean. Ib.
1171v. Silla baten jarririk. Ib. 1154v. Eguerdirean aurrera, edo gitxi bat leenago. Cap 58. Trinitate dibinoa, /
esenzian bat zarena. Gç 25. Utz bitez [ezkonduak] geldirik, dio On da oraiño, hirurgarren aldi batez,
mobimendu hek kolpekara ekhar-araztea. He Gudu 82. Jesus maitagarriak, bietatik baten eriotzak berez ditzan
arte guzian. Mb IArg I 176. Bati baño geijagori enzun deutsat. Mg PAb 81. O seinduen egoitza loriosa, Jainko
guziz botheretsu baten lan nausia! Dh 171. Oetako batek esan zidan neroni erri batean. AA I 431. Ziberuan
bada mithil eijerrik, / Ene semia düzü bat heietarik. Etch 396. Erho bat zare, zoazkit aitzinetik. Laph 81. Mendi
baten gañean egiten dan erri bat ez diteke estali. (Mt 5, 14). Ur BOEg 1714 (He, TB, SalabBN hiri bat, Echn,
Hual, Samper ziudade bat; Ur, IBk (h)erria, Dv, Ip, Ol, Leon (h)iria, Ker uria; IBe hiririk). Eta alperkeriz ez du
arrautz bat besterik egiten? Sor Bar 17. Ordu bat igaro eben / alkarregaz berbaz. Azc PB 141. Urthe bakhar bat
laboraria / geldi baledi lanetik. Ox 139. Ondar izpi bat bakarra eramango balu. ArgiDL 32. Nik eztaukot diru
bat baño. Altuna 107. Baso bat ardo egosi edaten dudala zirudidan. Or Mi 19. Pintau ebazan laukoak eztira
gitxi, eta bat baiño geiago oso ezagunak. Bilbao IpuiB 138. Ixtaño baten buruan papo gorria itzultzen da.
JEtchep 26. Daigun jira bat, jira bi... bat, bi, hiru. Lasa Poem 83.
(Formas de bat pronominal en contexto dominado por beste det.). "Bata mingarri, bertzea sorgarri (O Pr),
l'un sert à nous faire le mal et l'autre à nous y endurcir" SP. "En lugar de uno viene el otro, bataren lekuan,
bestea dator" Lar. "Batak dio bai, eta besteak ez, l'un dit oui et l'autre non" H. "Batak egixa esan zeban da
bestiak gizurra" Elexp Berg. "Bat egin edo bestea egin gauza bera da (AN-gip), bata la bestea egin berdin da
(BN-arb) [...] bat nai bestea egin bardin dautso (V-arr), bata egin edo bestea egin berdin da (G-azp), bata in nai
bestea in bardin da (V-arr)" Gte Erd 155. Ni gathibu nadukana kaptiba da berzeren / ene ditxak hala egin du
ni gathibu bigaren / Gogo honez izanen niz bizi baniz bataren / Bana bortxaz baiezila ez iagoitik berziaren. E
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
217

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
133. Alhor hartan hel badakit ereitera hazia / Eta ene bada ere lastoa eta bihia / Ez batori ahal duket
ezetare berzia. Ib. 135s. Bi punktu hautarik bataren eta berzearen konplimendua Iesus Krist gure Iaunean da. Lç
Ins A 8v. Gure gorputzak eta arimák Spiritu sainduaren tenple diradenaz geroz, bata eta berzea xahu eta pur
begira ditzagun. Ib. D 7r. Gogo batez bata berzeagana afekzionatuak zaretelarik. Lç Rom 12, 16. Nehork bi
nabusi ezin zerbitza ditzake: ezen edo batari gaitz eritziren drauka, eta berzeari on: edo batarekin edukiren du
eta berzea menospreziaturen. Lç Mt 6, 24 (He bata... bertzea..., bata... bertzea..., TB bat... bertzea..., bati...
bertzea..., HeH bata... bertzea..., batai... bertzea..., SalabBN bat... bertzia..., bati... bertzia..., Ip bata... bestia...,
batari... bestia..., Echn bat... bertzea..., bati... bertzea..., Ur bat... bestea..., bata..., bestea..., Dv bat... bertzea...,
bat..., bertzea... Hual batari... berziari..., leinari... bigarnari..., Samper batari... berzeari..., lenbizikoari...
bigarnari, Ol bata... bestea..., batari... besteari..., Leon batto... bestea..., battori... bertzeari..., Arriand bata...
bestia..., batarentzako... bestia..., Ker batari... bestia..., batari... bestia, IBk bata... bestea..., bati... bestea..., IBe
bata... bestea, batari... bestea...). Eroan ditu ango jauna eta andrea, / Bata leen, gero bestea. (Endechas de Milia
de Lastur). TAV 3.1.5. Emen dago gerturik / Erioa eta bizia: / Elizak erraten digu / Bata nola bertzea
(Pamplona, 1609). Ib. 3.1.20. Atra ziradela iai egun bates bi lagun ziudade batetik kanpora [...] ohetatik batak
idukizuen kuidado Meza enzuteas, eta berzeak ez. Ber Trat 112r. Bi Linbo dire aiphatu: bata Patriarkena, /
Remedio hartu gabe berzea haur hillena. EZ Man I 128. Persona iru oneetarik zaarrago da bata besteak bano?
VJ 5. Eta haur hain ongi aditzen da zor iakinaz eta aithortuaz, nola gauza ebatsiaz eta ixilik eramanaz. Hain
ongi pagatu behar da bata nola bertzea. Ax 243 (V 163). Eta batean bezala bertzean ere, elkhar eduki dezaten
Ib. 592 (V 380). Bada diferentzia, batak baiño bertzeak bekhatu gehiago du. Ib. 581 (V 373; cf. infra BATA
BAINO BESTEA ... -AGO). Batak besteari biortuten ezteutsan matrimonioko zorra. Cap 113. Ene ditxa gaitz'
egieki, / Ardura dut borogatzen / Zure hontarzunareki / Nitan gainen gudukatzen: / Batak etzitukedala, / Baietz
berzeak diostala. O Po 21s. Bi obedienzia suerte dira, bata da obligazinozkoa, bertzea borondatezkoa. SP Phil
247. Nik irakhasten dut hitz azanzik gabe batari eta bertzeari zer iduri zaion behatu gabe. SP Imit III 43, 3 (Ch
opinione diferenten nahasmendurik gabe, Mst ustekerien nahaspillarik gabe, Ol iritzi-naspillik gabe, Pi eritxinaste
barik, Leon ezbai-ik gabe). Bide zabala kita zazu, / Hertsia baita segura. / Ifernura darama batak, / Eta
bertzeak zerura. Gç 168. Batak emaiten zian lotseria, eta bestiak ematzen gütü Jinkoa ere maita eraziten. Bp II
74.
(s. XVIII) Baldin norbaitek lituelarik bi ezpata, bata baino bertzea hobea [...], mendreago hura erabiltzen
balu egun guztiaz. ES 102. Bata hiltzen da iatean, bertzea iokoan; bata konsumitzen du suak, bertzea akhabatzen
du burdiñak. Ch I 23, 7. Zerren badakite guziak, Santuak egin zituela liburu bi, bata bere pekatuak aitortzeko,
bestea bere utsegiñak eta oker-esanak zuzentzeko Lar SAgust 7. Nik ogen düna eta ogen gabia jüjatüren dütüt,
bena aitzinetik nahi ükhen dütüt borogatü bata eta bestia. Mst III 46, 3. Ta lenbiziko pil-nasi andiarekin egiten
ditu irur: gari garbizkoa bata, lasto-agotzezkoa bestea ta irugarrena zakarrezkoa. Mb IArg I 203. Fin oien
artean orrenbeste dijoa: ta bata edo bestea izan bear da. Cb Eg II 22. Alan Semeak Izaite edo Naturaleza bi
ditu: Jainkoena bata ta bestea Gizonena. Cb CatV 70s. Bata eskuineko aldean eta bertzea ezkerrekoan. Lg II
212. Ezagutzen baduzu arrozoin horietarik edo batak eta bertzeak Jesus zu ganik hastandu dutela. Mih 121.
Emazte manzaba eta desonesta kori kondenatu bearduzie batorrek eta berzeorrek (Sal, 1780). ETZ 165. Bi
seindimendutan, bata ispiritian, bestia borondatian. AR 74. Biak dira onak; baña bata bestea baño obeagoa. Ub
208.
(s. XIX) Garat eta Ithurbide bozak errepikatuz / Eskaldun leial guziek kopletan izendatuz / Merezi duten
bezala beti lauda zatzue / Bati eta bertzeari eskerrak emotzue. Monho 56. Geitu dituzu bekatu andi bi, bata
gaizki konfesatu ta bestea gaizki komulgatu zeralako. Mg CC 211. Zelan bata ta bestia kondenadu zirian
pekatuba bildurrez ez agertutia gaiti. Mg CO 265. Bataren eta bestearen falta edo utsegite jakiñak erraz
darauztenak. Gco II 17. Batari ta besteari begiratuaz. AA II 48. Gizonak ditu iru bizitza-mota, gorputzarena
bata, animarena bestea eta irugarrena da onra eta izen onarekin ezagutzen duen lekuetan bizitzea. Ib. 103.
Batean eta bestean zorrak dauzkatzula. Ib. 176. Niholere ez haiteke izan biena; hautazak bata edo bertzea. Dh
185. Batari emoten deutsa ordikerijak aserrera, bestiari lujurijara, bestiari jokora, tratura, alperrerijara. JJMg
BasEsc 206. Bijak zor deutsaz semiak gurasuari, eta batagaz kunplidu arren eztau bestia jaoten. Astar II 86.
Apaiz ernegatua / jeneral Cabrera, / zegoan irtentzeko / Karlosen bidera: / bata eta bestea / itzuli joan dira.
Echag 163. Ala bata nola bestea arboletan arkitzen dira. It Dial 20 (Ur alan bata zein bestia, Dv ala bata ala
bertzea, Ip bata ala bestia). Gabak ordu asko emonda, juan zan bata bere etxera ta bestia geratu zan bertan. Ur
MarIl 46. Bi fable multzo, bata Suberotar Yaun batek, bertzea Gipuzkoako Yaun Aphez batek bertsutan
publikatuak. Gy V. Eta illunabarrean bildu ziranean kontuan jauzi ziran Semea ez batarekin ez bestearekin zala.
Lard 370. Enganatzaile askok badituzte orobat bi gaitzeru, bata erospenetako eta bertzea salpenetako. Dv Lab
64. Hauts zaitzu arroltziak bat bertzearen ondotik. ECocin 38. Ene ontasunetan hartuko dituzu bi etxalde; bata
egin darozudan kaltearentzat, bertzea eman darotzudan ahalgearentzat. Laph 152. Gañera onek berak eman
zizten asko izkiribitu batarentzat eta bestiarentzat. Bv AsL 200. Jardun baga iraunak alkarri emoten / Batak
aiña besteak ez ebala eiten. AB AmaE 417. Batean beharri batetik, bertzean bertzetik. Elzb PAd 50. Batek edo
bertzeak kuante balin badu. Zby RIEV 1908, 88. Bi anaietatik bata salbatu eta bestea kondenatu zan. Arr May
54. --Edo txantxetan abil, edo erotu egin aiz.... --Ez bata eta ez bestea. Apaol 83 (v. infra BATA ETA EZ
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
218

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
BESTEA). Horik ziren bi turrusta bethi handitzez zoatzanak, bata Jinkoaganik Mariaganat jaisten, bestia
Mariaganik Jinkoa ganat igaiten. Ip Hil 35. Erran dezatela "Monsieur" eta ez "Murde". Izpirik ez da berdin hau
hura baino eskuarago; eta puska itsusiago da murde. Bata ez bertzea ez erraitea hobe. HU Zez 177. Bata zan
Maria, ta / bestea Pepita. Azc PB 153.
(s. XX) Batak zion iror ogeita zortzi urte; eta berziak ogeita borz. Mdg 125. Bata, portuko jausten egoan etxe
zar baten jaio zan; bestea labaondoko, artoz beterik egoten zan gela zikin baten. Echta Jos 191. Batean ango ta
bestean emeko Doneari egitten eutsezan eskintzariak. Ib. 286. Erdietan janean truk lana, bataren edo bertzearen
etxian. JE Bur 121. Etxe nagusiari lotuta, bestetxo bi agiri ziran: bata ogi edo artoa erretzeko labea, bestea
abere janariak gordetzeko lekua. Ag G 14. Ana Josepa, bata ta bestearekiñ mintzatzen, azkenetakoa gelditu da.
Ib. 337. Bestela ibilli biar / zenduna eskian, / bata ta bestian, / jai eta astian, / estadu tristian. Imaz Auspoa 24,
145. Bi mai luze, zamauz estaliak: bata, andizki ta beren ingurukoentzat; bestea, naiz zarrez naiz eriz astunduak
ziranentzat jarriak ziran. A Ardi 61. Naikua zan batak eguna zala esatia, bestiak gaba zala esateko. Kk Ab I 30.
Bi auzitaldi izango dira: bata bakoitzarentzat il ondoren, eta guztientzat munduaren bukaeran bestea. KIkG 21s.
Gizonak ez zion zaunkik egin; zakurrak ere ezer esan ez. Au da, ez batak eta ez besteak ez zioten egun onik
eman. Muj PAm 33. --Bizia edo mursa! --Ez bata ez bestia. Const 26. Alde batetik Ondarrabi ta / Beste aldetik
Endaia; / Bata langille azkar trebia, / Bestia zintzo alaia. Enb 99. Arotzak lan-dagije, zar eta gastiak: / Oia
batak badagi, ilkutxa bestiak. Laux BBa 12. Mari onek bi seme izan zituan: ona bata, gaiztoa bestea. JMB ELG
85. Bata, andereñoa. Bestea, zalduna. Ldi IL 156. Arekin batean yosi zituzten bi lapur, bata eskui aldean, bestea
ezker aldean. Ir YKBiz 500. Bata irarle, bestea zuritzalle, urrengoa ogigin edo olako zerbait. Eguzk GizAuz 108.
Bata azeria bada, bestea da zakur. Or Eus 29. Bein batak eta bein besteak izaten dogu (V). "Lo tenemos
alternativamente". A EY III 243, que cita el msOch. Alertzeak bi motakoak dira: Europakoa bata, Japongoa
bestea. Munita 72. Bati eta bertzeari Jainkoak eman dezotela, bi anaieri hein berean [...] apez on eta saindu
izaiteko grazia. Zerb Azk 84. Irasorrak bi zio ditu, bata gorputzarekikoa: lillura; bestea gogoarekikoa:
gogoraztea. Mde Pr 313. Bi egi, bi alderdi, bi aro izan ditu orientzat bizialdiak: txikizitutik orain artekoa bata,
ta gaurdanikoa bestea. Txill Let 28. Baso-eleixa bi daukeguz: Santa Agedarena bata, ta San Adrianena bestea.
Akes Ipiñ 19. Ontan denak datoz bat. Baiña gero ongi ori era askotara ikusten eta asmatzen dute batak eta
besteak. Vill Jaink 25. Gotzai-ordeko etorri zan abadeak bere paperak atera zituan eta asi ziran bata ta besteari
galderaka. NEtx LBB 60. Bata dela eskuina, bertzea ezkerra, / euskaldunen artean hazi dugu herra. Xa Odol
207. Hizkuntza hori berez baitzetorren ahora batarekin eta bestearekin mintzatzeko. MIH 370. Gramatika
alorrean, ordea, berezko dirudi bata ala bestea, ez bata nahiz bestea, hartu behar genukeela, bata ala bestea
utzi bertan behera. MEIG VIII 95.
v. tbn. (con bat det.). Mat 26. Arg DevB 154. CatLan 60. Brtc 253. Añ EL 1 36. fB Olg 27. Jaur 190. Izt C 483.
Arch Fab 221. Hb Esk 107. Xe 386. Arb Igand 101. Moc Damu 28. Xikito 12. Urruz Zer 91. Inza Azalp 52. Otx
156. Etxde JJ 217. Erkiag Arran 43. BEnb NereA 52. Ibiñ Virgil 87. (Con bat indet.) Elzb PAd 47. Goñi 58. Inza
Azalp 71.
(Formas de bat adjetival en contexto dominado por beste det.). Artuko dot esku batean gezia, / bestean zuzi
iraxegia. TAV 3.1.9. Eta lekhu batetik berzera errebelatuak gabiltza. Lç 1 Cor 4, 10. Batak estimatzen du egun
bata berzea bainoago, eta berzeak [...]. Lç Rom 14, 5. Ala eztu lur-tupinagileak orhe ber batetarik egiteko
bothere, unzi bataren ohoretako, eta berzearen desohoretako? Ib. 9, 21. Eta gaizkigile urkhatuetarik batak
blasfematzen zuen hura, zioela, Baldin hi bahaiz Krist, enpara ezak eure burua eta gu. Baina ihardesten zuela
berzeak reprotxa zezan hura, zioela [...] Lç Lc 23, 39s (He ohoinetarik bat... bertzeak..., TB gaistaginetarik
batek... bertzeak..., HeH, Dv ohoinetarik bat... bertzeak..., Brunet gaizkille aietako batek... besteak..., Ol
gaizkiñetako batek... besteak..., Arriand gaizkille eskegittariko batek... besteak..., Ker lapurretariko batek...
besteak..., IBk, IBe gaizkileetako batek... besteak...). Birjina bazter batean / eta Iosef berzean: / biak belhauriko
iarri / ziren haren aldean. EZ Noel 57. Zeren bethiere gauza bat edo bertzea higoinduko baitzaio. SP Imit I 25,
7. Batzu amorioaren beroz eramaitenago dire saindu bat gana bertzea gana baino. SP Imit III 58, 3. Batean
berboak aditzera emaiten du mintzo dela gizonkiarekin eta bertzean emakumearekin, berbo batak darontsa
akusatibo singularrekora, bertzeak pluralekora. ES 91. Non haukien bidez hitzkuntza bat bertzeaganik diferent,
edo bata bertzearen iduritako egiten baitira. Ib. 127. Gizon bata ta bestea komulgatu ta ill ziran. Cb Eg III 236.
Behin alde batetara, gero berzialat. Egiat 157. Esku batean dozula Kristo krutzean josirik eta bestean kandela
erexegin bat. Añ EL 1 30. Egon ere ezin diteke Trinidadeko Persona bata besteak gabe. Mg CC 202. Begira iñoiz
enzun ote dezun Meza bataren erdia eta bestearena beste erdia. AA II 59. Begira tranparik egin dezun, saltzen
dezula gauza bat bestearen lekuan, katua erbitzat esan oi dan eran. Ib. 183. Neska batak egiten dau garraasi
bat. Bestiak silijo bat. Bestia asarratuta, asten da lotsagalduko diadarka. Bestiak [...]. fB Olg 72. Baita bere
adiskide batek bestiari, gizon batek bestiari, au egin leikijo. Astar II 29. Bada gauza guzti oneek, epia emoten
dabe, eta egin leitekez egun baterik besterako. Ib. 71. Zer banakatze desberdiña aizpa bata eta bestearentzat!
Lard 159. Gerorat utzi gabe estakuru baten edo bertzearen azpian. Dv Lab 24. Bada, gertatzen da erostun batek
edo besteak galdetzia: [...]. Sor Bar 104. Bein eta beste bein, egun baten eta bestean, iñoz nekatu eta gogait egin
baga. Itz Azald 62. Leku batarik berziara. Mdg 142 y 143. Soldado gan baino lehen neskatxa batekin eta
bertzearekin ibiltzen ginen. [...]. Ta egun batean bi neskatxeri bertso berak igorri niozkaten [...]. Mattin 15s. Ez
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
219

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
du hitz honek besterik esan nahi, hizkuntzaren alde batek bestearekin, hizkuntza batek beste batzuekin, halako
antz eta egitea baduela baizik. MIH 195. Kasu baten eta bestearen [-ko eta -ren] izena ia beti, edozein
hizkuntzatan, berbera da. MEIG VI 174. v. tbn. infra. BAT BESTE-, BATA BESTE-, BATAK BESTE-,
BATEK BESTE-, BATEAN... BESTEAN.
(Formas de bat det. fuera de contexto dominado por beste det.). Eta baldin eure begiak trebuka eraziten
bahau, idokak hura eta iraitzak eureganik: hobe duk hire, begi batarekin bizitzean sar adin, ezen ez bi begiak
dituala suko gehenara iraitz adin. Lç Mt 18, 9 (TB, Dv begi bakhar batekin, Ip begi bakhoitx izanik, Ur begi
batekin, Hual begi bakotx batekin; cf. Lç Mc 9, 47 hobe duk hire, begi bakhoitzdun Iainkoaren resumán sar
adin). Zen Andriu Simon Pierrisen anaiea, Ioannes minzatzen enzun zuten bietarik eta hari iarreiki zaizkonetarik
bata. Lç Io 1, 40 (TB bi hetarik bat, HeH Jesusi iarraiki zitzaizkonetarik bat, Dv bietarik bat; cf. Lç Io 12, 2 Eta
Lazaro zen harekin mahainean iarririk zeudenetarik bat). Eta ihardesten zuela batak Kleopas deitzen zenak,
erran ziezón [...]. Lç Lc 24, 18 (donde el contexto es (24, 13) hetarik biga ioaiten ziraden [...] burgu batetara
[...] Emaus deitzen zenera; cf. sin embargo con "cuatro" Lç Apoc 15, 7: eta laur animaletarik batek eman zietzén
zazpi Aingeruei zazpi anpola urrhezkorik). Esan eben arzai batak. Lazarraga 1147v (v. tbn. arzai batak ib.
1147v). Amore linda galant bata, / ene amore berria. Ib. (B) 1204v. Gureko bata / il badagian. (Cantar de Lelo).
IC II 90. Eta bere azken finean, [aztore] hetarik bata utzi zuela, zor bat baitzuen haren pagatzeko; bigarrena
seme bat baitzuen, harendako; eta hirurgarrena, arima-kari, mezatan enplegatzeko. Ax 247s (V 167). Nire
alaba batak, bera da gazteena, daukaz euntegijak. Mg PAb 137. Iru mallatakoa da beldurra. Batari deitzen zaio
zerbitzariena; oetatik askok alabaña egiten ditue lanak [...] kastiguaren beldurrez [...]. Bigarren beldurra da
seme ongi aziak izan oi duena. Oek [...]. Irugarren beldurra da [...]. AA I 612s (pero v. supra AA II 103). Agot
denak xipiago badü beharri bata, / Aitari erranen diot biak bardin tüzüla. ChantP 174. Bota dauz [galdara]
barrura autsok, eta beriala anka bata barrura sartzen dau. Kk Ab II 32.
(Bat adjetival con suf. locativos, fuera de contexto dominado por beste det.). Berzerenaz izan nuzu amoros
lekhu batetan. E 139. Bi parra-xori eztirade dirutxo batetan saltzen? Lç Mt 10, 29. Eta gorputza harturik
Iosephek mihise xuri batetan barna ezar zezan. Ib. 27, 59 (He ezarri zuen mihise xuri batean barna, TB inguratu
zuen mihise xuri batean, Ip eta mihise xuri batetan üngüratü, Echn inguratu zuen maindire xuri batean, Ur bildu
zuen maindire garbi batean, Dv mihise xuri batean inguratu zuen, Hual ungurukatu zion mantre sain batian,
Samper inguratu zizun mandre xau batean). Eta ioanik sar zitezen Samaritanoén burgu batetan. Lç Lc 9, 52.
Gau hartan biga izanen dirade ohe batetan: bata harturen da, eta bertzea utziren. Ib. 17, 34. Enbarka gentezen
Alexandriako unzi islán negua iragan zuen batetan, zeinek [...]. Lç Act 28, 11. Guziak ziraden gogo batez lekhu
batetan berean. Ib. 2, 1. Laster baten igaro zan / Uraz alde bestea[n]. (Cantar de la quema de Mondragón). TAV
3.1.7. Aditzera ematen draugu nola Kristo gure Iauna lotu zuten kuerdes pilare batean non azotatu baizuten. Ber
Trat 11r. Ekusiko dozu laster batean / nola zorretarik urten dokean. EgiaK 89. Orduan bide on batean iartzera
eta finkatzera deliberatuko dut. Ax 51 (V 33). Eta gero bizitzen zen bake handi batetan. Ib. 31 (V 18). Ezta
aitzinatzen, eta ez gibelatzen, bethi dago egoitza batean. Krozka batean. Ib. 602 (V 387). Zeren oraiño, pena hek
[...] egonen baitira bethiere estatu batetan, egoitza batetan. Ib. 600 (V 386). Egun batez, konpaiñia on batean,
euskaldunik baizen etzen lekhuan nengoela. Ib. 15 (V 6). Ediren baitzen egun batez hartzaz gaizki mintzo ziren
konpaiñia batetan. Ib. 313 (V 208). Begiratu negion eta egun batean / Errenkore andiak erne zitean. (Canción
de amor vizcaína). TAV 3.1.22. Edo ikusi daigunean geure buruau nezesidaderen baten. Cap 23. Leelengoa
sinistu Iaungoiko baten, guztiz poderosoagan. Ib. 10. Bear dogu persinedu edo santiguedu peligruren batean
gagozanean [...] ta tentaziñoe deungereen batek aflijietan gatuzenean. VJ 3. Betleemeko hirian barrüki batetan,
lekhürik bestetan ezin ükhenez. Bp I 32.
(s. XVIII) Eziñ kausituko dut konsolazionerik gizon iakiñsunen liburutan [...], ez segurantzarik lekhu batetan
ere zeroni ezpazare adiskidea. Ch III 59, 3. Ez nago denbora luzez estatu batean, zeren ganbiatzen bainaiz
denboraren arabera. Ib. 40, 2. Zurekiñ ibill nadintzat bihotzeko libertate handi batean. Ib. 4, 2. Igo eziñ ditekean
argi-leku batean. Lar SAgust 12. Zure boronthatia enia den, eta enia bethi zuriari jarraiki dadin, eta bake
ezinago hun batetan, hareki izan dadin. Mst Imit III 15, 3. Presta zaitez hordurik galdu bage eriotz on batera.
Mb IArg I 281. Sinisetan dot Jangoiko egiazko bakar batean, eta iru Persona distinto edo bana Jangoiko batean
direanak. Cb CatV 95. Jangoikoen Legeen kontra gauza astun edo andiren batean. Ib. 51. Il zen bake ezti
batean, ehun eta hamar urthetan. Lg I 200. Manatu zizun eser zezaiela kalabozo batean obligaerazizeko bere
konsentimentraren ematra (Sal, 1780). ETZ 162.
(s. XIX) Sinistuten dot Jangoiko bakar baten. Añ EL 1 232. Dino alango baten, biurtuko nas urten neban
etxera. Mg CO 116. Atzenean illerazo zuen gurutze batean, lapur biren erdian. AA I 420. Batzuk sinpleza
bategaz olgeetan dira, komedija baten edo zezenetan baisen ondo. fB Olg 27. Igaroten nintzala beiñ fiestia
ebillen plaza batetik, ikusi nituan mutill bi joiazala neskatillaak egozan lekura. JJMg BasEsc 137. Jaijegun
baten bi edo irutan biarra egin dot. Astar II 71. Ao batean esan lei eze, ez dabela kristiñauen antzik bere. Añ
EL 2 228. Siñestea Yaungoiko guziz poderoso batean. CatB 16. Bekhatu mortala, arima batean, abominazione bat
da izigarria. Jaur 132. Jausi zan pekatu guztiz andi baten. Ur MarIl 58. Berrogei bat taupada / Miñutu batian.
Azc in Ur PoBasc 309. Herodesek egindako etxe galant batean. Lard 525. Eta ni begiratu nauzu eta ez
bakharrik jasan egun bat, bainan hanbat urthe; eta ez bekhatu batean, bainan hainbertze miletan. Dv LEd 136s.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
220

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Noizbait heltzen dire hesiz egin etxola baterat. Hb Egia 22. Leina xinestia Jangeiko guziuen poderoso solo
batian. CatR 11. Noizpeit aurkhitu zuen, mendi kasko batean, gaztelu zahar bat leihorik gabekoa. Jnn SBi 124.
Lürrezko untzi hauskor batetan ekharten dügü. Ip Hil 48. Sartu ei zan bada etxe batean. Ag AL 64. Da an, azken
agurrak esaten ezin asperturik, egun batean, da bian, da iruan [...] ordu luzeak igaro ebazan. Ib. 167.
(s. XX) Jorraill ederreko asteazken baten, goizeko amaikak aldean. Ag G 42. [Jaun Errientak] xoria aldaxka
batetik bertzera bezala, elhe batetik bertzera, gogoeta batetik bertze gogoeta batetara. Barb Sup 3. Ikusi nian
eliza eskaratzeko xoko batetan Behigorküko etxekandere xaharra ari zela nigar eta nigar. Const 28. Toledoko
Sagrako erri baten, bi edo iru egunez egon zan. Or Tormes 107. Bazter batean, eskuin, huna nun zaikun agertzen
Azpeitiako herri tarro polita. JE Ber 52. Yainkoak bidali zuen Gabriel Aingerua Galileako iri Nazaret zeritzan
batera. Ir YKBiz 5. Iduri zaio hitz horiek entzuten dituela bihotz xoko batean, bertze munduko boz idor batek
erranik. Lf Murtuts 10. Alako baten, baiña, zirkin bat egin eban Peruk zerraldo barruan. Bilbao IpuiB 180.
Gizajoak antxe egon bear izan eban aste batean, aste bitan ta illabete luzietan. Ib. 67. --Nor da? --entzun eban
alako batean, barru aldean. Erkiag BatB 45. Elorri beti lorez jantzi bat, / bakarte lakar batean. Gand Elorri 185.
Tajo ibaiaren uretza zabalai begira egon giñan orduerdi batean. Alzola Atalak 72. Ayaldek liburu batean batu
dauz egunkari ta aldizkarietan or-emenka argitaratuta daukozan irakurgai batzuk. Ib. 91. Hizkera argi, zehatz
eta, nere ustez garbi batean adierazten. MIH 88. Oraindik orain zenbaitek hain gogoko izan dituen hitzak, xoko
galduren batean baizik, diotenez, erabiltzen ez direnak. Ib. 106. Inguruko erdara batetik euskarara itzultzea. Ib.
262.
(Tras nombre propio de persona). (Se da sólo una pequeña muestra). Eta haur da azkenekotz ongi
erdizkatzea, gaixtoa utzirik, onaren hartzea, Iondone Paulo batek bezala egitea. Ax 165 (V 111). Arako tronpeta
San Jeronimo bati biotzeko ikara ematen ziona. Cb Eg II 142. Dalila batek Sanson bat periaraz dezake. Mih 8.
Ta damu artu Manases batek bezela. Mg CC 169. Au esango balu S. Anbrosio batek, sinistu liteke. AA III 410.
Oh, ze gitxi jakinak zirian San Anton bat, San Jeronimo bat, San Agustin bat, Arsenio bat, Paulo bat, Benito bat,
Madalena bat, Pelajia bat, Tais bat ta beste milla onako! fB Olg 180. Izan zadien San Tomas bat bezen lodia
edo aita Eusebe bezen mehea. Zerb Azk 53. Olako ta olako Ormaetxea bat bazala, liburu idazlea. Or QA 82.
Etxepare bat, Etxeberri Sarako bat eta horien gisako beste hainbeste eta hainbeste gure artean agertzen baldin
badira. MIH 280. Campion batek [...] gorengo izarretaraino goretsi zuen [Arrese Beitia]. MEIG IV 132.
(Seguido de demostrativo). Amore linda galant bata, / ene amore berria, / [ba]t hura dakustan orotan /
orzean ur der irria. Ib. (B) 1204v. Zeren ezta bide bat baizen, eta bat hura ere, guztia da mehar. Ax 475 (V
307). Gauza guziak heldu dira hitz batetarik, eta bat hura aiphatzen dute guziek. SP Imit I 3, 2. Biak bat dituk,
eta bat hark / Zidurik bia direla. Gç 175. Nahasi zerauela guziei bere hitzkuntza, eta lehen bat baizik
etzelarikan, bat hura egin zela hanbat, non [...]. ES 390. Euskera bat da. Euskara bat onetan, egia da, dialekto
edo izkera asko dirala. Cb EBO 11. Asi nintzan konfesatzen; esan nituan bat ez ta beste guziak, ta bat ura
esateko sarri abiatu nintzan, baña sartzen zitzaitan ikara txit andi bat. Mg CC 129. Nik debekatua / utzi nizun
arbola / bat orren frutua. It Fab 220. Bat onen eta beste orren biotza minduta ere, argiro esan bear dizut [...]. A
Ardi 87. Txakurra lasai dabil, / gurdia negarti; / lotu ezazu bat au, / beste ori igurtzi. "Ata al uno". Or BM 100.
Biotz bat onen ordez milla banituzke, / denak, maite, zuretzat izango lirake. / Baiña millaren ordez bat bakarra
baitet, / arren, artu ezazu bat au milla bider. 'Un corazón... este único'. Canc pop. in Or Eus 22. Mutil bi larri
dira / neska batengatik; / bat ark jakin nai luke / ua norengatik. 'El uno de los dos'. Id. ib. 38. Bat ori zan Alkate
jauna, / bestea Errejidorea zan. Id. ib. 162. Ez ordea emen zauri bat ta an bestea, zauri bat bakarrik baizik,
bañan bat orrek goitik bera dana artzen ziona. A. Zavala In Goñi 15. Arrezkero, amaikatxo alegin eta lerren
egin ditu giza-adimenak, dana bat eta bakar gertarazten. [...] bat orren bila diardu Kistoren Antz-bideak: [...].
Zait Plat 45.
(Tras pronombre). Ala hura ere badudalarik norbeit-bat penitentaren eta nere artean? Prop 1906, 40.
2. Un mismo. Tr. De uso gral. al Sur; al Norte es relativamente escaso, sobre todo a partir del s. XIX. Eta
ziraden guziak gogo batetako Salomonen galerián. Lç Act 5, 12 (TB boz batetako, Ol, Ker, IBe gogo batez; He
Izpiritu beraz). Eun sabel bateko, ta bakotxa bere gogoko. "Ciento de un vientre, y cada uno de su mente". RS
381. Zeren gorputz bat, eta gorputz batetako mienbroak eta parteak baikara. Ax 315 (V 210). Fiel kristiñau
batzuk daukeela parte besteen ondasuneetan gorputz baten mienbroak daukeena legez. "Como miembros de un
mismo cuerpo". Cap 34. [Iru personaak] daukee podere bat, sabidurie bat, da gustien dire igoalak. VJ 5. Nola
hiri edo herri batetakoen artean altxatzen diren guduek [...] hura osoki galtzen baitute. "Les seditions et troubles
intérieurs d'une république". SP Phil 461. Orduan guziek elkhar aditzen zuten, guziak hitzkuntza batez, eta hitz
batzuez berez mintzatzen ziren. ES 384. Lurreko soldadu guziak ez dira bide batekoak. Mb IArg I 346. Au ikusi,
ta beti era batera biziko naz? Cb Eg II 121. Orregatik ez dira toki guzietan era edo modu batean ganzutu eriak.
AA I 536. Infernuko penak, beste nekeen artean, eukiko dabe pena au bere geiago: egotea beti estadu batean,
egoera batean, modu batean, beti berde, eze, zartu bageak. Añ GGero 377. Ez da izaten mantenimentu bardiña
erri guztietan, ez da erri bateko etxeetan bere. JJMg BasEsc 205. Pernando ta Zabala / erri batekoak. In Muj
PAm 54. Jauna, andre au eta ni etxe batean bizi giñan, eta nik bion gelan seme bat egin nuen. Lard 209. Erraz
da orduban ezagututen zelan itxasua ta eguzkija dagozan beti egoera baten. "En el mismo estado". Ur Dial 110
(It estadu batean; Dv hein berean, Ip ber heñian). Etxe eder baten bizi zirean / dama galanta gordinak /
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
221

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
umezurtz bakar egozan eta / biak zirean bardinak: / bardinak iantziak, eta gorputz biak / molde baten lez
eginak. Azc PB 151. Gitxi gora-bera, biak izango dira adin batekoak. Echta Jos 331. Ondarrik sorthuak
zirelakotz eta sabeltara batetakoak, nahiz muttikoa gotorxago, itsutuki maite zituzten aitamek. JE Bur 77. Denak
daude iritzi batean: Zabaletako alabak artu duan asmoa baño gauza oberik eztago. Ag G 340. Bi izenekin erri
bat dana / Urrustil da Azpeitiya. EusJok 139. Elkarren etsaigoan dirautenentzat: ez dira beregatz-pean oatzen;
tellatu baten pean ez direla etzaten errateko. FIr 159. Zertan gizon guziok era batez ez itz-egin bear? Ldi IL 137.
Onelan obeto alkar artuaz, guztiak gizarte osoaren onera, aburu batez, jo dagien. Eguzk GizAuz 171. Ta zer
anaitasuna beren artean? Etxe batean nola bizi ote litezke salaketan ibilli diran oiek? Or QA 86. Agur, Miretxu,
biotz erdiko / ene arreba kutuna [...]. / Zuzter bateko larrosak giñan / lurrian sortu giñandi, / baratza baten
jantzi zirian / gure lorak eta orri. BEnb NereA 79. Etxe bateko lau anai prestu / aldare santu batean. Basarri 21.
Argi eta garbi dago nolanahi ere ez ginela Aita Villasante eta ni iritzi batekoak. MIH 207.
v. tbn. (para autores septentrionales) Brtc 25. MarIl 53. Mde Pr 212.
3. (G-azp, AN-gip; Lar, Añ, Dv (G)). (Tras gen.). Algún. "Algún, alguna [...]. Gizonen bat dator [..], algún
hombre viene" Lar. "Izurderen bat izango zen (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 46. Cf. BATEN BAT.
Tr. Propio de la tradición meridional (aunque algo menos usado por los navarros). La construcción más usual
es con gen. indet., aunque hallamos ejs. seguros de gen. pl. en Añibarro (LoraS 112), fray Bartolomé (Ic I 63),
Astarloa (II 46), Iturzaeta, Echeita (Jos 81), Kirikiño (Ab I 11), Enbeita (200), Barandiaran (ELG 83), Orixe,
Bilbao y Akesolo (Ipiñ 11), alternando en casi todos ellos con indet.
Ea sekretoan egoan gauza graberen bat iragarri dabeenz. Cap 111. Pekatu mortaleen bat etxi badidi
konfesadu baga. VJ 10. Ausaz Galiziarren bat da gure zimaur zale au? Lar DT CCXVIII. Nai dakizula bada beste
edozein gauzetan agure oni zertxoren bat aginduzea. Lar, carta a Gandara 162. Baruz edo beste bideren batez
geren gorputzak nekatuz. Mb IArg I 227. Limosnaren bat eta penitenziaren bat [...] egitea. Cb Just 132. Obraren
bat asten dogun guzian. Cb CatV 16. Eleizakizunen bat agerrian egiteko podorea. Ub 219. Txikitako loikerijak
egin oi dira malizija moduren bategaz. Mg CO 265. Abaderen bat dirudi. Mg PAb 173. Gera zaitezke beste
Misterioak baño obeto biotza ukitzen dizunen batean. AA I 497. Badua seme alabaren bat atia edegitera. JJMg
BasEsc 116. Dirautsa batak bestiari berbaren bat. Astar II 31. Markesen bat al aiz i. It Fab 255. Bazuela ezer
isillen bat, alako indarrak ematen ziozkana. Lard 144. Baldin gertatzen bada / orrelakoren bat. Bil 65. A baño
oberen bat / Kartzeletan bada, / Illgo zan onezkero / arratoiak janda. AB AmaE 235. Olaturen baten azpian.
Apaol 56. Jazoeren bat, mirarien bat. Itz Azald 74 (cf. ib. 137 aldiren bat). Deitu zezaiola kontzientzi garbiko
esamiñatzalle jakintxuren bati. Goñi 67. Galarren gogorren batek arrapau ezkaizan itxasoan. Echta Jos 250.
Ostaturen batera juan bearko degu ba. Urruz Zer 113. Irakasle, ezagupideren bat ikusi nai dugu, Zuk egindak.
Ol Mt 12, 38 (Lç zenbeit, He, TB, BOEanm 1301 zenbait, Dv zerbait, SalabBN zonbait, Hual, Samper zomait, Ip,
Or, Ker, IBk, IBe bat). Zalaparten baten bilddur zalako. Otx 50. Egia da, ta ez degu aaztuteko, "Saski-Naski"
eztala bazkun euskozaleren batena, naiz euskozale izan leen-asmatzalleak. Ldi IL 65. Zakur goseen bat. Or Eus
160. Legeren batek alaxe dio. Ib. 161. Orain ere ba-zitekean alako zokondoen batean egotea. TAg Uzt 113.
Etzaitut beste gazteren bategatik lagatzen. NEtx Nola 33. Nik ori bera egin nezake legegizonen batekin. JAIraz
Bizia 46. Hurrengo gizaldietako bertsolariren batek [egina]. Mde Pr 186. Ez ete dok aurkituko gixajo orrek
iturritxoen bat. Bilbao IpuiB 110 (cf. ib. 134 erbiren bat). Badakarrazue berrin bat? Izeta DirG 61. Eguerdiko
bazkari legea erriko jatetxeren batean egin bage. Erkiag BatB 57. An egongo da etxean, kamarako baztarren
batean. Alzola Atalak 48. Arroputzen batek egindako iraiñen bat bengatuaz. Berron Kijote 190. Ohar
desegokiren bat edo badut beretzat. MIH 216.
v. tbn. (para textos anteriores a 1900) VMg 65. Gco II 5. fB Olg 121. CatLlo 71. Zav Fab RIEV 1907, 530. Izt C
226. CatBus 10. Ur MarIl 6. Arr GB 9. Legaz 9. Sor Bar 109. JanEd I 39. EusJok II 85. Bv AsL 105. Alz STFer
123. Azc PB 138. Ag AL 58. Moc Damu 15.
(-ren bat edo beste). Astoren batek edo bestek esanagatik. Lar, carta a Mb 280. Arzen dute bideren bat edo
beste zerbait billatzeko. Mb IArg I 221. Ezta munduan persona larririk pekaturen bat edo beste [...] eztuenik.
Gco I 432. Itz banakaren bat edo besterekin baizik eranzuten etzien. Aran SIgn 42. Beok jango luteke gustora
arraiaen bat edo beste. Sor AuOst 78. Izango al dek zozoren bat edo beste. Ag G 262. Laburpenen bat edo beste
ematen diela itzei. Inza in Jaukol Biozk XIV. Emango dizute bear bada arrazoiren bat edo beste. Vill Jaink 140.
Motorrari ziri edo ikuturen bat edo beste egiñik. Erkiag BatB 44. Ez dugu, des- eta horren antzekoren bat edo
beste kenduz geroz, aurrizkirik. MIH 110.
v. tbn. JAIraz Bizia 35. Munita 60. NEtx Antz 23. Ugalde Iltz 21. Ibiñ Virgil 23. Berron Kijote 50.
4. (V, G-azp-goi, AN-gip-5vill, B, BN-lab-arb; VocBN, Dv). Ref.: A EY III 345; Gte Erd 43s, 144, 165. (Tras
numeral). Aproximadamente (...). "Hamarbat (adj.) une dizaine" VocBN. "Zortzi batez edo hamar bat egunez,
pendant une huitaine ou dizaine de jours" Dv. "Iru bat urte (V) [...] unos tres años" A EY III 345. "Sei bat liburu
erosi zituen (V-arr-gip, G-azp-goi, AN-gip) [...] bost sei bat (AN-5vill)" Gte Erd 165. Tr. Documentado desde
el s. XVII, lo hallamos tanto al Norte como al Sur. Precedido de gen., sin embargo, sólo aparece en textos
meridionales.
Zeren ezpaitira hamar bat hitz edo bazien, hunela diferentki eta bi aldetara eskiribatzen direnak. Ax 18 (V 9).
Egon ziren [...] othoitzean izpiritu saindua hekin gainerat yauts arteraino; erran nahi da, hamar bat egunez. Lg
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
222

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
II 298. Zaldia hogei bat urthe, hora ta gathia hen erdia dirade bizi. Egiat 190. Amar bat errial. CrIc 98. Prestau
dagijozala lau bat anega gari. Mg CO 90. Erregeren aurrean / amar bat kana luzean / saltutu. Zav Fab RIEV
1907, 535. Hamar bat urthe huntan. Etch 108. Duela bi milla eta hirur ehun bat urthe bizi zena. Gy 104. Andik
berrogei bat egunera Jaendik biurtu ziradenean. Aran SIgn 56. Bear ei ditu ondo zortzitxo bat ordu. AB AmaE
313. Amabiren bat urte zituenean. Arr May 196. Han, mila bat bergetan bezala, etxe multxo bat. Elzb PAd 57.
Ehun eta berrogoita hamar etxe aurdikiak; hogoi bat mila bederen aurdiki beharko direnak. HU Zez 16. Bi bei,
ogei bat ardi. Ag G 37. Amabost-ogei bat ogerleko alan baturik. Kk Ab I 111. Diala hamabost bat urte. Const
13. Artzai Txikiyak eman biaizkit / lau bat arrazoi fuertiak. Tx B 125. Hamar bat metra luze. JE Ber 23.
Urteroko berrogei bat milla laurleko galdu bear lituke. Ldi IL 78. Larogei bat buru. Or Eus 35. Bertze otoitzik ez
dugu hemen ezarri, bainan bertze hiru-hogoi bat irakur ditezke. Iratz 110. Piñudia berreun bat area da. Munita
65. Hamar bat egun etxean. JEtchep 99. Erria oso aundia ez, amairu bat milla lagun. Anab Aprika 85. Aren
ondoan ba egozan amasei bat etxe. Erkiag BatB 10. Kañoi bakoitzak sei bat artillero izaten zituan. Salav 81.
Lau-bost bat etxetan galdetu ondoren. NEtx LBB 34. Ehun bat urte bederen edo gehixago. Ardoy SFran 34.
Amasei bat orduko / eguna lanian. Uzt Sas 29.
v. tbn. Hb Esk 73. Dv Lab 20. Bil 82. Laph 134. Elsb Fram 136. Jnn SBi 58. Apaol 39. Ip Hil 5. AzpPr 31. Goñi
76. A Ardi 134. Barb Sup 176. Ox 165. Jaukol Biozk 24. FIr 145. Zub 85. Lab EEguna 63. Alz Ram 64. SMitx
Aranz 121. Etxde JJ 187. Zerb Azk 80. Mde Pr 61. Txill Let 145. SM Zirik 101. Bilbao IpuiB 107. BNeb NereA
144. Zait Plat 116. And AUzta 92. Larz Iru 74. MAtx Gazt 37. Alzola Atalak 142. Mattin 36.
(G-azp-goi). Ref.: Gte Erd 44, 144. (Tras gen.). "Amabosten bat etorri ziran (G-azp) [...], amarren bat (Ggoi)"
Gte Erd 144. Eskañiko bazenidake millaren bat urte, or nonbait, ez litzake erokeri añ andia izango.
Echve OngiB 40. Lareunen bat gizon batu zitzaiozkan. Lard 170. Zituan irurogeiren bat urte. Apaol 31. Amarren
bat bidar atara eban leiotik burua. Ag Kr 50. Ni baño seien bat urte zarragua. Kk Ab I 107. Urte aunitz igaro
baitziran, amabiren bat. Or Aitork 198. Ogeitamarren bat bertsolari eszenarioan. Lek SClar 141. Berrogeiren
bat urteetako ama familiako bat. Mde Pr 154. Ogeiren bat ba ziran, eta danak illagi beltzezko zamarrak
soiñean. Berron Kijote 149. Hura poza harako abarka-ren jatorriaz kezkatan dauden hamar-hogeiren bat
linguistena. MIH 204.
v. tbn. Sor Bar 35. Zab Gabon 88. Urruz Zer 54. Ir YKBiz 413. Munita 45. Osk Kurl 115.
5. (Dv (que cita Dial)). (Con valor impersonal; a veces referido en especial a la propia persona que habla).
Tr. Sólo lo hallamos al Sur. Egin bear zadan karguaz oroitza, bat arritzeko asko da. Cb Eg II 112. Eta esango
didazu ez dirala oiek bat txoratzeko gauzak? "Para volver loco a uno". It Dial 17 (Ur bati zoratu eragitekuak).
Bazkaitan katillu bat / salda, ta sei baba, / amalau jango eta / bi sardin afaldu, / batek ez luke obe / sartzia
soldadu? Bil 150. Bere ots eskergak, trumoien antzera, / Bildur ta ikaraz bat eben jarten. AB AmaE 364. Nola
basuan beti egonda gauden, batek ez daki zer egiñ. Sor AKaik 121. Onelako gizonakiñ erromerira juatia bañan
obe luke batek ez dakit zer ere egiñ! Moc Damu 15. Ikusten danez, bat ezin jarri liteke miñez mundu guziyak
jakin gabe. Iraola 127. Uste gabean, bati gogoratzen etzaion bide batetik argitu daiteke. FIr 189. Batek mundura
etorritzian / izaten du aurtzaroa, / aur geralarik bearrezko da / bere amaren beroa. Uzt Sas 184.
II (Posposición, tras sociativo o instrumental). v. BATEAN, BATERA.
1. (H). Según. Bakoitzak bere [...] enpleoko obligazioakin kunplitu, ta duen moduaz bat, obra onetan
enpleatzea. Echve OngiB 8s. Zerua ta infernua irekiak daude zu errezibitzeko zure aukeraz bat. Echve (ap. H).
Ez da pagatzen zerbitzaria enpleoaren anditasunaz bat. Id. (ap. H).
2. Junto con. Egizu, arekin bat, emendatzeko proposito firmia. Echve (ap. H). Ta, Amarekin bat, euskal-
Fedeak magnificat jarraitzen du. SMitx Aranz 247. Ustelkorragaz bat bizi bear dogu. Gand Elorri 94. An nere
biziaz bat, / argi-leinuru betean bil-billa, / ikus dezaket bein-banan / ba-dana eta izana. "A mi vida junto". Gazt
MusIx 123. Eskatu zetsan alkarregaz bat eitteko bidia. Etxba Ibilt 463.
3. (Con part. o sust. vbal.). Al momento de, nada más. "Ikusixaz batera edo bat, agertuaz batera edo bat...
adinekoen ahotan oso arruntak dira. Gazteagoetan -tziaz batera edo -tziaz bat dira erabiliagoak eta nagusitzen ari
direnak" Elexp Berg. "Esatiaz bat akordau nitzan" Ib. "Ikusixaz bat ezautu dot" Ib. Zalduna ikustiakin bat
geratzen da donzella ikaraz mututurik. Bil 165. Au esanarekin bat belaunikatu ziran geienak. Zab Gabon 47.
Juan zitzaion besuak zabalik, eta, alderatziarekin bat, espirituko amoriozko asnasarekin, bota zuan airian oñ
askuan. Bv AsL 169. Ikutuaz bat goixean goixetik / Eguzkiaren errañutxuak, / Zelan direan alegeretuten / Oian
dagozan mindun gaixuak. AB AmaE 386. Eta gizona sortuagaz bat abietan da, / Nai eta nai ez, bere azken ta
amairantza. AB Olerk 172. Mandua, praillea ikusteaz bat, asi zan ostikoka. Urruz Zer 48. Ark, egia ikusiaz bat,
bere ondasuna ta osasuna, zun eta zan guzia eskeñi izan ez balio. Ldi Il 155. Sartutziaz bat onen kerizian zaiñ
gelan andrakume zorua, aindu zan au frailliangana besarkatu gurarik. Etxba Ibilt 464.
(Con sintagma nominal). Maldaz bera zeramaten arrastaka Ines, eta bat batetan, orazio Klarak egin
zuanarekin bat, gelditu zitzaien Ines ain pisu eze [...] ezin mugitu izan zuten. Bv AsL 95. Argiz bat dira asiko
txori kanta otsak. AB AmaE 28. Txoria leioruntz doa, / mozkorki, --alatsu udazken-ostoa-- / egun nekez yaioaz
bat. "A una con el tardío día". Ldi BB 39.
4. "Egun biz bat aldatzen da, se muda una vez cada dos días (G-azp)" Iz UrrAnz. Aspaldi onetan ez da iñor
gurekin oroitzen, baña ala ere nere anaia joaten da Bergarara egun biz bat. Apaol 78.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
223

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
III (Sust.). "Bata, as en los naipes. Ubedak eban bata, eta Gollibar-ek irua" Etxba Eib. "Batta ezpata (AN-
5vill) [...], bata urrea (AN-5vill)" Gte Erd 192. v. bateko.
IV (Como adj. pleno). Uno, único. Cf. BAT IZAN. Frantziako Republika bata, ezin partitua. "Une &
indivisible". Revol 149 (cf. ib. 143 Errepublika bakarra eta ezin separatuzkoa).
- BATA BAINO BESTEA ...-AGO. A cual más. Cf. supra ejs. del tipo batak baino besteak bekatu gehiago du,
'el uno tiene más pecados que el otro'. v. BAT BESTEA BAINO ...-AGO. Poztutekua da, zelan, bata baño
bestiak aurrerago diriala, daruaken [eskaliari] arto zatija. Mg PAb 105. Diabrubak ez dau lorik egiten, putz
emoten deutsee, bata baño bestia arruago jarteko. JJMg BasEsc 189. Guztijak aurkituten ditut bata baño bestia
gozatsubaguak. Ur Dial 101. Eta denak Santuari begira aditzen bazuten bezela esaten ziena, batak baño bestiak
poz aundiagua agertu nairik egondu ziran. Bv AsL 100. Esaten eutseezan Jesusi batak baño bestiak berba
deungauak. Canala Jesucristo 27 (ap DRA). Bata baino bestea arinago uretara sartu zirean. A BGuzur 137.
Danak, bata baño bestea arroago ta lerdenago ebiltzan. Echta Jos 32. Danok gabiz etxien bata baño bestie
artezago. Kk Ab II 56. Milla ta milla daukoguz andrak bata baño bestia obiaguak. Otx 22. Zein baiño zein
txairoago, bata baiño bestea dotoreago. Erkiag Arran 41. Eskupeta-txispagin bi ziran Plaentxian, bata baño
bestia arruaguak. SM Zirik 36. Or dituzue zaku oiek, bata baiño bestea astunagoak. NEtx LBB 166.
(Bata bestea baino ...-ago). Guziak aurkhitzen ditut bata bertzea baino atsegingarriagoak. "Je les trouve
toutes les unes plus agréables que les autres". Dv Dial 101. Amar urte inguruko mutikoak, bata bestea baiño
okerragoak. Erkiag Arran 53.
- BATA-BESTE. "(Sc), uno con otro, por término medio" A s.v. batez. v. BATEZ BESTE.
- BATA BESTE- (AN-ilzarb ap. Bon-Ond 154; H; bata bertze- Urt). (Con beste det., con referente pl.).
"Abludere, bata bertzearen vel elkharren egite ez izatea vel batabertzea eziduritzea vel batabertzearen iduri ez
izatea" Urt I 31. "Dextera dexterae comissa, [...] esku eskuiñ elkhargainka vel bata bertzeagainka ezarriak" Urt
V 446. "Bata bestearen ondoan, l'un après l'autre" H. "Bata bestian atzetik datoz" Elexp Berg. v. BATAK
BESTE-, BAT BESTE-, elkar. Tr. Más o menos de uso general, se encuentra desde Leiçarraga. Para las
construcciones del tipo bata bestea ikusi, bata besteari eman, etc. (v. ejs. en Moguel, Astarloa, Beovide, D.
Agirre, Txirrita, Enbeita, Mirande, Gaztelu y Berrondo), cf. BATAK BESTE-.
Gauza hauk bata berzearen ondoan, eta luzakiago deklara ahal ditezenzat. Lç Ins B 8v. Orduan bada
penatzen dire ahal guztiaz, / Spiritu biak bata berzearen lehiaz. EZ Man I 50. Gero bata berzearen dire gaizki
erraille. Ib. 101. Gorputz bat gara Iesu Kristo baithan, eta bata bertzearen mienbro eta parte. Ax 314s (V 209,
que da bat). Zeren bata bertzearen heredero, ondoko, eta elkharren onen primu eta iabe izan baitziren. Ib. 246
(V 166). Pairu eta pazientzia izaiteko, bata bertzearekin ez haserretzeko. Ib. 314 (V 209). Eta ezagutzeko zein
urrun diren bata bertzetik egia eta gezurra. SP Imit III 55, 2. Afekzione, atsegin, bata bertzea ganako begitarte
xehe hek. SP Phil 476. Bata berziaganik separatzen bada. Tt Arima 44. Eta bi arbola hek hagitz dute bata
bertzearen iduria. INav 57s. Üdüri delakoz, misterio hontan haren korpitz eta odol edireiten direnak Ostian, eta
Kalitzan bata bestiaganik berhezi direla. Bp I 76. Bertze hitzkuntza eta lenguaia guztiak bata bertzearekin
nahastakatuak direla. ES 103. Iru persona distinta, bata besteagandik diferentea dana. Iraz 20. Tentazioneak eta
tribulazioneak bata bertzeari darraizko. Ch I 13, 3. Arzainak eta populuak bata bertzearen lehia saindu batez
hari direla [...] distiarazi nahiz salbamenduko szienzia. CatLav A 1v (V 2). Zinzilika bezala gaude bata
besteagandik. Lar Fueros 227. Gizonaren baitan badirela borondate bat baiño gehiago, bata-bertzearekiñ
gerlan hari direnak. He Gudu 76. Biak bata bestearen ondoren lurrean jaioak. Cb Just 6. Elkhar maiteki
besarkatu izan zuten hastantzean bata bertzea ganik. Lg I 282s. Zeren hirur persona hok, nahibada bata
berzianik berexiak diren, ezpaitüte natüra dibino bat bera bezik. CatLan 25. O Konfesore ta Penitente bata
bestea galdutzen dezuenak! Mg CC 145. Zeñian espliketan zirian euren propiedade, edo bata bestiagandi
desbardintuten zitubana. Mg PAb 184. Ez dozuela bata bestearen jarraian joan bearra. Añ LoraS 63. Bigarren
doaia: bata bestearentzat leiala izatea. AA I 597. Bata bestiaren arteko artu emonetan. fB Ic I 22. Alkarregaz
beti izateko, ta bata bestiaren gorputzen eskubidia alkarri emoteko. fB Ic III 322. Bata bestiaren pozian
jarraituten deutsee ekandu geistuei. JJMg BasEsc 169. Egiten dabe pekatu bata bestia ikusi ezin badabe. Astar II
25. Zegaitik bata bestiari berbarik egiten ezteutsen. Ib. 28. Orduan elkar despediturik / biurtu ziran etxera, /
bata bestearen beldurrik gabe / soseguz asnas artzera. It Fab 140. Bereala bata bestearen leian abiatu ziran. Izt
C 180. Harrixkorik baldin topatzen badute, / Bata bertzeari yoka hari dire. Gy 92. Sabelean zekarzkien aur aiek,
bi erri edo jende, bata bestearen kontra beti ibilliko ziranen buru izango zirala. Lard 29. Aziendek behar dute
tokia nasai, ez dezaten elkharri minik egin, eta ez ditezen ithoka jaten hari, bata bertzearen bekhaiztiz. Dv Lab
217s. Han, bata bertzeari kofesatu ondoan, Iñaziok eman zuen meza. Laph 188. Kristau fededunak parte dutela
bata bertzearen animako ontasunetan, gorputz baten zatiak direlakotz. Legaz 18. Ongi erakusten zaigu emen
bata bestia nola maitatu biar degun. Bv AsL 125. Koñatu izan arren bata besteakin / Biotzez bizi ziran
alkargandik urrin. AB AmaE 264. Hala-nola ehaile trebearen eskuetan irazkia eta bilba elkharrekin
trebeskatzen baitire, bata bertzeari lotzen, josten, eta tinki-tinkian oihal hazkar atheratzen. Arb Igand 15.
Munduan biziteko / bata besteagaz / gizon guztiak dabilz / mozorro banagaz. Azc PB 344. Eta beraugaitik
nastetan dituezala, Liberalismoaren ganean berba egiten danean, alkarregaz eta bata besteagaz zerikusirik ez
dauken gauzak. Itz Azald 56. Asi ziran murmur bata besteari zerbait esaten. Ag AL 103.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
224

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(s. XX) Ondo ezagututeuen biak alkar, ume umetatik ziran maite, ta bata besteagaitik edozer egingo eukien.
Ag Kr 26. Baño, batez ere, Joanes ta Malentxo ziran alkar artuak eta bata bestearen maitale andiak. Ag G 136.
Len legez sarri batuten zirean bata-besteagaz. Echta Jos 62. Edozelan be, ondo zan bata bestiagandik urrin
eukitia. Kk Ab I 40. Laugarren agindu onetan sartzen dira, baita, gurasoak beren seme-alabekin, senaremazteak
elkarrekin, agintariak mendekoekin, nagusi-langilleak bata-bestearekin eta erritarrak erriarekin
dituzten eginkizunak ere. KIkG 53. Aittagurearen lenengo iru eskabideak, bata besteakin ezin egokiago josiak
daude. Inza Azalp 139. Apartatutzen asi ziran da / arren lagunak uzteko, / bata bestia probatu arte / ez iñork
galerazteko. Tx B I 241. Una emen, batabertzeari darraizkonak. FIr 173. Beren gomutan, euzko-anaiak, / Bata
bestia zaintzeko. Enb 122. Biotz pilpirak entzuten dire, eganagi baten egaketa bezala. Tinki ta ixilik, bata
bestearen babesean. Or Mi 59. Bata bestiaren leian. Otx 137. Bata bestearen ondoz yaikitzen dira olako ta
alako. Ldi IL 21. Bata besteakin Eneolitos-aldi ezkeroztik artu-eman asko izan arren. JMB ELG 64s. Ta bata
bestearen ondotik asi zitzaizkion galdegiten. Ir YKBiz 441. Alderdi bi oneik [...]aspaldian be bata-bestearen
aurka dabiltz. Eguzk GizAuz 42. Ez ginagoken so bata bertzeari, / Irri egin gabe kuxean elgarri. Iratz 14.
Astebete bazan bata bestearekiko mutu zirautela. Etxde JJ 28. Arratsalderantz geituten dira egitadak, bata
bestearen urrengo. Erkiag Arran 35. Biek bata besteari oro salatu ondoren. Mde HaurB 73. Eta bata besteagaz
olgetan asi zirean. Bilbao IpuiB 263. Ikasi daigun bata-bestien laguntza. EgutAr 1-16[sic]-1959 (ap. DRA).
Baina bion artean amiltegi sakon bat egon zen, modu gaitzean bata besteagandik separatu zuena. Arti Ipuin 76.
Eskuak bata bestearekin igurtziz. Anab Aprika 72. Bi gauza oiek, ongia eta eginbidea, elkarri eusten diote, bata
bestearen abea ta euskarria delarik. Vill Jaink 93. Bakarka aspertu egiten dira. Bata bestearen laguntza billa
dabiltz. MAtx Gazt 28. Baña bi jokabideok, bata besteari buru eman edo eragotzi bearrean, alkarren lagun eta
osagarri ditezke. Gazt MusIx 7. Eta beti, gutxienez, bata besteagandik pare bat metrora alderaturik ibiltzen
ziran bidean. NEtx LBB 123. Hizkuntza ta herria berex ez doatzi [...] / bata bertzea gabe ez daizkela bizi. Xa
Odol 180. Agurtu zuten elkar, itz onak emanaz bata-besteari. Berron Kijote 149. Hor ditugu, bata bestearen
hurren, Heraklito, Parmenides eta Eleatarrak. MEIG III 76.
- BATA BESTEAREKIN (bata bertzearekin Sal, R ap. A). "Uno con otro, por término medio" A s.v. batez. v.
BATEZ BESTE.
- BATA BESTE(A) IZAN. (En frase negativa). Diferente. Hiru persona diferenteak (esan naidu bata beste ez
diranak) eta Jaungoiko egiazko bakar bat. CatOiq 50. Iru personak direala distintoak, zer esan gura dau? Esan
gura dau, ze bata bestea eztireala; bana direala. Oe 25. Bada pekatuko gurarijak bere ez dira ez bat, ta ez
bardinak, ez bada bakartubak, ta bata bestiak ez dirianak. fB Ic II 244. Dirialako personak bata bestia
eztirianak. CatLlo 18. Iru Persona bana edo bata bestea ez direanak. CatBus 13.
- BATA-BESTETU. Confundir uno con otro. Izki alkarren antzekoak edo idekoak bata-bestetzea izkuntza
biziduneen mizkakeri kaltebakoa da. Alt EEs 1914, 142.
- BATA-BIOK. Uno y otro. Idorra naiz leorra --Pedrok erantzun-- or nonbait bata-biok. Berron Kijote 134.
- BATA ETA BESTEA. (Gralmente con esan). "Esto y lo otro. Bata ta bestia esan dau baña, egixa ez da
besterik auxe baño: ez detsala goguak emon" Etxba Eib. "Mucho hablar pero... Zuk bata ta bestia, baiña majo
bizi za" Elexp Berg. "Sozialistok, bata eta bestia, baiña azkenian bestien antzerakuak" Ib. Nosian bein juakoz
Konfesoriari esatera bata ta bestia aspertu ezinik esatez. Mg CO 234 (CC 157 betiko lelo edo soñuarekin). Asi
ziran ienteak ortik eta emetik bata ta bestea esaten. Ag AL 76.
- BATA ETA EZ BESTEA. "Bata t'ez bestia (loc.), ni lo uno ni lo otro; ni el uno ni el otro" Etxba Eib. "Gosia
eta egurra, bata t'ez bestia onerakuak" Ib. "Bata t'ez bestia lagun egokixak gure arterako" Ib. v. supra (I, 1) ejs.
de ez bata eta ez bestea.
- BATAGO. v. ejs. de batago izan s.v. BAT IZAN.
- BATAK (Dv). (Pl.). Unos, algunos (opuesto siempre a besteak). "On dit quelquefois au pluriel, comme en
français, les uns et les autres, batak eta bertzeak (régulièrement batzuek eta bertzeak)" Dv. Ezen bere ethortez
batak eztirade berzeak baino hobe. Lç Ins G 3r. Ezpaitirade meneatzen beren lekuetatik, eta ez minzatzen batak
berzeki. Ber Trat 30v. Zeren batak han izanen dira bere gorputz loriosekin [...], eta bertzeak bere gorputz
itsusiekin nondik nahi harritzen dutela. SP Phil 52 (He 53 batzuek ... eta bertzeek). Agerzen ziran gerrako
gizonen ainzurako zaldizko zenbait eta batak batetik eta besteak bestetik atera ta agertu horduko, elkarganatzen
ziran lasterka. Mb IArg I 253. Batak eta besteak asi ziran edaten. Mb IArg II 279. Batak indarrik gabe, bestiak
zentzü gabe, bethi praube agitzen. Etch 234. Batak ari dia hola, besteak hala. Arch Gram 31. Batak bizi, besteak
hil. "Les uns vivent, les autres meurent". Ib. 32. Bada iñhürri mota hanitx: batak bestiak beno txipiago. Ip Dial
29 (It, Dv batzuek, Ur batzuk). --Zuin dira untsa komüniatzeko behar diren disposizioniak? --Bi gisatako dira:
batak Arimari, bestiak Khorpitzari daudenak. CatS 76. Abade ta praille, batak txiroari ostuten deutse, ta besteak
etxetik atsotxuentzat ataraten dabe. Or Tormes 11. Batak ez daude besteen ondoan jartzeko neurrian, ezta
alderatzeko ere. MIH 122.
(Batek ergativo pl.). Batek eman, bestek har. "Les uns donnent, les autres prennent". Arch Gram 32.
Haregatik üdüri die batek bestiak ez bezalako direla. Ip Dial 119 (Dv batzuek). Batek haren bihotza eraikiten eta
bozten beitzien, eta bestek egoisten eta bihozterritzen. Ip Hil 98.
- BATAK BESTE-. (Con beste det.; se incluyen aquí las construcciones del tipo batak bestea ikusi, batak
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
225

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
besteari eman... (equivalentes a elkar, elkarri, etc.), con un sujeto en plural, no, obviamente, las del tipo batak
bestea ikusi du, batak besteari eman dio...). "Batak bestia maitte izatia aintzen desku Ebenjelixuak" Etxba Eib.
"Ezin dabe batak bestia ikusi" Elexp Berg. Cf. Lf Gram 214: "La réciprocité est plus lourdement traduite par
bata... bertzea, [...]. Ex.: Batak bertzea laguntzen dute, ils s'aident mutuellement". v. BATA BESTE-, BATEK
BESTE-; elkar. Tr. Aunque documentado ya desde Dechepare, se emplea relativamente poco en todos los
dialectos.
Mundu honetan badirogu batak berzia engana. E 33. Manatzen gaituela elkhar onhets dezagun, afekzione
onez eta hipokrisia gabe, batak berzearen ona prokura dezagun. Lç Ins D 7r. Aditzen dut Giristino fidel guztiek
badutela parte batak bertzearen orazinoetan. Mat 71. Hala ere idukitzen tu guztiak erraxki / Batak berzeari
traba egin gabe aphurki. EZ Man I 96. Eta handik, eta halatan, batak bertzeagana utziz, eta guztiek utziz, utzten
dira deskarguak egin gabe. Ax 247 (V 166). Ikas dezaguntzat batak bertzearen kargaren iasaiten. SP Imit I 16,
4. Erresekek nola baitute / Batak bertzea pusatzen, / Urtheek ere hala die / Elkhar ondotik segitzen. Gç 174. Eta
nola hon baita mündü hontako jente perestiek batak bestia Jinkoari gomenda dezen bere othoitzez. Bp I 88.
Zeren hainitz hitzkuntza baitira batak bertzea eztiruditenak. ES 392. Eta ikhastea mundu huntan elkhar onetsten
bertzean batak bertzea eternitate guzian onetsiko dugun bezala. He Phil 295. Izpirituak eta gorphutzak, batak
bertzearekin duten aria hertsia dela kausa. He Gudu 127. Batak bestea beti onest-maitatzea. Mb IArg I 350.
Latin ta Griegoak batak bestea apañtzeko elkarri eskua eman ta lagundu diotela. Cb EBO 8. Ordean batak
bertzeari ematen ziñotzoten adiskidetasunaren señalek intres bera zuten. Mih 67s. Eta batak bertzearentzat
othoitz egitea manatu darokuzunaz geroz. Brtc 26.
(s. XIX) Batak bertzea bilhatuz, batak bertzeari amor eginez. Dh 162. Ezkondubak esku emotian aginduten
deutsee batak bestiari bijak, alkar senar emaztetzat betiko artutia. fB Ic III 344. Ez eikezube batak bestiagaitik
dongaro juzgadu. Astar II 178. Munduan enbidia / batak besteari / izaten oi diogu / txit maiz edo beti. It Fab 72.
Elkarri gaitzik ez egiteko itz ziñeztua batak besteari eman zioten. Lard 41. Badira landarak alkar ondo artuten
dabenak; eta badira batak bestiari kalte egiten deutsenak. Ur Dial 49 (It elkarri, Dv elkharri, Ip alkharri).
Drainak dira baxerazko tutu batzuek, muthurra batak bertzearen barnean sartzen dutenak. Dv Lab 112. Lau
etxek batak bestearen urrena Santuari ostatu emateko ditxa izan zuten. Aran SIgn 30. Entzun dot direala
ezkondu goisean, / Batak bestea maite dabenen antzean. AB AmaE 325. Eta batak bertzearentzat othoitz egitea
manatu deraukuzunaz geroz. Arb Igand 200. Batak bestea ilten diarduen besoak soloetako lanetara eroan. Ag
AL 157.
(s. XX) Batak besteari oratu eutsienean. Ag Kr 69. Zapuzturik eta mingañean zeuzkaten zitalkeriak nekez
irentsiaz, batak besteari bizkarra eman zioten. Ag G 266s. Ekatxa ibittu zanean ezeben ikusten batak-bestea
masta-ganetik be. Echta Jos 266. Jan lezakeie batak bertzea / jendek gosearen gatik. Ox 139. Eta batak
bestearen atzetik edontzia aurreratzen zioten Yaun Erraimuni. Or Mi 89. Maiz gogora dute / batak bestea. Ldi
UO 39. Batak besteari egiten dizkieten txakurkeriak. NEtx Antz 105. Arratsez, lanetik ateratzean, batak bestea
igurikitzen zuten. Mde Pr 146. Funtsean ezkont aintzinean zuten amodio bera eta suhar hura bera zaukaten
bihotzean batak bertzearentzat. JEtchep 58. Batak besteari esaten zioten erderaz. Salav 57. Galdua ote dugu -aritu
ginen luzaroan galdezka, batak besteari eta nork geure buruari--poema jaioberria? MIH 291.
- BAT ALA BESTE. Algún que otro. Cf. BAT EDO BESTE. Gu baino goragokoek ikus, erran daizkutenak
egiak diren ala ez. Garbitasunik jakiten ahal badugu, emanen ditugu, jakin arau, eskualde bat ala bertze. HU
Aurp 187. Hots, badela zerbait gelditzen denik ere, gisa bat ala bertze. Lf in Zait Plat XX.
- BAT HANDI IZAN (Dv s.v. handi). Estar muy unido. Cf. BAT IZAN. Uste ginduen berehala ikhusiko ahal
ginduela [erregeak]; ezen ordu artean, gurekin bathandi zen. Prop 1881, 21. Geroztik, ez dakit nola ez eta
zertako, gure alderat hozturik izan da. Bainan, denboraren buruan, berriz gutaratu zen, eta aspaldi huntan bat
handi ginen. Prop 1889, 108.
- BAT HARTU. Ponerse de acuerdo, convenir. v. ELKAR HARTU. Oñaz ta Ganboarrak, danok, bat artuta, /
menderatzen dizugu aoz-bera ezpata. SMitx Aranz 33.
- BATAZ... BESTEAZ (bertzeaz H), BATAZ... BESTEA. Por una parte..., por otra... "Bataz eta berriz bertzeaz,
d'un côté, d'une part et puis de l'autre (Ax)" H. Cf. A: "Bataz, pues. Non da bataz? ¿dónde está pues? (Ax 153)";
en realidad lo que aparece en Ax 153 (V 101) es non da bataz [...] aitzinamendua? [...] Eta berriz bertzea, non
da [...] galtzen duzun denbora?, ej. similar a los que citamos de dicho autor. Jauna: zure señoriak barka
biezat zeren ezpaitut zure señoriaren kartak merexi duen bezala eranzuten, bataz zeren ez naizen kortesanoa,
baizik montañesa; bestiaz naiz enpaxatu nere bi anaia eta kusin bat ekustera etorririk. (c. 1597). FLV 1993, 459.
Zeren hura baita gure aita egiazkoa, bataz zeren hark kreatu eta munduan ezarri baikaitu; eta berriz bertzea,
zeren [...] gu Giristinoak bere seme eta bere etxeko baikadutza. Mat 77s. Baia geiago erdesten dute Meza ongi
enzuten dutenean, batas zeren berak Mezan ofrezitzen baitu sakrifizioa, berzeas Meza erraten duenak ofrezitzen
baitu aren gatik. Ber Trat 106v. Zeren bataz, nola herrietarik urrun baitzegoen, gehiago baitzekarkeien
garraioaren gastuak, obraren balioak baiño: eta berriz bertzea, zeren trabaillu hura guztia [...]. Ax 23 (V 13).
Baiña zeren bataz gutitan barkhatzen baitu: eta bertzeaz zeren gaitza baita Ib. 100 (V 68). Haztura gaixtoa da
bizio bat hagitz higuingarria; bataz zeren den hain gaitza erremediatzeko, eta bertzeaz, zeren berekin baitakarke
alferkeria, bizio guztien aitzindaria. ES 182.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
226

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(Bataz... bertze alde). Bataz gure etsaiak badira baten biga, eta bertze alde, iakinsiago, maleziosago, eta
gu baino azkharrago dira. Tt Onsa 147.
En primer lugar (?). Bataz esango neuke doloreak / bakotxik nenbilela illunetan, / dulzero nituala
bidalketan / zugana kexaak eta klamoreak. Lazarraga (B) 1193rb.
- BATAZ BESTE. v. BATEZ BESTE.
- BAT-BAKA, BAPAKA. "Bapaka (V-m-gip) [...], jugar uno a uno" A. v. BAT-BANAKA.
- BAT-BANA, BAPANA (S, R ap. A). a) Cada uno. "Bapanak daki bere etxean zer gora-bera dion (R)" A.
"Bapanari norberea" Ib. v. batbedera. --Zer da examina? --Da bere bat banak oroitzea edo bat bederak bere
aldetik eginala egitea bere bekatuez oroitzeko. CatEliz 470. --Bada zuk batzu ainguru guardazkua? --Bai, eta
bapanak badu beria. CatR 41 (CatSal bakotxak). Errezibitu zein kuek gisa berian bapanak bere deuria. Hual Mt
20, 10 (Lç rezebi zezaten hek-ere dinero baná). Biar ekuntubaizein ezkapatu bapana alzion lekutik. Mdg 164.
Iriko bezino guziuen izenak isartan dra bapana bere zeduletan. Ib. 135.
Cada. Ardi bapanari gentandabei iror edo laur libra ganzta. Mdg 136.
b) Uno por uno. Leio-kaiolak zabaldu ditu, bat-bana... "Una por una". Ldi BB 32.
- BAT-BANAKA (SP, Lar, Añ, Dv, H (s.v. bana); bapanaka V-ger ap. A Morf 591). Uno a uno. "Un à un" SP.
"Uno a uno" Lar. "(De) uno en uno" Añ. "Un à un, les uns aprés les autres" Dv. v. banaka. Deklara ezazu bat
banaka zer den berthute hauken ofizioa. Mat 142. Gaztiguak bat banaka behar ditu pairatu. EZ Man I 109.
Berze gañerako saindu partikularen arrosarioak, hekin bizia aditu edo irakurri eta misterioak handik formatzen
tutzula bat banaka. EZ Man II 177. Othoizten ditut halaber [saindu] guziak betan eta bat banaka ene ararteko
enplega daiteala. Harb 410. Hain xehero, bat banaka, beregainki eta bereziki daki Iainkoak gauza guztien berri.
Ax 111 (V 74). Maite zaitut neure bihotz guztiaz, berze guztiak bat banaka edo guztiak elkarrekin baino areago.
Hm 213. Konsideratzatzu guziak bat banaka eta xehero. SP Imit III 9, 1. Orietan guzietan bat banaka
konsiderazio andiarekin pensatuaz. OA 70. Bost sendimentü horien bat banaka gütan ediren erazitzeko. Mst I 3,
1n. Guazen bat banaka. Lenbiziko errezeta iges egitea sukai eta peligroetatik. LE Urt 304. Galdetu zidan ea
nekazaritzako erremientak Euskarazko izen garbiak zituzten; erantzun nion baietz, eta esan ere niozkan bat
banaka, gogoratu zitzaizkidanak. Izt C 232. Moisesen doai andiak bat-banaka esateko, denbora luzea bearko
litzake. Lard 107. Baldiñ laburkida batean eziñ sartu leizkean egite ta gertakizunak bat banaka lumaz itzkribatu
bear baginduzke. Aran SIgn 110. Eta ziran guziak bat banaka zearo esan ziozkan. Arr May 78. Berriz ta berriz
igortzi betazalak, berriz ta berriz aztertu inguru-aldeak bat-banaka. Mok 14. Bat-banaka kotxe guziak arakatu
ta... utsa topatu zuten. Or SCruz 52. Ta illak bat-banaka il-yantzietan bildurik yeiki ta belaunikatzen direla. Or
Mi 77. Baña guzi oiek bat-banaka idatzi nai balira, nik uste dut mundu guzian ez lirakela kokatuko artarako
idatzi bearko liraken liburuak. Ir YKBiz 544. Bat banaka artzen ziozten izenak eta beatzen señaleak. Izeta DirG
48.
"Pilotan [...] batpanaka [jokatu] (AN-5vill)" Gte Erd 218.
- BAT-BANAKAKO (SP, Urt, Dv). Individual, de uno en (contra, etc.) uno. "Bat banakako gudua "SP.
"Appelator [...], bat banakako vel bat banazkáko gudura deitzáillea" Urt II 180.
- BAT-BANAKATU (Hb ap. Lh). "Mettre un par un" Lh. "Mettre, se mettre, se disperser un à un" Dv. v.
banakatu.
Contar, enumerar. "Nork bat-banakatu Zure goreskizunak" (Ps 105, 2) beragan bakarragan sumatuak ere?
"Quis laudes tuas enumerat". Or Aitork 80.
- BAT-BANAN. Uno por uno. Bere semeak, jaiyo orduko, bere besoetan bat banan artu eta Jaungoikoari
eskiniteko oitura on eta santua. Itz Azald 99. Alper da bat-banan izar bakoitzan geldi begiratu. Or Poem 526.
- BAT-BANATU (H), BAPANATU. a) "Mettre un par un" H.
Contar; enumerar. Gure buruko illeak oro bat-banatuak baitituzu (Lc 12, 7). Or Aitork 25 (Ol, Ker
zenbatuta, IBk kontaturik). Irakurri, idatzi, bat-banatu esaten zaien aiek, alegia, greko guziek bezain astun eta
nekagarri zitzaizkidan. "Numerare". Ib. 25s. Larunbat biaramonetik, zazpi aste bete batbanatuko dituzute. (Lev
23, 15). Or MB 497. Aren buru-illeak aisago bapana litezke aren biotz-eragiñak baiño. Or Aitork 94. Izkiak ere
bapanatuz, aztatuz, neurtuz, ongi antolatuz, esaten dutena garbi adierazteko ez-ezen, mintzo ta eztiro esateko. Or
in Gazt MusIx 28.
b) Esparcirse, diseminarse. v. banatu. Baiña argi-urratzean odei-moltso artetik erraiñuak bapanatzen baldin
baditu, edota Eguantza zurbil eta margul Titonen urrezko oatzetik iaikitzen baldin bada, ai ene! 'Sese diuersi
rumpent radii'. Ibiñ Virgil 78.
- BAT-BANAZKA (SP (sin trad.), Urt II 370, Hb ap. Lh, Dv, H), BAPANAZKA (L, BN ap. A). Uno por uno.
"Un à un, les uns après les autres" Dv. "Un par un, un à un" H. "Jugar uno a uno" A. v. banazka. Halatan
orai hetarik zenbait bat banazka nahi nituzke izendatu. ES 116. Aitzineko lekzione hautan esplikatu diren Jesu-
Kristo gure Jaunaren misterioen Istorioa kausitu behar da Ebanjelioan bat banazka. CatLav 53 (V 34). Eta gure
bekhatuak xehero konsideratzen ohi ditugun bezala, konsidera detzagun halaber haren graziak ere batbanazka.
He Phil 206. Gizonaren ahalez gorago da hemen bat-banazka aiphatzea Jesu-Kristoren manu salbagarri guziak.
Lg II 150. Guziak beraz bat-banazka kofesatu behar dire bere zirkunstantzia guziekin. Brtc 162. Bat banazka
agerrarazi ditugu lurrean izan diren gizon handien guziak. Hb Egia 86. Zuk badakitzatzu gauza guziak eta
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
227

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
guziak bat-banazka. Dv Imit III 50, 6 (SP xeheroki, Ch partikularrean, Mst bederakarka, Ip bederazka). Han
hasi ziren agertzen [...] babanazka ther-ther bide xidorretarik guziak. Prop 1909, 280. Basa jendeak multzoka
bazohazkon eta ez zitzaizkon ixiltzen bere gauza batbanazka galdetzetik. Prop 1911, 96 (ap. DRA). Ez ditugu
gehiago aiphatzen airetarik erortzen diren xori gizonak, aldian bizpalau baizik. Sobera leteke bapanazka
kondatzeko. Eskual 14-3-1913 (ap. DRA).
- BAT-BANAZKAKO. "Appelator [...], bat banakako vel bat banazkáko gudura deitzáillea" Urt II 180.
- BAT-BANAZKATU (Hb ap. Lh, H). "Bat-banazkatzea, mettre un par un" H. v. banazkatu. Ez detzaket
batbanazkatuz aipha, toki beroetan khonda ahala baino gehiago non nahi dabiltzan izate xehegokoak. Prop
1908, 28.
- BAT-BANAZKO. "Particulier. Aiphu batbanazkoa, mention spéciale (Guil. d'Ar.)" H.
- BAT-BAT. a) Mismo. Jesus, eta ni gara Ama bat baten semiak. Ur MarIl 68. Eta izate bi oneek Persona bat
baten batuagaz, ez ziran nastau. Itz Azald 29. Fededunak aldea daukela besten arimako onetan, Eleizea dan
gorputz bat baten zatiyak legez. Ib. 43. Gure arimea izanik bat bakarra, denpora bat baten dago guzti guztia
gorputzeko alde edo zati guztietan. Ib. 164.
b) "Bapat (Vc, BNc), iguales (de bat+ bat)" A.
c) "Bapat (V-m), un juego de nueces" A Morf 399. v. bapako.
d) De repente. v. BAT-BATEAN. Eultzi-jendea txunditua da / bat bat argitu duala. Or Eus 346.
e) Alguno. v. BAT EDO BAT. Bildurra aizatu naiez, bapatek / ozenago dik mintzoa. "Alguno levanta más su
voz". Or Eus 304. Kopla bat, ez baitaki andik aurrerago; / tabernan asmatzen da bat-bat okerrago. Ib. 369.
- BAT-BATEAN (L, S; Añ A, VocBN, Gèze, Dv, H; bat batin G-nav), BAPATEAN (V-gip, B, S), BAT-
BATETAN (V-ger-gip, S; Lar, Añ, H), BAPATETAN (S), BAT-BATEN. Ref.: A Apend (bat-batetan); Lh (Batbatean,
bapatian, bapatetan); Lrq (bat-batetan /bapatetán/); Iz ArOñ (bapatian), Als (bat batin); Izeta BHizt2
(bapatean).
Tr. La var. bat-batetan, menos utilizada que -tean, se encuentra en autores suletinos (aunque cf. batbatian en
Inchauspe) y guipuzcoanos, alternando frecuentemente en estos últimos con -tean. Usan bat-baten vizcaínos
como Altuna, Kirikiño (Ab II 86), Enbeita (88) y Gandiaga (Elorri 62); tbn. lo emplea en alguna ocasión, tal vez
metri causa, el guipuzcoano J. I. Arana. Bapatean sólo se encuentra en algunos textos meridionales a partir de
1930; así en Orixe, Lekuona (EunD 49), Eguzkitza, Erkiaga o Txillardegi (Let 87); cf. además bapatetan y
batpatean en Tomas Agirre y Erkiaga.
a) De repente, súbitamente; improvisadamente. "Repente, de repente, repentinamente" Lar. "Improvisamente"
Lar y Añ. "Batbatian, tout à coup" Gèze. "Soudainement, subitement, tout d'un coup" Dv. "De repente" A
Apend. v. BAT-BATERA, BAT-BATEZ.
Tr. Documentado al Sur a partir de mediados del s. XVIII. Al Norte, antes de mediados del s. XIX sólo se
documenta en los suletinos Tartas, Belapeyre y Maister; a partir de esta época va haciéndose más frecuente entre
los septentrionales y en el s. XX es prácticamente general.
Zeren herioak halakoak bat batian, ezustian bere gauza maitetarik separatzen baititu. Tt Onsa 148. Herots
handi Zelütik jiten zen bat enzün zien bat batetan. Bp II 71. Noiz-da bat-batean agertzen dan munduan San
Agustiñen argia. Lar SAgust 9. Zure ezpiritia zunbait aldiz bat batetan zelialat igaiten balin bada. Mst III 6, 3
(SP ustegabez, Ch betan). Baña al-ere Santuak nai ta, bat batean gelditu zen lo. Mb IArg II 332. Ta mirari andia
da, uste gabeko, edo bat batean eriotza geiago munduan egunoro ez ikustea. Cb Eg III 220. Eriotza au
askorentzat supitoan, bat batetan, edo beñgoan izan oi da. Ib. 319. Horduan idiki ziran bat-batetan gañeko
Zeruak, ta jetsi zan Espiritu Santua. Ub 74. Bai ta, ustekabez, bat batean, piska bat aserraturik edo samindurik
ezarten dana. Añ MisE 209. Zeren bat batean zure gañean izango dan beraren aserrea (Eccli 5, 9). "Subito".
AA III 451 (Dv terrepentean). Eta bere denbora guzian etsaiaren kontra peleatzen ikasi ez duanak [...], nola bat
batetan ikasiko du etsaia garaitzen? Ib. 573. Gabiroi bat gañera / dator bat-batean. It Fab 89. Orra non batbatetan
/ tximu-irrintziak / igarotzen diozkan / bere belarriak. Ib. 75. Guda gudaren gañean sortzen zalako, utzi
izan zioten guztiari bat batean. Izt C 70. Kastigau leike pekatu mortalian daguana, uste baga, bat batian bizitzia
kenduagaz. Ur MarIl 29. Eta turmoi eta tronpeta-soñua bat-batean isildu zan. Lard 77. Tximista biziak zeriozkan
odei batek zerua bat batetan estali zuen. Ib. 20. Bat-batean aziendak janhariz aldatzen badira, ethortzen zaiote
hantura edo bertze gaitz zenbait. Dv Lab 258. Baña bat-baten menpetu nintzan / Lo gozo baten eztira. Aran SIgn
212 (cf. bat batean ib. 68, 33). Illinti igarrak euki arren surtan, / bat batean zeatz deuskuz amatau. AB AmaE
364. Bat batean ematen diote denak algara aundiaz parrari. Bv AsL 137. Hor aditzen dire, bat batean, lehenik
irhintzinak, gero hixtuak. Elsb Fram 137. Batbatian gai-erditan, argi handi batekin jaisten zaie zelütik Jinkoaren
mezülera. Ip Hil 96. Eta orra nun uste baga eta batbatean agertuten dan bere begien aurrera ume eder eta
zoragarri bat. Itz Azald 26.
(s. XX) Biño Lurdesko uretik baso bat edanta bat-batean sendatua gelditu zen. Goñi 71. Eta zas bat batetan
sartuko zaizkizu salan bi arpegi gaiztoko. Iraola 39. Bidean dabilan zure ezagunetarik bat lasterka bat-batean
abiatzen, atherbe keta. JE Bur 75. Izkuntza bat besterik iñoiz ikasi gabeko gizon aiek bat batean izkuntza guztiak
itzegitten zittuzten. Inza Azalp 85. Ameriketara aldegin-ezkeroko bi gerrateak gogora zaizka bat-batetan. Mok
14. Itz-neurtu ederrak eta zorrotzak bat-batean, iturritik ura ateratzen dan erara sortuaz. Etxeg in Muj PAm 23.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
228

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Bat batean, bihurgune batetara heltzearekin, han, eskuineko aldean, su handi handi bati ohartzen da. Barb Sup
173. Bat-baten baratzera eldu zan neguba ostera be. Altuna 48. Aurrean jarri ta bat-batean geldierazi zuten
makiñista. Or SCruz 52. Bapatean atertu ziren sega ta golde. Or Mi 111. Noiz nai eta bat batean nabal ukaldi
bat bezalako oñaze andi batekin asten da. FIr 170. Horra ba, gure gizona bat batian, arratsetik goizera
aberastia. Zub 65. Belaunikatzera dijoala, bat batetan zutitu ta atzeratzen da. Alz Ram 129. Bat batean,
bihurgune batean, jalitzen zaio Basa-Jauna. Barb Leg 126. Makillaka emonalak emoten asi yakazan bat-batian.
Otx 86. Oroipen-txoriez zeuden / beterik: ni ikus ta, bat-batean, / egoei eragin ziten. Ldi BB 146. Bat-batean,
abertzale bat ateratzen da esanaz, lurpean edo eztakit nun larru-paper zaar batzuk bilatu ditula, antzinantziñeko
bertsoz beteak. Ldi IL 163. Toki izkutu batera yoango zala ta gero bat-batean, iñork uste etzuelarik,
agertuko zala yendearen aurrera. Ir YKBiz 315n. Eskuz okotza estu dularik / gogora du bat batetan. Or Eus 93.
Prantziako matxiñada andia geiagoko barik, otoz-otoan eta bapatean etorri zanik egundo iñok eztau esan.
Eguzk GizAuz 16s. Malentxoren irudia bururatu zitzaion batbatean Balendini. TAg Uzt 285. Eserita zeuden
koskatik batpatean jeiki zan Malentxo. Ib. 101. Makhur handia, makhur beltza Itsasuarrentzat. Bat-batean
mariñelgoa galdua zuten, eta arraintza bera erdikalatua. Lf Murtuts 2. Jendearen ustez illotzik zetzan Beltranen
gorputza zutitu zan bat-batean. Etxde AlosT 102. Eta bat-batean, laiño latz xehearen artetik jaiki zen ilargia.
Mde Pr 118. Bat-batean, isilik egoan ibar zulo artatik eiagora, oiu, didar batek igon eban. Erkiag Arran 186.
Bapatean, uste ezik, itzetik ortzera. Ib. 90. Eta itzetik ortzera, bapatetan [...], aitaganako penaz ta atsekabez bete
yakon gogoa. Ib. 82. Bein, berekautan euala, bat juan ei jakon, ta bat-batian soltau ei zetsan. SM Zirik 111.
Pake zena batbatean ekaitz izugarri egiñez. Txill Let 36s. Klinikan isiltasun haundi bat zen nagusi, baina batbatean
[...] telefonoak deitu zuen. Arti Ipuin 75. Erreka koxkor bati behera untzixka batean gindoalarik, batbatean
euria hasten zitzaukun. JEtchep 86. Iakintza etzan bat-batean sortu Elade ederrean ere. Zait Plat 25.
Baño bat-batean esnatuta, kolpe batean exeri, poxpolua piztu ta zapatari eldu, "amen" esan baño len egin
nituan. Anab Aprika 49. Batpatean, Olarratz datorkio gogora Nikanor-eri. Erkiag BatB 128. Ixtant bat,
gogoetatua dago... Bat batean sepan nigarrez lotzen da. Larz Iru 118. Askotan, bat-batean, usterik gutxienean
[...], asmo lizunak datozkitzu. MAtx Gazt 52. Bere barruan zerbait sortu zitzaion bat-batean. NEtx LBB 180. Ta
bat-batetan, akerra sartu zaio sotana artean. Ib. 175. Noiz eta ere uste gabean urerat uzten baitu bat batean
erortzerat. Ardoy SFran 195s. Batbatetan dügü arren / karraska gaitza entzüten. Casve SGrazi 116. Lagun bat
agertu zitzaidan bat-batean. Berron Kijote 18. Maite-minak bat-batean jotzen dituen gazte lirain dirudunak dira
batzuentzat ihespide. MIH 363. Maiz irakur daitezke hauzi hori bat-batean eta behin-betiko [...] erabaki uste
dutenen iritziak. Ib. 378.
v. tbn. (para textos anteriores a 1900) CartAnd 377. Bat-Batetan: Bv AsL 41. Arr May 167.
b) (V, G, BN, S ap. A; Añ). A la vez. "(A un) tiempo" y "(de una) vez" Añ. "Al mismo tiempo" A. v. BATEAN.
Librugáu dá bere / jakindé argía [...] / an oja batéan / leiztenda guzía, / ta guzía batbatéan. LE Kop 132.
Goazen guziok bat batean soroetara. VMg 25. Nere begiak atsegin kontentuagatik etziren lokartuko, nere
belarriyek eta sendido guziak denak bat batean gozatzen. (Larrainzar, 1906). FLV 1988, 284. Turuta baten
otsean / batzen dira bapatean / oro Jaunaren aurrean. Akes in Onaind MEOE 774. Gizonaren arreta edo
begirada, mugatua izanik, ezin diteke bat batean puntu denetara edatu. Vill Jaink 141.
c) (Tras -tzeaz). Nada más, al momento de. Ilteagaz bat-batean agertuko da ene arimea Yaungoikoaren
aurrera bere bizi guztiko kontu zeatza emoten. Añ EL 2 33.
- BAT-BAT EGIN. Intens. de bat egin. Zeren besteak dutenaz berena baliz bezain ongi poztuko diran ta
biziko beti Jangoiko maitagarriarekin bat-bat egiñak. Mb IArg I 237. Zeru ederra ta itsaso zabala, maiteak bai
lirean, bat-bat egiten ziralako. Erkiag Arran 8. Irakaslearekin bat-bat egiten du. Zait Plat 110.
- BAT-BATEK BADAKI. Gerogo ta beroago bikoen asmaki; / nor norengana dagoan bat batek ba daki.
"Quién será capaz de saber". Or Eus 46. v. BATEK BADAKI.
- BAT-BATEKO (Añ, Dv, H), BAT-BATETAKO (Lar, Hb ap. Lh), BAPATEKO. a) Repentino, súbito;
improvisado. "Repentino" y "subitáneo" Lar y Añ. "Improviso" Añ. "Soudain, subit. batbateko heriotzea
(Echev), mort subite" Dv. "Subit. Bat bateko ekaitza, orage subit (Echev)" H. Il bear degu, ta gutxiena uste
degunean aleere, ta bear bada beste asko bezala bat bateko eriotza dala medio. Echve OngiB 18. Bat-batetako
sendatze au zabaldu zan uri eta Saronako ballera guzian. Lard 496. Eriotza bat-batetakoarekin kastigatu
zituenean. Ib. 88. Meazatu zuan Santuak bat bateko eriotzarekin. Bv AsL 183. Eriotza ustebagakoa eta
batbatekoa. Itz Azald 67. Patar zaleak urte gutxian bizi izaten dira, eta eriotz bat batetakoa eta gorria izan oi
dute geienak. Ayerb EEs 1916, 14. Mendixka guzia ta illobi edo sepultura lur ikara bat-batekoak dardaratu
erazi zituan. Inza Azalp 75. Bertsolarien bat-bateko bertsoak. Inza in Jaukol Biozk VII. Bat-bateko sabel-miña
eta miñandi denean. FIr 170. Batbateko ikaraldiak jo zun neskatxaren soiña maindirape epelean. TAg Uzt 249.
Ori da bat-bateko sua! Jo ta txinpartak atera dizkiozu biotzari. NEtx Nola 29. Bat-bateko kemen ura nondikakoa
zun jakiteke. Etxde JJ 261. Zuretzat zer ez-usteko? Zer bat-bateko? "Quid repentinum?". Or Aitork 47. Ekaitz
zorrotz, bapatekoa; labur eta ankerra. Erkiag Arran 162. Uste bako edo bapateko galarrena diñotsen ekaitz
bildurgarriak. Ib. 78. Gizadiak, beintzat, bere senaz, susmoaz eta bat-bateko ezagueraz nunai ta noiznai
atxeman izan du Jainkoa. Vill Jaink 24. Lugin arretatsuek mintegiak egin oi ditute landarak aldatu bearko diren
lurren antzeko tokietan, bat-bateko aldaketak lur berria zapuiztu-arazi eztezaien. Ibiñ Virgil 87. Bapateko
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
229

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
eroaldiak maitari gaixoa io zuenean. Ib. 117. Txirrita. (Bizitza ta bat-bateko bertsoak). A Zavala in Tx B (tít.).
Bat-bateko bere maitasun-galtze arek, zentzua nastu bear zion. NEtx LBB 52. Bat-bateko bertsoak piska bat
moldatu arren, papelean bertsoak jartzeak bere lanak baditu. Uzt Sas 20.
Ni ez naiz bertso-jartzallea, bat-bateko bertsolaria baizik. Uzt Sas 20.
b) (Uso sust.). Sorpresa. Gabeko bat-batekorik egin etzezaten mikeleteak (sorpresas nocturnas). Apalategi 69.
- BAT-BATERA (V), BAPATERA (bapatea V-gip). Ref.: A; Etxba Eib; Iz ArOñ (bapatian). a) De repente,
súbitamente. v. BAT-BATEAN, BATERA. Nok daki, Jauna, uste baga bat batera ezetarako asti baga illgo
ete nazan? Ur MarIl 89. Illundu zan zerua, eta trumoi orruaz bat batera asi ziran orruntz onuntz. Apaol 56. Bat
batera gogoratu iatazan gutarrak euskaldunai egindako lur-ostute ta beste dongakeriak. Ag AL 44. Bat batera
itzertu nintzen da iretzartu neuzan lagunek. A BGuzur 131. Bat batera, zakurrak, itxumustuan jaiki ta ekiñ zion
zelaian zear estu estu zaunkaka. Ag G 153. Baina, gutxien uste zuela, lau ilebeteko poz-atsegin guztiak batbatera
atsekabetu zitzaizkion. A Ardi 89. Baña eltzen dira Bizkaiko euzkel-errira ta beriala bapatera aztuten
yake ezpañera ta euzkeraz bakarrik dakije. Kk Ab II 36. Illuna bat-batera jetxi zan errira. Ugalde Iltz 62.
Oraintxe gaia etorri baitzait hemen neri bat batera, / hala beharrez, nere semea, hi juan haiz Parisera. Mattin in
Xa Odol 165. An ziran milla gizonak, bat-batera orruaz asi ziran. Etxba Eib.
"Yaio ta bat batera il zan, murió en cuanto nació (V-m)" A EY III 305.
b) "Bat batera (V, G), al mismo tiempo" A. Jaun guziz aundia, / Aldarean zera / Egin bat-batera / Bildots ta
artzaia. Urruz Ezale 1897, 188a. Biok, ba, ixilik / poz-naigabeak / esan ditzagun / bat-batera. Jaukol Biozk 7.
Astiro "bat, bi, iru, lau" entzun ta / keiñu ber-berak artuaz, / Bat baterago ezin atera / neurri berean sartuaz.
"No pueden salir más iguales". Or Eus 393. Erantzun eutsen laurak bat-batera. Bilbao IpuiB 40. Bat batera, edo
beintzat ingurutik, urretik, joango zirala idazlea eta pintorea, uste dot. Alzola Atalak 85.
Ara... Euzkiakin bat-batera / bi artzaintxoen txabolera / bi aingerutxo zuri-gorri / egunabarran gaur etorri.
JAukol Biozk 38.
- BAT-BATERAKO. a) Súbito, repentino. v. BAT-BATEKO. Moxolok, bat-baterako zalaparta bizian, iñork
uste baño len, maipera jaurtigi zuan ezkonberria. Ag G 313.
b) Inmediato. Irten kalera, eta lengo alprojarekin tabernara sartu, bat-baterako gauza zan. Ill Testim 8.
- BAT-BAT ETORRI. (Intens. de bat etorri). Ongi iruditu zitzaien entzun zuteneri Girisostomorern kanta;
alabaiña, irakurri zuanak zera zion, berak ez zuala uste alegia, Marzelaren on xotillagatik iñoiz entzundakoakin
bat-bat zetorrenik. "No le parecía que conformaba". Berron Kijote 158.
- BAT-BATEZ (H), BAPATEZ. De repente, súbitamente. v. BAT-BATEAN. Leentxeago lo betean zetzana
bat-batez ernaitu dala esan liteke, Erraondoko plaza. Mok 16. Orduban zugatza, bat-batez, loraz apaindu zan.
Altuna 48. Bestetan, berriz, / poz-naigabeak / bertsotan barrendik bota, / ala bat-batez / ardi motelak / esnatu
txistua jota. Jaukol Biozk 25. Yeiki da langillezaia bai litz, eta bapatez esaten die segariei: "geldi yaunak! berri
gaizto diagu!". Or Mi 108. Nondiko gezi zorrotza / bat-batez eldu zaik egan, biotza / yosteko guztiz zuzena? Ldi
BB 38. Baña esturasunok lasatasun bigurtu ziran bat-batez. Otx 129. Bizkorraldia!... Bat-batez orain / urrats
arin, gogo txosper, / ain txingar sortu zaidan kemenak / zut-zutik narabil, gallen. EA OlBe 108. Bat-batez, itxuitxuan,
/ andik atera t'etxera-bidez / ipiñi zituan. SMitx Aranz 224. Ta bat-batez negarrari emanda, itzuli ta ioan
egin zan. Zait Plat 107.
- BAT-BAT IZAN. (Intens. de bat izan). Ser totalmente uno, estar totalmente unido. Jauna, beragaz bat-bat
nintzan ta batera illik / Zelan ez dogu bardin guk igo Zuganuntza? AB AmaE 171. Buru ta biotza alde banatara
/ doazkit egunez, bi liran iduri; / gauaren mendean bat biurtzen dira / ezin bakanduaz: orduun naiz bat-bat ni.
"Entonces soy yo uno". Or Poem 556.
- BAT-BATU. "Incorporarse" Añ.
- BAT-BATZUK. Algunos. Zenbat sarriyagotan goguan erabilten diran gure fedeko egiya batbatzuk, ainbat
indar geiyago dauke, gure biyotzak igitu eta bigunduteko. Ur MarBi 165.
- BAT BEARTA. "Bat bearta [behar eta?] (L-ain, Sc), en igualdad de circunstancias" A.
- BAT-BEDERA. v. batbedera.
- BAT-BERA (Lar, Añ). a) Un único; un(o) mismo, lo mismo. "Uno mismo" Lar y Añ. v. BAT-BERBERA.
Tr. En Leiçarraga, Axular, Etcheberri de Sara, J. I. Arana, Inza, Olabide y Onaindia sólo bera recibide los suf. de
decl.; por el contrario, en CatLan, Goyhetche, Hiribarren, Bilintx, CatS (70), Zaitegi y Larzabal, aparecen
declinados ambos miembros.
Ni nauk hetan eta hi nitan, perfekto diradenzát bat berean. "Consommés en un". Lç Io 17, 23 (TB bat eginak
izan daiteztenzat, IBe bat izan daitezen). Guk dugu sinhestén eta ezagutzen Iainko bat bera dela, eta hura
esenzia bakhoitz bat bera [...]. Eta Iainko bat ber haur, gizonei zaie hunelako manifestatzen. Lç Ins G 1r. Baiña
amoriorik eztutenei, manamendu bat bera iduritzen zaiela anhitz manamendu. Ax 486 (V 314). Autor batzuek
eta bertzek gauza bat beraren izendatzeko baliatzen direla letra hauk biez. ES 161. Kristo Jaungoiko, eta Gizon
egiazko bakar bat bera arkitzen da, eta dago Hostia konsagratu guzietan igualmente, edo berdin. OA 48. Non ez
baitzare harekiñ ispiritu bat bera baizen izanen. He Gudu 29. Orregatik bat bera ta berdiña da irurei ematen
zaien honr, adoranz eta gloria: qui cum Patre, et Filio simul adoratur, et conglorificatur. Mb IArg I 357. Fidelak
direlakotz gorphütz baten beraren menbruak, zoin baita Eliza. CatLan 55. --Leku guzietara luzatzen ta zabaltzen
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
230

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
da? --Bai: Eleiza bat bera da munduko toki ta bazter guzietan. Ub 147. Ez du nahi izan dadin arthalde bat bera
eta Artzain bat bera baitzik. Jaur 170. Artean Nafarroak, / Gipuzkoak gañera, / egiñ izandu zuten / erreiño bat
bera. It Fab 206. Alimale batek berak / Ez ditik dohaiñ guziak. Gy 227. Bi amets oriek, Jauna, gauza bat bera
esan nai dute. Lard 53. Batek berak beharko zituen arregin liburu zahar eta berri [...], Dabiden psalmoak eta
iztorioko liburu guziak. Hb Egia 5. Bat bera düzü hun dena Jinkua. Ip Mt 19, 17 (Dv Ona, bat da bakharra,
Jainkoa, Hual solo). Aur batek berak izan gaitzala / ni aita eta zu ama. Bil 106. Bat bera aitortzen dute bere
bizitzaren itzkribulariak. 'Contestes están'. Aran SIgn 45. Bada Euskara osoa bat bera izan arren, gorputz aundi
eder bat bezela, iru edo lau izketa-modu edo dialekto daduzka. Ib. 200. Danak biotz ta megope edo espiritu batberarekin
preskañi edo botoa egin zuten. Ib. 74. Hirur Persuna horik eztira Jinko bat bera baizik. CatS 3. --Irur
Jangoiko draia? --Ez, baizik Jangoiko bat bera egiazkorik. CatSal 25 (CatR 25 jangeiko bat bera egiazko;
CatAe 24 Jangoiko bat bakarrik egiaskoa). Eta bein baño sarriyago ikusten dan gauzea da, gobernuaren era bat
bera leku baten katolikoa izaten eta beste leku baten liberala izatea. Itz Azald 53. Luisi etzitzaion egundaño
begia ongi gelditu; Luisentzat, begi ona itxita, arbolak eta personak bat bera ziran. Goñi 49. Bi aldiz ots bat
bera entzun zan Jesusen gañean itz berberak esanez. Inza Azalp 48. Baturik daude [...] sakramentuen artze
berdin-berdiñaz, Aitta Santua, Buru ikusgarri, bat beraren mendean. Ib. 92. Yudu guziak izkuntza bat bera
zuten; baña ala ere leku batetik bestera bazegon zerbait berextasun itzegiteko eran. Ir YKBiz 479n. Aren aragia
gau bat-berean yan bearra da. Ol Ex 12, 8 (Ur arrats artan). Agintzen du animak animak nai dezan, eta bat bera
izanik, ez du egiten. "Nec alter est". Or Aitork 201. Animaren ezagueran gauza bat bera askotara eratu ta esan
dedin. Ib. 400. Platonek dakarren Sokrate bera ezta beti bat bera, ordea: besterik da "Apologian"n eta
"Faidon"en ageri dana. Zait Plat 83. Gauza bati berari buruz bi iritzi izan oi dira. Ib. 122. Ahapaldi bat beraren
barruan ere gerta oi da iñoiz giro-aldatzea. Onaind in Gazt MusIx 153. Gauza bat bera dute bi pusketan zarri.
Xa Odol 180. Etorki bat-bereko direlako dira elkarren irudiko. MEIG IV 98.
v. tbn. Gco I 408. JesBih 404. MarIl X. CatS 70.
Uno solo, solamente uno. Aitzitik nola asko baita bekhatu mortal bat infernura ioaiteko, benturaz bada
zenbait, bekhatu bat beragatik ifernuan dagoenik, bekhatu batez neurria bethe duenik. Ax 116 (V 77). Bena
errazü hitz bat bera, eta ene arima sendo dükezü. CatS 77. Hura zen bezalako puska onaren hitz bat bera, edo ez
mintzaturik ere, han haren itzala, onez onean, askiko zen. HU Aurp 180. Aste bat bera bakarrik eman balezote
eskuararen irakasteari. JE Bur 180. Txori bat bera ikusi nenunan Buenos Aires utzirik, eta arrano bat. Gero ezer
ez Titikaka aintzirako antxitak ikusi arte. Or QA 51. Eskuada osua etsaiek / die ükhen lehertürik, / Bat bera gure
aldetik / azkarkixko zauritürik. Casve SGrazi 112.
(En oraciones negativas). Ningún; ninguno. v. BAT BERA ERE. Eta zuk erriertatxo bat bera ematen
eztidazu? Arr GB 105. Beregandik irtena bezela geratu, eta itz bat bera eziñ eranzun al izan zion. Arr May 168.
Ez det oraindik bat bera ezagutzen oietakorik. Urruz Urz 55. Gazte-jendeak ba du parraldi, / esanaraziz ipui bi. /
Azpikoaz gain esan oi ditu, / bat bera zuzen ez daki. Or Eus 92. Ba, ba, gaixo gizona. Uli bati berari ez baitzion
minik eginen. Larz Senper 128. Bat bera ezin mantendu leike / onen moduko jatunak. Uzt LEG II 144.
(En oraciones condicionales o interrogativas). Alguno. Nola utz deus eman gabe, urrikalmenduz ez bada,
bederen bakearengatik, gaixtakeria zerbeiten edo ele tzar baten beraren beldurrez? HU Zez 34. Ez deia izanen
bat edo beste sinetsiren dianik Haritchabalet-ek hori kantatü diala Larrañeko elizan? Balin bada bat bera,
harek erranen dü. Const 25. Nork behinere entzun dio ele bat bera, han eta hemen irabaziak zituen dirutze, zinta
eta makila ferratuez? Zerb Azk 78.
b) (Ae ap. A). Cada uno. v. batbedera. Bada S. Paulen konseilluaren eta exhortazionearen araura, batberak
phoroga eta examina beza bere konszienziá. Lç Ins B 3v (sólo encontramos este ej.; tal vez errata por
batbedera). --Bada zuk bauzu aingiru goardiaskoa? --Bai, eta batberak du berea. CatAe 40 (CatSal 41 bakotxak,
CatR 41 bapanak).
Sara onek zazpi senar, bat-beraren urrena, izan zituen. Lard 280.
c) Hasta un, incluso un. Mutiko piltzar bat bera mintzatzeko ahalge litaken bezen itsuski. HU Zez 180.
Tximiñoi bat bera baiño be motzagoa ei zan-da. Bilbao IpuiB 84. Urdailla baloi bat bera baiño be putzituago
ekarteko asmotan urten eban [azeria]. Ib. 127. Aza-porru ta bei batek emoten eutsan esneagaz, erregiña bat bera
baiño be zoriontsuago bizi zan. Ib. 189. Badakik, edo yakin eik beintzat, ni kittano bat bera baño be pobreagoa
nokena. Ib. 251. Baserritar tontoak holako galdera! / Durduzatuko zuen abokat bat bera. Xa Odol 150.
- BAT-BERA ERE. (En oraciones negativas). Ningún; ninguno. v. BAT ERE. Jauna, nizaz nai dezuna egin
dezazun: [...] eta zuk nai ez dezula, illetxo bat bera ere aterako ez didate. Arr GB 21. Bereala gertakari aren
gañean itz bat bera ere iñori, ez etxekori eta ez konpokori, esan etzegiola, lagunari erregutu zion. Arr May 152.
Gaiztokian ezta gaur txerren bat bera be, / Gizadi-ondatzallok andik urte dabe. Enb 209. Esaten da Ipar-
Amerikan gizon asmati itxelak dagozala, baña egingo neuke zeu baño asmatiyagorik ezetz aurkitu bat bera be.
Kk Ab II 141. Zalgi ganera igon garean ezkero eztogu mendijotan ur tanta bat bera be edan. Otx 111. Baiña
alako baten, diruak amaitu, ta txakur txiki bat bera be barik geratu zan. Bilbao IpuiB 172. Olloak illietan be ez
eutson ipinten bigarrengo arrautza ori, eta askenez ezta bat bera be. Ib. 258. Botikarixuan emaztiak, bere
ezkutu-lekutik autu onen itz-bat bera be galdu ez ebanetik, pentsau eban berak be aurkittu ebala bere zori
txarran erremedixua. Etxba Ibilt 472. Sakela ez ustutzeagatik-edo, or zeudek legortea baiño elkorrago porru-
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
231

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
landare bat bera ere beren bizitzan emateke. NEtx LBB 120.
(Con partitivo). Familia izango ebela ugaria? Ez, irakurle. Ez euken semerik bat bera be. Bilbao IpuiB
145.
- BAT-BERBERA. Un mismo; un único. Esperanza bat ber bera degu. Gco II 72. Iruak dute izate bat berbera.
Inza Azalp 39.
- BAT-BEREX. Uno a uno. Bat berhez zakiztadeia / Ene kontra bataillara. Normadie 92 (ap. DRA).
- BAT-BESTE. Alguno que otro. v. BAT EDO BESTE. Oraindik elur-bildu bat beste / ageri da Basakaitzen.
Or Eus 220. Lan geiegiz bat beste bazegon esturik. Ib. 274.
- BAT BESTE-. (Con beste det., y referente pl.). v. BATA BESTE-; cf. BATEK BESTE-. Constantinoplako
inperi zatiak izandu zituen bat bestearen ondotik ogei ta amabost nagusi edo enperadore. Mb IArg I 342. Ozta
berbarik / egin gura ei eutsen / bat besteari. Zav Fab RIEV 1907, 98. Dirautse bada bat besteari: / Ze katanarru
oberik? Zav Fab 1909, 35. Hunela eratxikiz egun guztiez zenbeit lore izpiritual, bat bertzearen gainera, oste on
bat aurkhituko duzu ilhabethearen akhabantzan. MarIl 24. Lege justoak manatzen gaitu / Bat bestearen ondoko.
Bordel 83. Elkhar ganat hurbildu beharrak, bazioazken bat bertzea ganik urrunago. Hb Egia 11. Egundaino bat
bertzeari lotzerat ez ziren oraino atrebitu. Barb Sup 183. Bainan bazituen hiruzpalau mail bederen, bat bertzea
baino zokorat sartuago. JE Ber 80. Jakin orduko, iru Ordena, / bat bestearen segiran, / iñoiz aserrez ekiteraño /
artaz jauntzen saia ziran. SMitx Aranz 88. Bat bestearen sendimenduez segur gintian ordukotz. JEtchep 65. Bat
bestearen ganik berexi ta. Ib. 68. Gauzak ala badira, orduan eztugu alkartasunik, yustaposizio bat baizik: bat
bestearen ondoan egote bat besterik ez, batasunik gabe. Vill Jaink 163. Bat bestearen ondotik botu egin zuten.
Ardoy SFran 115. Ez da beti errex, ez etare beti haizu, bat bestearen ganik [zeruko eta lurreko erresumak]
berextea. Ib. 325. Egia da ez direla bat bestearentzat hartu behar bi erresumak, zerukoa eta lurrekoa, eta bat
bestearentzat hartze hortarik heldu direla ainitz nahasmendu deitoragarri. Ib. 324s. Ba ta girixtino gisa dugu
guk / bat bertzea beti jasan! Xa EzinB 122.
(Con bezain, etc.). Ausart eta maltzur ziren bat bertzea bezanbat. Gy 119. Biak alabainan zein khartsuago
ziren, eta biak bat bertzea bezein berandetsiak zagozin, noiz izanen zuten beren Jainko maitearen ikusteko
zoriona. Jnn SBi 117. Handik ditzazkezu ikus hiru herri elgarri josiak, bat bertzea bezain xoragarri beren aldapa
eta ordokiekin. JE Ber 12. Heia handi batean etzanak ikusi zituen zazpi behor, bat bertzea bezen ederrak. Barb
Leg 139. Duda-muda guzien khentzeko, Jainkoak bi mirakuilu, bat bertzea bezein ohartgarriak, egin zituen
Gedeonen bixtan. Zerb IxtS 46. Bat bertzia bezen trixte / orai girare gu. Mattin 52.
- BAT BESTEA BAINO ...-AGO. A cual más. v. BATA BAINO BESTEA ...-AGO. Goizeko iguzkiari bat
bertzea baino goxokiago badaude [bospasei laborari-etxe] guziak. JE Ber 9.
- BAT-BESTEAN, BAPESTEAN. "Bapestean, confidencialmente (V-ger)" A Apend. "Bat bestean, bapestean,
sin testigo (V-ple)" Ib. "Bapestean, confidencialmente, sin testigos (V-ger)" A EY III 264.
- BAT BESTEAREKIN (bat bertzearekin H). Por término medio. v. BATEZ BESTE.
- BAT-BESTEKO, BAPESTEKO. a) "Bapesteko barririk ezta zabaldu bear, no se deben esparcir noticias
confidenciales (V-ger)" A EY III 264.
b) (Uso sust.). "Bapesteko bagarik ezta zabaldu bear, no se debe abrir sin testigos (V-ger)" A EY III 341.
- BAT-BESTERATU. "Bat bertzeratu, trasladar (Atheka)" A Apend. Laster bide handiak alde guzietarat
egiñez, errexki yendia bat bertzeratuko da norat nahi. Atheka 4.
- BAT-BETAN, BAPETAN. De repente. v. BET-BETAN, BAT-BATEAN. Bapetan Yosue ta arekin
gudaloste osoa, aien aurka etorri ta gañera yausi zitzazkien. 'Subito'. Ol Ios 11, 7 (Dv terrepentean, Ker batbatean).
- BAT-BIAK. Tximista, batbatetan "dza" sortzen da; ez du gizonak ezagutzen ori bezin itsumustu agertzen
danik; Josu esateko asti gabe egin ditu "batbiak". Euzk V 322 (ap. DRA, que traduce "uno dos, los dos
tiempos").
- BATEAN (V, G-to, AN-5vill-araq, B, L-ain, BN-arb, R-uzt, S; Lar, Añ, Dv, H), BATETAN (S; Lar, H),
BATEN. Ref. A; Lrq; Gte Erd 227. a) A la vez, al mismo tiempo. "A un tiempo, beingoan, batetan" Lar. "(A la)
par" Ib. "Juntamente" Ib. "(De una) vez" y "A una" Lar y Añ. "Goazen batean, allons ensemble. Ez dire batean
ontzen sagar guziak, toutes les pommes ne mûrissent pas en même temps" Dv. "Al mismo tiempo" A. "Batetan,
en même temps" Lrq (que da batin con el sdo. de "parfois"). "Irriek eta nigerrak biak batean iten tuzte (B)" Gte
Erd 227. v. BATERA. Tr. La forma batetan se documenta en los autores clásicos septentrionales; tbn. la usan
(tal vez por influencia de Larramendi) autores guipuzcoanos del s. XVIII y principios del XIX, junto a batean.
Hallamos algún ej. de baten en Arrese Beitia.
Bada frogatu duten guztiek batetan, eta boz batez, aithortzen, erraiten eta kofesatzen dute, plazer hura, plazer
aphurra eta laburra dela. 'A una'. Ax 382s (V 251). Hain zinez eta batetan lotu zeizkidan, non ezetz erraiteko
bide guztiak hertsi baitzerauskidaten. Ib. 15 (V 6). Baina desiratuko ditutzun guziak batetan izanen tutzu begien
aitzinean eta eskuetan. "Simul". SP Imit III 49, 6. Bena gaiza desiratiak oro batetan, zure goguaren araur
dütükezü. Mst III 49, 6. Aingeruen ofizio au artzen dutenak badakite ondo, guziak batean, ta ez deadarka, ta ez
presaka edo itotzen bezala, esan edo eragin bear ez dirala. Cb Eg III 288. Ezin artu ditezke guziak batetan,
ezpada banaka, ta bata bestearen ondoren. Ub 218. Antxe bizizire / bake ezin obéan, / sandúak baizire, / irúrak
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
232

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
batéan. LE Kop 39.
(s. XIX) Gogozko orazioak probetxu geiago dakar, aozkoak baño, au egiten ezpada batetan hitzakin eta
barruko deseo egiazkoarekin. Gco I 384. Beti, beti ta batetan ekusten ditu, dio Eskriturak, eternidadetik
eternidaderañoko gauza guztiak. AA III 314. Artzen du eskuan batek bere garrotea, / besteak makilla ta besteak
katea; / erasotzen diote guztiak batetan. It Fab 261. Len Joseri bakarrik bezala, guziai batean agindu zien. Lard
62. Atseginez eta damuz batean desegin nahi nuke. Dv LEd 135. Esperanza eta beldurra biak batean biotzetan
sortu, eta esaten zitzaiena eziñ sinistuz zeuden. Arr GB 130s. Zerren dana batean artu nai dutenak esku-utsean
gelditu oi diran. Aran SIgn 64. Tormentu pasione / Guziak batian, / Oiuz eta marraskaz / Gaistuen artian.
Bordel 198. Zertako Elizak uhura erazten deizkü ber egünian Saintiak oro batetan? CatS 110. Aberats, eder,
ona, iru gauzak baten, / Kantetan da errezak ez dira billatzen. AB 420. Gero sartu ginen, lauak batean, lerrolerro,
Olhetako plazan. Elzb PAd 53. Denek batean gazeta zikinetan erran dutena. HU Zez 156.
(s. XX) Denak batian altxa ta ala diyote. Iraola 123. Tormentu guziek batian arkitzen diren paraje bat. CatUlz
48. Jaungoikoaren gogo guztia ta guk nai izan dezakegun guzia iritxiko bai genduke batean. Inza Azalp 136.
Salmu-kanta eman zuten eta guk batean erantzuten giñien: Goresten zaitugu, Yainkoa! Or Mi 129. Aldezten
banozue gustiok batian, / Bakez bixiko zare Aberri maitian. Enb 53. Ikusi zituen sei lapur eta seiek batean
aurdiki zioten tiroa gure gizonari. FIr 145. Iru andre batean, mediku jauna. Lab EEguna 69. Erreka gaitza,
diogu berritz orok batean. JE Ber 14. Aiek uste zuten bi gertakari oiek batean agituko zirala. Ir YKBiz 406.
Arraun egiñaz batean, / donostiarrak agertu dira. Or Eus 391. Girixtino maiteak, eman ditzagun mundu
zabaleko itsaso, ibai, ur-handi, latsa, uri eta ithurri guziak batean, zer putzua! Lf Murtuts 22. Iainkoak egiñak
bakoizka eder dira; oro batean oso eder. Or Aitork 414. Eta bigarren aurreskua asi eben gero, azkenengo
dantza-jotaldiak guztiak batean egiteko. Erkiag Arran 43. Guztiok batean apaldu ondoren. Anab Poli 74. Ara
iritxi arteraño ez nuan ainbeste bizar zuri ikusi batean. Anab Aprika 54s. Ez gininan ez gauza handirik
esperantza. Bixkotxak, oñoñak edo bedera liranja. Bainan ez denak batian, aldian bat. JEtchep 43. Ongiaren
lore eta ume den beste zorionik ez nuke nai. Eta orra or egia, birtutea eta zoriona, dena batean. Vill Jaink 89.
Guziak batean. NEtx LBB 311. Azkenean denek batean otoizten zuten Jesus eta Maria Birjina, galdeginez
"Credo"-aren sinesteko eta manamenduen begiratzeko grazia. Ardoy SFran 167s. Jaunari diot biak batean har
gaitzan noizbait Berekin. Xa Odol 304.
b) (AN-gip-5vill, B, BN-arb, S; Dv, H). Ref.: Gte Erd 46, 259. (Tras sociativo o instrumental). Junto con.
"Zurekin batean nahi nuke goan haren ikhustera" Dv. "En compagnie de, en même temps que, de concert avec,
avec, à la fois avec. Lagunekin batean ethorri zen, il arriva avec, en compagnie de, en même temps que ses
compagnons" H. "Amaikin batean (e)torri zen (AN-5vill, B, BN-arb)" Gte Erd 46. Tr. De uso general, aunque
menos frecuente en textos vizcaínos; -z batean se documenta en algunos autores meridionales. Sólo hallamos
sendos ejs. de de batetan en Lazarraga y Belapeyre (cf. supra).
Hirakaren biltzean ogia-ere idoki eztezazuen harekin batean. Lç Mt 13, 29 (Ur, Ip, Echn, Samper, Leon, IBk -
kin batean; Ur (V) batera -kaz; Hual -kin xunto; Dv hekiekin, Ol arekin). Trinitateko hirur personék elkharrekin
batean obratzen zutelarik. Lç Ins G 2r. Ark emun deust ezpata oek zuendako, espiluonegaz batetan. Lazarraga
1153v. Zuekin batean sekulako fin-gabekotzat Iainkoaren laudatzeko. Mat 306. Meza enzuten duenak bear du
bere partetik Sazerdoteareki batean ofrezitu sakrifizioa. Ber Trat 70r. Gurutzean ehortzi zen / xoilki
iainkotasuna; / baiñan harekin batean / hemen gizatasuna. EZ Noel 125. Bozkario hauk othoitz hunekin batean
erraiten dituenak fabore handiak izanen ditu. Harb 79. Iautsiko baitira, gaixtoekin batean, munduko hatskeria
guztiak ifernura. Ax 588 (V 378). Zeren harekin batean hiltzen bazare horrekin ere biziko zare. SP Imit II 12, 2.
Aiñgeruekin batean / Balsatua ni ere. Arg DevB 205. Othoitzten zaitugu Jesus-Kristo gure Jaunaren
merezimenduez, zeiña bizi eta Jaun baita zurekien batean, mendeen mende gustietan. Gç 218. Jesüs Jaunaren
sakrifizioareki batetan errezebi ditzagün. Bp I 120.
(s. XVIII) Nor izanen da [...], hunen ikhusteaz eta entzuteaz beraz, Ovidiorekin batean bihotza erdiraturik
erranen eztuenik. ES 149. Orhoit nadiñ neroni ere [munduko gauza] hekiekiñ batean lauster iraganen naizela.
Ch III 27, 4. Esaiok, begira ditzala hirekin batean. Lar DT CCIV. Zurekin batean hekien kontra gudukatuko da.
He Gudu 98. Gizonik bada zuen artean, betor onara nerekin pelean sarzera; ark garaitzen banau ni, garaituak
nerekin batean filistar guziak. Mb IArg I 349. Bere traza eder egoki, ta modestia birjinalaz batean aingeruaren
kastidadea, onen da beste birtuteen zeruko usai txit suabea zekarrena. Cb Just 85. Sazerdoteak orduan esaten
du: Domine, non sum dignus, etc., ta eriak arekin batean iru bider modu onetan. Cb Eg III 246. Semeen
Personeagaz batean, Ostian dago Kristoen Odola, Arimea, Jangoikotasuna ta Trinidadeko iru Personak batera.
Cb CatV 73. Izan zen gonbidatua bere ama eta bere dizipuluekin batean. Lg II 133. Harekin batean lorifika
dezagun gure Yauna. Mih 54. Berak agintzen balaroku bere adiskidetasuna, eta harekin batean bere
erresumaren erdia? Brtc 170s. Badüke lehen soeiña Jaun Direktorrareki eta Priorareki batian, jente hunek
Konfrariari eginen dütien amuinez eta presenzez. Mercy 40. Judas Makabeoak, bere anaiakin batean, eraso zien
Greziatarrai. Ub 72.
(s. XIX) Presta nadin eroatera Zeure antzera lurreko neke-penak, gozetako Zeugaz batean Zeruko bear-sari
ugari gozoak. Añ EL 1 186. Betiko su ta garren artean egon bearra da onelakoa besteren gizon edo emaztearekin
bekatura ziranakin batean. AA III 367. Errozu maiz Jainkoari San Filipe Nerikoarekin batean: Jauna, beira
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
233

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
zaite niganik. Dh 214. Eta graziako estaduan iltzen direnak bizi daitezen arekin batean eternidade guzian. CatB
74. Adora zagun biotz guztitik / aingeruakin batean. Echag 240. Elizan publikoki populuarekin batean
[exerzizioak] egiteko moldea. MarIl 14. Nondik asi izan ziraden, bertako jaiotarrakin batean, Mairu itsusiai
erasotzen portitzkiro. Izt C 4s. Zegoan guzia, uriarekin batean, bertan erre eta kiskaldu zan. Lard 112. Eta nik
ere zuekin batean, bihotza goraturik, deihadar egin dezadan. Dv LEd 44s. Orduan Obispoak ateak zabaldu, eta
Dukearen serbitzariakin batean, biotza saltoka zebilkiola sal-aurrean zegoan Wolfiori deitu. Arr GB 131. Irten
bearra izan zuen, beste bidejarraileakin batean. Aran SIgn 40. Batu zituan negar malko aek guztiak eta eraman
zion Ama Birjiñari aita-pontekoaren arimarekin batean. Zab Gabon 82. Jesus zerutik Josefetara / aingeruakin
batian, / pekatariyen artzai umilla / badator oroi tartian. Xe 384. Egunagaz batian juan dok lotsia. AB AmaE
345. Hauzoko Mattinek hitz-emanik nere behiak zainduko zituela bere behiekin batean. Elzb PAd 38. Eta, bere
othoitzarekin batean egin zionean Jainkoari bere biziaren sakrifizioa, jarri zen soldaduen artean. Jnn SBi 173.
Haiekin batian [...] khanta dezagün eternitateko kantika. Ip Hil 232. Badira oraino gizonak [...] Eskualherriaren
Erlisionearekin batean Eskuara ere gure artean begiratuko dutenak. In Arb Igand 30. Ikasten zuten
[...], frantsesarekin batean, beren sor-mintzaia ere. HU Zez 122s. Iru zemendiko astetan / eguzkiagaz batean /
Eskorpio dabil. Azc PB 289s. Nola dijuan denbora! Eta gu ez bagijuazke denborarekin batean, gaitzerdi. Moc
Damu 10. Ozinbeltzeko batzarrean egongo iatzu, beste etxe-iauntzetako gizon askogaz batean. Ag AL 20.
(s. XX) Aphezpikuak Aita Sainduarekin batean. CatJauf 65. Eta bere etxean bizitu zen bere gurasoekin batean
oraindik urte batzuetan. Goñi 110s. Entzuten zuan [...], eltxoen zunburrunarekiñ batean, semien lo-zurrunga
lodia. Ag G 25. Heien argi goxo eta usain onak, isensuarenarekin batean, arraitzen daut barnea. JE Bur 74. Sar
zitaken nerekin batean, zangoen artean kokaturik. StPierre 17. Apaizarekin batean eskatu dezagun. ArgiDL 58.
Bilhariarekin batean berehala atheratua zen etxetik. Barb Sup 67. Lizarragakin batean an ziran Najera ta
Iñeste. Or SCruz 62. Denak jostatzen an ibiltzeko / aingeruakin batian. Tx B I 94. Gurtu daigun, ba, Josu-Bijotza
/ Deun Iñakigaz batian. Enb 127. Alde guztijetara beragaz batian juan oi dira-ta. Otx 109. Gure burua ibaira
botatzeko ba-gaude, ikus dezagun aurrena ongi inguruko beste guziek ere geurekin batean botako al duten. Ldi
IL 138s. Ontzi betia ustu / matte danarekin batean. Laux AB 24. Beste bi gaizkigille bazeramazkiten arekin
batean, illarazteko. Ir YKBiz 497. Onkaillu usai-ondunak odolaz batean; / alako odolkirik ez egiten bestetan. Or
Eus 138. Arekin batean atsegin-tokian lotsarik gabe ibiltzeko laingoa ba-zala. TAg Uzt 53. Herriko gizonek jaun
erretorarekin batean bilhatu omen zuten kalandier eta liburuetan "araberako patroin saindu" hura. Lf Murtuts
2. Erregeak [Daniel] bere jauregirat hartu zuen Ananias, Misael eta Azarias hirur herritar gazteekin batean.
Zerb IxtS 68. Gurekin batean nasi, / bi illabeteko zatozi. SMitx Aranz 221. Gauak illak zitun, argiaz batean,
margo bizi oro. Or Poem 521. Honekin batean, beraz, Aur besoetakoa badoakizu. Mde Pr 193. Aitortzea erabaki
zun, baiñan aitorrarekin batean barruan zirakion beazun guztia ustuaz. Etxde JJ 126. Eta Kerman erromeriara
yoian beste neskatilla gazteekin batean. Erkiag Arran 124. Arrautza-talo edo tortilla guri-guriak izango zituen
jaki, basetxeko ogi zuriaz batean. Ib. 120. Harekilan batean jautsi zirenek lekuak hustu zituzten. JEtchep 78.
Damaso harentzat, bere ilobarekin batean, Jainkoa jaio zen Otxarkoagan. Arti Ipuin 84. Kantu bakan bat dabil
errondan / txirtxil batzukin batean. Gand Elorri 186. Azken atsakin batean, "Beltza" erran zuen. Izeta DirG 46.
Aiekin batean, andregaia. Anab Aprika 45. Ongiarekin batean dator, gaiñera, eginbidea edo obligazioa. Vill
Jaink 93. Lenengo saria iritxi nuan, beste iru olerkarirekin batean. NEtx LBB 211. Jatsutik baitzuen aitaren
ganik zuen odola. Eta odolarekin batean, izena. Ardoy SFran 43. Jaun ertorak, herriko buruzagiekin batean,
zerbait antolatu eta tinda arazi zuen gure eliza maitea. Xa Odol 88. Potiko-ta neskatila / Adinekuekin batian.
Casve SGrazi 76. Poesiarekin batean, beraz, musika ere aztertu behar litzateke. MEIG IV 93.
v. tbn. Tt Onsa 115. Mong 592. CatBurg 34. Egiat 206. Monho 48. JesBih 400. CatLuz 21. Bil 171. CatSal 53.
CatR 53. Legaz 37. Bv AsL 147. CatUlz 24. Urruz Zer 54. Ill Testim 19. EusJok II 147. KIkG 68. ArgiDL 47. Alz
Ram 130. JAIraz Bizia 39. Uzt Sas 356.
(Con sust. vbal.). Al tiempo que, en el momento de; nada más... "Othoitz hek erratearekin batean, en même
temps qu'on dit ces prières (He Phil)" H. Nik erraitearekin batean: "Iaunari neure kontra konfesatuko diot
neure hobena", zuk pontuan barkhatu deratazu neure bekhatua. Harb 323. Han laxatu eta largatu zituen
[txakurrak], eta largatzearekin batean, egotzi zerauzten bere aitzinera erbi bat eta haragi puska bat. Ax 87 (V
59). Denbora da lehen, orai eta gero, gauzeen ibiltzea, iragaitea eta iragaitearekin batean higatzea eta
akhabatzea. Ib. 155 (V 102). Ordea irabazten zituzten herriei ere hargatik irabaztearekin batean, har-arazten
zioten bere hitzkuntza. ES 402. Bekhatuaz galtzearekiñ batean inozenzia, galdu dugu halaber dohatsutasuna. Ch
I 22, 5. Beldurrez iraka biltzearekien batean athera dezazuen bihi ona ere. He Mt 13, 29. Hunen irakurtiareki
batian agertüren zaitzü, lehen gorderik egoiten zeitzün eskaskeriak eta makülak. Mst XIX. Eta au esatearekin
batean ispillua erori. Cb Eg II 192. Berri hauk entzutearekin batean, Heli erori zen alkhitik. Lg I 256. Argia
urratzearekin batean, yustiziaren iguzkia ilkhi izan zen. Lg II 285. Olluak karkaraxaz astiaz batian, jagiten nas
beluben dala. Mg PAb 116. Bainan herioa hurbiltzearekin batean, nausi arrotz horiek desagertzen dire. Dh 125.
Eta kolpea emateko burua makurtzearekin batean, oratu omen zion adar bietatik irmeki. Izt C 249. Eta itz oiek
esatearekin batean [...] arri andi batek [...] zapaldu zuen. Lard 538. Eta solhas hori entzutearekin batean, guziak
erori ziren. Jnn SBi 28. Peregrinazioak beren asiera Ama Birjiñaren agertzeakin batean izandu zuten, bada
berealaxe asi zen jendea biltzen batetik eta bestetik. Goñi 115. Leon agertzeaz batean asiko dira zure masailak
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
234

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
[...] gorritzen. A Ardi 94. Ango oju-arrantzak eta iskanbilla, danboliña isiltzearekin batean! Mok 17. Eta
madarizione hoi erraitearekin batean, itsusi itsusia, farrandaka, Lamin handi bat joan zitzaioten su-phizkiari
goiti. Barb Leg 24. Soñaren itxuraldatzeaz batean, aldartea ta gogoa eraberritzen zaizkonean. TAg Uzt 52. Eta
egoki ari ote zan ikusteko gogoa zabaltzearekin batean, emeki, emeki, egiaz ari zala sartzen zitzaidan. Or Aitork
122.
(Con participio). Apaizak Mezerdiko itzak esanaz batean, biurtzen dira ogia eta ardoa Jesukristoren
gorputz eta odol. KIkG 70 (KIkV 90 esanaz batera). Leiora urten nintzan entzunaz batian. Enb 32. Orixe ikusi
eban Jonek, etorkizuna geroago ta argiago ikusiaz batean. Erkiag Arran 160. Berbok esanaz batean Pauloneko
kortan kurriñ-kurriñ batzuk entzun niyoazan. Bilbao IpuiB 252.
c) (Aq 1377). (Tras sociativo o instr.). Por medio de, gracias a, con la ayuda de. "Dios mediante,
Jaungoikoarekin, Jainkoarekin batean" Aq 1377. Bihar goizean Iainkoarekin batean. "Dieu aidant". Volt
169. Eta halaber Sagaramendu sainduak, zeren hekin batean hazten eta mantenatzen da arima Iainkoaren
garazian. Mat 82. Zure garaziarekin batean aitzinara emendatuko da. Harb 233. Zeren argi lanbo harekin
batean, ikhusiko dute hanbat likitskeria, hanbat spiritu gaixto eta itsusi. Ax 587 (V 377). Baldin ongi
bazarraizte, zure bihotzetik (Iainkoaren graziarekin batean) bekhatua atherako dute errotik. SP Phil 31 (He 30
Jainkoaren graziaren lagunzarekiñ). Boronthate oso batekin haren graziareki batian, ez gehiago erortera. FPrS
7. Gabaren laguntzarekin batean [...], banatu ziren bata horrat, eta bertzea hunat. "Noctis beneficio". ES 114.
Kheinuekin batean emaiten baitarozkigute aditzera asko gauza. Ib. 131. Horietaz edarki eta laburzki, Jaiñkoaren
graziarekiñ batean, mintzatuko gare, heldu diren kapituluetan. He Gudu 39. Borondate ona, ta egiazko gogoa
badezu: Jaunaren graziaz batean, orrekin egin, ta ekin, ta guztia egiña dago. Cb Eg III 391. Zure graziaren
laguntzarekin batean azken hatserañokoan zerbitzatuko zaitut. Mih 15. Uste-izan badozu [...] eztagoala Zeure
eskuan salbetea Jangoikoaren graziaz batean. Añ EL 1 127. Au ezagutu ondoan Jaunaren laguntzarekin batean
benaz asitzen ezpazerate Zeruko bideari jarraitzen. AA III 308. Beldurtzen da kofesio ta komunione hek
hainbertze sakrilejo izan diren, zeren ezten hekiekin batean arras bizitzez aldatu. Dh 129. Eta aginzen dauzut
fermuki gehiago ez ofensatzeaz zure graziarekin batean. CatLuz 41. Hitzemaiten deizüt, zure grazia saintiareki
batian, hebetik harat ezteizüdala gehiago ogenik eginen. UskLiB 21. Zure laguntzarekin batean, bizi berri bati
buruz abia nadientzat. Dv LEd 163. Franziako ministroaren laguntzarekin batean, behar nuen jakin, zoin ziren
Xinako gobernamenduaren xedeak. Prop 1876-77, 202. Hartzen dut xede zin bat, zure graziarekin batean, zu
gehiago ez ofentsatzeko eta penitentzia egiteko. CatJauf 8. Gore Jeinaren graziareki batian. Mdg 142.
v. tbn. Tt Arima VIII. Ch I 13, 4. Brtc 203. MarIl 66. CatS 110. Jnn SBi 171.
d) (Tras instr.). Según, de acuerdo con. Latinez itzegitea, ta Arte, edo Gramatikaz, edo onen erreglaz batean
itzegitea, ezta guzia bat. Cb EBO 14. Ezkondu ziran, eta Trentoko Konzilio sagraduaz batean Españan lenengo
egin zan ezkontza, au izandu omen zan. Cb Just 19. Ona emen Jaunaren Serbitzaria: Zure itzaz batean, nigan
egin bedi. Añ CatAN 76. Noe, Eskritura Santak esaten digunaz batean, zan Jaunaren adiskide andia. AA III
376.
e) BATETAN (S ap. A; Lar, Añ). "(De) golpe" Lar y Añ. "(De) repente" Lar. "Batetan, tout-à-coup" Arch Gram
157. Batetan galdu eragin ziozkan [Jobi] txit ugari zituan bere ondasun guziak. Gco I 453. Neke da ongi
bizitzen eta ongi iltzeko prestatzen beiñ-ere ikasi ez duanak batetan ikastea. AA III 573. Kakaraza egiñaz / orra
non batetan / igotzen dan ollarra / arbolera egan. It Fab 69. Praile-etxera zijuala, batetan altxatu zan ekaitz
izugarri bat. Bv AsL 84. Batetan sumindurik. Alz Ram 78. Len sasitegi ziran barrenak / orra batetan loratu.
Basarri 16. Bizia eman ondoren, / il nazu batean. NEtx LBB 355.
f) "Una vez, cierta vez. Pamplonan izan naiz, baten" Etxba Eib. "Baten egon naiz [Parisen] (V-arr)" Gte Erd 51.
Neguta zirzill katek asi arren egiñ, / Bertsorikan ez daki bukatutzen, Txomiñ; / Baten kantatu zidan, bakar
bakarrik txuiñ. AB AmaE 404. Batian, oiera nuala, arkitu nintzan jaun batekin gau artan etorriya. Iraola 16.
Batian, gure bertsolari famatua jarri zanian miñez, an zuen beti bere gelan beste bi edo irurekin. Ib. 45. Baten
baiño sarriago emon eutsen gogoak bestala biziko zireala bakoitxa bere bidetik. Bilbao IpuiB 145 (v. tbn. baten
baino -ago Akes Ipiñ 33, Alzola Atalak 144).
(Tras relativo). "Andik etorri nintzan baten, una vez que vine yo de allí (Vc)" A EY III 347. Tristuraz
zegoan batean, agertu zitzaion Aingeru bat. AA III 584. Eta bijak bakarrik egon ziran baten, egin zituzan iños
baño alegin andijaguak beriagaz urteteko. Ur MarIl 28. Gertatu zan bada, ala zeguan batian, zeruak bere eskari
ta negarrak ontzat ematia. Bv AsL 37. Juantxo jende gitxigaz urten ei zan baten, / Matxiñek au jakinik asko ditu
artzen. AB AmaE 268. Uste ezeban baten, arrapau eban gorazko erresaka aserre batek. Echta Jos 59. Astitsu
zeran batean zatoz berok ikustera. A Ardi 78. Goiztiro illuna zegoan nik lau orduko bidea egin bearra neukan
batean. Inza Azalp 23. Mugazaia albora egira dan batean, apaizak esku dardartia atexkari egotzi. Ldi IL 43.
Etxera bidean alkar ikusi zuten batean, berriro ere beren naikeritan murgildu ziran. Etxde JJ 164. Bertatik
pasau zan baten, neskatotxoak ikusi eban ate-zirriztutik. SM Zirik 118. Korro zeuden batean zaldi gazte batek
korrotik urten zuan. And AUzta 66. Esan eustan berari gertatu jakola bere aitaren jaiote-errira joan zan batean.
Alzola Atalak 149. Erregiña mezetara zoian baten [...] bizardun gizon santu batek jarri zetsan eskuetan bere
eskabidia. Etxba Ibilt 460. Ala esan zidan Berrokalgo Teresak ni zu alabatzen asi nintzan batean. Berron Kijote
130.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
235

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BATEAN... BESTEAN. Unas veces... otras... "Batean irriz, bertzean kantuz, tantôt riant et tantôt pleurant
[sic]" Dv. "Batin, parfois" Lrq. "Batean batera ta bestean bestera, tan pronto a un lado como a otro (V, G)" A
EY III 304. "Batian katarruakin, bestian ama gaixoik, ezta sekula lanera etortzen" Elexp Berg. Gu, batean
herioz, berzean akotamenduz, berzean berze moldez iarreikiak eta persekutatuak izanez. Lç Ins F 7v. Batean
behar da ihes eginez eta apartatuz garaitu, eta bertzean defendatuz, kontra eginez eta borrokatuz. Ax 401 (V
261). Batean ama, bertzean amaizun gertatu zait. "Elle m'a servi de mère à une occasion, et de marâtre en une
autre". O Pr 71. Batean esperanzaz goititurik, bertzean beldurtasunaz beheititurik. SP Phil 470 (He 476 batean...
berzean). Hala batean alegera izanen zare eta bertzean triste, batean bakean eta bertzean altaramenduan, egun
Jainkotiar eta debozionean bero, bihar ephel eta debozione gabe. Ch III 33, 1. Batean ausaz ere Goierriko
hizketa dezula, bestean noaskiro Beterrikoa. Lar, carta a Mb 279. Batean seaskan trosatu ta etziñik, bestean bere
Ama Birjiña maitearen besoetan. Cb Eg III 323. Batean emetasuna, bertzean modestia; orai humiltasuna, sarri
karitatea. Lg II 244. Aldizka frogatu dituzte batean bozkarioa, bertzean tristezia: orai debozionea, gero
desgustuak. Mih 125.
(s. XIX) Orain konfesatzen dute gauza bat, gero ukatu; batean amar dirala, bestean ogei. Mg CC 215.
Belarrondokoak alde bietan emoten eutsazan; batean bizarretik, bestean belarriti tiratuten eutsan. Añ GGero
250. Nor nahik ere ikhusten duke sentimendu hek, batean batzu, bertzean bertze batzu izan behar direla,
meditazioneko geiak dakharkenaren arabera. Dh 102. Eskuaran G bethi gogorra dela, eta ez Frantsesean eta
Latinean bezala batean gogorra eta bertzean eztia. MarIl XIII. Batean loseintxan, bestean negarrez alegiñak
egitera. Lard 141. Setiatua zagokan [Iñaziok Franzizko] batean behatze ezti batez, bertzean hitz sarkhor batez,
ardura hitz hautaz. Laph 127. Gañerako eguna pasatzen zuen, batean gaixoai egitekorik bajuen eta
naigabetsuenetan ere serbitzen da morroitzen, bestean berriz eskean atez-ate. Aran SIgn 22. Batean beharri
batetik, bertzean bertzetik. Elzb PAd 50. Eta handik aintzina han zagon, izan zadiela uri ala atheri, uda ala
negu, gau eta egun; batean iruzkiak errea, bertzean hotzez ikharetan. Jnn SBi 86. Bainan hamar egunez, guti
edo aski iraun du lur-ikarak, batean hemen, bertzean han. HU Zez 15s. Sei edo zazpi umekondo egozan
artapedian: batean txilioka, bestean soiñuren bat ioten, bestean orra edo ona... A BGuzur 108.
(s. XX) Batean enparantzan, bestean kalerik-kale, urrengoan portuan. Echta Jos 278. Batean sasiak, oteak
edo elorrantzak eldu ziotela, bestean zugaitz adarrean katigatu zirala. Ag G 67. Batean galtz'erdi orratzak,
bertzean arrosarioak eskuan. Barb Leg 149. Noiz nola mintzatzearen bortxaz, batean onez-on, bertzean alegia,
gogoa nahasten zaio [gezurtiari]. Lf Murtuts 9. An ebiltzan, batean gora bestean beera, ointxe agertu, gero
ostendu. Erkiag Arran 163. Batean euri eske, bestean egualdi onen eske: orreik sekula etxaozak konforme. And
AUzta 77. Batetan ziri, bestetan irri. Zait Plat 117. Or ibiltzen ziran batean gerrara joan eta bestean etxera
etorri, eta abei galdetzen nien nik. Salav 54. Eta nork ez daki ez dela haizea bezain aldakorrik, batean ba,
bestean ez, batean alde batera, bestean besterat! Ardoy SFran 152. Gina gaxoa saiatzen da, ba; batean muturjoka,
edo zimatik tiraka, bestean ezpata dantzatzen, hurrengoan Tosca kantari. MEIG I 157.
v. tbn. Zab Gabon 39. Zait Sof 171. JAIraz Bizia 20. Mde Pr 140. Bilbao IpuiB 149. Osk Kurl 129. Anab Aprika
35. Batean... bertzean: Iratz 194.
(V-gip). "Una vez sí y otra... Batian bai eta bestian ez, juaten jakon medikua bere etxera" Etxba Eib. "Batian
bai eta bestian be bai, egunero orditzen zan azkenera" Ib.
- BATEAN-BESTEAN (V-ger-gip). Aquí y allá. "Batean bestean daukez euron ondasunak, en casas esparcidas
tienen sus bienes (V-ger)" A EY III 286. "Batian bestian, nonahi, sakabanaturik, edozein lekutan. Acá y allá, en
cualquier parte. Lagatzeittuzu batian bestian zeure gauzak eta gero ezin topau" Elexp Berg. Asta emeak pisu
geiegi / eroian bizkar ganean / ta albaintinkaka yoian bideti / arnasa ezin betean, / emen gelditu / gero igitu, /
txarto batean bestean. Zav Fab RIEV 1907, 541. Aratustetan dabiltz neskatxak / eta mutilak suturik, / goiz da
arratsalde beste antz bategaz / euren lotsea galdurik, / batean, bestean, zortziretartean. Azc PB 63. Argitasunik
bear izan ezkero orretan baserritarrai gogo onez lagunduko leuskioen gizon argiak badagoz batean-bestean.
Eguzk GizAuz 127. Merkatuak be ipiñi ziran batean-bestean. Ib. 131.
- BATEAN EZ BATEAN, BATEN EZ BATEN. (En oraciones negativas). Nunca, ninguna vez. Ezaz i, Txili,
bein ez bein da baten ez baten bildur izan? A BeinB 80.
- BATEANTSU, BATENTSU. a) "Urtean batentsu etortzen gara ona, al año solemos venir acá una vez poco
más" (V-arrig) A Morf 272.
b) Más o menos a la vez. "Bateantsu (BN-arb), bateratsu bukatu dute aizkolariak (G-azp)" Gte Erd 144.
Eskolan eta katiximan bateantsu abiatu nintzan. Xa Odol 25.
- BAT EDO BATZUK. "Bateronbatzuk, plural de bateronbat" Etxba Eib. "Bateronbatzuk agertuko dira gure
alde" Ib. Etorri aurretik batedon-batzuek kontau biar izan zetsen Eibar-en "gorri" asko zeuala ta kontuz
ibiltzeko. SM Zirik 104.
- BAT EDO BAT (gral.; Añ, Dv, H; bateronbat V-gip; bateonbat V-gip, G-nav). Ref.: A; Lrq; Etxba Eib
(bateronbat); Iz Als (bateonbatek); Elexp Berg (bateonbat). Alguno, alguno que otro. "(Tal o) qual, alguno que
otro" y "alguno" Añ. "Bat edo bat galdurik ere, lors même qu'on en perdrait un ou autre. Bat edo bat ez othe da
agertuko?, personne ne paraîtra-t-il donc pas?" Dv. "Ikhus bazaitza batek-edo-batek" Dv. "Bateonbatek baso bat
ardo eman, bestatzuk, berriz, eskarrik askó" Iz Als. v. BATEN BAT. Tr. Documentado desde principios del s.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
236

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
XIX; lo emplean sobre todo autores meridionales (sólo encontramos dos ejs. septentrionales). Por lo gral. recibe
los suf. de decl. el segundo miembro, aunque lo hallamos con ambos miembros sufijados en Añibarro, Astarloa e
Inza.
Ez da aditzen erreza esan dan aldatze au konparazio edo berdintza gabe. Ala bada ekarri beza bat edo bat,
obeto aditu dezadan lengo esana. Mg CC 218. Esanik doazan gogarteen arteko bateri edo bateri kontu egiozu.
Añ EL 2 80. Galduten bada familijako bat edo baten arimia. JJMg BasEsc 4. Nundik edo andik, etzako faltako
bati edo bati berba arinen bat esateko moduba. Astar II 151. Zer! bethi faltatuko zait / Oste ergel huntarik
zenbait! / Eta otsoak bat edo bat / Eramanen daut triparat! Gy 253. Eta asi orduko, bat edo bat sartzen da. Lard
392. Bizkitartean noizetik noizera heldu zauku bat edo bat, gizon edo emazte, bai eta ere familia osoa
batheioaren galdez. Prop 1883, 282. Au gaitik Aramaion bat edo bat alper / Izan arren ez deutsa orregaitik ezer.
AB AmaE 416. Zergatik bat edo batek galdetuko luke: Nondik ateratzen dirade meza oiek? Apaol 99. Jendeak
zionez, bat edo batek gauza falsoak sortu zituen eta mutil airi erakutsi. Goñi 79. Baña arratsalde erdirako bat
edo bati, izerdia kentzen zebillela, ertetzen zion onelako esakera batek. Ag G 26. Izango al da, bat edon bat
fabore ori egingo duena. Ill Testim 10. Bat-edo-batek izparra bidaldu eutson, mandazañen bitartez, Galtzadako
ostatudunari. Kk Ab I 76. Ondo egin zuten; bestela bateronbat ilko zuan arrats artan. EEs 1919, 18. Bateon
batek atzeko zera ortan ostiko bat emango balizuke. EgutTo 8-1-1920 (ap. DRA). Bati edo bati bakarrik agertu
balitzaio. Inza Azalp 77. Orain janzki politta josten diñardu [...] urrengo egunen baten egongo dan dantzara
batobatek eruateko. Altuna 14. Oraindik bizi da bat edo bat Lekunberrin, orren berri dakina, ta ori ondo gogoan
daukana. Or SCruz 82. Bat edo batek pensatzen badu / oien ordañak jartzia, / kostako zaio pasaizua / bear
bezela neurtzia. Tx B I 269. Luzaruan kabiyan / egon gabe gaizki / bateonbatek tiroz / ilko zuen noski. Tx B II
125. Bat edo bati lepua biyurritzeko zoratzen nago. Alz Burr 22. Oskijen oñatzak arantz juan joian norbattenak
barik, onantz etorri etorren bat-edo-batenak irudittu egijen. Otx 84. Bat edo bati asia zaio / diru-poltsaren
azkura. Or Eus 389. Ondasun orreitatik bat-edo-bat irabaztearren izan ezik, iñongo gizasemek ez ei-dau egundo
ezer egin. Eguzk GizAuz 48. Zuretarrik bat edo bat bai al duzu emen? Ol Gen 19, 12 (Ur badezu emen
zureetakorikan, Dv baduzu hemen ahaide zenbait). Bat edo batek eragozpen ura austen badu, erri erdi-erdian
arrika ilko omen din. Zait Sof 162. Engrazirekin asealdi bat ona egin gabe etzun etsituko naiz-ta aurretik
bateonbat garbitu bear. Etxde JJ 116. Bat edo baten idurimen egalaria, aldietan egan egiñez. Or Aitork 316.
Noizpeinka itxura gaiztoko bat-edo-bat ate-ondoren batean egon zegoan. Anab Poli 55. Soiñeko barriak? Bat
edo batek laster egin bearko ditu, bai. Erkiag Arran 20. --Ipuin bat? Baiña nok gogoratzen dau ba orain ipuiñik!
--Bai, mutil! Ik gogoratuko dok bat edo bat. Bilbao IpuiB 70s. Ta Sokrate etzegoenean, bat-edo-batek zeukan
egualdi gorria! Zait Plat 104. Zer egingo diagu ba, motel! Berriz ere bateonbat etorriko al dek noski! Salav 36.
Bateron-baten gaizki esanagaittik aldendu baeban bere laguntzatik, jasotzeko erabagi ariñegi au berari entzun
arte. Etxba Ibilt 479. Bateronbatek topauko eban zuk galdu dozun eraztuna. Etxba Eib. Bat edo bati saldu egin
bear / egiten ziran apurrak, / zenbaiti saldu ezkero beintzat / kobratutzeko bildurrak. Uzt Sas 201. Aiñ geldiro
zijoan eta eguzkia aiñ zorrotz ta bero bere gaiñera, garunak urtuko zitzaizkion bat-edo-ren bat izan balu. Berron
Kijote 42.
Algún. Iñoz bitxabaletik erri-bidera urten daun emakume bat-edo-bati otsaria edo sakutua arakatzeko. Kk
Ab II 90. Bizi nai dauan edonok, nai ta ez, alkargo bat-edo baten sartu bearko dau. Eguzk GizAuz 87.
- BAT EDO BESTE (V, G-to, S, R-uzt; bat edo bertze L-ain, B; H). Ref.: A; Etxba Eib. Alguno que otro; algún
que otro. "Alguno que otro" A. Tr. Documentado desde mediados del s. XVIII, en textos tanto meridionales
como septentrionales. La construcción más antigua y extendida parece ser aquella en la que los dos miembros
reciben los sufijos de decl. (así en Larramendi, Mendiburu, Larreguy, Soroa, Mirande, Villasante o Erkiaga); con
sólo el segundo de ellos sufijado lo hallamos en Arana, Echeita, Labayen, S. Mitxelena, Erkiaga y Uztapide.
Zer degu, astoren batek edo bestek esanagatik, eztala onelako itza emengoa edo eztuela aditzen? Lar, carta a
Mb 280. Hau ikasi zuten aldian, argana ziran aren aide zenbait, bai ta mediku bat edo beste ere. Mb IArg I 131.
Era bereko beste zenbait ekusgai eder agertu ziezten deabruak begira zeudenetatik bati edo besteri. Ib. 376.
Eskuratu nahi zuten gizon ikharagarri hura, molde batez edo bertzez. Lg I 230. Nola beldurrez egon diran urte
osoetan bekaturen bat edo beste agertu gabe. Mg CC 160. Meza bat edo beste enzun debozino baga. Mg CO 82.
Ez da, edo ozta bat edo beste izango da, gaixoren bat ezpada, konfesau ezin leitianik illian bein. Ib. 288. Jazoten
da nos bait etortia andikiren bat edo beste mendi albokuetara. Mg PAb 105. Eta iñoiz argalak bezela utsegiteren
bat edo beste egiñ arren errazago humillatuko zerate. Gco II 81. Jende prestuek hartzen dute bere
meditazionean gehienik ukitu dituzken sentimenduetarik bat edo bertze. Dh 103. Zelaiz zelai nabill, / ale bat edo
beste / ote dezadan bill. It Fab 34. Bedere hark zuenean bertze aldera behatzen, / Aza-osto bat edo bertze, nik
arrapatzen nuen. Gy 60. Bizian bat edo bertze llulluraturik ere, ez da nihor aski zoro errateko hil ondoan
ethorriko dela gauza handiagoen egiterat. Hb Egia 87s. Ohartzen bazare badela [azienda] bat edo bertze jana
histua duenik. Dv Lab 227. Andre haren kontra hitz bat edo bertze nabaditzen zuenean gaizki-errailea ezpatarat
deitzen zuen barkhurik gabe. Laph 4. Bakarrik eguraldi ona zanean irten bat edo beste zelaitxora egiten zuten.
Arr GB 66s. Egiten ziozkaten galderai itz banakaren bat edo besterekin baizik eranzuten etzien. Aran SIgn 42.
Batek edo bestek usai egiñ geniolarik. Sor Bar 90. Han hemenka eraiten ohi dute artho aphur bat edo bertze.
Prop 1881, 81. Euretatik begi oneei pozgarritzat nozian bein / Izartxo bat edo beste eutsen erakutsiten. AB
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
237

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
AmaE 365. Ai etxe guti duzue zuen eremuetan haur bat edo bertze hemen galdu ez duenik. Arb Igand 158. Gure
haurretarik bat edo bertze Jainkoak bere zerbitzurat deitzen duenean. HU Zez 31. Artetan guk galde bat edo
bertze egiten daizkotegularik. HU Aurp 183. Onen arteti bat edo beste / ioan badira zerura. Azc PB 243.
Zigarrotxu bat edo beste erreteko astia. A BGuzur 135. Siniste santuko egia guztiak edo euretatik bat edo beste
ukatuten dabenak. Itz Azald 83.
(s. XX) Ezta mirarituteko gauzea edozeñek eta Euskalerriko lurralde guztietan leundu bearreko esakera bat
edo beste idorotea. Ag Kr 8. Edonun dago bat edo beste. Ib. 171. Eta noizik-noizera eskiñi oi eben Meza bat
Jaungoikoari, Done bat edo besteren bittartez. Echta Jos 14. Ez oren bat iragan peludo bat edo bertze nere
eskuz hilen nuela uste ukan gabe. JE Bur 12. Ardura ekartzen zaungun bat edo bertze gure etxetik. Ib. 14.
Lapurren bat edo beste il edo arrapau, ta enparauak uxatuten ebezan urriñetara. Kk Ab I 115. Garrasia bat edo
bertze goiti beheiti, begiak hesteko artean, beren zango besoak xuxentzen ziozkaten. Barb Sup 172. Napoleon
handiaren soldadoetarik bat edo bertze. Ib. 176. Pernando gizon izan ez zala uste duan bat edo beste izan liteke.
Muj PAm 5. Ez deia izanen bat edo beste sinetsiren dianik Haritxabaletek hori kantatü diala Larrañeko elizan?
Const 25. Egia da, bakanetan ba-da ere, laburpenen bat edo beste ematen diela itzei. Inza in Jaukol Biozk XIV.
An emenka ikusten zuten langiletarik bat edo bertze. FIr 144. Ez zaio jaramonik egin bear bat edo besteren
esamesai. Lab EEguna 74. Eztabai onek ere arnari zimel bat edo beste ekar lezakela. Ldi IL 59. Alako bat edo
besteri buruak eman die gizon ari gorazarre --omenaje-- eder bat egin bear liotekela. Ib. 102. Axuantaren astoa
hil-hobien artean belhar ondo bat edo bertze marruskatuz han-hemenka dabila. Lf Murtuts 16. Ezin lasaitu
biotz-pilpira / itz-eten bat edo bestez... SMitx Aranz 61. Ate-ondoan armalla bat edo beste jarri diteke. NEtx
Antz 82. Praile batek edo bestek au edo ori egin dula? Or QA 198. Uztaritzeko oihanean bat edo bertze ikus
omen ditake noizean behinka. Zerb Azk 37. Bestalde, galdegiten dit Schiller-en poema bat edo beste euskarara
itzuli nahi dudanetz. Mde Pr 191. Baliteke batek edo bestek bere gogoan iragaitea ez daudela Europaren
Sartaldeko hizkuntza minoritari gaizo horiek nik diodan bezain gaizki eri. Ib. 206s. Ez ete leikio gero parkatu
tranpatxo bat edo beste? Bilbao IpuiB 27. Esnezaleren bat edo beste ausartu zan bere astoarekin kalera jextera.
Ugalde Iltz 21. Guk ikusi genituan batek edo bestek, zaartxoak, begi bakarrarekin ikusteko zuloa ageri zuten.
Anab Aprika 55. Azur bat edo besteren jabe egiteko eretia. Erkiag BatB 50. Aren lagunetariko batek edo bestek
narda ta enpagua izan ezkero. Ib. 37. Onekin eztugu esan nai gertaera batek edo bestek, orain ere, Jainkoaren
gogoan, sari edo zigor-kutsua izan eztezakenik. Vill Jaink 107. Bat edo bestek esan lezake / gaizki mintzatzen
naizela. Uzt Sas 121. Saio bat edo beste egiten du. MEIG I 143. Badaiteke batek edo bestek liburu hau
harrimenez irakurtzea. MEIG III 53.
v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 91. Izt C 35. Urruz Urz 54. Iraola 34. EusJok 92. ArgiDL 105. Altuna 64. JMB ELG
80. Munita 83. Ibiñ Virgil 23. Berron Kijote 50. Bat edo bertze: Elsb Fram 152. Jnn SBi 55. StPierre 28. Larz Iru
20.
- BAT EGIN (Añ, Hb ap. Lh, Dv, H). v. batu. Tr. Documentado por primera vez en Leiçarraga, se usa tanto al
Norte como al Sur. Hasta finales del s. XIX, con aux. trans. significa 'unir', y con intrans. 'unirse'; a partir de
dicha época (encontramos el primer ej. en Inchauspe) se va haciendo más frecuente, hasta hacerse mayoritario, el
uso de aux. trans. para los dos significados.
a) Unirse a (son sociativo). "Incorporarse", "mancomunarse" Añ. "S'unir [...] (JesBih 247)" Dv. "1. "S'unir, se
joindre" H. Hasirik Ioanesen Baptismotik, gureganik goiti rezebitu izan den egunerano, bat egin dadin haren
resurrekzionearen testimonio gurekin. Lç Act 1, 22 (He gurekien izan, Dv gurekin jarri, Ol gurekin izan, Ker
geugaz batera izan, IBe gurekin batera izan). Burua bere menbroekin iunktatua den koniunkzionez eta
iunktaduráz iunktatua eta gurekin bat egina dela [Iesus Krist]. Lç Ins F 4rs. Iainkoarekin bat egiteko desirapen
debota. Harb 382. Arimeagaz bat eginik eta unidurik egoala dibinidadeagaz. Cap 32. Nahi duzu bada har
zaitzadan, eta zurekin bat egin nadin amorioz. SP Imit IV 4, 2. Sekulakotz iuntatua eta bat egina bazine gure
Iaunarekin. SP Phil 139. Egia da, o ene arima, Jesus-Kristoren arimarekin bat egiñ aizela? Gç 118.
Maitetarzünez bat egiten girela algarreki, Aita, semia eta Espiritü saintia izatez bat diren bezala. Bp II 83.
(s. XVIII) Handik iragaiten da Senperera, gero Azkaina, eta azkenean Doni-Joane Ziburuetara, eta han
itsasoarekin bat egiten da. ES 161. Irugarren personea batu edo bat egin zan gorputz da arima onegaz. Arz 33.
Ezpada [ene bihotza] kreatura guziak baiño eta dohaiñ guziak baiño gorago altxatzen zurekiñ bat egiteko. Ch III
21, 2. Orobat eziñ izan daiteke saindu eta Jaiñkoarekin bat-egiña. He Gudu 91. Damuz beterik eta biziro Jesus
billatzea ta berarekin bat egiñak gelditzea. Mb IArg I 169. Badirudi, onra ta estimazio ero ori nerekin bat egin,
ezurretaraño ta biotzaren erdiraño sarturik dagoela. Cb Eg II 84. Amasa etzen bethi leial agertu bere osabaren
alderat: bat egin izan zen denboraz Absalonekin, altxatu izan zenean bere aitaren kontra. Lg I 318s. Bere
Inkarnazionean nerekin hain barna eta hertsiki bat egin nahi izatu duen Jinko berak, gutizia du, ene haurra,
Komunionearen medioz zurekin bat egiteko. Mih 41.
Hortakotz bat egiten naiz Aphezarekin. Brtc 24. Aekin bat egin ziran, ta aen Idolo ta gezurrezko Jainkoai egin
ziozten Jainko egiazkoari bakarrik zor zaizkan agurrak. Ub 32.
(s. XIX) Bazter guzietan baziren / Robespierren lagunak / Azkenaz goiti Donibanen (de Luz) / Herritarrak,
Eskaldunak / Harekin bat egin ziren. Monho 64. Personarik begiratubenak bere arrapetan ditubala batzubetan
Diabrubak, ganadu edo aberiakaz bere bat egiten diriala. Mg CO 252s. Zuk barriz dinozu astaki bat izango dala
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
238

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
dongaro jasten dalako, nekezaliakaz bat egiten dalako. Mg PAb 46. Gizona eta emakumea gorputz ustelkor eta
gura gaiztoz beteakin bat egiñak arkitzen dira. AA II 135. Maithagune bizienak dauzka guziak Jainkoa baithan
bat eginak. Dh 180. Ez zaitez bat egin gaizki esaliagaz. fB Ic II 203. Debozinoez beterik bat eginik an dagozan
Aingerubakaz bedeinkatuko dogu Jauna luurrian. Astar II 217. Biotz guztiarekin deseatu bear duela anima
debotak Jesusekin Sakramentuan bat egitea. Echve Imit IV 13, tít. Iduri du zure haurrak bat egiten direla zure
etsaiekin. JesBih 247. Bethi harekin bat egina bere gogoz, bihotzez, okupazioneez. Jaur 348. Jaunliera zeritan
jabeki bat egin. Etch 182. Ur oek [...] emen bertara biribillatzen direanakin bat egiñik [...] sartzen dira
Azpeitian Urolako ibai andira. Izt C 106. Bere iritzi au Israelko Andizki eta agintariai agertu zien, eta guziak
Dabidekin bat egin ziran. Lard 187. Ongarria lurrarekin bat egiten da, lurrak hartzen ditu haren indar guziak.
Dv Lab 27. Biyotz onez nerekin / bat egin zaitia, / eta biziko zera / kontentuz betia. Bil 75. Zurekin bat egiñik /
Jesus ta Maria. Xe 162. Franziskoren semiak Jaungoikuaren goguarekin bat eginik arkitzen ziran. Bv AsL 68.
Azurrok bere denporaz igar jarriko dozak, / Gero austuta lurragaz danak bat egiñik. AB AmaE 174. Len
infernuko etsaiarekiñ bat egiña zegoena, Jaungoikoarekiñ estuago batutzeko. Arr May 62. Bere Jainkoarekin /
hain zen bat egina, / Nun izen goitikoa / baikhar Serafina. Zby RIEV 1908, 414. Nun ikhusiren beitzütügü,
maithatüren, gozatüren, bat eginen zurekin bethikoz. Ip Hil 238. Ezin komunia, ezin bat egin Jesus maite
harekin! Arb Igand 116. Biek elgarrekin bat eginez, asko makur xuxendu dutela, ongi asko egin. HU Aurp 88.
Erbesteko gizon guztiakaz bat egin al balitz bere, naiago izango neuke ene senarra. A BeinB 63. Sinismen orrek
ipinten dau nire biotzean ezti piska bat, gero neure semeakaz bat egingo nazala erakutsirik. Ag AL 49.
(s. XX) Hangoekin bat egin eskuz, bihotzez eta buruz. JE Bur 212. Azkarragakoakin bat eginda, lagundu egin
bearko. Ag G 369. Coblentz-eko hirian, Rhin delako ibaiarekin bat egiten dute bertze bi ur laster ederrek.
StPierre 39. Au entzutean zerua lurragaz bat egin yatan. Or Tormes 87. Provenza Prantziarekin bat egiten da.
Or Mi 135. Fidelki bat eginez orok elgarrekin. Etcham 168. Geu be zeuekaz bat-eingo gara. Enb 37. Etzuen
bertze biderik, lurrari lotu, lurrarekin bat eginik egotea baizik. FIr 146. [Aitzindari errebelak] su lama batzuetan
suntsitu ziren. Orobat, heien ondotik heiekin bat egin zuten berrehun eta berrogoita hamar gizon. Zerb IxtS 41.
Auntz-jabeak bat egin dute mendizaiarekin. Munita 26. Harritxabaleta apaizaren bizia eleberri ontako notiñakin
bat egiñik dator. Etxde JJ 16. Gure artean ezer bada erriarekin bat egiña dagoanik, bertsolaria da. Basarri XIX.
Ba-zirudian erlijioak bat egiten zuela orain lurrera zetozten ustekizun zaar aiekin. Vill Jaink 43. Beste
txatarreru bategaz bategingo dau. Erkiag BatB 158. Amarekin oso bat egiña bizi zan. NEtx LBB 48. Bere
aberriarekin oso maitemindua ta bategiña dagoana. Alzola Atalak 96. Airearekin edo doñuarekin bat egin behar
dute zure hitzek. Xa Odol 60. Azkenerako, izkutuko egoera horrekin bat egiteraino iritxiko da. MEIG IX 119 (en
colab. con NEtx).
v. tbn. MarIl 58. Inza Azalp 74. ArgiDL 44. SMitx Aranz 149.
(Sin compl. en sociativo). "Ez ziran ondo konpontzen alkarrekin, baña bat eiñ eben gure kontra" Etxba Eib.
Hauk guziak bategin ziren Siddingo zelhaiean, zeña baita Itsaso gazia. Urt Gen 14, 3 (Dv, Ol, Bibl bildu, Ur
elkartu). Ezen guziak karitateaz iuntatuak eta bat egiñak dire. Ch III 58, 4. Hortakotz permetitu duela, berak
kreatu dituen gizon eskergabeak yunta eta bat-egiñ zaitezen Kreatzaille beraren kontra. He Gudu 134. Izan
daitezentzat perfetki bat egiñak. He Io 17, 23. Orra senar-emazte biak bat eginik bizitzeko ta Jangoikoari atsegin
egiteko egin behar dutena. Mb IArg I 184. Bat eginik guziak / elkarren artean / bizi dira etsai gabe / kontentuz
bakean. GavS 34s. [Munduko altsu] guztijak bat eginda bere, ezin konjurau legije endemoniadu bat. fB Ic III
294. Bat egin iguzkia eta mendebala, / Egu-erdiko eta neguko odola. Hb Esk 24. Orok bat egiten die karitatiaren
oropiloaz. Ip Imit III 58, 4 (Mst oro [...] bat dira). Zazpi Eskualherriek bat egin dezagun. Zby RIEV 1909, 396.
Handi eta ttipi oro, han bilduak, orok bat egiten zutelarik. HU Zez 127. Jai egun baten Zabaletako etxekoandrea
ta Azkarragako Mari Batista jaztetxean bat eginda, onela izketatu ziran andre biak. Ag G 35. Alemanek bat
egiten dute, joan zaharrak jin berrier bidearen zilatzeko han dagozilarik erne. JE Bur 210. Xuri-gorriek, hots! /
Bat egin dezagun. Ox 173. Bata lagungea zan, / Bestia be bakar... / Bijak bat egin yuek / Laguntzeko alkar. Enb
199. Ez gutiago izituak, artzainak hurbildu ziren bizkitartean, eskuak elgarri emanik, orok bat egiteko. Barb Leg
124. Lan geiegiz bat beste bazegon esturik, / arengana jo oizuten orok bat egiñik. Or Eus 274. Inguruetako
errege guziek bat egin zuten Josueren kontra. Zerb IxtS 44. Biak bateginik uhin marrumakarien aitzinean. Mde
HaurB 99. An urrunean itsasoak eta zeruak bat egiten daben ertza. Erkiag Arran 192. Orra, ba', iritxi ziran
Dordoña ta Garona ibaiak bat egiten duteneko artara. Anab Poli 52. Erri guzia bat egiñik azaldu da
jaialdietara. Basarri 29. Lapur zar biek bat-egin eben euren artean. Alzola Atalak 44. Espos maiteak aitortzen
zauztet / hor dudarik ez dagola, / egun batez bat eginen dela / biek duzuen odola. Mattin 78. Eskualdunek dugun
ezin bat egina. Ardoy SFran 47.
v. tbn. JJMg BasEsc 68. Apaol 111. Etxeg in Muj PAm 22. Etcham 170. Iratz 180.
(Trans.). Unir, unificar, hacer uno. "Accorporare, juntatu [...] batégin" Urt I 84. "Unificar, bategin, batatu"
Lar. "Unir, haciendo un compuesto, (c.) batu, bat egin, bateratu" Añ. "(Hb), unifier" Lh. "Unir ensemble" H.
Ezen hura da gure bakea, biak bat egin dituena. Lç Eph 2, 14 (He, Ol, Ker, IBk, IBe, Bibl bat egin; TB, Dv bi
populuetarik bat egin). Zeinek lekhuz separatuak diraden gauzák bat egiten baititu. Lç Ins F 5r. Elkhar ezagutu
gabe / Iaunak bat egin gaitu, / ezen hamabiak gare / hitz batean aurkhitu. EZ Noel 33. Bein Jainkoak bat egin
zituenak, gizonak ezin banatu ditzake. Lard 421. Jainkoa dela zuekin, berak bat egin eta benedika zaitzatela!
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
239

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Zerb IxtS 62. Urte askotako gaitza degu ori euskaldunok: guzion alegiñak bat egin eziña, alegia. NEtx Antz 55.
Gorputz guztiko indarrak bat eginda bere, etzan gauza izan lenengo idoro eban aulkian jesarri zan tokitik jagi
aal izateko. Erkiag Arran 169. Gu zahartzeak ez gaitu aldiz geiago baizik bat egin. Xa Odol 304.
(Con sociativo). Unir a, juntar con. Signoekin guk dugu iunktatzen eta bat egiten [...] gaudimendu
egiazkoa. Lç Ins G 7v. Zeurekin bat egin nazazun. Harb 140 bis. Iragana eta ethorkizuna presentekoarekin
lothurik eta bat eginik, etzaiku presentekoa hain labur iduritzen. Ax 155 (V 102). [Iesu Kristo heldu da] zu
berekin bat egiteko eta zeruko primezan zuri parte emaiteko. Hm 206. Bere buruaren bat egiteko Iainkoaren
maiestate sainduarekin. SP Phil e) 2r. O ene Jainkoa, egia eternala eta soberanoa, zurekiñ bat egiñ nazazu bethi
iraunen duen amudioaz. Ch I 3, 2 (Mst egin nazazü bat zureki, Ip egin nezazü bat zureki). Egon nahi da gurekin
sekulako; berekin bat egin nahi gaitu. Brtc 230. Zerutik jetsiriko ogiak alkartzen gaitu berekin, ta moduren baten
berekin bat egiten gaitu. Mg CC 217. Ez jakolako etxagun begiratu bati ondo egiten buruba bat egitia gizon
ospetsu, burrukari [...] ta baldanakaz. Mg PAb 43. Jaungoikoarekin bat egiten edo laztantzen gaituana. Gco II
89. Jaungoikoaren borondatearekin berea bat egiten edo konformatzen du. Ib. 90. Meza entzuteko molderik
hoberena da, bere xedeak bat egitea aphezarenekin. Dh 223. Alde egizu andik, tontuakaz buruba bat egin baga.
JJMg BasEsc 174. Jesüs-Kristeki bat egiten gitizü. UskLiB 93. Asmoa artu zan ibai au Oriarekin bat egiñik
Donostiatik Tolosara urezko ibilbidea ifinteko. Izt C 118. Ikhusi izan ditut aphezak bere ezpaiñak bat egiten
gaxo haukien ezpaiñekin hobeki deskantzarazteko, hekien aithorren biltzeko eta azken nahien aditzeko. Atheka
25s. Ezin leike nai nogaz bat egin burua. AB AmaE 223. Eztot nai nik burua / bat egin zuekaz. Azc PB 48. Bere
borondatea Jaungoikoarenaz bat egiten dabenak. Itz Azald 199. Jesu-Kristorekin bat egiten gaitu. CatJauf 114.
Bere burua bilbotar edo Bilbon bizi diran gazte nagi, txakill batzukaz bat egin da. Ag Kr 223. Harritxabaleta
apaizaren bizia eleberri ontako notiñakin bat egiñik dator. Etxde JJ 16. Dagoneko eztu inork Lukreti olerkari
izan zanik ukatzen: onekin bat egin zezakean bere burua Enpedokelek. Zait Plat 78.
(Part. en función de adj.). Unificado. Testuak oro publikatzen hasi dira, Morton-Nance delakoaren
gidaritzapean, grafia eta hizkuntza bategin batean. Mde Pr 258. Populu bategin bat moldatzen zutela hizkuntzaz
den bezenbatean. Ib. 224.
b) Comparar. "Comparer ensemble. Besteak onegaz bat egin ezkero, gauza gutxija dira (fB)" H. Aditzera guri
emateko eman ginduan itz oen indarra, illakin bat egiten gaitu S Paulok. AA III 265. Beste gauza guztiak ezer
bere ez dira, utsa dira, Jaungoikuaren anditasunagaz bat egin ezkero. fB Ic I 55. Ezkonduben bizitzia bat egiten
dabee burdiniagaz, laino arteko illunagaz, krijada baten bizi-era bajubagaz, kate lotuzko bakuagaz, ta ezeuki
tristiagaz. fB Ic III 326.
Asimilar. "Burua bat egin, igualarse, ponerse a la altura de otro (V, G)" A EY III 302, que cita Mg PAb 43
(pero v. supra). --Orrela Semea baizen aita Eternoa nagusiago da? --Ez xauna, eztira munduko gauzekin bat
egiteko Jaun goikoarenak. CatAnz 3. Etserik etse dandarrez erabilia; Barrabas okerragaz bat egina; bost milla
azotez ebagia. Añ EL 2 189. Alan, ez dira bat eginak azkeneko bi agindu bi oneek bestiakin. fB Ic II 242. Bat egin
eta nastau leiteke, Jaungoikoari emoten deutsagun gurte edo kultua, Maria guztiz Santeari eta santuai emoten
deutsegunagaz? Itz Azald 73.
c) Ser compatible; hacer compatible. Bat egin albadaiz Kristo ta diabruba, grazija ta pekatuba [...]; Santo
Tomasen esana bere bat egingo dau, esan dirian dantzeekin. fB Olg 157. Orregaiti lege batzubai esaten jakue,
diriala naturaleziarenak; beste batzubai errazoiarenak, naturaleziagaz, ta errazoiagaz bat eginda dagozalako. fB
Ic I 22. Geure sinisteagaz bat egiten doguzala geure egikera eta bizierak. Itz Azald 9.
- BAT EGINTXE. (Aprox. de bat egin). Unirse, unificarse bastante. Erdi-mendeetako "myrakyl"-etan
bategintxerik ageri zaigun grafiak ez du gehiago den gutxien batasunik. Mde Pr 255.
- BAT-EGITE. Unión, alianza. Hek dira extasak edo eramaitzak, sentitu eta pairagabetasunak, bat egite
Iainkogarriak. SP Phil 186 (He 187 batetaratzeak). Pekatu bagarik seme alabak eukiteko, ta senar emaztiak
alkarregaz bizi izateko tratuba edo bategitia. fB Ic III 322. Jesukristok bere Eleixiagaz daukan Bat egitiaren
irudija. Ib. 344. Arima ta Kristoren arteko ezkontza, bi maitaleen arteko gurari, uisi ta naiezko bategite
zoragarria. Onaind in Gazt MusIx 150.
- BAT EGON. (Tras sociativo). Estar unido a. Bere Pasioneaz saindutzen ditu zure penak, harekin bat egon
nahi bazare. Lap 50 (V 27). Aphezpiku maitea / bazohaz zu ere, / Erroman egiterat / Aitari ohore. / Fedez eta
bihotzez / zurekin bat gaude. Zby RIEV 1907, 607.
Estar de acuerdo con. v. BAT ETORRI. Argi dago elkarrekin bat ez geundela. Ldi IL 56.
- BATEK BADAKI. "Batek badaki [...], quién lo sabe!, cualquiera lo sabe! Batek badaki etorkizunak zer
dakarkigun!" Etxba Eib. --Ondarroari erri beruu (erri beroa) esaten ei-dautse. Zegaitik? --Batek badaki! A
Ezale 1897, 3a. Irugarren bonbil andia erdi beterik utzi nien ta aien bigirak noizarte iraun ote zuen batek
badaki. A Ardi 41. Mutil txikitxuak zirala erne zan euren artian gorrotua. Zetatik? Batek-baki! Kk Ab I 31.
Antxiña, batek baki noz, Bilbaoko zeian edo merkatuan guztiak euzkeraz itz-egiten eben aldian. Kk Ab II 117.
Batek badaki nondik nora yoan zan (V-ple). A EY III 334. Eta batek badaki nondik norako ibiltaldiak egin
ebezan gure tunanteok. Bilbao IpuiB 240. Ezin dezake iñork ukatu / zenbat aurreratu duten. / Batek ba-daki
azkenerako / zer asmatuko diguten... Basarri 189. Aintxiña-aintxiña batean, batek badaki zenbat urte izango
diran ordutik onaño, jaso ei zan gertaera au. Alzola Atalak 40.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
240

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BATEK BESTE-. (Con beste det.). v. BATAK BESTE-. Jasanatzue batek bertzearen kargak, dio Jaundone
Paulok, eta hala betheko duzue Jesu-Kristoren legea. Dh 249. Phestek gitizie lehertzen / Batek bester ogen dizie
egiten. Arch Fab 227. Aitziñ hortan behiñ, arrastoa segi, / Banindarraioten asto bi ederrei, / Zoiñak, zoiñ
gehiagoka / Hari baitziren xaiñdezka / Batek bertzea intsentsatzen, / Nola bethi baita usatzen. Gy 293. Nausiak
ethortzen dire azote bedera eskuan, hobenduna batek bertzearen ondotik joiten dute. Laph 113. Iñazioren
lagunek ez zakiten oraino batek bertziaren berri. Ib. 137. Ikhusten duk, Pello, holako egitate itsusiak elkharri
eginez, Sarak eta Zugarramurdik amodio guti behar zutela izan batek bertzearentzat. Elzb PAd 73. Aspaldi du
elgarrekin dabiltzala [eskuara eta erlisionea], batek bertzeari beretik ema-eta har, mendearen mende. HU Aurp
212s. Ezpalin-badaukate behin ikusirik Eskual-herriko eskoletan eskuara frantsesarekin ikasten zoin gehiagoka,
batek bertzea poxolatze orde lagunduz, izanen dire berak, apezak, elgarren ikusgarri. Ib. 220. Tanboliña
aurretik ebiela, etorri ziran estropadako mutillak, batek besteari eskuak emon da aurrezkorako sokaturik. Ag Kr
55. Emazteari biltzen dakote haurrek gizonarekilakoa; biak ordutik haurretarat ixurtzen baitira, [...] batek
bertzea arrunt ahanzten ez dutenean. JE Bur 98. Gauzak, bederazka hartuz edo batek bertzeari datxikitela,
dituela berrogoi ta hamar mende bezala diraute. Ib. 176. Bainan, gero, elgarrekin baketurik edo ez dakit nola,
erbiek ez zuten gehiago batek bestea kostatu. Barb Sup 31. Harri hek batek bertzeari, bixi bixia emaiten zituzten,
ahapetik elgarri erranez. Barb Leg 25. Bizi eder bat eramanen diaguk, batek bertzeari behin ere esker txarrik
erakutsi gabe. JEtchep 68. Batek bestea lagundu beharko dugu. Ib. 76. Batek bestearen amodioaz orhoituz
barkatuko ditugu biziaren nahigabe guziak. Ib. 76. Bethi elgar lagundu diagu, batek bertzearen arthaldea
zainduz. Larz Iru 82. Ta bihotzetik batek bestia / ondo badezute maite. Mattin 152. Zure lekuko agertuz beti, bizi
gaitezen bakean, / batek bertzea errespetatuz, batasun sendo batean. Xa Odol 218. Arraia dala eta / orrenbeste
auzi, / batek bestea ezin / baidute ikusi. Uzt Sas 221.
- BATEKO... BESTEKO. a) Por un lado... por otro... "Bateko gogorik eztaukala; besteko, otzeg dagoala;
ezteusku sekula bear danik jaten (V), por un lado [...], por otro lado [...]" A s.v. besteko. "Bateko alper ta besteko
lapur, por una parte holgazán y por otra ladrón" PMuj s.v. bateko. Bateko barritsua, besteko zorgiña. Enb
178. Euretan iñun diran ikuskizunak dagozala; bateko buru bi daukozan txala, besteko amasei arruako andra
lodia, arako txerpolari ta praka nasai barregarriak, eta abar eta abar. Kk Ab II 32. Jan eta edan, bateko; /
kantu ta santzo, besteko. SMitx Aranz 222. Laster entzungo deutsazue erostea: bateko gosea igaro ebala,
besteko lo-gurea izan ebala, au ta bestea zala, atxakia beintzat ugari. Bilbao IpuiB 105. Bateko gau galduak eta
besteko jan edan geiegiak eta oiek danak, gorputzaren kaltean izan oi dira. Uzt Sas 22. Bateko legatz eta /
besteko bisigu, / oiek itxasotikan / etortzen zaizkigu. Ib. 309.
b) "Unas veces... otras... Bateko soioko berrixa bia dabela, besteko zapatillak... orren eskabidiak eztauka
akaburik" Elexp Berg. Eta bateko leioen baten ikusiriko katu miaularien bat zala, besteko Joxeparen madari
gozo aretariko batzuk zireala, beti erabillan beintzat zeozer zorroan. Bilbao IpuiB 88. Ikusi duzuenez, bateko
badakiela, besteko eztakiela, laguna darda gainean erabili du Sokratek. Zait Plat 98.
- BATEKOAZ BESTE (V-gip ap. Elexp Berg). Por término medio. v. BATEZ BESTE.
- BATEKOZ BESTE. "Ori ere bada ba, gauza batekoz beste esan bear!, una cosa por otra" (G-azp). v.
BATEKOZ BESTERA. Esazu "zarkurea" --Don Kijotek berriz, auntzaiak batekoz-beste itzak aldatzen zituala
ezin-eramanaz. Berron Kijote 137. Ara, beldurraren ondoretatik bat ori duk, zentzumenak naastu egiten dituala
eta gauzak batekoz-beste agerrarazten dituala. Ib. 200.
Batekoz-beste egon naiz orain arte. "Engañado he vivido hasta aquí". Berron Kijote 190.
Batekoz-beste aldatze ori, ori bezelatsu egin lezake nere etsai jakintsu lapurrak. "Puede desparecer y
contrahacer". Berron Kijote 201.
Alabaiña, batekoz-beste gertatu zitzaion bere nagusiari. "Lo contrario le avino a su amo". Berron Kijote 209.
- BATEKOZ BESTERA. "Gauza guziak aldrebes egiten ditu, [...] batekoz bestera (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 11.
"Orrek batekoz bestera itz egiten du (G-azp)" Ib. 220. v. BATEKOZ BESTE.
- BATEN. v. BATEAN.
- BATENAZ BESTE (V-gip; batanaz beste G-azp). Ref.: Elexp Berg. Por término medio. v. BATEZ BESTE.
- BATEN BAT (V). Ref.: A; Elexp Berg. Alguno, alguno que otro. v. BAT EDO BAT. Batenbatek eramango
dik berriua! Ud 50. Ta otu yakon, baten-bat urten litxakela bere atzian. Kk Ab I 8. Dudarikan ez det egiten /
baten bateri eltzia. EusJok 42. Len be emen entzun dauskue, ta batenbat egon biar leuke (V-oroz). JMB Mund I
91. Berriz ere izango aal den oraindio baten-bat, kimu eze orren deira etorrita adaska soill orien artetik leen
bezela goxatuko auana kantari. Mok 21s. Biarba, Asun deritxon baten-bateri esan-alako lotsabakokerijak esan
biar eutsazala. Otx 147. Baten batek etxean / bildur-bage lezake edan. Or Eus 170. Burugabekeri ori ere entzun
bear al gendun? esan lezake baten batek. Munita 95. Beharbada baten batek pentsatuko du goiko ipuin horrek
ere antiklerikalismuaren kutsua daukala. Mde Pr 75s. Baten-baten bearra banuan eta etzitzaidan oker etorri
apaiz jator ura. Sorarrain Lili 12. Ainbesten artean baten bat buru gogorra izatea, ez da orren miragarria.
Bilbao IpuiB 73. Ipiñen baten bat ilten zanean, baterik bestera garrasike asten ei-zirean. Akes Ipiñ 29. Batenbat
bada geure ongi-naiaz / dauskuna zirikatuten. BEnb NereA 77. Baten-batek esan zuan. Ugalde Iltz 47. Asi
ziren orduentxe iri guzietako komisarietara galdezka "Beltza" izengoitiko baten bat agertzen zen. Izeta DirG 58.
Azitzen doazela, / zapuztuko da baten bat. Gand Elorri 214. Txantxetan ari gerala-edo pentsa dezake baten
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
241

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
batek. Vill Jaink 139. Baten bateri buruak emon eutson sagarraren ura gordetea ta, begitu, or sagardua. EgutAr
16-3-1964 (ap. DRA). Itzulpenik aski egin dirala euskeraz esango dit baten batek. Ibiñ Virgil 22. Baten batek
itzala egiten al dizue? NEtx LBB 146. Gaur ez da baserrian lanian / ari dan maiorazkorik, / batenbat izan liteke
baña / ez da izango askorik. Uzt Sas 244. Inguru-otan dudan artaldearen artzantzan ari zait; aiñ da izan
ajolakabea, egunoro baten bat galtzen da. Berron Kijote 58. Gure adineko eta gazteagoen artean baten bati
suertatu zaionez sarri aski. MEIG IV 124.
- BATEN BATEN. "Alguna vez; alguna contada ocasión. Baten baten asarretu aiz?" Elexp Berg.
- BATEN BATZUK. Algunos que otros. Baten batzuek egingo dabe / nik baño obeto lan ori. BEnb NereA
192. Irugarrenean, [pekatu] baten batzuk. EgutAr 12-2-1960 (ap. DRA). Itz baten batzuk aldatu ta azken-kopla
erantsi besterik etzun egin Donibanek. Gazt MusIx 161.
- BATERA (gral.; Lcc, Lar, Añ, Dv, A DBols, Zam Voc). Ref.: A; Etxba Eib; Gte Erd 227, 250; Elexp Berg. v.
BATEAN.
a) A la vez; conjuntamente. "Juntamente" Lcc. "(Ir a) una, batera joan" Lar y Añ (cf. BATERA JOAN).
"Gemelos, bikiak, batera jaioak" Añ. "Simultáneamente" A DBols. "Juntamente, a un mismo tiempo" Zam Voc.
v. BATEAN. Tr. Documentado en autores meridionales.
Goazen guztiok batera. Lazarraga 1147v. Lauok batera nor bere ardiakin joazela. Ib. 1152r. Esan gure dau
dagoala Elexa Santa Katolike bat, zein den Kristiñeu fiel gustiek batera, da Aite Santue dalako gustien burue,
gagoz obligedurik obedezietan. VJ 8. Xauna, nik bostak konta ninzean baia goxa ta herloxua eztabilzaz batera.
Mic 12r. Baru egiteko duin jateko batera eztaukenak. CrIc 104. Egun baten, deiturik gustioi batera, esan euskun.
JJMg BasEsc 283. Bigarren moduban sinistuten doguz artikulu gustijak batera, bat bere izentadu baga. Astar II
6. Jaso biotzak batera, / begiak umildu bera, / eta belaunak lurrera, / guazen Jaunaren aurrera. Echag 124.
Anziñako gauzen gañean itzkidatu izan duten Ipinle guztiak batera esaten dute. Izt C 11. Apostoluak ikasle
guziak batera bildu zituzten, eta esan zieteen, autu zitzatela beren arteko zazpi gizon birtutetsuenak. Lard 488.
Atsegin eta pozez beterik / Zerutar danak batera, / kantetan dabe: izketa artian / Garbiena da Euskera. AB
AmaE 11. Eta guziak batera Mariari alabanzak ematera onek beartu zituen. Arr May 184. Bide zior bateti /
sartu zan aurrera, / ta bilatu zituzan / Ninfa asko batera. Azc PB 297. Batera iaioak. A BGuzur 123. Zelan
burdina gorituak, dino San Franzisko Salesek, daukan burdinearen eta suaren izatea, eta deitu leitekeon
burdinea eta sua batera. Itz Azald 30. Gorbea, Anboto, Aitzgorri, Aralar da Auñemendik batera euken baiño
astuntasun andiagoaz iausten ziran. Ag AL 85.
(s. XX) Bi [txalopa] elduten badira batera, biak alkar artu oi dabie geienetan da irabazia bientzat izaten da.
Ag Kr 38. Ana Joseparen esanak eztira siñistu bear gai orretan, bada mingaña ta biotza etzebilzkon batera. Ag
G 135. Irurak batera, lerden da zoli Aritxari begira ta biotz-biotzetik, kanta ebezan urrengo dagozan Txomiñen
koplak. Echta Jos 261. Gustijak batera barriketan, une bakartxu baten be ixiltzen eztirala. Kk Ab I 60. Eta ez
kutsatzeko arta dutenak oro batera emanik, amar bat ote dira? FIr 155. Onelan, biok batera amaitu gendun. Or
Tormes 69. Aien mataillak maite larrosaz gorritu ziren, eta biek batera, su izkutu baten zirrara beroa senti
zuten. Or Mi 21. Yakintzazale ta euskeltzaletasun-eragille, biak batera, naiz kristau naiz bazkun, notin berbera
izan zitekela uste gendun. Ldi IL 60. Zumai ta Zarautz lêntxago doaz, / batera, besteak utziz. Or Eus 394. Baña
benetako sozialista ta katoliku batera iñor be ezin izan daitekela. Eguzk GizAuz 127. Ederrik esaten ez badizut,
ordea, zerau zaite garaille; guziok, batera, garraizkiokezu. Zait Sof 18. Aida txuri! Aida gorri! / Ama-semeak
batera! SMitx Aranz 83. Gutxiena palta egiten dutenean, bi aur batera. NEtx Antz 78. Bereala joan dira
"Cannes"tik. Biak batera! Txill Let 44. Erantzun eutsen biak batera, arpegian mosu bana emoten eutsela. Bilbao
IpuiB 263. Erran zuten denak batera: --Mainkerra! Izeta DirG 45. Orra geroko bizitza eta Jainkoa, bi-biak
batera atzemanak. Vill Jaink 107. Ordun amak bere besoetan laztanki artu, maiteki estutu, musu eman, parnegar
biak batera egin. MAtx Gazt 19. Gal-bedarra batzean, garia be batera atara ez dagizuen. Ker Mt 13, 29
(Lç harekin batean). Sei ardazburu oiek sei gizontzar biurtu itzazu eta bota izkidatzu aurrez-aurre, naiz bananbanan
naiz danak batera. Berron Kijote 227.
v. tbn. Altuna 75. Ir YKBiz 491. BEnb NereA 106. Osk Kurl 152.
b) (Tras sociativo o instrumental). Junto con; a la vez que. "Guregaz batera etorri ziran onutz, era askotako
famelixak" Etxba Eib. "Amarekin batera fan nitzen (G-azp-nav), amarekin batera fuen zan (V-gip), amagaz
batera joan zan (V-arr)" Gte Erd 46.
Tr. Documentado en autores meridionales (algo más en los vizcaínos). Con instrumental lo hallamos a partir
de finales del s. XIX. Hemos encontrado algún ej. con batera precediendo al complemento en sociativo en
Uriarte.
Ze birtute, graziagaz batera, Sakramentuak emaiten dabe? Cb CatV 48. Ta aekin batera / gure borondate ona
/ erakustera. GavS 15. O nola egongo ziñan gaur Zeruan Jangoikoaren miserikordiak kantatzen beste bekatari
penitente askorekin batera! Mg CC 118. Barriro badua / Billetan jaakija, / Eta zelatarija / Beragaz batera. Mg
PAb 100. Eta onegaz batera, jo ukabillaz bularra edo jaso begiak Zerura. Añ EL 1 74. Libru onegaz batera
salduten da beste euskerazko Esku-Libru bat. Añ LoraS 196. Eta bera Zeruan, bere Semearekin batera, beti
bedeinkatzeko eta alabatzeko zoriona arren iritsi degigula. Gco I 462. Eskritura Santako ta Eleixako jazoeraak,
beste Historija askogaz batera, daukazu ugari zeren ganian berba egiñ. JJMg BasEsc 108. Ariman dagualako
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
242

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
pekatubagaz batera. Astar II 5. Zeintzuk osterontzeko ikusi dabeen guztiakin batera arritu dira beraren
anditasun oi-ezbezalakoaz. Izt C 453. Ontzat artu egizu, bijotz bijotzetik egiten deutsudan opaari au, santu
guztijak egiten deutsuenagaz batera. Ur MarIl 120. Batuten dozubela olua, atera ez dagizuben batera eurakaz
garija bere. Ur Mt (V) 13, 29 (Ur -kin batean). Neguan bearko zituen janariak bere semetxoarekin batera
billtzen guziz arazotua zebillen. Arr GB 62. Predikua egin zuan apaiz erejea arrapatu zuten Ondarrabitarrak
beste soldadu batzuekin batera. Zab Gabon 96. Erori zan, beste askorekin batera, gure Santua, etsaiaren
eskuetan. Bv AsL 28. Ikusiten dot, nik eguzkitan nabillanean, / Neugaz batera, doiala neure kerizea. AB AmaE
172. Iolas guztietara / ordurik aurrera / ibilten zan mutila / Kontzegaz batera. Azc PB 133. Eure soiñekoak bere,
eugaz batera asi ta nasaiturik iagozak. A BeinB 74. Goizean goietik eguzkiez batera ioan nintzen. A BGuzur
141. Aurkitu eban [...] Jesusen kurutzea, lapurren kurutze biyakaz batera. Itz Azald 12.
(s. XX) Lagunagaz batera aoa betean keia boteaz. Ag Kr 225. Emakume saltzalleakin batera jarrita ikusi
nuan Zabaletako Ana Josepa. Ag G 85. Eladigaz batera zuzenduten ebazan ardi-arazoak goiz da illuntze. Echta
Jos 298. Ingeles-izketaz batera sal-erospena ikasi dezan. A Ardi 7. Ama-Birjiñaren jaiera gure erlijioarekin
batera sortu ta azi zan. Inza Azalp 154. Eta aritz-pagoakin batera an joan dituk erabat nere belardiak, eta
errekak, eta txori gaixoak ere! Mok 14. Bai al du [zorionik] emaztegaiaren bekokiak, senargaiaz batera elizara
geldiro dioalarik? Or Mi 124. Zikinkeri guztijak erdereaz batera / Igarri barik sartu yakuz geure artera. Enb 41.
Orduantxe bai ekarriko ditu etxera osasuna ta bake ederra, ondasunaz batera. Kk Ab II 145. Oi!, bijozkada
leuna darijost eure irrintzijak. / Eure samiñaz batera dabesk neure samiña. Laux BBa 38. Eta txitta zurijaz
batera an daruaz batta ari lotuta erreskadan beste txitta gustijak. Otx 171s. Argatikan azala dun / erreaz batera
legun. Ldi UO 52. Ugazabakin batera langilleak be garatzean domuzkide izatea, gizartekeria ete da? Eguzk
GizAuz 33. Grazia pranko bai jetxiko re / errekatxoaz batera! SMitx Aranz 74. Eta ildakoari bidez gorrotogarri
aizela, berakin batera etzango aiz. Zait Sof 164. Burmuinarekin batera [gizanortasuna] hiltzen dela dioten
ukigaizaleen ustekizuna. Mde Pr 350. Ik eztok ba esaten Jaungoikoak gaizki egiten dabela gaiztoakin batera
onak zigorketea? And AUzta 101. Abetako bat oso maltzurra zan, eta etzan besteakin batera sartu. Salav 50.
Emakumeak bere biotz-ondoan umetxo bat dakarrenean, gizonarekin batera sortua izan du. MAtx Gazt 21. Zure
solas ederrak zurekin batera galtzeko zorian izan gera, Menalk! Ibiñ Virgil 59. Amandre Joakiñari joan zitzaion
bizi-poz guzia ta arekin batera osasuna. NEtx LBB 64. Gero, iru urte giltzapean, Aita Onaindiakin batera.
Alzola Atalak 102. Baeza-uritik nator, beste amaika apaizekin batera, zuziekin iges-egin duten oiekin alegia.
Berron Kijote 210s. Agindua etorri zen azkenik eta eramaileak ere bai, aginduarekin batera. MEIG IX 99.
v. tbn. ArgiDL 72. Lab EEguna 116. Akes Ipiñ 15. Osk Kurl 216.
(Con participio). A la vez que, en el momento de, mientras; inmediatamente después de. "Etzean sartuegaz
batera jaten hasi zen (V-arr)" Gte Erd 245. "Ikusixaz batera [...], agertuaz batera [...] adinekoen ahotan oso
arruntak dira. Gazteagoetan -tziaz batera edo -tziaz bat dira erabiliagoak eta nagusizten ari direnak" Elexp Berg.
"Pelikulia astiaz batera aillegau naiz" Ib. Erbixa agertuaz batera bota zotsan tirua" Ib. Tr. Empleado casi
exclusivamente por autores vizcaínos.
Oneek iruteko biar dira goruburuban apaindu, ta ardatzian batu arija eginaz batera. Mg PAb 139. Au
esanagaz, ta eginagaz batera, aaztuten da Jaungoikua pekatarijak egin deutsan injurijagaz. fB Ic I 67. Eta eurok
esanagaz batera, geratu zan illik. Ur MarIl 33. Eta Ite missa est entzunaz batera, / Anton arrapataka doa
eleixpera. AB AmaE 219. Eta esanaz batera brinko bian sartu zan etxean. Apaol 25. Etxean sartuaz batera agur
nire barruko bakea. A BeinB 42. Bakartegian barri au iakinaz batera [...] guztiak gela andian batu zirean. A
Ezale 1897, 4b. Parkatuten dira pekatu jatorrizkoa eta norberak eginik daukazan pekatu guztiak, eurokgaitik zor
dan kastigu guzti guztia parkatuagaz batera. Itz Azald 189. Da au esanagaz batera, txilioka ta uluaka iges egin
eieban lamiña orrek. Ag AL 65. Artoberok ziñoan alderantz begiratuaz batera ikusi ta ezagutu neban Mañasi.
Ag Kr 220. Au esanaz batera asi zan jantzan, Ankokerren tanbolin soñuan. Echta Jos 89. Au esanaz batera,
Erregek zizkukada (poltsakada) urria emon eutson. Kk Ab I 29. Abadeak Mezerdiko itzak esanaz batera,
biurtzen dira ogi ta ardaoa Jesukristoren gorputz eta odol. KIkV 90 (KIkG 70 esanaz batean). Larrosa gorrijak,
azkenengo abesti au entzunaz batera, atsegiñezko ikaraz, orrijak zabaldu ebazan. Altuna 39. Jaunaren agindua /
Ausijaz batera, / Jausi zan gizatasun / Dana illunpera. Enb 82. Ta etxera sartuaz batera, ezer esan barik, "pake
ta amorio santuan" yo mutilloi gogor. Kk Ab II 157. Eta bakandereak au esanaz batera, lau morrosko eskubetan
makilla eder banagaz ekarri eragin. Otx 86. Kazuelak garbituz batera Poli erri berriak ikusten asi zitzaizun.
Anab Poli 44. Berba bi esan nai deuazat neure azken-agurra emonaz batera. Bilbao IpuiB 209. Joan zan suetera
ta an sartuaz batera, atea ertsiteko adirazo eutsan bere amak. Erkiag Arran 105.
(Con vb. conjugado). "Jaten hasi zenarekin batera, nagusia etorri zen (G-azp)" Gte Erd 245. Eskuaz
kokota igortzi ebanaz batera, barre-algara izugarri bat egin eutsan. A BeinB 90. Kurutzea, ikusten dodan baino
geiago (ikusten dodanaz batera), guztiau ikara gorrian asten naz. A Ezale 1897, 93a.
"Bazkaldu ta batera, inmediatamente después de comer (V, G). Saldu ta batera" A EY III 305. "Txala salduta
batera yoan dira" A Morf 375.
c) (Tras sociativo o instrumental). Por medio de, con la ayuda de. Propositu firmez zure graziegaz batera ez
geiego ofendietako. VJ 15s. Zeure pekatuen parkaziñoa, eta Zeruko ondasun andi asko zuk erraz irabazteko,
Jaunen graziaz batera, gau ta egun, al egin guztiaz askotan egizu onan. Cb CatV 110. Pekatu bide guztietatik
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
243

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
zure graziaz batera aldegiteko. CrIc 140. Berau irabaztarren ifini bear dogu alegin ardurazkoena, Jesusen
graziaz batera. Añ LoraS 52. Zeruko laguntzarekin batera, iru Ordena, Jesukristoren Elizan, zeñ-baño-zeñ
miragarriguak jartzeko. Bv AsL 18.
d) (Tras sociativo o instrumental). Según, conforme a. --Eta oneek nok dauko obligaziño iakiteko? --Bakotxak
bere ofizioagaz batera. Cap 54. Ona Jaunen esklabea, zeure berbeaz batera nigan egin bedi. Cb CatV 102.
Jaunaren aginte salbagarriakin erakutsirik, eta eman zagun Jaungoikozko dotriñaz batera, atrebitzen, edo
ausartzen gera esatera: Pater-noster, edo Aita gurea. Gco I 406.
e) (Etxba Eib). De repente, súbitamente. v. BAT-BATEAN. Onduen zala pentsatzen ebanian, batera etorri
zan lurrera. Etxba Eib.
- BATERA... BESTERA... a) De un modo... de otro. "Por ce o por be, batera edo bestera" Lar y Añ. Nola
zure borondatea batera edo bertzera zilhegi baita, plazerki hartuko zituen [gogoramendu hek]. SP Phil 440.
Batzuek batera, besteak bestera, guziok nekez bizi bear degula. Cb Eg III 341. Nai dala batera, nai dala bestera,
goguan jausten ez jakon laguna badauka etxian. fB Ic III 371. Zien abisa nai nüke, bena ezta denbora
galzekorik, batiala edo bestiala gitian prepara bertarik. Abrahan II 179 (ap. DRA). Gizonak asmau arren gauzea
batera, / Goikoak erabagi oi badau bestera. AB AmaE 297. Ezin aurkitu eta jakin al izan daitela euren jaubea,
ez batera ez bestera eginiko alegin guztiakas bere. Itz Azald 118. Baña naiz batera naiz bestera izan, gizon
bakotxak jauntzarik eleuke eukiko. Eguzk GizAuz 45. Naiz batera, naiz bestera, eztute lanerako gogorik
ekarriko. Etxde JJ 29. Bion erkide dana, ba-danaren eta ez-danaren erkide dana, alegia, ez batera ta ez bestera
ezin izenda ditekeana. Zait Plat 47. Batera nai bestera izan, neskamea estura gorrian jarri da. Erkiag BatB 157.
Ez ote da gertatzen enzule batek batera eta besteak bestera aditzea? MIH 156.
b) A un lado... a otro. "Batean batera ta bestean bestera, tan pronto a un lado como a otro (V, G)" A EY III 304.
Cf. BATERA-BESTERA, BATERA ETA BESTERA. Beso bata batera, bestea bestera, ta burua bere aldera
erorten zat. Cb Eg II 101. Jira batera, jira bestera, ta alde guzitan larria, ta ikara. Ib. 191. Zabaldu zirian
munduti batzuk batera, bestiak bestera bakotxa bere berbeeta iraatsi jakeenaz. Mg PAb 185. Gizon aldakor,
kañabera bezala edozeñ aizerekin beñ batera, gero bestera dabillenen bat. AA III 481. Ez naiz, ez esker, ez
eskuin ibiliren; ez batera, ez bertzera; zuzen joko dut zure bideari. Dv LEd 239. Zoratu bearrik ebillen Masima
etxe barruan, bein batera ta bein bestera. Echta Jos 71. Bat baño geiau ibiltzen dira / Gure Txominen antzera, /
Aberats eder onaren billa / Jo batera, jo bestera. Enb 182. Batera jo ta bestera jo, ezin ba iñon susmo txarreko
begiraturik gabe ibilli. Anab Poli 32. Begira batera, begitu bestera, utzi dauan tokian ez ingurumarian ez da
agiri zoroburdia. Erkiag BatB 112.
c) Por una parte... por otra... v. BATEKO... BESTEKO... Gorritxo kezkati dago --begi biak baztar--, / batera
jakin nai, ta bestera luza adar. "Por una perte desea saber, y por otra, dar largas al asunto". Or Eus 57. Il naiago
dut, batera, / bizi gelditu, bestera. Or Poem 555. Batera galdegiten dugu sorkarien egiteaz zer dan egi; bestera,
berriz, Zure siñesmenaren otsein garai Moisek itz oriekin irakurle ta entzuleek zer ulertzea nai zun. Or Aitork
364.
- BATERA-BATERA. Súbitamente. "Batera batera etorri jakon ondoeza" Etxba Eib. Batera batera, jausi
zan leza-zulo edo inpernuren baten. SM Zirik 18. Sartu zan onetan berriz senarra, eta batera batera baketu zan
berriz gaixuori. Etxba Ibilt 465. Festan ziran Zaldun eta Dama guztiak arrittuta pentsau eben Dukia baterabatera
zoratu zala. Ib. 490.
- BATERA-BESTERA. A un lado y a otro. "Mendian batera bestera ibili da (V-arr)" Gte Erd 306. v. BATERA
ETA BESTERA. Eztabe meza enzuten batera bestera begira dabilzanak. Astar II 199. Obe dok arrain txiki
bat eskuan / balea baño, au askatuan / baiabile batera bestera. Zav Fab RIEV 1909, 35. Beragandik iges egiñda
jente gaistoakiñ galduta zebillen batera bestera. Aran SIgn 33. Nola areiste artan kaleetan batera-bestera
begira zebillen. Arr Orac 94 (ap. DRA). Baña orri begiratu barik, begi orijak eta zabalak batera-bestera erabilli
ta alkarri dei-egitten eutsoen. Altuna 90. Eliza-barrena / batera bestera / gurutza-lorrean / Jesusen antzera.
SMitx Aranz 146. Mutillaren asmoak [...] batera bestera egan lez ibiliak ziran. Erkiag Arran 66. Neu ez al
nintzoan ibilli eure billa gabaz, batera bestera, alper alperrik? Erkiag BatB 30.
- BATERA ETA BESTERA. Aquí y allá; de un lado a otro. "Batera eta bertzera ibiltzea" Dv. "De ceca en meca,
[...] batera ta bestera (V, G)" A EY III 260. "Batera ta besterakoak, los errantes" Ib. 284. "Batera ta bestera
(mod. adv.), de un lado para otro" Etxba Eib. "Mendian ibilli da batera ta bestera (G-azp)" Gte Erd 306. v.
BATETIK BESTERA, BATERA-BESTERA, HARA-HONA. Tr. Documentado en autores meridionales,
desde mediados del s. XVIII.
Bere Eleiza Santaren Doktoreak ibilli zitezen lasai eta zabal, gora ta bera, batera eta bestera, alkar ikutu
gabe eta kalterik artu gabe. Lar SAgust 10s. Oatzea utzi ta atera zen leiora ta batera ta bestera begiratu ta ekusi
zuen zena. Mb IArg II 312. Goititzen zuen burua ta jiratzen batera ta bestera. Ib. 353. Beste Izkunde edo
Lengoajeak, nork daki nastu ta batera ta bestera nola ibilli diran. Cb EBO 6. Batera ta bestera begiratuten dabe
ta burua goratuten dabe. Añ GGero 250. Beste batzuek begiak darabiltzkie batera, eta bestera, eta gaizki
dirudian gauza da au. AA I 458. Dabiltz alkarregaz batera ta bestera. JJMg BasEsc 255. San Pedrok Elizaren
asieran leku jakinik artu gabe, batera eta bestera, premiarik estuenak deitzen zion lekura, ibilli bazan ere. Lard
505. Pensatu zuten bitarte hura pasatzeko, eta aurrenengo meza ematera obeto prestatzeko, batera ta bestera
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
244

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
alkar berezitzea. Aran SIgn 92. Etxeko lanari utzita gurdiyarekin batera ta bestera astia, izandu da famili
guztiyaren ondamena. Sor Bar 54. Eta asko aldiz eramaten zuan batera ta bestera bide-lagun arturik. Bv AsL
141. Beren adiskideak kai ganean batera ta bestera ebilzan. A BeinB 51. Igo eban mandiotara ta an asi zan
batera ta bestera bere gogamenakaz guda bizian. Ag AL 81.
(s. XX) Bilboko albistari saltzalleak bebiltzan batera ta bestera ariñiketan. Ag Kr 196. Gazte biak ate aurreko
larrañean zebiltzan, batera ta bestera, astiro astiro, ezetz ta baietz, lelo arduratsuagorik etzeukaten ta. Ag G
173. Joan zen batera eta bestera zaldi baten billa arkaitzeko gauzak ekartzeko. Goñi 66. Alkarregaz izketa
ixiltxuan, atarijan batera ta bestera ibilli ebiltzala eperdi-ganian eskuak alkartuta. Kk Ab I 120. Umia, beruaren
beroz, arterik artu-eziñik, batera ta bestera, oian ebillan. Altuna 16. Orrela zebiltzen batera ta bestera; ezer
aundirik atera gabe. Or SCruz 114. Eta taiu onetan, nora jo ezekijala, batera ta bestera ibilli zan kalerik-kale
zati baten. Otx 84. Eta batera ta bestera, itsaspiztien irudira, ixurkia usainduz ibilli ondoren. TAg Uzt 40.
Batera eta bestera bost milla metro inguru tubo zabaldu zituzten. Munita 115. Gauzak nola izaten diran: batera
ta bestera ibilli, ta atzenean ezmugitu-tokira erori. Anab Poli 8s. Ixillik or, aizean, batera ta bestera dabil
kulunka nere belar izpi mea. Txill Let 54. Izakirik ttikienak [...], batera ta bestera ibili ezpadabiltza, bein ere
eztira ordea geldirik egoten. Zait Plat 37. Gure gizonak or barna zabiltzan batera eta bertzera lapurren billa.
Izeta DirG 36. Tranbiak urduri doaz batera ta bestera. Erkiag BatB 175. Anima galdua bezela dabil transittuan
batera ta bestera. NEtx LBB 107. Negu-giroko iluntze goiztiarrean batera eta bestera genbiltzalarik. MEIG IV
111.
v. tbn. Alz STFer 133. Echta Jos 65. ABar Goi 69. BEnb NereA 102. Ugalde Iltz 26. Salav 102.
- BATERA ETA BESTERAKO. "Batera ta betserakoak, los errantes" A EY III 284.
- BATERA ETORRI. Significar lo mismo. Agertzen diozka erregek bere ametsak eta oriek aditu ta bertan
esaten dio Josephek: "Jauna, batera datoz zure bi ametsak". Mb IArg I 392s. Eurontzat egiñak dira batera
datozan esakune onek: "Kanpo ederra, etxean gerra". "Kanpo ederra, etxean bela". "Kanpoan eder, etxe-kalte".
"Kanpoan uso, etxean otso". A BGuzur 153.
(A DBols). Convenir, estar de acuerdo. "Convenir [...]. Estar conforme, batera etorri, bat izan. Los dos
convienen en ello, batera datoz biak, biak dira orretan bat" A DBols. v. BAT ETORRI. Danean batera datoz,
alkarren gurariak asmatzen dabiltz. Ag G 373. Ortan, beraz, batera etorriak gaude. Ldi IL 93. Aurrenetik esan
ditudan bi bide nai ta nai ez-ko oietan, biak batera datozela ere, banaka mintzatuko naiz. Or Jaink 54.
Ezta inor etorten batera nirekin. Arti OC I 272 (ap. ELok 208). Patrixi Xegundorena ote-zan orretan, ez datoz
denak batera. Xegundo Patrixirena zan ala ez, ontan bai, idazle denak batera datoz. NEtx LBB 122. Bederatzi
seme ortan batera etortzen ain zalla dek. Ataño TxanKan 206. Bere izena Kijada edo Kisada omen zala diote,
ontan ez bait-datoz batera alegia, gai ontaz idatzi dutenak. Berron Kijote 31.
(Con suf. -ago). Maiz aski baterago gatoz hitzetan Giputz-Bizkaitarrak Giputz-Lapurtarrak baino. MIH
109.
(Con sociativo). Murgiondoren esanarekin batera dator Batista Ormaetxeak aitortzen duna. Or SCruz 85.
- BATERA JO. a) Sumar. "Batera yota (V-m), en total" A EY III 343. Urrengo alabantzea esaten dan
bakotxean irabazten dira ogei milla egun ta geiagoko parkamenak, batera yota amalaugarren Clemente Aita
Santu zanak, eta Obispo yaun askok emon izan dituezanak. Añ EL 2 117. Guztiak batera jorik, igotzen dira
berreun, ogeita zortzi milla errealetaraño. Izt C 171. Isasiko pagaduietan bost metro pago urtero atara
leitekezan; ba, gaurko prezioan amar mille peseta dire; eta biek batera yo ezkero, pagoen urteko emoiek ogei
mille lauerleko urtetan dau. Akes Ipiñ 24.
b) "Batera jotzen due, se reducen a uno (G-to)" A EY III 331. Despeida edo konklusinoe oneek guztiok batera
joten dabee, edozeinek dakusen legez. fB Olg 46.
c) Estar de acuerdo. "Batera joten dugu horretan (V-arr)" Gte Erd 201. v. BATERA ETORRI.
- BATERA JOAN (H), BATETARA JOAN (Dv, H), BATETARAT JOAN. (Usado sólo en 3. a persona). Venir a
ser lo mismo, ser indiferente. "Batetara doha, batetara heldu da hori, cela revient au même" Dv. "Biak batera
dohaz, les deux reviennent au même" H. Gaizkia balin bazen, edo, batera dohana, bekhatua, manatzen
ziotena. Jnn SBi 135. Gure herrian boz biltzeko munduan den gazetarik hoberena ala deus ez, batetara doa. HU
Zez 50. Erlisionearen etsaiari boza... edo batetara doana, etsaiaren adiskideari. Ib. 198. Hauk oro batetara
doazi. HU Aurp 218. --Kalixtro, ez da haizu hemen pipatzea. --Batetarat doa, anderea; khea iresten dut. Zerb
Egutegi 1933 (ap. DRA). Nihun ez dugu holakorik irakurtu. Emazue beraz amets egina ginuela. Batetarat doa
guzien buruan. Zerb Azk 53.
- BATERAKO. a) "Simultáneo" Añ.
(Con sociativo). "Neugaz baterakoa da, es mi condiscípulo" A Apend.
b) "Repentino. Baterakua izan dau Urki-ra eruan daben gaitza" Etxba Eib. Cf. BATERA (c). Onetan
egozala, izugarrizko oñastu ta trugoi baterakoak, beia jo eragin eutsen guztiari. Echta Jos 140.
- BATERATSU (V, G-azp; bateraso AN-5vill). Ref.: A, A Morf 271; Gte Erd 144. a) Más o menos a la vez,
casi al mismo tiempo. "Con poca diferencia" A. "Bateantsu (BN-arb), bateratsu bukatu dute aizkolariak (Gazp)"
Gte Erd 144. En DFrec hay 8 ejs. Burdi guztietatik surrik andienen jaube zireanak bateratsu txistadaka
asi zirean. A Txirrist 206. Atzo, ori ta ni bateratsu eldu giñean. Zam Man 16. Ordu ta erdi, or-or, igarota, gizeli
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
245

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
osoa bateratsu sakristeiara begira jarri zan. A Ardi 125. Bai, bai, gogoraziko dizugu, --erantzun zioten
bateratsu Maianak eta Ixtebek. Etxde JJ 94. Ez dabe begiak oro bateratsu negar-aldi, negar-iturri izateko soillik
egiñak ez diralako. Erkiag Arran 175. Irungo "El Bidasoa" astekari zarrean emon genduzan gure lenengo
euskal-lantxoak, biok bateratsu. Alzola Atalak 91. Haur eta gazteei euskaraz irakasten baldin bazaie, [...]
premiazkoa da guztiei batera edo bateratsu irakastea. MIH 95.
(Tras sociativo). Arindu zuan bere pausajea, ta antxe zan illunakin bateratsu. Berron Kijote 45. Berari zor
zaio, Gerhard Bähr eta Caro Barojarekin bateratsu, zeltiberikoaren nortasuna eta hedadura ezagutzean eta
ezaguteraztea. MEIG VIII 85. Mende honekin bateratsu jaio zen Deustukoa. MEIG IX 26.
b) Más o menos lo mismo. --Zein ixaten dok luziago, uriko eguna ala baserriko eguna? --Bijak bateratsu, alai
etorri ezkero. Otx 132.
- BATERATSU ETORRI. Estar más o menos de acuerdo. Ez letorke kalte handirik oraingoz, beste puntuetan
bateratsu bagentoz, aditz laguntzaile molde bat baino gehiago usatzetik. MIH 113. Eta gure oroitzapenetan
bateratsu gatozela ikusteak bakarrik sendotu dit nuen irudi eta ustea. Ib. 373.
- BATERATSU JOAN. Ser más o menos lo mismo. Joan nintzen mandarinaren edo bateratsu dohana,
meraren etxera. Prop 1891, 243.
- BAT ERE (S ap. Lrq; Lar, Gèze). Cf. batere. Tr. Documentado desde el s. XVI en textos tanto
septentrionales como meridionales. En Leiçarraga, Maister y Mercy aparece con suf. de decl. tanto el sintagma
nominal como bat.
(En oraciones negativas, y precedido de un sintagma nominal). Ningún; ni siquiera un. "Ninguno, na, cuando
viene con otro nombre, batere, batek ere, bapere, batekpere" Lar. "Ningún hombre parece, gizon batere agiri
ezta" Ib. "Batere, aucun" Lrq s.v. bat. Halako maneraz non ezpaita bilobat-ere gure burutik eroriren haren
borondatea gabe. Lç Ins G 2v. Hala ezin ekhar dezake ithurri batek-ere ur gazi eta geza. Lç Iac 3, 12.
Ezterautate morkoxta bat ere eta ez bikhor bat, ahoan eman ahal ditekeienik utzi. Ax 173 (V 116). Hala non hitz
bat ere sobera erran eztezadan. SP Phil 359. Iauna haiñitz grazien beharra dut oraiño, ardietsiko badut estatu
hura zeiñetan kreatura batek ere ezpainau trabatuko. Ch III 31, 1. Ala beraz dohatsuak baitire, kreatura batekiñ
ere estekatuak ez direnak. He Gudu 61. Etzuen oin bat ere atera Jangoikoaren Legeko bidetik. Mb IArg I 195.
Pits batean ere uts egin gabe. Ib. 153. Zuri negar eragin, ta odola emanerazo, ta niri negar malko bat ere ez?
Cb Eg II 56. Athera zitzaion lehoin hari armarik gabe, zigor bat ere gabe. Lg I 225. Ez dezazula beraz egun
bakhar bat ere iragaterat utz. Mih 86. Ez dezazula permeti nihoiz tentamendu batek ere garai nazan. Brtc 31.
(s. XIX) Deusik ez zen han / Ikusteko: / Izan zen ere / Ez zen seinale batere. Monho 140. Larga bear diezu
olgantza edo pesta kaltegarri oriei; galdu dizue len anima, santa batek ere iraungo ezdu birtutean onelako
lekuetan dabillela. Mg CC 144. Ezteuskube agur bat bere egiten. Mg PAb 124. Eurenetan arto gitxi bat bere
eztago aldi askotan. Añ LoraS 160. Ateetan eske daudenai baso bat-ere ematea gogorako etzatenak. AA III 369.
Etzuen uzten mement bat ere lanetik aldaratzerat. Dh 47. Buru eretxi bagakua, andiari bagakua, persona bat
bere desprezietan ez dabena. fB Ic I 50. Ez jako pekatu bat bere parkatuten. JJMg BasEsc 51. Ezteutsagu
oraindio alkarri ukututxu bat bere egin, ezteutsagu alkarri berba arinagotxu bat bere esan. Astar II 138. Ez
dezaket eta izan pentsamendu on bat ere, ez eta ere susta araz ene ariman sendimendu bakhar bat onik. MarIl
62. Eztiren gai bekhatu bakhar baten ere borratzeko. Jaur 147. Ez da unetxu bakar baten bere. Ur MarIl 38. Hitz
bat ere eziñ egiñez, etsitua dagola. Gy 71. Aaron eta Mariak etzuten geroztik itz bat ere anaia Moisesen kontra
esan. Lard 89. Bide orretan ez det emango / pauso bat ere balantzez. Bil 54. Zuri nigarrak eragin eta odola
jauzarazi, eta niri nigar mulko bat-ere ez heldu! Dv LEd 107s. Ur hartarik ez da xorta bat ere galtzera utzi
behar. Dv Lab 34. Etzuen Parisen egun bat ere pasa sekula mezarik enzun gabe. Aran SIgn 66. Errazoia
daukazu, zergaitik ez deutsudan / Karta bat bere egiñ; baña, ama, parkatu, / Aberastu gura ta ez egiteak ezer /
Beti eskribitzeko ni nau atzeratu. AB AmaE 378s. Bainan hitz-erdi bat ere erran gabe, ixil-ixila, eta ikusi ere
gabe zer heinetan zen. Jnn SBi 125. Zer othe da mintzaia hau? ederra zait eta eztia, bainan ez dezaket hitz bat
ere konpreni! Arb Igand 10. Nork behar du ihardoki asko aldiz, gizon bat ere ez den etxetan, halakoeri? HU Zez
34. Aitarik ez, amarik ez, da ames bigun bat bere ez! Ag AL 110. Bere alabeak ez ebala bakarrean berba egingo
iñoz gizon bategaz bere. Itz Azald 173.
(s. XX) Uskaraz eskribitu nionetarik, eztud letra bat ere. Mdg 139. Axe da eztarria, eztul bat be eztau egin.
Ag Kr 47. Etzuten ez Bernardatxok eta ez bere gurasoak egundaño limosna bat ere artu. Goñi 58. Nun egon
zara gizona, niri berba bat-be esan barik, Txomin-txikigaz izan dozun auziaren ganean? Echta Jos 74. Astotxo
bat ere eztegu izango mozteko. Urruz Zer 25. Une bakartxu baten be ixiltzen eztirala. Kk Ab I 60. Lohilakat
gazteak behako bat ere ez zioten emaiten bere beso zainharteri. Barb Sup 146. Nahiz etzuen jasan min bat ere
behin, / Jaunaren orenean, heriotzea jin. Ox 93. Aiterrian goldea sartzeko lur-mutur bat ere izan ez ta. Or Mi
94. Niun orai ez delarik ageri zuhaitz bat ere. Zub 83. Badakizu naizela / biyotz noblekua, / beste batzuek baño /
konduta obekua, / zirri bat ere iñork / egin gabekua. Tx B II 100. Gure gizonak tiro-ukaldi bat ere etzuen
aurdiki. FIr 141. Itzain-lagunak giñan ni ta auzoko Jonpe, / Iñoz ezkendun ixan asarretxu bat be. Enb 177.
Egungoez hitz bat ere gabe! JE Ber 96. Zure gorputz osoak argia badu, alderdi bat ere illun ezpadu, guzia
argitan egongo da. Ir YKBiz 272. Profeta batek ere eztu arrera onik bere sorterrian. Ib. 80. Bein baño sarriago
datorkiozan buru-austeak, txanpon zar bat be ez ete dabe balio? Eguzk GizAuz 60. Une batean ere ez da nere
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
246

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
biotzean bere kalterako asmo txar bat sartu. ABar Goi 51. Ez baitzioten ardit bat ere barkatuko. Lf Murtuts 22.
Baietz diotzut eta lipits bat ere ez dut ukatzen. Zait Sof 173. Yainkoen erabaki batek ere uts ez dula egiten aitor
bearra baitut. Ib. 147. Aiher zarete ez nuela orratio mehatxu bat ere atera. Mde Pr 105. Sakramentu bat ere artu
gabe, artan zegola, egi billa sutuki zebillan. Or Aitork 215. Odei garau batek ere orbanik txikiena egiteke.
Erkiag Arran 155. Eztago pizti batere, / inungo lurraldean. Arti MaldanB 207. Illargi izpi bat ere ez zan agiri.
Ugalde Iltz 64. Etzuten ezta nabal ttipi bat ere sakelean. Izeta DirG 75. Ahalge tanta bat ere erakutsi gabe. Osk
Kurl 178. Teillatutik ezta txori bat bakarra erortzen, eta zuen buruetatik ille bat ere ez, Aita Zerukoaren
baimenik gabe. Vill Jaink 44. Frantsesek erraiten diolarik ezti eztia, espainetan trufa bat ere gabe, nexkato
hetarik bat berekin nahi duela ganbaran. Ardoy SFran 187. Ioberen aurretik, lugin batek ere etzuen lurrik
landu. Ibiñ Virgil 72. Ezta itzerditxo bat ere! Lab SuEm 185. Linja, ohe, ohako, / ez zait iduritu / gauza bat ere
baden / ez denik mugitu. Mattin 51. Behar adina odol isuri da; ez da aurrera tanta bat ere isuriko. MIH 315.
Zakur batek ere ez luke irentsiko. Gazia dago. MEIG IX 108.
v. tbn. Laph 24. Muj PAm 34. MAtx Gazt 52. Salav 36. Bat be: Bilbao IpuiB 84.
(En oraciones interrogativas o condicionales). Algún. Ala Gobernadoretarik edo Fariseuetarik batek-ere
sinhetsi du hura baithan? Lç Io 7, 48. Baldin abre batek-ere mendia hunki badeza, lapidaturen da edo geziaz
iraganen da. Lç He 12, 20. Urhats bat ere doidoia nihork egiñ nahi du bizitze eternala gatik? Ch III 3, 3. Oin
bat ere aitziñat igitzen badezue. Mb IArg II 300. Eta ekusi dezu onelako oetatik batek ere osotoro utzi duala bere
oitura zarra? AA III 500.
(Gèze, Dv; batbe V-gip). (No precedido de sintagma nominal). Ninguno. "Batek ere etzuen ihardetsi,
personne ne répondit" Dv. "Gaurko batzarrera batbez, iñorbez" Etxba Eib. Zeren baskoak baitira abil,
animos eta jentil [...], miraz nago, iauna, nola batere ezten asaiatu bere lengoaje propriaren faboretan
heuskaraz zerbait obra egitera. 'Je suis étonné, Monsieur, que pas un n'ait essayé'. E 5. Ezen zuetarik baten-ere
burutik bilobat ezta galduren. Lc Act 27, 34. Baina mahainean ziradenetarik batek-ere etzuen aditzen zertara
hura erran zeraukan. Lç Io 13, 28 (He, TB, EvS, Ol batek ere, Ker batek be; LE, Dv ni(h)ork, Leon nehork, Or,
IBe inork). Baina hetarik batetara-ere etzén igorri izan Elias, Sarepta Sidoniako hirira baizen, emazte alhargun
batgana. Lç Lc 4, 26. Badarik-ere nik gauza hautarik batez-ere eztut usatu ukhan. Lç 1 Cor 9, 15. Eliz-Amak
izatu du eta izanen dolore, / Harekien erkhatzeko ez, ordean, batere. EZ Man I 69. Asko gauza nukelarik / zuei
deklaratzeko, / hargatik eztarotzuet / batere aiphatuko. EZ Noel 116. Eta hala bere erresumako guztiak, bat ere
utzi gabe, pika arazi zituen. Ax 408 (V 266). Ezen San Gregorioren arauera, hark emazte du, bat ere ezpalu
bezala. SP Phil 412. Eliozokete bere afekzione gaixtoetarik bati ere ukho egin. Ib. 474. Munduko disgraziak
desplazent dira, hastiogarri, eta gizonari hanitz dolore eta tormenta emaiten, baina batek ere ez hanbat nola
herioak. Tt Onsa 147. Konfesionean klarki erran behar dire bekhatu gustiak, bat ere estali gabe. Gç 101. --
Lehen tenpora haiez geroz etziana deüsek jakin erazi Jesüs Kristen jitia? --Ez batek ere, hamabi urthe zütükiano.
Bp II 33.
(s. XVIII) Zeren asko orduz hainitz aitzindari, eta buruzagiren izatea baino, hobe bailizate osoki bathere ez
izatea. ES 141. Eta hekin guduztaturik eta gathazkaturik, guztiak hil zituzten, batere utzi gabe. Ib. 114. Abretarik
eto animalietarik batek ere eztu mintzorik baizik gizonak. Ib. 381. --Aita eta Ispiritu Saindua eztire egin gizon
Semea bezala? --Ez, ezta Semea baizik batere gizon egin. CatLav 47 (V 31). Kutx onen ondotik ibiliko da beste
jende guzia. Baña inguru guzian ez du batek ere hitzik aterako. Mb IArg 389. Begira, ez esan bati ere emen
ekusi dezuten gauzarik. Ib. 236. Orietarik batek ere ez dizu lagun egiñen beste bizitzana. Ib. 65. Funditu zuen
Baasakeren familia guzia, bati ere utzi gabe bizia. Lg I 346. Zorthü gaitzaz ziradian portügesak haiñ mendestü
non batek ere bihürtzera ezpeitzian bihotza enjogi. Egiat 160. [Bekatuak] diran bezala, bat ere utzi gabe
[esatea]. Ub 208.
(s. XIX) Ikusirik, ainbeste promes eder eginik, bapere betetan eztodala. Añ LoraS 65s. Jauna, oraindaño
nerekin eratzo ditut aurrak, baña etzat ito orregatik batere. AA II 81. Bizitzeko erregela bat hartu denean,
leialki atxiki behar da phondu guzietan, batere utzi gabe. Dh 47. Ez zara bategaz bere lotsatuten. fB Ic I 50.
Isten bada gaixo orduban konpesetia, komulgetia [...], goixian arrats aldeko, ta arrats aldijan bijamoneko,
geijenian jazoko da, bat bere ondo egin bagarik illtia. fB Ic III 268. Erregelamenduko phonduetarik batek ere ez
du obligatzen bekhatuaren penan. JesBih 408. Argatik esaten da bat duenak batere ez duela. It Dial 53 (Dv e Ip
batere, Ur batbere). Zer eragozpen arkitzen da, bada, matsdiak lenago bezala ez ifinteko? Batere ez nere ustez.
Izt C 149. Baiña haren gaztelura, / Ikhusten dut asko sartzen, / Eta bat ere ez illkitzen. Gy 123. Aldiz bistatik
nihor gibelat yin othe den, / Batek ere eztu markatzen. "Pas un ne marque de retour". Ib. 123. Agindutako
eskuerakutsi eta sari andiak ere etziozkan eman nai izan, eta Balaan batere gabe utsik gelditu zan. Lard 102.
Lenago deitutako gizonetatik batek ere nere afaria ez duela ukituko. Ib. 416. Etzuen batek ere yautsi nahikatu
lurraren iraultzerat. Hb Egia 57. --Hun deia Boto egitia? --Bai: bena batere ezta egin behar Kofesor zühür
baten abisa gabe. CatS 45. Andi abiatu ta / zan deskarrillatu / batek ere ez degu / guk miñikan artu. PE 120. Ara
nola diraden / gizon oien pamak, / batere aztu gabe / jarri ditut danak. Ib. 91. Gugaitik eztau batek bere
arpegirik aterako? Ag AL 129. Zergaitik irakasten dituzan, Jesukristok agerturiko egia guztiak, batbere itxi
bagarik. Itz Azald 46.
(s. XX) Da mutil bioetarik batek-be eztau maitte zure alaba Donata? Echta Jos 41. Medel Urkieta-mugan
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
247

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ikusiarte eztezute [suziri] bat ere jaurtiki bear, bestela arratsalderako bat ere gabe geldituko gaituk. A Ardi 62s.
Amaikari erakutsi diet irakurgaitxo au! batek ere eztio utsunerik ediro. Ib. 57. Orañ andriak bi toxa eta / bat ere
gabe gizona. Tx B II 131. Beti ago Kepari zortzikoen eske, / Ta euk ordez eztustak bota bier bape? Enb 124.
Batek be ezebala utsik egiten eleizara domeka ta yaietan. Kk Ab II 173. Baña batek ere ezin izan zuen gaitz ura
sendatu. Ir YKBiz 96. Deiturik zeuden gizon aietako batek ere eztu nere afaria murtxatuko. Ib. 297. Erresuma
guziko gizon jakintsun eta zuhurretan batek ere etzion Faraoni erran ahal ukhan zer ziren amets horiek. Zerb
IxtS 26. Bi ama eta bat ere ez. Or QA 44. Bizi zen hiriko beste haurretarik batek ere ez zuen hirur medailarik.
Mde Pr 88. --Da; zenbat? --Jangoikuak aña. --Bat orduan? --Ez, ba-pez! SM Zirik 123s. Emen, ganadurik
aberatsena ardia da. Ta urrengo beia. Beorra, berriz, kaltegarria. Bape ezpalego obe. And AUzta 85. Ez
daukute haatik hortaz batek ere deus salatu. Ardoy SFran 127. Eta gogaldiek esperantza oi badute eusgarri, nik
ez diot bat-ere Grisostomori eman. Berron Kijote 160.
v. tbn. CatLuz 33. ChantP 90. Bapere: Astar II 225.
(En oraciones interrogativas o condicionales). Alguno. Amoretan othe date leial denik batere, / hitz ederrez
ezpa ioiaz mutha eztadin hura ere? 'Aucune personne'. E 87. Khentzen daroku bekhatu orijinala, baita aktuala
ere, baldiñ baginduen batere. Gç 215. Erlixionean sarthua denak [...] behar du entseiatu bekhaturik gabe
izaitera, handiagoak direnaz geroz, baldin batere egiten badu, mundupean bizi direnen bekhatuak baino. Jaur
141.
(Con sintagma nominal que recibe tbn. el suf. de decl.). Hau da harri zuezaz edifikazaleoz arbuiatu izan
den hura, zein egin izan baita kantoin buru. Eta ezta berzetan batetan-ere salbamendurik. Lç Act 4, 11s. Zein
ezpaitu gizonek batek-ere ikhusi, ez ezin ikhus baitezake. Lç 1 Tim 6, 16. Eta badakizue gizerhailek batek-ere
eztuela bizitze eternal bere baithan dagoena. Lç 1 Io 3, 15. Eztü nahi mündü huntako gaiza aphalek batek ere
han barna erazi dezen. Mst III 5, 3. Ikhusten dit seküla kreatürak batek ere ezteitadala ogenik egin. Ib. 41, 1.
Obra hunen baten ere egiteko indarrik eztiela. Ib. IV. Pratika horiek batek ere eztüie obligatzen bekhatü
mortalen ez benialaren phenaren pian. Mercy 33.
(Tras partitivo). v. batere. Añako nortasunik beste izkuntzarik batek ere eztulako. Ldi IL 57.
- BATEREAN BESTERA. De parte a parte. Eguzkiaren argitasunak kristala baterian bestera irago oi daben
modura. msOñ 31r.
- BATERIKO. (Opuesto a beste-). De un tipo, de una clase. Eta zenbat esan ditudan gauza, baterikuak, edo
besterikuak, egiten ez dira bigira, ta alako funzinoietan? JJMg BasEsc 112.
De un bando. Leengoan bateriko ziranak, urrengo berez-aldietan, gitxi ala asko, bestera joten eban. Erkiag
BatB 94.
- BATERREN BESTE (A (que cita RS); batarren beste V, G ap. A Morf 719). "Batarren beste (V, G), uno por
otro (RS 109)" A Morf 719. Baterren beste da anaje. "Uno por otro, es hermano". RS 105.
- BAT ESANDA BERA ERE EZ. "Bat esanda bera bez, (locución enfática) ni uno solo. Jende asko izan da
batzarrian? Bat esanda bera bez!" Etxba Eib.
- BAT ETA BERA. Inmutable. Zeren horrela eginez bethi egonen ahal da bat eta bera, eta inharrosi gabea.
"Unus & idem". SP Imit III 33, 1 (Ch bethi bat, Mst bethi ohikua, Ol beti bat gotorrik). Iakite zeatza, ordea,
lanaren lanez egiari dagokion iakitea, alegia: bat eta bera edonon, oro ta oso, edozeri buruz, edozer zear,
edozeinen gain bat erabat. Zait Plat 99.
- BATETAKO. "Simultáneo" Lar y Añ.
- BATETAN. v. BATEAN.
- BATETANGO. Repentino. Batetango kolpe, eta itz-ots bildurgarri aiekiñ onbear tristea kordegabe erori
zan. Arr May 27. Batetango aldarte hura zergatik zan galdetuta. Arr Bearg 270.
- BATETARA HELDU (Dv). (Usado sólo en 3. a persona). "Batetara doha, batetara heldu da hori, cela revient
au même" Dv.
- BATETARA JOAN, BATETARAT JOAN. v. BATERA JOAN.
- BATETAZ ERE. v. BATEZ ERE.
- BATETIK BAT. "Primeramente (V-ger)" A Apend.
- BATETIK-BESTE. De parte a parte. Nere seme kutuna zauritu izan banu, bigarren gezi onekin, batetik
beste zeu zulatuko zindudan. Goen Y 1934, 90.
- BATETIK BESTERA (V-gip; Lar), BATERIK BESTERA (Añ). De un lado a otro; por aquí y por allá.
"Discurrir, correr de aquí para allí, batetik bestera ibilli" Lar. "Vagar, baterik bestera ibilli" Añ. "Batetik bestea,
de una a otra (casa)" Iz ArOñ. v. BATERA ETA BESTERA, HARA HONA. Ezen gauza ber batetarako
afekzioneak eztute iraupe luzerik, aitzitik bihotza darabillate batetik bertzera. SP Imit III 39, 2 (Ch, Leon batetik
bertzerat). Zeren bihotzeko desirak, gaiza beraurtan gañen, ezpeitira iraipus; bena lehenago batetik bestiala
juan erazitzen beitie. Mst III 39, 2. Zazpi urtez ibilli zen errege gaizto hau batetik bestera bere gisa ta nai zuen
guzia egiten zuela. Mb IArg I 302. Zeren batetik bestera igeska dabiltzan. Cb EBO 56. Euren etxeai begiratuten
ezteutsenak ta alperreriari ondo eretxita baterik bestera dabiltzazanak. CrIc 52. Argal ta indar bagiak, edo
bateti bestera dabillen borondateti urtenak, ez diriala penitente egijazkuarenak. Mg CO 98. Eta albora begira,
ta baterik bestera, adi egon arren, goruetan ta kaltzerdia egiten dozue. Añ LoraS 89. Demagun, zuk izan dezula,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
248

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
etxean ezin egona eta ergelkerian batetik bestera ibiltzeko griña. AA I 450. Eurak dabilz batetik bestera biarrik
egin baga. Astar II 127. Onela dabillela, / batetik bestera, / oroitu gabetanik / joateaz etxera. It Fab 62. Arabako
Probinzian batetik bestera jirabira ibillirik. Izt C 93. Eztuela urreak nihoiz baliorik / Batetik bertzera dabillala
baizik. Gy 242. Batetik bertzerat berheala barreatu zen, hiriaren itzulia berheala egin zuen. Laph 90s. Dabill
erririk erri, baterik bestera, / Joten daben guztia aberastutera. AB AmaE 227. Eta, [untzia] han zabilatelarik
batetik bertzera, izatu zen fraide gaizo bat erortzerat utzi zuena. Jnn SBi 57. Abade Iauna ebilen / baterik
bestera, / legoak asi ebana / ondo amaitutera. Azc PB 281. Baña zauriturik egoan batek, bere alde egin
enebalako, jarraittu eustan batetik bestera ontzi guztian. Echta Jos 272. Han sartu ta batetik bertzera
nindabilaten, etzakitela zer egin nitaz. StPierre 39. Orduko aldiyan salgairik geienak mandoz erabilten ziran
batetik bestera. Kk Ab II 167. Eriotzeak bildur andie emoten ei eutsien [sorgiñei], da Ipiñen baten bat ilten
zanean, baterik bestera garrasike asten ei zirean. Akes Ipiñ 29. Gero photographi baten egitera joan zan, ta goiz
guztian ibili zan amagaz batetik bestera. Osk Kurl 59. Kalean ibilli zan, baterik bestera, aizetan, alako gogoetak
berotasun larregi egin bai leutsen. Erkiag BatB 90. Ez du [Chaplin-ek], besteen antzera, kamera batetik bestera
gelditzeke mugi-beharrik, ikuspide berrien bila. MIH 317.
(V, G ap. A; Lar, H; baterik bestera Añ; batetik bertzera H). De parte a parte. "(De) parte a parte" Lar y Añ.
"Cruzar, atravesando de una parte a otra, [...] batetik bestera joan" Lar. "Atravesar, pasar de parte a parte con
espada, etc., (c.) baterik bestera igaro, trebesatu" Añ. "Batetik bertzera iragana, transpercé de part en part" H.
"(V, G), de parte a parte" A. Balak daraman indarrarekin, berunezkoa izanagatik, batzen badu bidean gizon
bat, urratzen diozka aragi-ezurrak eta igarotzen du batetik bestera. Mb IArg I 255. Misala igarotea baterik
bestera. Añ EL 1 120. Igaro nai izan zuen Ibaia batetik bestera. VMg 5. Mendi onetan atera zuten arri leiarrezko
zuri bat, argia batetik bestera igarotzen zitzaiona. Izt C 74. Iru ezpata guziz zorrotzek, besteen artian, igaroten
ebeen baterik bestera Marija penaz betiaren bijotz samurra. Ur MarIl 110. Azkazala batetik bestera zulatu ziyon
ta. Sor Bar 70. Ai eta biotza batetik bestera igaro didate. Arr May 42. Batetik bertzera dohalarik, haur guziek,
ogi puska hartzearekin, emaiten deraukote egun hartan irabazi diru poxia. Arb Igand 85. Emakumen otsarak eta
sakutuak batetik-bestera igaroten dauzala esan lei bere begi zorrotzakaz. Kk Ab II 90.
- BATETIK... BESTETIK. a) Por una parte... por otra... "Alde batetik... bertzetik..., ou même (avec ellipse de
alde) batetik... bertzetik... Ex.: osasun ona batetik, ontasun aski bertzetik" Lf Gram 397. Gaiari banagoka
batetik, eta bestetik hizkuntzari, baderitzat, gezurtatzen dituzula Erdaldunen ta Euskaldunen usteketa txarrak.
Lar, carta a Mb 277. Bada, batetik erosi nazu, ta zure odolaren kostuan: ta bestetik, nik nere burua agindu, ta
borondate osoaz eman dizut. Cb Eg II 50. Bada batetik gurea da, ta bestetik guk gure ongiñai erak egiten
dizkuen ongiteak gatik eman nai diegun Sari bat da. GavS 4. Eta ze erruki andia biztuko etzan zuen biotzetan,
ikusirik, batetik bere erru-bagetasuna, ta bestetik bere nekaldi gogor latzak? Añ LoraS 92. Bateti, Jaungoikuari
esker onak emoteko. Ta besteti, Sazerdote guztiai lotsa ona ekarteko. fB Ic III 292. Bada ikusiko leukee batetik
eztabeela ezer aurreratuten, eta bestetik euren burubai gatx eta kalterik andijena egiten deutseela. Astar II 119.
Batetik okuntza-lurrak begiko ninia bezin maite dauzkatelako [...], eta bestetik doarikako mendi lurretan [...] olo
zartaratxo onak biltzen dituztelako. Izt C 30. Batetik apetituak, / Eta bertzetik lanyerak / Bazemoten maistroari /
Griña et enbrazo ez guti. Gy 281. Baña liburu onek ere, batetik Labort-euskaran ipiñia, bestetik zuen artean txit
urria eta bakana dalako, dezuten utsunea ez du, nai bezala, betetzen. Lard III. Orobat zuk-ere, Jauna, nitaz nahi
duzun guzia egiten-ahal duzu: batetik, zeren erosi nauzun, eta zure odolaren gostuz; bertzetik, zeren nik nere
burua agindu eta olde osoz eman darotzudan. Dv LEd 98. Aita Sainduaren bihotza, zaurthua batetik bere populu
maitearen jasaitekoez, bozkariatzen zen bertzetik holako gizonen ukhaiteaz. Laph 181. Gogo txarretik [eman diot
eskaleari], ez bañan, zer nai du? Batetik ostirala ez izan, eta bestetik aiñ itxura gaiztua zuben. Sor Bar 61.
Osasun ona batetik, / Ontasun aski bertzetik... / Zer geiago behar dut nik. Elzb Po 196. Batetik joan jakoz gaur
ogi bildurrak, / Bestetik Simon illaz, ill betiko zurrak. AB AmaE 323. Batetik urruti arkitzen ziran, eta bestetik,
ta batez ere, lan aundiak zebiltzkiten eskuen artian. Bv AsL 163. Gu, goseak batetik, eta bestetik burutik
beatzetara maillatuta gengozan. Ag AL 38s. Batetik nire irakurle guztiak ondo dakielako, ta bestetik nik egingo
neukean baño milla bidar obeto besteren batek zeaztu ditualako. Ag Kr 54. Batetik bakartasuna ta bestetik illak
ikusiak, geituten eben nire urduritasuna. Echta Jos 272. Bai-baitirudi Lauaxetari auxe adirazi nai diozula: I,
batetik berrizale, bestetik bizkaitar. Ldi IL 112. Hizkera aunitzetan batetik gogoa, arima, eta bestetik hats edo
arnasa adierazteko hitzak, jatorri beretik datozela. Mde Pr 333. Batetik, bere adiskide ziñezkoa bezala agertu
nai baitzun, baiñan, bestetik, Mattinek etzun nai Piarres espetxean sar zezatenik. Etxde JJ 128. Gogotan artu
oan, bateti, auzotegi eder ta kristiñautasunean ain zintzo au Andra Mariko parrokiti ain urrin dala, ta besteti
ainbeste gizaldietan Santiago eleixea parroki ixen zala. Akes Ipiñ 14. Batetik arthaldea akulatzea, bertzetik
haren zaintzea otsotarik. Larz Senper 22. Batetik giro kaskar eta / bestetikan berriz illun, / illargirikan eta
izarrik / etzan ikusitzen iñun. Uzt Sas 179. Egiteko aspergarri xamarra, batetik, eta ezin-baztertuzkoa, bestetik.
MEIG I 178.
v. tbn. JJMg BasEsc 85. Arr May 119. Or Tormes 115. Bateti [...] besteti: Añ EL 2 4.
b) Por un lado... por otro (en sdo. espacial). Batak batetik eta besteak bestetik atera ta agertu horduko,
elkarganatzen ziran lasterka etsai amurratu zenbaiten eran. Mb IArg I 253. Negarrez andrea batetik, umeak
bestetik. Cb Eg III 230. Geratuten da bateti kirru garbija, besteti amuluba. Mg PAb 139. Bada berealaxe asi zen
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
249

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
jendea biltzen batetik eta bestetik. Goñi 115. Arkaitza batetik, oiana bestetik. Ag G 323.
- BATETIK-BESTETIK. De un lado a otro, por aquí y por allá. "Egun guztian gabilz batetik-bestetik, todo el día
andamos por aquí y por allí" Zam Man 16. Nire billa ibilliko da oianian, batetik bestetik, eta noz-edo-noz
ikusiko dot. Kk Ab II 30.
- BATETIK ETA BESTERA. De un lado a otro, por aquí y por allá. Nabil batetik ta bestera ardi ta auntzak
erosten. Mg PAb 164. Neskatxa ebilli zan batetik ta bestera gauzeen billa. VMg 13.
- BATETIK ETA BESTETIK (batetik eta bertzetik Dv). "D'une parte et de l'autre" Dv. Bai-bai, eztago
burrukarik, batetik eta bestetik, gitxi edo asko, zapartadak ainbanatuten eztireanik. Echta Jos 124.
De aquí y de allá; por aquí y por allá. Berealaxe asi zen jendea biltzen batetik eta bestetik. Goñi 115.
Paktolo-ibai urre-emaillea batetik eta bestetik xurgatu oi dutenak. Berron Kijote 199.
- BAT ETORRI. Coincidir; estar de acuerdo. "Ori gurekin bat dator (V-gip, G-azp-goi, AN-gip), hortan biok bat
gatoz (G-azp)" Gte Erd 201. v. BATERA ETORRI; ados (2). Bere iritzia asko ez ezen, Errege Agripari ere
erakutsi ziola, eta biak bat zetozela. Lard 530. Zein diote, bada, Ni naizala? Bat ez datoz, Apostoluak erantzun
zioten. Batzuek Juan Bauptista, besteak Elias, besteak Jeremias [...] zerala diote. Ib. 405. Eta tzintzilaren
erantzunak egoki zetozenean, bat zetozenean, radiestesilarien berjakintza-petikoan dagoeneko zeuden ezagutzak
agerreraztea baizik ez zuen egiten. Mde Pr 312. Eztabaida latzan, bi lege-gizonak etziran bat etorri. Etxde JJ
177. Aitor ontara ere bat etorri zan azkenik. Zait Plat 134. Ori dala-ta auxe uste dugu, ots, Sokrate ilda gero
idatzi zituela bere elkar-izketak Platonek. Ontan bat datoz geienak. Ib. 11. Ordurarte ain bat zetozen semeak,
politika zikin orrek banatuko zitun bildur. Ataño TxanKan 206. Orobat zion andreak, alakoxe tirria zeukaten
biek [liburu] errugabe aien eriotza ikusteko; baiña apaiza ez zan ortaraiño bat etorri. Berron Kijote 75. Ez da
erraz, laurehun urteren buruan, liburu honen pasarte bakoitzaren zentzuari buruz bat etortzea. MIH 283.
Zeharo bat gatoz kontu honetan. MEIG VII 131.
(Con sociativo). Jiskala [....], Eleazar-ekin bat-etzetorrelako, bere jendearekin bat-batetan sartuta,
Eleazar-en jende geiena ondatu zuen. Lard 541. Piarresekin ezkontzen etzula zuzen jokatu, ezpaitzen bere
senarrarekin ezertan ere bat etortzen. Etxde JJ 139. Ezin bat etorri arekin. Txill Let 86. Mendez mende eldu
zaizkigun agindu moralak, arrazoiaren esanekin bat datozela. Vill Jaink 82. Alaz ere, olerkaria bat dator
mistikuarekin. Gazt MusIx 165. Azkeneko aapaldiak (16gna), Oratiren azkenarekin bat datorrela, alabearrezko
biotz-ikara sartzen digu. Ib. 67. Zu onegia zaitugu, Plazido, ta ni ez nator bat zurekin. Lab SuEm 177. Bat datoz
horretan, hain bat ere, zenbait zaharragorekin. MIH 374. [Puntuazio ezaugarri hauek] esaldi azkenean erabiliko
nituzke, horretan frantsesa hobetsiz, gainerako Europako hizkuntzekin bat datorrenez gero. Ib. 102.
(Con dat.). --Bakoitzari zor zaiona itzul-egitea zuzenbidea dala urliak esan baleza [...], elizake iakintsu
izango, egiarik ezpaitzuen, gaitz egiten ezpaitzaigu agertzen zuzena, inola ere. --Bat natorkizu. Zait Plat 98.
Gazteak kritika-zaleak agertu zaizkigu eta ni ere bat natorkie horretan. MIH 68. Gauza batean bakarrik, gorago
aipatu dudanaz kanpo, natorkio bat. Ib. 395.
- BATEZ. a) (Tras relativo). Soldadu guti zituen S. Franzisko Xabier an arkitzen zen batez. Mb IArg II 288.
Egin dituen milagroen artean ekustekoak dira [...] inditar andre zar baten eskuan gelditu zen batez egiñak. Ib.
309. Eta gerthatu zen, bakharrik othoitzean zen batez, dizipuluak ere harekin zirela. "Cum solus esset orans". Dv
Lc 9, 18 (Leon -n batez; IBe -n batean; Lç, He, Oteiza, Ol, Or, Ker, IBk -la, Brunet -larik). Jesus bazkariz
Bethaniako Simunen baithan zen batez, / Emazteki bat, jakin gabean aitzinatzen ahal zenez, / Sartu zen eta
zirudiela jina sendagailu galdez. Ox 73. Joanes bere senhar berria lanean zuen batez, gizon bat jin zitzaion
[emazteari] etxe-bazterrerat. Lf Murtuts 40. Handik laster, Josep heien alderat heldu zen batez, hitzartu zuten
hiltzeko. Zerb IxtS 25. [Larronde-k] langileak eliza zaharrean obran ari ziren batez, harritu zituen, nihork higi ez
zezaken harri bat berak bizkarrerat altxatuz. Zerb Azk 78. Eri zen batez Venezian, oheko lagun batek etzuena
biziki kexu gau batez senditu. Ardoy SFran 140. Biak gure etxe buruan ginabiltzan batez, gure elizari beha jarri
gintzaizkion. Xa Odol 87.
b) (Tras sociativo). Junto con. v. BATEAN (b), BATERA (b). [Karta] onekiñ batez arkituko dezu papertxo
bat. Moc Damu 35. Enada polit oiekin batez / Saratxo-mendi-gañean / urte-giro au guztiz eder zait / basoko
nere pakean. EA OlBe 16. Nerekin batez pozik ibili / t'amaika bider yolastu itzana. Ib. 105.
- BAT EZ. Ningún. Tr. Documentado desde Dechepare, se encuentra tanto al Norte como al Sur. v. BAT ERE.
Esker hon bat ukhen eztut zuieganik bizian. E 65. Iota bat edo punkutu huts bat ezta Legetik iraganen. Lç Mt
5, 18 (Dv, Ur (V y G), Echn, Or, IBk bat ez; Ol, Leon bat ere ez). Amen bat ez gaituztela uzten errepasuan. EZ
Man I 114. Bada bertze amorio bat ezpaita hain noble ez hain eder nola lehena. Tt Onsa 129. Nere gorputz
guzian neke bageko zati bat ez nuela. Mb IArg I 153. Non da [...] mundu guzia salbatzeagatik ere kulpa benial
bat ezin egin ditekean. Cb Eg II 171. Ehün urthetako gizonen izanetzaz papel plama bat ezin bethe ziala. Egiat
190. Egun gozo bat ez darue. Mg PAb 102. Desohore guti bat ezin jasan. Dh 108. Persona honesta bat ezin
egongo da begira. JJMg BasEsc 129. Damnatu batek ez du sekulan kausituko kontsolazionerik. Jaur 123. Lurra
zeruan nausi bat gabe izan ditekelako. Hb Egia 10. Ditxa bat ez dit opa / fortuna zekenak. Bil 76. Jaun
Sakramentatua ekar degikedan apaiz bat ez daukat! Arr GB 78. Halere oihu bat ez zuen egin Iñaziok. Laph 18.
Zeruan izartxo bat ez da agertuten. AB AmaE 362. Eztago emen adiskide on bat. Ag G 192. Ixtantean botoin bat
ez zaio geldituko ene soinekoari. Barb Sup 25. Ongirik baizik ez egin eta, / hitz bat ez erranik gaizki. Ox 74.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
250

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Kastillan mats-arbol bat / ez det uste danik, / aurten orri aña ardo / kendu diyotenik. Tx B III 131. Letra bat
eztot ezagututen, / Nago bazterren lotsagarri. Enb 165. Egun ontan deus eman bage / etxe bat ez da gelditzen. Or
Eus 175. Ba, alakorik, juezak, andra bati ezin jako deitu. SM Zirik 50. Paper bat ez zigutek arrapatu. Ugalde Iltz
48. Uli bat etzen ageri. JEtchep 103. Sos bat ez diat oraino bazterrera emanik. Larz Iru 80. Edo au baño
politagorik / joku bat ez dagolako. Uzt Sas 325. Hizkuntza batu batek ezin izan dezake eguneroko, kaleko,
baserriko, mendiko ta non-nahiko hizkerak duen bizitasun eta jatortasuna. MEIG IX 49.
v. tbn. Gco I 443. VMg 30. Jaur 158. Zab Gabon 102. Bv AsL 201. HU Zez 33. Etxeg in Muj PAm 20. JE Ber 99.
Ir YKBiz 120. Iratz 23. Zerb Azk 73. Baserri 48.
Ninguno. "Behar orduan batek ez darot laguntza ekharri, dans le besoin, personne ne m'a porté secours" Dv.
Hek gizoner beha balite, elizate bat honik. E 125. Bi parra-xori eztirade dirutxo batetan saltzen? eta hetarik
bat ezta lurrera eroriren, zuen Aita gabe. Lç Mt 10, 29 (Dv, Ip, Ur (V y G), Echn, SalaBN, Or bat ez; He, TB,
Samper, Ol, IBk bat ere ez, Ker bat be ez; Hual bakotxa). Xehe xehe daramatza [hutsak], bat etzaio ahantzten.
EZ Man I 55. Bat ezta zure esku sainduetarik lehenik iragaiten ezten garaziarik hemen behere lurrean emaiten.
Harb 73. Batek etzuen sinhetsi nahi piztu zela. Hb Egia 87. Agiñik bat ez eukan. AB AmaE 233. Bat ez baita
izanen Bretaniako apez guzietan, debeku zoro hoi onhartuko duenik. HU Zez 124. Bizi izan den ondar bortzpasei
urtetarik bat ez du huts egin. JE Bur 156. Bat ez zaio urrikaltzen. Barb Sup 27. Urriskidez urteoro / barka oi dute
maitaro; / barka bagerik bat ez daitela / ba du orduko itxaro. Or Eus 184. Zer-nahi gaztain bazen gure haur
denboran: orai bat ez da nihun gehiago ageri. Zerb Azk 33. Jakin amar agindu / eman zituela... / Bat ez degu
betetzen / bear dan bezela. Basarri 153. Bat ez nezake berex, oro ditut maite. Xa Odol 318.
v. tbn. Tt Onsa 68. Xarlem 789. Arch Fab 203. Gy 248. Dv Lab 129. Elsb Fram 86. Ox 72. JAIraz Bizia 123.
- BAT EZARRI. Poner de acuerdo. --Zer da Khiristiaren perfeit izatia? --Gaiza orotan gure boronthatiaren
Jinkuarenareki bat ezartia. CatS 61.
- BATEZ AURREKO. "Bates-éurreko, (fig.) enrevesado. Bateséurrekoa sara su txikitetik" Totor Arr.
- BATEZAZ ERE. v. BATEZ ERE.
- BAT EZ BAT (V, S ap. A; Foix ap. Lh). a) (En oraciones negativas). Ningún; ninguno. "(Vc, Sc), ninguno" A.
Gelditu eztedintzat bekaturen bat ez bat ezkutuan ikutzagarik. Añ EL 2 131. Baina nere aitaren egunetan
pianoa ta ingeles-izkera zer ziran ere ez al zekien bat ez batek nere errian. A Ardi 30. Onelako gauza bat ezbaten
jaun eta jabe gizon bakotxa ezingo ei da izan. Eguzk GizAuz 91. Baltzuko lankide ta arazodunai izan ezik,
langille bat-ez-batek bere lan-garazkiok beste iñori ezpegioz saldu. Ib. 154.
b) "(Hb), au pis aller" Lh.
- BAT-EZ-BATEKO. Neutral. Errekan egozan guztiak talde bi egin zituen, geienbat, targo bitan banandu
ziran, batezbateko edo neutralak guztiz gitxi izanik. Erkiag Arran 140.
- BATEZ BESTE (V, G, AN, S, R-uzt; Foix ap. Lh; batez bertze L-ain, B), BATAZ BESTE (V-gip; bataz bertze
H). Ref.: A (batez); Lrq (bat); Etxba Eib (bataz beste); Elexp Berg (bataz beste). Por término medio,
generalmente. "Por término medio" A DBols. "Bataz bertze, id. bat bertzearekin, syn. bana bertze, on gaizkatuz,
l'un avec dans l'autre, mêlant bon avec mauvais, ensemble" H. "Uno con otro, en término medio" Etxba Eib. v.
BANA BESTE. Bataz beste urtean zenbat Konfesio eta Komunio egin ditudan bitarte orretan. AA I 149. Ardi
bakotxak batez beste ematen daben illeak pisatzen dau iru libra. Izt C 175. Ez da berriz, bataz beste, egunik
igarotzen, mezarik eman gabe. Zab Gabon 109. Orain astean batez beste iru egun ainbestekoak izaten ditut. Sor
Bar 56. Egunaro salduten ebezan, batez-beste, eun da berrogei asunbre ezne. Echta Jos 309. Prantzian urtero
bataz-beste eun da ogei milla persona erortzen dira Justiziaren zigorpean. Ayerb EEs 1916, 31. 500'ek batezbeste
urteko 5'na. Ldi IL 118. Laneko orduak bederatzi-amar, batez beste. Eguzk GizAuz 158. Bataz-beste
billatu diteke etxe bakoitzean ektarea bat lur alper. Munita 66. Batez beste urtean lau metro gastaiñe-ol saltzen
eudiela esatea goregiti ibiltea elitzake. Akes Ipiñ 24. Bataz-beste, ogei errialian saldu da gaur bildotsa. Etxba
Eib. Galestarrak, batez beste, harro mintzatzen dira ingelesez, beren hizkuntzaz maiz lotsatzen direlako edo.
MIH 184. Barkakizunago dira batez beste, bekatari badira ere, gazteagoak zaharragook baino. MEIG VII 85.
- BATEZ ERE (G; Lar, Añ, Dv (G), H, A DBols; batez bere V; Añ, Dv (V), H; batez be V-gip), BATETAZ
ERE (A Apend), BATEZAZ ERE. Ref.: A (batez); Elexp Berg (batez be). Sobre todo, en especial. (Se coloca
normalmente delante de la expresión con la que va). "Mayormente", "principalmente", &c. Lar. "Surtout,
principalement, en particulier" H. v. BATIK-BAT, bereziki. Tr. Documentado en textos meridionales desde
mediados del s. XVIII, a partir del s. XIX es de uso gral.; al Norte (además de en algún autor moderno como
Xalbador) sólo lo hemos encontrado en Duhalde. Hallamos un ej. guipuzcoano del s. XX de batezaz ere.
--Zein dira ark eta zuk sinisten dituzutenak? --Fedearen artekoak, batezere Kredoari, Sinisdetari ditxeskanak.
CatBurg 14s. Ta bearbada noiz edo berriz obeko da, onelakoak usatzea, Euskerakoak baño: batezere Elizgauzetan.
Lar, carta a Mb 279. Ango Gizonik andienak, Obispoak ta kardenalak, batezere Belarminok eta
Baroniok Luis Santutzat predikatzen zuten. Cb Just 60. Batez bere onango pekatu geien geien arrastaetan
nabenean. Cb CatV 100. Bai-ta nola-naizko gezur guziak ere, batez ere lagun urkoaren kalteko diranak. Ub 180.
Peleatu bear du garaitzeko tentazio asko, batez ere len bekatari andia izan bada. Mg CC 186. Beraz birritan
errena da, ta igarten jako ibilleran, batez bere aldats-beeran. Mg PAb 177. Gaur ganik artu deboziño bizi
erexegin bat Angeru guztiai, batezbere Angeru Gordetzalleari. Añ EL 1 46. --Non dago gure Jangoikoa? --Leku
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
251

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
guzietan, batez ere Zeruan ta Aldareko Sakramentu Sanduan. Añ CatAN 29. Zer gauza dira batezere deseatu eta
eskatu bear ditugunak? Gco I 413. Eta nola zor zaizkan gauza guzien lenbiziko frutuak, batez ere zor zaizka
amorioarenak. AA III 393. Jesu-Kristok bere misterioetan, batez ere bere pairamenean, aldareko sakramendu
seinduan ta komunione seinduan erakhusten daukun maithagune neurri gabearen gainean. Dh 52. Ainbeste
pena, ta mingarri irago bazituben euren bizi guztian, ta batez bere Jesusen Pasinoian ta erijotzan. fB Ic III 267.
Batezere bear du eleak garbitasun andia, naiz jaten gutxiago eman dakiola. It Dial 46 (Ur batezbere, Dv guzien
gainetik, Ip zernahiden). Zabalduten dira bazter guztijetatik, batez bere Andaluzija ta Estremaduratik. Ur MarIl
21. Batezbere bularreko miñarentzat ta katarruarentzat. Ur Dial 76 (Ir batezere, Dv bereziki, Ip berheziki). Udaberria
zan, eta oraindik otz-egiten zuen, batezere gauetan. Lard 445. Ontzat artzia erozeñek / ez da gauza
segurua, / batez ere baldin bada / baliyo aundiko moneda. Bil 91. Edozeiñ ikasilarik, baña batez ere bere
Lagundikoak, ez dute erraz zeñegan begiak egotzi obeagorik billatuko. Aran SIgn 108. Leku guzietan, batez ere
Zeruan eta Aldareko Sakramentu txit sainduan. Legaz 20. Urtean asko erromerigille etortzen direla auzoerrietatik,
baña batez ere Azenzio egunean. Zab Gabon 109. Beti gerrari katoliko on fedetsuen bat, / Ta batez
bere kantetan noian burruketan. AB AmaE 184. Zeren gogozko nekia ariña izan oi da, gauzak batez ere nai
bezela gertatzen diranian. Bv AsL 156. Panparroi zebillen, batez ere erdaraz mintzatzen zanean. Urruz Urz 32.
Sentiduak, batez ere begiena arret andiaz gordetzea. Arr May 11. Pekatu ilgarria edo mortala egiten dabeenak,
batezbere bada Jaungoikoaren onore eta zorionaren kontra. Itz Azald 84. Iatordurako anka baten gaiñean
ipinten zan ixilura andi bat, gauza ona, batez bere negurako. Ag AL 60.
(s. XX) Baña beragaitik batez be etorri gara gu Bilboraño, bada bestelan ezkiñan gu Durangotik onuntz
igaroko. Ag Kr 192. Etzegoan Iñazio Mari bezelako mutillik, batez ere txanponen batzuk etxera eramaten
bazituan. Ag G 99. Biño nola nexkak egia zela baitzion, eta batez ere nola gauzak beti era berean kontatzen
baitzituen, azkenean zerbait gertatu zela sinistu zuten. Goñi 31s. Urrutiegi degula Elgoientarrok, batez ere
Gazteluko mugan bizi geranok. A Ardi 38. Sasi-landare guztiyak dute / beren moduko arantza, / batezaz ere
udazkenian / gogorra eta zorrotza. Auspoa 95-96, 148. Eskatzen degu lurreko guziaz ta batez ere gutaz
Jaungoikoa ezagutua, maittatua ta serbittua izatea. Inza Azalp 133. Gosea gora yoian, batez bere bi edo iru
egun areetan. Or Tormes 47. Erregerik nitaz maitemindu baledi, batez ere gazte txairoa ba litz. Or Mi 32. Agur
eder bat egiten diet / ementxen dauden danari, / ta batez ere gu juzgatzera / etorri diran jaunari. Tx B 220.
Entzun, ba, entzun, euzkotar orok, / Batez bere gurasoak. Enb 43. Etxakon atsegin izaten gure anaiak belu
etxeratzia, domeketan batez-be. Kk Ab II 53. Lendik be ba-dakigu bakalduna ixakeraz bijotz-berea dana, batez
be andrazkuakaz. Otx 50. Alemanak eta beren gauzak, batez ere izkuntza, yarri ziran "modan". Ldi IL 162.
Gaizkiñak, batez ere sorgiñak, ostiraletan beren batzarrak izan oi dituztela. JMB ELG 79. Leku batetik bestera
bazegon zerbait berextasun itzegiteko eran. Batez ere Galilearrak bazuten alako bere-gisako kutsu bat. Ir YKBiz
479n. Gizartearen eta batez be langilleen eretxiak aldatu daitezan. Eguzk GizAuz 88. Ongi aolkatzen digunari
entzutea, agitz atsegingarri zaigu, batez ere onuragarriak yalgitzen ba-dizkigu. Zait Sof 190. Edozein lur artzen
du; batez ere sendo ta gizen xamarra bada. Munita 72. Gizona sarritan oi da aldakor, batez ere bere asmoak
beroaldi baten ondoren artzen dittunean. Etxde AlosT 66. Jende ttipiak baizik ez ziren Irlandaraz mintzatzen,
batez ere lurginak. Mde Pr 236. Zure arnas saindua biziro tirriatzen asi nintzan, batez ere Paul
apostoluarenean. Or Aitork 180. Ez lizaiokela gaizki beste lagun bat izatea ta batez ere arek zirudian bezelako
mutil gazte ta ariña. Anab Poli 83. Nazka ematen zidan, batez ere, gizartearen zioak, egia utsa zalako. Txill Let
84. Susmoa artu eban, nortzuk izango ete ziran, batez be, lau mutiko izan zirala entzutean. Erkiag Arran 57.
Errietatik eta batez be tabernetatik urrin. SM Zirik 18. Baiña batez be ibiltariekaz zan biotz-bakoa. Bilbao IpuiB
123. Etxean ez dago lasai, / Ta batez ere artzen badio / diru pixkabati usai. Basarri 136. Gora-galea ematen /
didate beti gizonek, / ta batez ere arratsaldean / sakon lo egin ondoren. Arti MaldanB 220. Edozein iakintzasailetan,
eta batez ere, iakintza garaienean, bere burua iakitez iantzirik eta okiturik erakusten zuen gizakumea.
Zait Plat 113. An ziren yendeak beltzen kontra asi zirelakotz zernai erranka, batez ere Kongotarrendako. Izeta
DirG 57. Eiztari fiña zanez, eskopeta eder bat eta batez bere, makilla zoragarri baten jabe zan. Erkiag BatB 22.
Guztia aztertuaz, eta batez ere ongiaren ideia argi osotan jarriaz. Vill Jaink 76. Latindar ta greziar aitorrak,
batez ere Birgili ta Teokrito. Gazt MusIx 164. Esiak ere egin bear dituzu eta abereei eutsi batez ere mastiak
erne-berri daudenean. Ibiñ Virgil 90. "Bai" auek, batez ere Patrixirena, oso ixillik emanak izan omen ziran.
NEtx LBB 122. Idazle aipatua zan jakintza gaietan, batez be Naparroako Kondaira eta Bibliografia ondo
ezagutzen ebazan. Alzola Atalak 105. Etxahunekin ere kantatu izan dugu, batez ere Xuberoan ginabiltzalarik.
Xa Odol 51. Batez ere Urola erreka orretan egin zituan okerrak, ez dira nolanai aztutzekoak. Uzt Sas 159. Oroit
gaitezen beti euskalkiak gero eta gehiago bereizten ari zaigun mugaz, batez ere hiztegi aldetik. MIH 109.
Detxeparek batez ere, baina Oihenartek ere bai, utzi digutena XVI eta XVIIgn mendeetako euskaldunen "Ars
amandi" bezala da. Ib. 245.
v. tbn. (para textos anteriores a 1850) JJMg BasEsc 212. Izt C 210. CatBus 13.
- BATIK BAI. Sin duda. Tontorreko arri txuriak milla xulo ta sorgiñezko biurgune dituzte agerian, ura
biurriakin jolasian egindako lanak baitikbai. Eston Iz 26.
- BATIK-BAT, BATIPAT, BATIK-BAIT (G-goi ap. JMB At), BAITIK-BAT, BAITIPAT. a) "Sobre todo,
especialmente" JMB At. v. BATEZ ERE. Batik bat, azkena aitatu degun oni begiratu nion. Etxeg in Muj PAm
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
252

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
22. Aetxengana dijoaz batik-bat bidaztien begiak. Mok 4. Erromatar gogolantzearen oroigarriak agertu izan
dira, batik-bat Araban, Naparroan eta iparraldeko Euskadin. JMB ELG 100s. Burdin-aldikoak, batik-bait
Hallstatt-aro ezkerozkoak. Ib. 72. Seitatik lautan nai dik Irurtek, / lênengo biak utzirik. / Ezetz Manexek: aietan
baitu, / baitipat, ustebiderik. Or Eus 303. Zelaiez zelai, istillez istil, / denek zuten ezagutzen; / Barneko atakan,
batipat, etzun / eguntto bat utsegiten. Ib. 237. Or daukazute batik bat nere Ama, izadi guziaren Erregiña. Or QA
207. Igoera guruzpidea zan bezala, egoera Kristoren Nekaldi-berritzea izaten zan. Ori, gau-bijilian, baitipat.
SMitx Aranz 137. Rhine irakaslea arduratu zen batipat gertari hortaz. Mde Pr 340. Oso bakan zirelako
gertariok [...]; baita, esparik gabe eta batik bat, beren teoria guzien aurka zirelako. Ib. 314. Atzo, batipat,
"Chaillot"ko Jauregia ezagutzera joan nintzanean, zearo unkituta ibilli nintzan andik. Txill Let 115. Zenbaki,
musika ta neurriarekiko iakinkizunok ipuin-odeietan bilduta agertu zitzaizkigun, Porpiri ta Iamblikuren eragitez,
baitik-bat. Zait Plat 59. Azken tankera au Protagorak landu zuen batik-bat. Ib. 123. Olerki epikoan Homero
miresten dut baitipat. Ditiramboan, Menalipides. Vill Jaink 41. Berez genun asmotsu ta antzelari, baitik-bat
olerki-barrutian. Onaind in Gazt MusIx 146. Homer, Bergili eta Dante, aurreneko biak batik bat. Ibiñ Virgil 22.
Eramaitzazu deabruzko kandela-makil oriek! Eta batik bat, Ana, ez gauzak txukun jarri! Lab SuEm 201.
Bearrezkoenak ikusi-ta beraietaz ornitu zedin; bide-zorroak artzeko agindu zion batik-bat. Berron Kijote 88.
Neroni ere erraza ez delakoan nago [Orixeren Euskaldunak], baina ez da erraza, batipat, herri kutsua duen
aldetik. MIH 263. Gero ikusi dut, gerrate ondoan batipat, ez zela hain asmo burugabea. Ib. 366. Merezi luke
ikerlana puntu horietan ere zabaltzea eta batipat sakontzea. MEIG V 107.
b) "Ciertamente, por lo menos (G-azp)" A Apend.
- BATIK-BATEAN (L-ain ap. A; Dv). "Somme toute" Dv. "En igualdad de circunstancias" A. v. HAINBATIK
HAINBATEAN. Hagitzez batik-batean, hobe dela ukhaitea / Sos bakhar bat eskuetan, / Ezen ez hamar
menturan. Gy 83.
- BAT IZAN (Dv, A DBols). a) Estar unidos; estar de acuerdo. "Bethi bat dire gaizkiaren egiteko, ils sont
toujours unis pour le mal" Dv. "Convenir [...]. Los dos convienen en ello, batera datoz biak, biak dira orretan
bat" A DBols. Guziak bat diradenzát, nola hi Aita baitaiz nitan eta ni hitan, hek-ere gutan bat diraden. Lç Io
17, 21 (He, LE, TB, Dv, EvS, Ol, Leon, Or, Ker, IBk, IBe bat izan). --Zer da Elexea? --Kristiñau gustiak bat
izaitea, Kristok eta aren Bikarioak Aita santu Erromakoak goberneetan dabeena. "La congregación". Cap 55s.
Oro karitatiaren oropiluaz bat dira: sendimentü bat die, gaiza bera nahi die, eta gaiza bakhoitz batetan, alkhar
maite die. Mst III 58, 4 (Ip orok bat egiten die). Irla batean sartzen badire leher egin duen untzi bateko gizonak,
haurride oro herrian bat dire hekien erromesiatik atherarazteko. Hb Egia 44. Mende guzietako Aitak bat dire,
errateko Eliza ez ditekela engana. Ib. 113. Ni haietan niz, eta zü nitan; amoregatik oro bat izan ditian, eta
mündiak ezagüt dezan zük igorri naizüla. "Ut sint consummati in unum". EvS Io 17, 23 (Dv batasunean izan
ditezen urthuak). Neure anaiak, bat izan beti / Euskeldun siniskeretan, / Bat izan geure uste, eretxi, / Gogo eta
asmuetan. AB AmaE 14. Katoliku gustijok / Uzkurtzan bat gara; / Erroma... Uzkurtzaren / Aberri bakarra. Enb
206. Geurok bat geran bezela, aiek ere bat ditezan. Ol Io 17, 22. Ongi baizakien angotarrak, meatzeko
langileak eta gudu artan zabiltzanak guziak bat zirela. FIr 137. Zuk neri eman didazun ospea eman diet nik oiei,
bat izan ditezen, gu bat geran bezela. Ir YKBiz 465. Ez Ganboarrik, ez Oñaztarrik, / Zugan danok bat gaituzu!
SMitx Aranz 78. Orain bat gara biok: / adarra ta txortena. Arti MaldanB 232. Guztiok Jaungoikoaren Semearen
sinestez eta ezagueraz bat izatera iritsi arte. IBk Eph 4, 13.
(Con sociativo). Arima debotak bihotz guziaz desiratu behar duela Iesus maitearekin bat izaitea
sakramendu sainduan. "Unionem in Sacramento affectare debet". SP Imit IV 13, tít (Ch bat egiteko). Iainkoaren
maiestatearekin osoki bat izaiteko. SP Phil 33. Maitetarzünez bat egiten girela algarreki, Aita, semia, eta
Espiritü saintia izatez bat diren bezala. Bp II 83. Lehenago Guienako erresumarekin bat zen, baina orai gehiena
Espainiako khoroaren azpiko da. ES 110. Han zure borondatea enearekiñ bat izanen da, eta eztu berzerik
deusere nitaz lekhora desiratuko. Ch III 49, 6. Jangoiko maitagarriarekin bat diranak izan dezaten azken artan
hordu artako komunioz Jesusek onei eman oi dien atseginz hau. Mb IArg I 189. Ene baitan senti dezadan
zurekin bat izateko lehia saindu bat. Brtc 19. Guziok Jesu-Kristo bera aldareko mai santuan errezibitzen degu:
guziok berarekin bat izateko. Gco II 72. Ene baithan sendi dezadan zurekin bat izaiteko lehia saindu bat. MarIl
47. Bertzalde Loiolako eta Zabiereko familiak bethidanik elgarrekin bat ziren. Laph 127. Ederki duk hori,
Mattin: / Hortan bat gaituk hirekin. Ox 48. Eta nerekin bat izan zaite, zure jaun ta jabe naizen onekin. "Que seas
una mesma cosa conmigo". Berron Kijote 123.
(Con el suf. -ago). Elgarrekin ziren oro toki berean, bainan oraino batago ziren izpirituz eta bihotzez
egoitzaz beino. Jaur 197. Bainan harritzeko da zer batasuna den hein batean Elizaren kontra: etziren batago
Fransesak Napoleon enperadore egitean! Hb Egia 148. Nola guziak alkarrekin batago diran, gorputz baten
bizikai edo partiak alkarrekin baño. Arr Orac 111 (ap. DRA). Aizpa banaren mugarik ere ez, / izkuntza batago
dala. "Hay más unidad de lengua". Or Eus 197. Burdiña goria suaz dan baño batago izango da, ba, Jaungoikoa
zoriontsuekaz. Ibarg Geroko 23 (ap. DRA).
b) (V; Lar, Añ, H). Ser el (lo) mismo. "(Todo es) uno, guzia da bat, oro bat da, ainbat da" Lar. "(Son)
diferentes, eztira bat" Añ. "Se usa muchísimo en locuciones como eztia ta... bat dira, la miel y (esto que hablo)
son iguales, una misma cosa (V)" A EY III 302. Zeren hala zahartzean nola gaztean, arront baitira bat, bethi
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
253

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ere baitira maliziaz eta gaixtakeriaz orobat. Ax 166 (V 112). Ametsa eta gezurra biak bat dira, eta gizona bada
amets bat Profetak erraiten dian bezala, errazu ametsa, gezurra eta gizona hirurak bat direla. Tt Onsa 106.
Orazio au egunoroko ejerzizioan beti bat da. Cb Eg I 32. Beraz bat dira Mezako Sakrifizioa eta Jesu-
Kristok gurutzean eskeñi zuana? Bai, Jauna, bat dira eskeintzen dan gauzaren aldetik, baña ez eskeintzeko eran.
AA I 493. Baina Bizkaiko ta Probinziako piesteetan au ta utsa bat dira. fB Olg 62. Euskararen barri etzekiten
gizon andi usteko askok, beren obra gogoangarrietan ezarri izan dute Bria, Uria-ren ordean, biak bat dirala
iduriturik. Izt C 18s. Orai urthe bethe alhargundu zena / Eta atzotik hala dena, / Hagitz dire diferentak; / Ez
laite erran haiña bat direla biak. "La différence est grande; on ne croirait jamais / Que ce fût la même personne".
Gy 264. Beraz abereen ogi-burua edo ile-izarra biak bat dira. Dv Lab 245. --Nula Mezako Sakrifiziua eta
Khürütxen gañekua bat dira? --Zeren batian eta bestian ber Biktima ohoreskatia beita, eta ber Apheza
ohorezkazalia. CatS 74. Alabañan gizona eta azpiko zaldia biak bat ziralakoan zegoan. Arr GB 114. Jainkoak
ere ez du eskuaraz bertze izenik Jinko eta Jaun-goiko (gaineko Jaun), bat direnaz geroz. HU Zez 175. Ez da
ajolarik Urtzia eta Ortzia (= iñusteria edo ostotsa), zenbaiten ustez, bat izan arren. JMB ELG 76. Ikusi orduko
igarri dizut norena zeran. Zure arpegia ta Xalbatena bat dira. Etxde JJ 242. Neurri ori ta zenbakia, ordea, bat
dira. Zait Plat 56. Baiña izakiak, zuzenduak daude, bide jakin batean barna abiatuak. Beren jokabidea, ezaguna
da, beti bat izan oi da ta. Vill Jaink 45. Etxetako karidadea ta atariko aizea bat dirala. Lab SuEm 181. Gure
hizkuntzaren egoera ez da bat Gipuzkoan eta Nafarroan. MEIG I 116.
(SP (que cita a Ax)). (Aux. trans.). Tener los mismos. Eztituzte euskaldun guztiek legeak eta azturak bat,
eta ez euskarazko minzatzea ere, zeren erresumak baitituzte diferent. Ax 17 (V 8).
c) "Bat, único, sin par. San Inazio ortan bat da" Gketx Loiola.
- BAT JO. a) "Juntarse, bat yo (AN-larr)" A EY III 307. Izadiak eta Laztanak bat-jo dute edertasunez. Gazt
MusIx 170.
b) "Reducirse a lo mismo, resolverse en lo mismo (Vc, Gc, Lc)" Zait Sof II 149. v. BATERA JO (b).
- BAT-MIÑOT. "(S; Eskual 11-4-1924), continuellement. Eztira joaiten ahal esküz-esküz, bat miñot, frères
Siamois delakoak bezala, [...] continuellement unis comme les frères Siamois" Lh. Harek eztitzen ditu / penak
senarrari, / amodioz daudela / bat-miñot elgarri. Etcham 103. Denak ez badira ere "su-rrealismoari" bat-miñot
lotuak, aspaldiko modatik arras urrun daude. Lf ELit 29s.
- BAT NAHI BAT. "Alguno [...] bat nai bat (V, msOch 109)" A EY III 243. v. BAT EDO BAT.
- BAT ZEIN BAT. "(Vc), cualquiera" A. Arazo au gerorako izten dauanari, bearrezkoak diran iru gauza
orreitatik bat-edo-batek errez uts-emon leio ta bat-zein-batek uts-emotia, gogoaren osasun galtzeko naiko da.
Eguzk LoreIl 43s (ap. DRA).
- BEHIN HASTEKO ETA BAT. v. behin.
- BERE BATEAN, BERE BAT EGIN, BERE BATERA, BERE BATEZ AITZINAGO. v, 1 bere.
- BIZ BATEAN. v. bi.
- EZ BAT ETA EZ BESTE. Ni lo uno ni lo otro. v. supra (1) ejs. de ez bata eta ez bestea, etc. Zer egin bear
degu beraz? Gai oiek erabiltzeari utzi ala gure euskera erdalkeriz eta mordollokeriz bete erriak uler dezan? Ez
bat eta ez beste. Etxde AlosT 11. Orain, berriz, beste aldera goaz: kausa urbillei ajola guztia eman eta Jainkoa
baztertu. Baiña ez bat eta ez beste. Vill Jaink 32.
- EZ BAT ETA EZ BI (G-to, AN-larr). Sin más ni más; sin más preámbulo. "Ez bat eta ez bi agertu zitzaigun, se
nos apareció inopinadamente, sin decir uno ni dos (G-to)" A EY III 305. "Inopinadamente; de buenas a primeras"
Asp Gehi. Arkitu nintzan jaun batekin gau artan etorriya, eta gure etxandriak, ez bat eta ez bi, sartu zuen
nere gelan. Iraola 16. Lengo egunian, ez bat eta ez bi, sartu zait nere lan tokiko gelan emakume bat. Ib. 28. Ez
bat eta ez bi, Allandek galdegiten dio Durundako nagusiari. Etxde JJ 46. Allanderi abagune guzitan menderatu
zitzaion gizona, ez bat eta ez bi bulartu egin zitzaion. Ib. 83. Oso gutxi-etsitzea da ez bat eta ez bi burruka-joko
ontako garaipena zaldun aundiki oien eskuetan uztea. "Sin más ni más". Berron Kijote 85. Eta gero, ez bat eta ez
bi, elkarrengana abiatzen dirala eriosuan. Ib. 147.
Etim. La comparación de bat con bedera 'mismo', 'cada uno', y bederatzi 'nueve', hace pensar que su forma
antigua pudo muy bien ser *bade, reducida a bat en el uso enclítico normal del numeral como artículo
indeterminado.
1 bata. Bata. Oi gañeko batekin bata luze luze bat, txino berdez betia. Iraola 24. Erdi erantzia ta oerako
bata luzea gaiñetik jantzia. NEtx LBB 108. Biedermann-en gela argia piztu ta Babette batan agertzen da. Lab
SuEm 175.
2 bata (V-arr). "Neuk esan diot barren! pero si yo mismo le he dicho (V-gip, G-azp) [...], etzaitu ikus bata! (Varr),
Neuk esa neuntsen, bata! (V-arr)" Gte Erd 34.
bataera. "Continuidad, unión de las partes del contiuo, plegitxekaren bataera" Lar.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
254

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
batagarri. "Unitivo" Lar. Bizitze izpiritualaz mintzo diren liburuetan irakurtu dudanaz, badakusat laster
izanen naizela bizitze argigarriaren bukan, batagarrirat iragatzekotzat. "À l'unitive". Birjin 96.
batagetu. "Desunir" Lar.
batago (Lar, H). "Unidad" Lar.
batagokun. "Tópico, lo que pertenece a determinado lugar" Lar.
bataiagabe. v. BATAIATU GABE.
bataiagia, bateiagia (Lh, Casve). "Baptistère" Casve.
bataiagile, bateatugile. Bautista, persona que bautiza. Ozta abade bateatugilleak, botarik ura geure buruen
gañera, esan eban. Izt Berb II 23.
bataialari. v. bataiari.
bataialeku (Urt), bataioleku (V-gip). "Baptisterium, bathaialekhua" Urt III 256. "Pila bautismal. Elizara
jundakuan, mutikuak eta kuriosidadia betik egoten da olako gazuak ikusteko ta, ze dago ta, ori bataiolekua da"
Elexp Berg. v. bataiategi.
bataiarazi (Lh), bataierazi, batearazi (Lh), bateiaerazi, bateiarazi (Lh), bataiatu erazo. Hacer bautizar.
Haur sorthü berri bere manü pekoak, zortzi egünetan barnen batheia eraziten eztütienak. FPrS 26s. Jentil guziak
batai-erazi zituen Apostol berak. Mb IArg I 364. Bere büria bathearazi üken zien Jordaneko uhaitzian Jandone
Joanne Baptistaz. CatLan 40. Bertatik batai-arazi zituan San Pedrok. Ub 102. Lén baño lén bataiarazi bear da
[aurra] utzigábe sóbra denbóra. LE Matr5 299. Eta gogoz eta menaz jartzen zitzaiozkala igerritzen zienak, bere
ikasleai bataiatu erazotzen ziezten. Lard 375. Jadanik bi haur bathaiaraziak zarozkigun. Prop 1896 (ap. DRA).
Anhitz hobendun dire beraz burhasoak lazo balinbadire haurren bathai-arazteko? CatJauf 105. Siñetsi ta bere
burua bataiarazten duena gaizkatuko da. Ir YKBiz 541. Eta badakigu handik laster beste bi seme gazteenak ere
batearazi zituela. Ardoy SFran 225.
bataiari, bataialari (Urt), batailari. Bautista. "Baptista, bathaiatzaillea, bathaialária" Urt III 256. v.
bataiatzaile. Juan Batailariaren eskutik bataioa artu ondoan. Inza Azalp 123. San Joan bataiariaren jaiotza.
Or MB 980. Iondoni Ioanes Bataiaria bezala lepo egingo ote nauten ere gogoak ematen dit. Or QA 121. San
Yoseperen, Yuan Bataiariaren eta Simeon Xarraren bidez. Ib. 66.
bataiarri (G, AN, L-ain; Aq 568, A DBols), bateiarri (-th- S), batearri (BN, S), bataio-harri (bathaio-a. Dv),
bateo-arri, batai-harri, bataiaharri (SP). Ref.: A; Lh (batearri, batheiarri); Lrq (batheiarri). Pila bautismal.
v. bataiontzi, ponte. Elizara izanian so egik bateiarrira, / Pensa ezak han duiala rezebitu fedia. E 17. Ildézan
galdugábe bataiarriko grázia. LE Matr5 299. Jardiets izadazü, o ene Patrua, batheiarrian hartü nütin eginbiden
ororen arranplitzeko grazia. UskLi (ed. 1804), 217 (ap. DRA). Bathaiharri hartara bil beitetz ospeak, / Berritz
indar har dezan han gure Fedeak. Zby RIEV 1908, 607. --Zer egiten dute bathaioan? --Haurra bathaio-harrian
atxikitzen, eta haren orde debruari ukho egiten. Dih GirLeg (ed. 1897), 82. Bateo arrian (pila bautismal)
abadeak ipiñiriko izena. Ag Kr 28. 1760an sortü zen etxe hartan haur bat, bateiarrian Dominika deitürik izan
zena. Const 15. Bataio-harrirat zeramatelarik, norbeitek ez ote zuen bidean erran. Zerb Azk 72. Frantsesen
Bataio-Harria... Munduak ezagutu duen Bataiatzale handiena hor da "sortu"! Ardoy SFran 97. Batai harrian
hartu urak eta gatzak / ditugu zerurako lenengo urratsak. Xa Odol 346.
bataiategi (Urt (-th-), Hb ap. Lh), bateotegi (Lar), bataiotegi. Baptisterio. "Baptisterium" Urt III 256.
Badirau ere oraindik Azpeitiko Eliza nausiaren bataiotegian bera [San Ignazio] bataiatua izandu zan ponteak.
Aran SIgn 3.
bataiatoki. "Baptisterium, bathaiatókia" Urt III 256. v. bataiategi.
bataiatu (G, L, B; SP, Lar, Añ, VocB, Zam Voc; -th- Urt III 256, Ht VocGr, Lecl, Dv, H), bateatu (Lar, Añ, H,
Zam Voc), batiatu, bateiatu (batheiatü S; Ht VocGr 332, Gèze), bateietu, bataitu, batixatu, bateotu. Ref.: A
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
255

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(bataiatu, batheiatü); Lrq /batheia/, /batheiace/. Tr. La forma bat(h)aiatu es la más extendida; batheiatu se
documenta en Leiçarraga, en los autores suletinos y algunos bajo-navarros (cf. además bateietu en CatUt);
bateatu (o batiatu) es propia de la tradición vizcaína; tbn. la emplean algunos guipuzcoanos como Cardaberaz y
Guerrico, y los salacencos Samper, CatSal y (batiatu) CatSal2; hay además algunos ejs. aislados en textos bajonavarros.
Bataitu, var. usada por Mendiburu, aparece tbn. en AzpPr. Hallamos además batixatu en textos
roncaleses, y bateotu en alguna ocasión en Iturzaeta. En DFrec hay 21 ejs. de bataiatu y 2 de bateatu.
Bautizar; (intrans.) ser bautizado. Eta batheia ahal zaitezkete ni batheiaturen naizen baptismoaz? "Pouvezvous
[..] être baptisés". Lç Mt 20, 22. Baptismoan gauza horiak nezesario diradenaz geroz, nolaz batheiatzen
ditugu haur xipiak? Lç Ins F 3r. Han behin batheiatu izan diradenak eztiradela berriz batheiatu behar. Ib. G 6r.
Batasun bat, zeinetan sartzen baitira bathaiatu izan direnak. Mat 65. Iesu Kristo bataiatu eta transfiguratu
zenean. Ber Trat 17v. Ezkara minzatzen arris eta zures eginik daudenes, baizik Kristio fieles bataiatues. Ber Doc
114r. Baldin bathaiatzen bahaiz, iadanik gurendua / Erromako Elizetan busti zakek burua. EZ Man I 19. Ezen
Iordango ibaian zuk / zinduen bathaiatu. EZ Noel 166. Linboan dauden haurrek, bathaiatu gabe hiltzen direnek,
eztute Iainkoaren begitartea ikhusten. Ax 578 (V 371; cf. infra BATAIATU GABE). Medezina espiritual bat,
bateatu ezkero egiten direan pekatuena. Cap 62. Lehenagoko giristinoak horrela egiten ohi zuten gure
Salbatzaillea bataiatu izan zen urthaburuko egunean. SP Phil 503. Iesus bateiatu zenian. Tt Arima 48. Bateatu
azkero eginiko pekatuak. CatAnz 6. Nork batheia diro? Bp I 60. Haurra bizi edo onsa batheiatü denez düda
denian. Ib. 61.
(s. XVIII) Bathaiatzen zirenek, Espiritu Saindua errezibitu, eta harekin batean izaiten zuten hitzkuntza guztien
aditzeko eta hetaz mintzatzeko dohaina. ES 396. Bathaiatua baizik ez denari behatu behar zaio haur flako bati
bezala. CatLav 227 (V 115). Zeren hark izan baitzuen ohore Jesu-Kristoren bathaiatzeko Jordanean. Ib. 424 (V
201). --Zeña profesatu zeban bataiatzean. Iraz 9. Zertako da ifinia bateoko Sakramentua, edo ezkutapea? --
Kentzeko pekatu jatorrizkoa eta beste edozein, bateatzen dan argan arkitzen dana. CatBurg 34s. Ordukoak dira
San Agustiñen odeiak, gereizeak, utsegiñez arkitu zan ezkerozkoak; ez bataiatu zanetik egiñak eta ikusiak. Lar
SAgust 7. Bataitu zen hau. Mb IArg I 73. Guk dakiguna da S. Franzisko Xabier-ek bere eskuz bataiatu
[corregido sobre bataitu] zituela milletan milla ta berreun mil jentil. Mb IArg II 269. [Jesu Kristo] San Juan
Baptistaren eskutik bateatzen bere fede argiaz ikusi. Cb Eg III 326. Bekatu jatorrizkoa edo Orijinala, eta
bataiatzen danagan arkitzen dan beste edozein barkatzeko eta kentzeko. Cb CatG 55. Bateatu ezkero eginiko
pekatuak parketako. Cb CatV 50. Bathaia zaitzadan nahi duzu bada! Zu, ni bathaiatu behar nindukezuna! Lg II
127s. Baldinetariak Jainkoaren semea bazare, bathaiatu zinenean, zerutikako boza batek, Jurdaingo hegian,
adi-arazi zuen bezala. Ib. 130. Batheatia izan delarik. CatLan 5. Berze edozein [bekatu] arkitzen dena bateietzen
den artan. CatUt 66. Artzain beraz gobernatuak, ur beraz bathaiatuak, mahain berean haziak, janhari beraz
bazkatuak. Brtc 206s. Eskatu zion, bataia zezala hura ere. Ub 74. Eta iñor ezin bataiatu diteke, bein baño
geiagotan. Ib. 194.
(s. XIX) Apaiz batek bateatzen badu aurtxoa ardo zuriarekin. Mg CC 176. Asko da batiatuba izatia Zeruban
sartuteko? Mg CO 1. Pekatarien artean, aetatik bat baliz bezela, San Juan Bautistaren eskuz bateatua izateraño.
Gco II 28. Sinestenduéna ta bataiatu déna, izanénda salbo. LE Ong 98v. Nik bataiatzen-dút úres. LE Io 1, 26.
Nik bataiatzen zaitut zu Aitaren, eta Semearen, eta Espiritu Santuaren izenean. AA II 118. Urtean egun bat
bataiatu nintzanean egin zenidan ontarte andiaz oroitzeko. AA III 279. Hori da bada ta holakoa da bathaiatuak
garen guzien modela. Dh 259. Bautismua da batiatuten danaren mesederako. fB Ic III 300. Baña ezin salbau
leite, batiatuten ezpada. JJMg BasEsc 19. Bateatuten dabe umetxu bat. Astar II 5. Parkazeko bekatuen egin
tugunen batiatuz geroz. CatSal2 29. Miliunka baizik ez dire khondatzen harrek batheiatu dituen infidelak. Jaur
388. Nik egiaz bataiatzen zaituztet urarekin. Oteiza Lc 3, 16 (Brunet bataiatzen). Bera bataiatu zan Pontea ondo
gordea arkitzen da. Izt C 458. Eta bereala bataiatu ziran, eta bizitza on eta Jainkoaren txit bildur andikoari ekin
zioten. Lard 482. Biak urera jatsi ziran, eta Felipek bataiatu zuen. Ib. 493. Atzo bathaiatu haurra eta benedikatu
andre gaztea, biharko hilak dire. Hb Egia 154. Zuazte beraz, eta erakats ezazie populu guzier, batheiatzen
dituzielarik aitaren eta semiaren eta Izpiritu Saindiaren izenian. SalabBN Mt 28, 19 (Lç, Ip batheiatu, He, TB,
Dv, Ur, Echn, Leon, Or, IBk, IBe bat(h)aiatu, Samper, Ker bateatu, Ur (V) batiatu, Hual batixatu; Ol ukuzi,
Arriand ugutzau). Ilhabete bakhar batez, hamar mila pagano bathaiatu zituen. Laph 202. Badirau ere oraindik
Azpeitiko Eliza nausiaren bataiotegian bera [San Ignazio] bataiatua izandu zan ponteak. Aran SIgn 3. Eta
gañean dago tallazko iduritxo bat, beatzarekin beerontz siñalatzen duena, diola Euskeraz: "Ementxen batiatuba
naiz". Ib. 3. Debaldekua dala / aur bataiatzia. Xe 401. Amabostgarren egunian izandu zan bataiatua. Bv AsL
24. Gero ikusi det non batiatu nitzan. AB AmaE 283. Zu batiatu ziñuzten pondak izango zuan jarion bat. Apaol
118. Haur bat bathaiatua izan behar zenean. Elsb Fram VI. Saindu bat apostolu harrek berak bathaiatu zukena,
eta bederen harrek ordenatua. Jnn SBi 154. Jordaneko ühaitzian zointan izan beitzen Jondane Johanek
batheiatürik. Ip Hil 186. Giristino bezala bateiatuak badira ere, pagano bilakatuak dira. HU Zez 13. Bathaia
nazak beraz. Prop 1896, 91. Bere jaiotzaz ori / Astiasukua, / San Pedroren elizan / bataitutakua. AzpPr 74. O
zori latza! / bear zan gatza / batiatuteko umea, / ta an izan zan esturea! Azc PB 247. Eliza onetantxe
bateaturikoa. A BeinB 64. Bateatu egizuez Aitearen eta Semearen eta Espiritu Santuaren izenean. Itz Azald 169.
Bateotuak izan ez diranak. Ib. 45 (v. tbn. bateoturiko en la misma pág.).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
256

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(s. XX) Behar-orduan nor nahik bathaia dezake eta behar du bathaiatu. CatJauf 106. Bataietu ondorian iñ
diren bekatuek barkatzeko. CatUlz 39. Nere illobak berorrek bataiatu zituan, nere semeak ostera Gerriko zanak.
Ag G 317. Bataiatu ditzazute Aittaren eta Semearen eta Espiritu Santuaren izenean. Inza Azalp 37. Bazabiltzan
gaiaz haur bateiatzen, ezkuntze benedikatzen eta Elizako heltüren erier emaiten. Const 25s. Sortu nintzen
bakotxean, / eta bietan batixatu, / enamoratu iroretan / eta lauretan bordaltu (R). ADonostia GH 1926, 72.
Billabonako pontian bertan / bataiatu zan gizona. Tx B I 29. Jesus Jaunak berak bathaiatu zituen Erreginaren bi
haurrak. Barb Leg 69. Zuk bear ninduzuke ni bataiatu, ta nigana zatoz zu? Ir YKBiz 43. Horra, jaun erretora,
bathaia zaguzu nexka hau: "Goiz-ethorri" emanen diozu izena! Lf Murtuts 54. Bainan berehala erori zen
Jesusen erranerat eta bathaiatu zuen Jordaneko urean. Zerb IxtS 84. Bego; egin beza nai duna, oraiño ez baita
bataiatu. Or Aitork 24. Ipiñen 1881garren urterarte bateaturikoen artean atzenengoa Jeronima Goyoaga ixen
zan. Akes Ipiñ 13. Eta... Nola bataiatuko dugu haurra? Arti Ipuin 60. San Antoneko elizan bataiatu zuten
Bilbon. Osk Kurl 38. Bañan nola lur artan sortu nintzan, eta berara eraman bear bataiatzera. Salav 9. Ez al
zerate kristauak, eta beste guziok bezela bataiatuak? NEtx LBB 57. Aitor dugu harrapatu haur sortu berri
guziak bataiatu nahiko zituela Frantsesek. Ardoy SFran 318s. Galdegin zuten berehala giristino bilakatzea, eta
handik laster bateatu zituen gure Misionestak. Ib. 247s.
v. tbn. El 39. CatB 56. CatLuz 22. CatEliz 469. Arr GB 24. Legaz 38. Lap 317 (V 144). Urruz Zer 60. KIkG 69.
Etxde JJ 135. Bilbao IpuiB 76. MAtx Gazt 102. Xa Odol 346.
Bateatu: Añ EL 2 214. CatSal 53. CatBus 52. KIkV 42.
Bat(h)eiatu: CatLan 40. Xarlem 149. EvS Io 1, 25. CatAe 52. CatS 69.
Batixatu: CatR 53.
Dar nombre. Eskerrak eta laudorioak zuen izenaz bathaiatuak diren elizetan emanen derauzkitzuegu. Harb
402. Khendurik karrika batzueri beren aspaldiko izenak, berriz bathaiatu zituzten deithuz karrika Gambetta.
Elsb Fram 145. Gizartekeriaren izenaz bateatu dogun sozialismua zer dan adierazo baño len. Eguzk GizAuz 30.
Ipuin-Barreka izenagaz bataiatu dot neure liburutxu au. Bilbao IpuiB 9. Hurrengo liburu batean azalduko dizut,
zer dan euskara osotua bataiatu dutan systema berria. Osk Kurl 16. Oraingoan asmatu digute beste tresna bat.
Eta bai bataiatu ere: Evoluzioa, orra. Vill Jaink 51. Ondo deritzat Con fondo de chistu bataiatzea literaturara
ekarri dauan lenengo semea. Alzola Atalak 91. Norma hori, egia esan, Schuchardt-ek erabilia da Bartoli-k
baino lehenago, bateiatu gabe, ordea. MIH 390.
Aguar las bebidas. Bigarrena, ardo andiari sagardo gozoa. Irugarrena, bataiatzen dala ardoa urarekin.
AA II 184. Ekartzak pitxar bat, baña urbagetik, oraindik zintzo gaudek, eta gañera, gaur ez dek ardorik
bataiatzeko eguna. Zab Gabon 28. Bataiatzean aurrari izena ematen zaio, ardoari kendu egiten zaio. EEs 1911,
114. Apaiza ez aiz baña alare / bataiatzea gogozko, / Nik edan dedan ur zikin orrek / etzetxeukan ardo asko.
Basarri 125. Kalera eramaten ditugula / arrautza erdi lokatuak, / nolabaiteko jangaiak, eta / esneak bataiatuak.
And AUzta 138.
- BATAIATU BERRI. Nuevo bautizado. Bataiatu berri aiei eman naiez, batez ere Konfirmazioko
Sakramentua. Lard 491. Bataiatu berriek etzioten denborarik uzten ez jateko ez lo egiteko. Ardoy SFran 245.
- BATAIATU GABE. No bautizado. v. bataiatzaka. Bataiatu gabeen errenkurak. EZ Man I 130. Ill dezu
zeure etsaia edo aur bateatugabea bekatua esatltzerren? Mg CC 129. Sein batiatu bagia. Mg CO 188. Zeren
bataiatu gabea ez da Sakramentu au artzeko gai. AA I 538. Bataiatu gabea zaude? Ag G 317. Beraz, guk ere
anai bataia gabea ezagutuko yuagu. Or QA 99. Aurren linboa, bataiagabeen aurtegia. Ib. 53.
- BATAIATU GABEKO. No bautizado. Bataiatu gabekoen gorputzak lurperatzen. JMB ELG 90. Bataia
gabeko aurren egongua. Or QA 94.
bataiatzaile (-th- Urt III 256, Dv; H), bateiazale (-th- S ap. Lrq), bateatzaile (H), bataiatzale, bataiazale,
bataitzalle. Bautista, (el) que bautiza. "Baptista, bathaiatzaillea, bathaialária" Urt III 256. "Celui qui baptise"
Dv. "Bataia-batea-tzaillea, celui-celle qui baptise" H. "Batheiazale, qui baptise" Lrq. v. bataiari; bataialari,
bautista. --Egiten deia askazkünterik batheyian, eta Konfirmazionian? --Bai espiritüalki: haur batheiatiaren
eta batheiazaliaren, egüz aita amen eta egüz aita amen artian. Bp I 63. Bataioan isurtzen du bataiatzalleak ura
aurraren buru-gañera, eta esaten ditu Sakramentuari dagozkan itzak. AA I 21. Misionest bathaiatzaile batzu ere
ethortzen zaizku ikhustera artetarik. Prop 1903, 41. Batzuk diote Juan Bataiatzalea zerala, beste batzuek Elias
zerala. Inza Azalp 49. Juan Bataitzalle Deunari. ArgiD 416. Joan Bataiatzalearen sortzea. Ir YKBiz 1. Egiazko
argia zein dan adieraztera etorria zan Yoan Bataiazalea. Ib. 49. Egun aietan agertu zan Joan Bataiatzaillea
Judeako baso-baztarrean oiuka. Or Mt 3, 1. Yon Bateatzaillea da ori; biztu egin da illen artetik. Ker Mt 14, 2
(Lç Baptistá, TB, HeH, Dv, Ip Baptista, Ur, Echn, Hual Bautista, Leon Batista, Ol Ukuzlea). Juan Bataiatzalle.
EgutAr 1957 (ap. DRA). Frantsesen Bataio-Harria... Munduak ezagutu duen Bataiatzale handiena hor da
"sortu"! Ardoy SFran 97. Ekar iezadazu berehala aspil batetan, Joan Bataiatzailearen burua. IBk Mt 14, 8 (IBe
Bataiatzaile). En DFrec hay 2 ejs. de bataiatzaile y 5 de bataiatzaille.
bataiatzaka, bateatzaka, batiatzako. No bautizado. v. BATAIATU GABE. --Norzuek eoden linboan? --
Sein bateatzakaak. CatAnz 5. --Zein sakramentuk parkatzen ditu bekatuak? --Bautismoak sein Bateatzakei
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 257
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bekatu orijinala, eta andi eginda bateatzen diranai artean egin zituen bekatuak. Ib. 6. Batiatzakuen arteko
matrimonioa. msOñ 236v.
bataiatze. Bautizo. Bathaiatze hori gu garen toki huntan berean egina izan zuan. Prop 1896, 91.
bataiazgarri (B ap. A), bataiasgarri (VocB). Pila bautismal. v. bataiarri.
bataila (Urt II 320; -alla Lar, Añ, VocBN, Gèze; -allea det. Lcc, Lar, Añ), batalia. Batalla, combate. "Arma,
gerla, gudua, batailla, gonbata" Urt II 320. "Bataille" VocBN. La forma det. -ea en Larramendi parece ser
añadida para justificar su etim. (de batzallea). En AxN se explica konbat (201) por batalla. v. gudu. Tr.
Apenas se encuentra en textos del s. XX. En DFrec hay 7 ejs. de bataila y uno de batailla. Eta egin zedin
batailla bat zeruan: Mixele eta haren Aingeruak bataillatzen ziraden dragoinaren kontra. Lç Apoc 12, 7 (Echn
batalla; He, Dv, IBe gudu, TB gonbat, Ur (V y G), Ol guda, Ip güdüka, Ker gudaketa, IBk gudukatze). Batailla
spiritual hunetan persebera ahal dezagun. Lç Ins A 4r. Ni bidaldu nabela batalla eta gerratako jaikoak, zeñari
deretxan Marte. Lazarraga 1153v. Mutil gazte bat, batalla batean zauritu, eta artu zutela preso. Ber Trat 114r.
Hunek plazer duenean, / Hiltzen dire bataillak. Hm 55. Gerla hura pundu hartan izigarri izanen da gizon
bekhatoriari, ezta izanen bat non eztadin ikhara gudu eta batailla hartara jin dadinian. Tt Onsa 141. Arrimatu
zuten bere batailla bere armada Siddimngo zelhaiean hekien kontra. Urt Gen 14, 8. Irabazi zituen berrogei
batall ta ezin kont-al-diña erri murratu ta gaztelu. Mb IArg I 196. Illa gelditu zen lenbiziko batallan beraren
seme etsaia. Ib. 196. Filistienen kontra batailla handi baten mezperan. Egiat 171. Bestela ezteragü hiri /
omajerik eginen / ezpagütük moruak / batailla huntan faboritzen. Xarlem 1152. Josue Israeltarren Ejerzituaren
Buru zala, galdu zuten oek guda edo batalla bat askoren eriotzarekin. Mg CC 122. Galdu eben oneek batalla bat
askoren triskantza ta erijotziaz. Mg CO 175. Batorrek banderak artubaz, ta bestiok bere lagun izan ezkero
ainbeste esetsaldi edo batallatan. Mg PAb 209. Prestatu ziran beste batalla edo auzka gogorragorako. VMg 49.
Baña zer jazo oi da geijeenez? Plaza taberna ta bazterretan arrokerijaak botaten ditubeenak, leleengo
espaldaak erakustia batalla ta okasinoe andijetan. JJMg BasEsc 175. Ain izan zan galgarrija Erromatarrentzat
Canasko guda edo batallia. Astar II XII. Zamariak lasterkatzen direnean bataillarat. TB Apoc 9, 9 (Lç
konbatera, Dv gerlara, Ip güdükara, Ur (G, V), Ol, Ker gudara, IBk e IBe gudura). Arauez ezpeininzan
sofritürik aski, / jin ninzan bataliara, ene etsaieki. Etch 186. Gure asaba maitagarriak irabazi izan zituzten
batalla andi anitzen oroitpengarri. Izt C 50. Asko itzuliren hark berri bazakien: / Are batailletan buztana utzi
zuen. Gy 250. Eta goiz berean jendea berak zuzendu eta prestatu zuen batallarako. Lard 181. Albrageko batalla.
Bil 165. Entzunen tzei gisa berian batallen notiziak eta gerrazko rumoriak. Hual Mt 24, 6 (Samper atakeen
notiziak). Jaungoikoaren babesean añ seguru gaude eraso edo batalla baten erdian nola gure etxean. Arr GB
13. Neskatuen bataila zen / Koleraturikan, / biluak eta pildak / Porroskaturikan. Bordel 173. Jaunak ordea utzi
ta utzi gogorki bere eramakizun ta batalletan. Aran SIgn 26. Aurrera, aurrera, suan jarraitu, ill ala bizi, /
Jaungoikoaren gloria-gaitik batalletan. AB AmaE 187. Pharte hartu baitzuten hamazazpi gudu edo bataila
handitan, eta zazpi ehun ttipiagoetan. Elsb Fram 120. Len bi batalla galdu zituen / ta oraiñ berriz bestia. Tx B I
169 (se refiere a combates de boxeo). Guduari batalla erraiten zaio [pastoraletan]. Lf in Casve SGrazi 13.
- BATAILA EMAN. Dar batalla, combatir. Zein da regea berze rege baten kontra batailla emaitera abiatzen
dena. Lç Lc 14, 31 (He, TB, Dv gerla ema(i)tera(t), Brunet gerra egitera, IBk gudu egitera, IBe gerrara).
Errege Franziakuak eman duiela batailla duke de Umenaren eta espainolen kuntre. (1595). FLV 1993, 449.
Zeruetako nabean / batailla eman zenean, / zuek aurkhitu zineten / Iaunaren faborean. EZ Noel 157.
(Con determinantes). Batailla bat ematera dohan, kanpo handi batean baziñe bezala zure etsaia aiñtziñean.
He Gudu 99. Zer nahi erraiten ahal düzü, / enüzü restatüren, / nun ezterodan Ferragusi / batailla bat emaiten.
Xarlem 493.
- BATAILA ETEN. "Romper batalla, batallea eten" Lcc.
batailari (-alla- Lar). "Batallador" Lar. Iñigo Konde Bizkaiakoa jarri zan On Alonso Batallariaren [=
Alfonso el Batallador] alde. Izt C 282s.
batailari. v. bataiari.
batailatu (Urt III 277; -alla- Lcc, Lar, VocBN, Gèze). Combatir. "Batallar, batalladu" Lcc. "Batuere,
gudukatu, bataillatu, gerla egin" Urt III 277. "Batallar" Lar. "Batalla, batallatu, batailler, se débattre, débattu"
VocBN. "Livrer bataille" Gèze. v. borrokatu, gudukatu. Eztugu deus gaitzik eriden gizon hunetan, baina
baldin spiritu bat edo aingeru bat minzatu bazaió ez gaitezela Iainkoaren kontra batailla. Lç Act 23, 9 (TB
gerla egin, Ker gogor egin). Deabruaren, bekhatuaren eta gure haragiaren guthizién kontra biktoria dukegun
bezala batailla ahal gaitezenzát. Lç Ins B 1r. --Baina hik Elizari atribuitzen draukoan saindutasun hori perfekto
da oraino? --Ez, mundu hunetan bataillatzen deno. Ib. C 7v. Batalla zite azkarki enegatik, eta bortxa itzazü
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
258

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
abere gaixtuak. Mst III 23, 4 (Ch egizu gudu, Echev pelea zazu, Ip güdüka zite, Ol liskartu, Pi burrukatu, Leon
altxa zazu nere alde zure besoa). Eztizü deus egiten. / Khiristiak maite zitizü; / bestalde Sarrasien kuntre / bethi
bataillatzen düzü. Xarlem 1258.
batailatze. Combate. Manamendu haur gomendatzen drauat, Timotheo ene semé, aitzinetik hizaz izan
diraden profezién araura, hezaz bataillatze onez batailla adinzát. Lç 1 Tim 1, 18 (TB gerla, Ol guda, Ker
burruka, IBe borroka, Bibl gudu).
bataile. Bautista, (el) que bautiza. v. bataiatzaile. Eliz batailleak eranzun zuen emanen zizula eskatzen
zenuen bataioa. Mb IArg I 70. Ongi zuk hau ta zure bataileak aldi artan galdegin zizun beste guzia gogoan artu
ezkero. Ib. 70.
batailoi, bataillun (Urt I 424), bataillon, batalloe, bataillu. Batallón. "Agema, batáilluna, [...] kabaleria
bataillúna, infanteria bataillúna" Urt I 424s. Cf. Lar: "Batallón, gerraridia, gerrarien bilguma". Eta haien
büriak / eraman batailluala. Xarlem 1143. Utsetik asita egiñeratu zituen iru batalloi. Izt C 505. Batere kastigu
gabe beste batalloi batean gure serbizioa prestatzea. Zab Gabon 55. Azaltzen da Martzelino mutill koxkorra,
txistuka egun ontan etorri dan batalloien martxa. Sor Gabon 48. Mutikoteri gustija batalloiari bidera urten
yako. Kk Ab I 96. Gipuzkoako bigarren batalloeko konpañian batzuek geunden Lesakan. Urruz Zer 51.
Naparruako amaikagarren batalloian. Ib. 54. Ta batalloi bat bialdu zun Ernialdera mikelete askorekin. Or
SCruz 25. Batalloi lagun batek, ain zuzen, su ta gar / ekin du Donostitik eriosuar. SMitx Aranz 213. Beste
batalloi bat izan zan Albertia gallurrera igo zana. Salav 82. Ez dakit hola beharturikan ala inozentkerian, / beti
bagira bataillon on bat gaudenak presondegian. In Xa Odol 33.
bataio (V-gip, G, L, AN, BN; SP, Urt III 256, Lar, Añ, VocB, Zam Voc; -th- Ht VocGr, Arch VocGr, Lecl, Dv,
H), bateo (V, G; Lar, Añ, H, Zam Voc), batheiu (S; Gèze, Foix ap. Lh), bateu (BN, S), bateio, batio (V-gip),
batixua (det.). Ref.: A (bataio, bateo, batheiü); Lh (bateu); Lrq /batheiü/; Etxba Eib (batiua); Elexp Berg.
Bautismo. "Bataio, bataiua, bautizo" Elexp Berg. "Gutxi erabilia. Bautizo da arrunta" Elexp Berg. La forma
batixe que Azkue da como R-uzt podría ser interpretación errónea de un det. batixia, correspondiente a un tema
nudo batixu. v. bautismo, bautisterio.
Tr. Bat(h)aio es la forma más extendida. Bateo aparece en autores vizcaínos (aunque cf. bataio en Azkue) y
algunos guipuzcoanos como Cardaberaz y Guerrico. En los textos suletinos se encuentra batheiü; batheü en
CatLan y batheio en Salaberry de Ibarrola, Jauretche, JesBih y MarIl. La forma det. batixua que aparece en
Hualde podría corresponder tanto a un tema batixo como a batixu; en el segundo caso vendría de *batixiua (cf.
ib. 21, 18 goxan, ines. de gox). En DFrec hay 21 ejs. de bataio.
Erran baita lehenbiziko partean ezen Bathaioa dela lehen Sagaramendua. Mat 126s. Edo graziaz bethean
urezko bathaioa. EZ Man I 127. Konsideraturik oraino ene Bataio Sakratuaren egunean hain zori onez eta hain
sainduki eman eta konsekratu izan nintzaiola ene Iainkoari. SP Phil 74. Zure Bathaio eta zure Barur Sainduaz,
delibra gaitzatzu, Jauna. Gç 52. Bathaioko sakramenduak / Gure gatheak haustean. Ib. 216. Eta Espiritü Saintia
urzo baten moldian hala Jesüs Jaunaren batheyian agertü zelakoz. Bp I 85. Haren orhit eraziteko batheiü
saintian batbederak errezebitü dian graziaz. Ib. 118. Zeren orduko fedea, eta orduko bathaio bera ditu orai ere
gure Eliza Ama sainduak. ES 396. Zer lagun ematen digu bataioak kristioaren biziarendako? El 66. Bathaioak
emaiten dituen obligazioneak. CatLav 16 (V 15). Lenbizikoa, bateoa, bataioa. CatBurg 33. Bitarte artan Espiritu
Santua zebillen uren gañean, santutzen zituela bere ukitzeaz eta birtutez, gero izango genduen bataio santurako.
Lar SAgust 8. Elizak gure Salbatzaillearen Bathaioaren Besta egiten zuen egunean. He Phil 511. Etzigun alfer
egoteko Jangoikoak eman bataioko grazia. Mb IArg I 229. Espiritu Santuaren doai ori bateoko ur garbian
artzen ezpazuen. Cb Just 7s. Zertako da Bataioa? Cb CatG 55. Bateoko Sakramentua zetako egin zan? Cb CatV
49. Jerusalemeko populua osteka zohan entzuterat gizon saindu hura, eta bathaioa errezibitzerat. Lg II 127.
Dugúnak Kristorén fedea batáio sánduan profesátua. LE Ong 98r. Zeren Jinkuari konsekratiak baitira batheiaz.
CatLan 55. Batheüko eta Penitenziako Sakramendien medioz. Ib. 57. Bathaioan egin darokun grazia handia
galtzerat heldu garenean gure faltaz. Brtc 157. Bataio, edo garbiketa onetatik zetorkion San Juani Bautista
izena. Ub 73.
(s. XIX) Guziz saindua, Jesus dibinoa / Heldu da, Joanes, zure oinetarat / Hobendun gisa zure bataioa /
Galdegiterat. Monho 158. Aurtxo txiki bekatua estaldutzeagatik bateo gabe ta amaren sabelean galduak. Mg CC
141. Zerren biar dan ur egijazkua, ta ez begitanduba, batiua ona izango bada. Mg CO 261. Zeure izen
miragarria ifini eusten bateoan. Añ EL 1 10. Bateo Santuan barkatzen zakuna. Gco II 3. Etziñan alabaña gai, ta
etzenduan ezaguerarik ere obra onak egiteko bataioa artu zenduanean. AA III 263. Bederatzigarren
zeremonian, bataioa emateko aurrean, galdetu zizun Eliz Ama Santak zere izenez. Ib. 273. Ez naiteke munduaren
alde itzul, nere bathaioko hitzak eta obligazioneak hautsi gabe. Dh 116. Lehenik ene batheian, gero ene
konfesione orotan. UskLi 97. Batheiüko botuen arraberritzia. Ib. 94. Horra batheiüzko Sakramentiaz proküratü
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
259

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
deiztadazün khalitate ezinago gloriusak. UskLiB 102. Erreberri zaitzu zure bathaioko agintzak. MarIl 115.
Batheioaz Jainkoaren haur egin, garbitu gure hutsetarik penitentziako sakramenduaren bidez. Jaur 171s. Sortzez
eta bataioz / Ni naiz luzaidarra. Bordel 101. Zer? Zuk ni bataiatu bear, eta Zu bataio-eske niri zatozkit? Lard
372. Titoren etxera guziak joan zitzaiozkan, eta bataioa artu zuten. Ib. 515. Bainan, bathaioa nahi zuela erran
zionean, urik ez! Hb Egia 22. Aithor ematen diot bathaio bakhar bati, bekhatuen barkhamenduentzat denari. Dv
LEd 9. Ikusirik alabaña Fariseoetatik eta Saduzeoetatik asko, zetoztela bere bataiora. Ur Mt 3, 7 (He, TB, Leon
bathaiorat, Dv bathaiora, Echn, Or bataiora, Ip batheyiala, SalabBN batheiorat, Hual batixuara, Ker bateoa
artzera, IBk bataioa hartzera; Ur (V) bautismura, Samper bautismoala, Ol ukuzketara). Guziak Franzizkoren
oinetarat erortzen dire eta bathaioa galdatzen diote. Laph 207. Nik dakidan guzia da Iñazio duela bataioko
izena. Ib. 86 (v. infra BATAIO-IZEN). Bataiotikan artu genduen / Jaungoikoaren graziya. Xe 346. Bataioko
aidagoa. Zab Gabon 78. Gure beharrak khonda ditzagun lehenago bathaioko seinalea bederen berekin
ekhartzen duten gizoneri. Elsb Fram 181. Hura baitan sinhesten eta haren bathaioa hartzen duena, salbatua
izanen da. Lap 324 (V 148). Bena elas! zer egin dira gütan, eta batheiüko grazia eta geroztik ükhen dütügünak?
Ip Hil 35. Bateoko iturrian / bear da fedea, / ta zuk imini zenduan / nigaiti zeurea. Azc PB 99. Eleizara bertara
barriz bataiotik [sartuten gara]. A BGuzur 125. Eta koprian gordeta idukiko du nere bataioko papera. Moc
Damu 9. Bateo edo Garbikera donearen bidez Iaungoikoaren da Eliz-amaren seme egin zan. Ezale 1897, 229a.
(s. XX) Bataiokoak eleizatik irten zutenean. Ag G 71. Zorioneko egun onetan Bataio santuan egindako
agintzak berriztu nai ditut. ArgiDL 134. Juan Batailariaren eskutik bataioa artu ondoan. Inza Azalp 123. Haur
horren bathaioko ageririk ezin ikusi dugu. Ox 189. [Izeba] artxek emanda artua naiz ni / bataiuaren graziya. Tx
B II 21. Egun artantxe eskatu zun bataioa Arlesko uriak. Or Mi 135. Farisauak eta lege-irakasleak berriz
Yainkoaren buruzpidea gutxietsi zuten ta etzuten artu Yoanen bataioa. Ir YKBiz 153. Pierresenean, ain zuzen
ere, / bataio-ondoko oturuntza. Or Eus 207. Zuk ninduzun bataioan besotan atxiki. Iratz 171. Hasian-hasi,
zertako ez egin bathaioko bazkaria? Lf Murtuts 53. Bere aurraren bataio egunerako prestaerak egiten. Etxde
AlosT 18. Landalde erretor zenaren bataiotako liburutik hartua dugu Xabieraren izena. Zerb Azk 32. Jauna bat
bakarra da, bat sinismena, bat bateoa. Ker Eph 4, 5 (Ol ukuzpen bat). Bertan egiten zirean bateo, illeta ta beste
eleizkixun guztiek. Akes Ipiñ 13. Bien umea, ordea, bataioan Martiñen seme agertzen zan. NEtx LBB 35. Emazte
bat ari zen bataio galdez Frantsesi. Ardoy SFran 175. Hori ezeztatzen du bataio indarrak, / hor bilakatzen gare
Jainkoaren haurrak. Xa Odol 347. Gure Jainkuak nai zuelako / ni naiz Arruan sortua, / ta bataioko sakramentua
/ parroki artan artua. Uzt Sas 44.
v. tbn. Harb 24. Mih 6. Añ CatAN 46. CatB 74. CatLuz 7. CatEliz 469. PE 25. Bv AsL 24. Zby RIEV 1908, 206.
Jnn SBi 22. Prop 1896, 91. CatJauf 42. CatUlz 10. KIkG 67. Mattin 43. Bateo: CatOiq 40. CatBus 29. Itz Azald
142.KIkV 84. Batheiu: Xarlem 142. CatS 70. Batheio: JesBih 455. MarIl 117.
(Fig.). --Zer da odolezko bateoa? --Da Jesukristogaitik edo siniste santuagaitik iragoriko martiriyoa. Itz
Azald 129. [Poeta] biek hartu zuten tintazko bataioa Egan gure errebista maiten honetan. MEIG V 134.
(V-arr), bateo (V-m), batego (V-m). "Batego (V-m), visita a la recién parida" A. Onako batzarrak euren
izen egokia dauke: Markiña-aldean batiua, Arratian bataiua, Txorierrin Andra-ikustea, Gipuzkoako erri
batzuetan martopilla. A Ezale 1897, 163b.
- AZERI-BATAIO. v. azeri.
- BATAIOAK EGIN. Celebrar un bautismo con un banquete. "Batiuak eiñ, el banquete que se hacían todos los
"senides" al domingo siguiente de un bautizo; a veces se juntaban hasta los primos segundos inclusive. Ahora va
decayendo" Iz ArOñ.
- BATAIO-HARRI. v. bataiarri.
- BATAIO-AZAL. Apariencia de bautismo. Gizon batai-azala baizik etzuena. Mb IArg I 73.
- BATAIO-ETSAI. "Anabaptista, [...] bathaio etsaia" Urt II 72.
- BATAIO IZEN. Nombre de pila. Miren Izar jarri zioten bataio-izen. NEtx Antz 151.
- BATAIOKO HARRI. Pila bautismal. v. bataiarri. Harizkiri Jaun andere gaztek ukan dute ontsa, andrei
bat, Marie-Madeleine, aitatxi etxekoak eta amatxi Mehainekoak ekarri dutena bathaioko-harrirat. Herr 7-4-
1960, 3.
- BATAIO HOTZ. "Bataio otz (AN-larr), batio otz (V-ple). Llámase así el bautismo cuyo padrino no echa dinero
al volver del templo" A EY III 252.
- BATAIO-UKATZE. Apostasía. Batio-ukatutia, sakrilejijua, luxurija, pornikazinoia ta beste pekatu ezainak
gaiti esan ebeen baixen deungaro. fB Olg 85.
- BIGARREN BATAIO. "Anabaptisma, bigarren bathaioa" Urt II 72.
- BIGARREN BATAIOZALE. "Anabaptista, [...] bigarren bathaiozálea" Urt II 72.
- JAINKO-BATAIOAK. "Jinko-batheiüak (S, Foix), le réveillon de Nöel" Lh.
- UME BATAIOKO. "Ahijado, hijo de pila [...], hume bataiokoa" Lar. v. ALABA PONTEKO, SEME
PONTEKO.
bataio-harri. v. bataiarri.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
260

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bataioleku. v. bataialeku.
bataiontzi, bateontzi. Pila bautismal. Eliza onelakoxe bateontzian kristiñautua izan zen Edelberto. Ezale
1898, 277a.
bataiotegi. v. bataiategi.
bataitu. v. bataiatu.
bataldi, batualdi (Añ). 1. "Sesión, junta en concilio" Añ.
2. "Servicio del carnero a las ovejas" Iz Ulz.
bataldu. Unir(se). Neol. creado por AG en 1897, probablemente de bat y -aldu (v. NeolAG). Buru batan
batzaldu ziran (bataldu ta batu ezarren) Españako koroe edo burestuna ta Bizkaiko Jaunaren poder edo almena.
AG 1497.
batalia. v. bataila.
1 batan (V, G; Mic, Lar Lcq 129, Añ, Hb ap. Lh, Zam Voc), patan (V-arr). Ref.: A (batan, patan); Etxba Eib.
Menta. "Hierba buena" Lar y Añ. "Menta" Añ. "Menta, hierba buena. Hay cuatro clases: a) aizpatan, menta de
peñascales, b) asto-batan, menta de burros, c) batan-urdin, menta azul, d) sapo-batan, menta de sapos (trad.
lit.)" A. "Planta silvestre olorosa, variedad de la menta. Batana, ardi edo arkakotxuen kontrakua dala esaten
dabe" Etxba Eib. Cf. tbn. LzG. Batana, menda ta bedarrak pagetako. Añ MisE 147. Batan-usañez kutxan
dauka, / kutxan dauka gona gorrija. Laux AB 70. Batan-belarraren, ezamilloaren eta kumin-belarraren
amarrenak pagatzen dituzute. Or Mt 23, 23 (He, Dv, Ur, Samper, IBk, IBe menda, Lç, TB, SalabBN, Leon
ment(h)a, Hual, Echn belar on, Ip ahamenta, Ol iñuntzi, Ker aizpatan).
2 batan. "Batán" Lar (que lo hace derivar de vasc. bat o batu).
batanari. "Batanero" Lar.
batandu. "Batanar" Lar.
batanitz (Lar Aizk Lcq 133). "Estaqui, hierba" Lar. v. tbn. Izt C 42 (en una lista de plantas).
bataola. "Tabaola, es del Bacuence bataola, que significa lo mismo, y se compone de ola, oficina, y bata,
batatu, batir, unir" Lar.
bataparrabi (V-m). "Palabra usada en el juego de la pelota. Al perder un tanto entre dos, cuando se juega en
eliminatorias en cuadrillas, sin poder definir claramente a quién le toca perder, siguen jugando los dos con la
condición de retorarse ambos si el sacador les hace tanto" Zubk Ond 223.
batar. 1. "Privativo, propio, singular" Lar. Erregek eziñ iñori emango dio pribilejio edo gallaldi batarrik.
ECons 59.
2. Íntimo. "Privado, privada" Lar.
3. "Solitario, solo, sin compañero" Añ.
(Sust.). "Ermitaño, anacoreta" Añ. Egia au adierazo eutsan angeru batek ermuko batar, bakar edo padar
santu bati. Añ GGero 68. San Gil edo San Egidio batarrari, ermuan bizitzan denporan, basauntza bat zetorkan
jateko orduetan. Añ MisE 74.
4. "Singular" Añ.
batarazi (BN ap. Arch (sg. DRA)), batuerazo, baturazi. 1. Reunir. v. bilerazi. Joko due aingeruak
tronpetaren soñua, alde guzietatik baturaziko ditue illak. Ub 137. Bereala igaro zan Franziara, eta batuerazo
zituen Erresuma andi artan arki-al zitezkean soldaturik oberenak. Izt C 302.
2. batazi (AN-ulz ap. Iz Ulz; A Apend). "Tzerríe batázi, cruzar la cerda" Iz Ulz (s.v. txerri). "Hacer cubrir (de
animales)" A Apend.
3. "(R), hacer que las crías mamen (se dice hablando de ternero). Hablando de corderos y cabritos se dice
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
261

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
erauski. Batarazi ditugu aretxeak (BNc), hemos hecho que los terneros mamen" A. "Batharazi (BN, Lander)"
DRA.
batarazi. v. baterazi.
batari. 1. "Recogedor" Lar.
2. Unión, comunidad. "Universidades, pueblos y barrios unidos, bataria, txalkarra" Lar.
batarkiro. "Privativamente" Lar.
bataro. "Juntamente" Lar.
batarotar. "Periecos, batarotarrak" Lar.
batasake. "Batasakea, juego de tabas (G-goi) (EF 1924-9-10)" DRA.
batasun (V, L-ain, B, BN; SP, Urt I 73, Ht VocGr 438, Lar, Añ, Lecl, VocBN, Gèze, Dv (bat-tasun), H),
batarzun (Arch VocGr, VocBN, Gèze, H), batdasun. Ref.: A; Etxba Eib. Unidad; unión. "Unité, union" SP.
"Accentus [...] boz akordua [....], boz batásuna" Urt I 73. "Union" Ht VocGr 438. "Reconciliation" Ib. 415.
"Batasun, union; on dit aussi batarzun, expression plus juste que le mot batasun" VocBN. "Unidad" Lar y Añ.
"Unión" Añ. "Unité" Lecl, Gèze, H. "Union, alliance, paix" H. "Unidad" A. "Unidad, concordia" Etxba Eib. Cf.
Lrq s.v. bat: "Batarzün, union (néologisme, qui n'a d'existence que dans la littérature pseudo-basque)". v.
bakoiztasun; elkartasun; batze, batuera, batutasun; elkarte, batzar. Tr. Documentado desde Leiçarraga,
es más frecuente al Norte. Las grafías batt- y bat-t- (que hemos regularizado) se encuentran en Materre,
Etcheberri de Ziburu, Belapeyre y fray Bartolomé la primera, y en Duvoisin y Uriarte la segunda. Se encuentra
tbn. un ej. de batdasun en el catecismo de Lavieuxville (frente a batasun mayoritario en este texto). En DFrec
hay 453 ejs. de batasun.
Hala nola koniunkzione eta batasun hunetan, natura dibinoa bere proprietate bera edukiten duelarik. Lç Ins
G 3v. Baina solament azeptatzen eta rezebitzen dugu konkordiaren eta batasunaren entretenitzeko. Ib. 7r. --Nola
aditzen duzu Elizaren batasuna? --Aditzen dut Giristino fidel guztiek fede bat, doktrina bat, eta Sagaramenduen
partaletasun bat baizen eztutela bere artean edukitzen. Mat 67. Aita eternalaren loriatan eta ohoretan, Espiritu
sainduaren batasunean. Harb 64. Eliza sainduari eta Giristino poblu guztiari bakea eta batasuna ardiats
diozozun. EZ Eliç 395. Iakiteko batasuna / Hirurtasunean, / Eta orobat hirurtasun / Hura batasunean. Ib. 130.
Moien harzaz bizi gitezen bake hunian eta egiazko Fede Katolikaren batarzunian. FPrBN 11. Ofrenda ezta
bethea izanen, eta gure artean ezta batasun osorik eginen. SP Imit IV 8, 2. Zurekin espiritu bat egin nadintzat
barreneko batasunaren graziaz. Ib. 16, 3. Elizako batasuna zathitzen dutenen osteak. SP Phil 360. Othoitzten
zaitugu, ardiatsteaz Eliza sainduari, eta giristi-populu gustiei bakea eta batasuna. Gç 148. Adora dezagun
humilki / Esentzia handiena: / Hunek dik hirur Presunetan / Begiratzen batasuna. Ib. 192. --Zertatik da
Sakramentü Ezkonzia? --Jesüs-Kristen eta Elizaren batarzünaren zeñharia delakoz. Bp I 81. Horiek orok zer
egiten die Kristien batarzünian? Bp II 12.
(s. XVIII) Hau duk batasuneko señalea nik ematen dudana ene eta zuen artean. 'Signum foederis'. Urt Gen 9,
12 (Bibl elkargoaren ezaugarria). Haukien artean [entre las lenguas románicas] kausitzen da batasun handiago,
ezen ez Hebreoaren, Grekoaren, Latinaren eta Eskuararen artean. ES 139. Mugakidekin batasunaren
konserbatzeko. Ib. 166. Ezen eziñ daiteke enekiñ gozamenezko amudiorik, eta batasun mistikorik presuna ezpada
lehenago ene ganat osoki uzten. Ch III 37, 4. Giristinoek elkharren artean duten batasun haren figura bat.
CatLav 93 (V 54). Jesus dibinoa ofritzen darotzugu biharko gure iratzartzea, zure atzartasunen eta phizte
Sainduaren ohoretan eta batdasunean. Ib. 14s (V 14). Zeñean bizi zeran ta erregiñatzen dezun Aita
Jainkoarekin, Espiritu Santuaren batasunean. CatBurg 47. Heretikoak, Elizaren Batasuna hausten dutenei
darraizkotenak. He Phil 363. Ez duzunaz geroz begiratu enekin egin duzun batasuna eta ene legea. Lg I 337.
Senar-emazteen arteko batasuna da Jesu-Kristoren ta Eleizaren arteko batasunaren anz-iduri, ta imajiña. Ub
222. Lanaren aitzinean zure lana Jainkoari ofri diozozu Jesusek zure salbatzeko iasan duen nekhearen
batasunean. Brtc 11. Ezi Jinkoa da bakearen Jinkoa ta batarzün güziena. Egiat 224.
(s. XIX) Batasun hortaz geroztik / Espos giristinoentzat / Egin da sakramendu bat. Monho 130. Errege
khalitatian gobernatzen beitüzü Aitareki Ezpiritu-Saintiaren batarzünian. UskLi (ed. 1804), 21 (ap. DRA).
Lotura onek aditzera ematen du, Jesu-Kristok bere Elizarekin duan batasuna. AA I 561s. Maria Santismiaz
dago Jangoikoa, ez bakarrik beste kriaturetan legez, ezpada egote estuagoaz, batasun alkartuagoaz. Añ MisE
126. Eta erreginatzen baituzu Jainko aitarekin Izpiritu seinduaren batasunean mendetako mende guzietan. Dh
80. Ta urratuten dau errijetako bakiaren ta batasunaren lotugarrija, zeindan karidadia. fB Ic II 189. Zeinetan
itxi eban Jesukristok senar emazten batasuna, maitetasuna, askatu ezina ta leijaltasuna. fB Ic III 344.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 262
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
BEmendatu zuen hainbertzetaraino batasun hura dizipuluen artean, non ez baitzuten bihotz bat eta arima bat
baizen. Jaur 197. Bi mula zoazen soiñez-soiñ bidean, / Konpai konpañero batasun onean. Gy 8. Ni hekietan, eta
zu nitan; diren horrela guzizko bathasunean [sic]. HeH Io 17, 23 (He izan daitezentzat perfetki bat egiñak). Zer
bake edo batasun eman diozaket nik?, galdetu zion Napoleonek. Hb Egia 117. Begi, beharri, usna, bephuru,
hortz, mihi, sabel eta hortzak. Batasun handiena dute elkharrekin. Ib. 12. Anziñago arekin egindako batasun edo
elkar-artzea eta egin ziozkan promesak, berriztu nai zituela. Lard 17. Zato, arima saindua, laster egiozu zure
gorphutzari, batasun hestu batean iratxik zakizko. Dv LEd 259. Huna bethiko mendeetan zuekin dudan
batasuneko seinale ematen dudana ene eta zuen artean. Dv Gen 9, 12 (Ur elkartasuna, Bibl elkargo). Fedia
daukien kristiñauen egia eta batasunaren barru eta erdiya danari. Ur BulaAl 7. Eta erakusten dio egia heiek
elgarrekin duten ahaidegoa eta batasuna. Laph 46. Lege miragarriak, buruzagia eta pekoa batasunik
hertsienean atxikitzen dituztenak. Ib. 182. Fedetik dator batasun ona, / Batasunetik indarra, / Indarrak barriz
beragan dauka / Etsaientzako itzala. AB AmaE 71. Izpiritu Saindua, / zu ere Jainkoa, / Aita Semen batasun /
amodiozkoa, / Bieri zarraizkoten / argi-ta-gozoa. Zby RIEV 1908, 205. Eta Eliza katolikoan xoilki aurkitzen da
bakartasunaren eta batasunaren seinale hau. Lap 343 (V 157). Zure beldür salbagarria hartan azkar ezazü,
bakiarekin eta khiristi honen amoriozko batarzünarekin. Ip Hil 266. Nausi-langilen arteko batasuna. HU Aurp
134. Fedearen lenengo adierazotzalla oneek, bata besteagandik alderatu baño lenago, batasun oso bat imini
gura izanik berbetan bere, egin eben irakatsi labur au. Itz Azald 19.
(s. XX) Ezkontza da Sakramendu bat, senhar-emazte giristinoen arteko batasun zuzena egiten duena. CatJauf
43. Holakoa dut deitzen, nik, gizon eta emaztearen arteko batasun osoa. JE Bur 106. Ez dut ezagutu nehun
halako batasunik nola gizon gazte heien artekoa. StPierre 40. Eliza zaitu zazu, gorde zazu, bere batasunean
iraun dezala. ArgiDL 64. Aurkalariak Elizaren batasunera itzultzea. Inza Azalp 134. Xuri-gorri: badu loreak
batasun / [...] / Xuri-gorriek, hots! bat egin dezagun! Ox 173. Batasun baten alkartzen ziran / Azkatasuna
zaintzeko. Enb 48. O ta a beti oa egiten du, Batasunera bidean gabilzanok legetzat artua dugun arauz. Or Eusk
1930, 314. Ta iraun beza ludian, gizonaren izaerak bai ertierak bear-batasuna autsi-gabetanik, ludia ikusgarri,
ludia ezin-aspergarri dagian ezberdintasun yoriak. Ldi IL 127. Ugazaba ta langilleen arteko eretxi-batasuna
iñoz baño bearragoa izango da. Eguzk GizAuz 142. Ni heietan eta zu nitan, batasun hortan daudela urthurik.
Leon Io 17, 23 (Dv batasunean). Mende benedikatua! Elizan berritz batasuna eta bakea ikusi zuen mendea!
Zerb IxtS 107. Jaunaren manuaren kontrako batasunak egin zituzten inguruetako paganoekin. Ib. 44. Bi sendien
arteko batasun lokarria urra-bidean jarri zen. Etxde JJ 226. Bein aragikerizko batasunean berarekin asi ezkero.
Ib. 116. Euskara idatziaren batasuna. Mde Pr 43. Hizkuntza, lege ohitura eta gizarte ohitura, arraza batasuna,
etabar. Ib. 44. Gure bien batasuna zulo beltz batean ondatuko baita. Mde HaurB 93. Legor, itsaso ta zeruak
egiten eben batasun-batzarraren sorgiña! Erkiag Arran 8. Euskaldunon arteko batasun eta laguntasun beroa.
Bilbao IpuiB 209. Arabe-leinukoek Tuniziarekin edo Egiptokin nahi zuten batasuna. Arti Ipuin 46. Idazleak,
Sokraten ahotik, ezagutzen dio amodioari batasun gora baten egiteko dohain edo indar berezia. Lf in Zait Plat
XIX. Eladeko erriaren batasuna, endaz, izkeraz, iaurespidez ta iolasetaz tinkatu zan [...]. Erabateko batasuna,
ordea, Alexander aundiak iritxi zuen. Zait Plat 37. Gaur ba-dakigu bai munduaren kondairak eta bai erri
bakoitzarenak ere batasun bat osatzen dutela. Vill Jaink 172. Agintari liberalak ikusi bearko dabe, azpikoen
indarra ta batasuna. Erkiag BatB 147. Espos hauetan beira sendo maitasuna. Xa Odol 325. Arimen batasuna.
MIH 248. Batasunik baldin bada gure artean gai honetan. Ib. 105. Euskararen batasunaz edo batasunik ezaz
mintzatu beharko dut azkenik. Ib. 376. Aukeratu diren zatiek batasun gutxi ageri dute. MEIG III 47. Norbaitek
galdatu zidan ea zergatik esaten nuen, horren ['unificación'-en] ordez, batasuna. Erantzuna hauxe izan zen:
"'Zer' horri batasuna deitu zaio beti, ongi edo gaizki euskaraz, eta ohiturari nagokio". MEIG VII 44.
v. tbn. Mih 3. JesBih 443. MarIl 32. Legaz 65. Jnn SBi 60. Etcham 120. BEnb NereA 156. Basarri 2. Gand Elorri
211. Osk Kurl 10. Onaind in Gazt MusIx 147.
Unidad, unicidad. "Aitearen" egiteko itzen bitartez, Jaungoikoaren Batasun eta Irutasuna adiarazten
doguz. KIkV 7s (KIkG 4 Batasun eta Irutasuna). Irutasun bakar eta Batasun irukoitz. "Una Trinitas et trina
Unitas". Or Aitork 344.
"Solitude" H.
Asociación, grupo, unión, sociedad. "Clan, kide, batasun" T-L. Eliza bat, erran nahi da, Giristino fidelen
biltzarre bat, konpainia bat, eta batasun bat. Mat 65. Zeren ez baita Saindurik Eliza Ama Sainduaren bilkuian
edo batasunean baizik. CatLav 92 (V 53). Eleiza da Fededun edo Sinisle guzien batzarrea ta batasuna. Ub 143.
Eskolieren artean ziren perestuenekin adixkidetzea, eta heiekin egitea batasun eta bilkhua saindu bat. MarIl 112.
--Nor da Eliza? --Da giristino fiel guzien batasuna, unionea eta iunta. CatEliz 463. Eliza da Fededunen
batasuna, Jesu-Kristok ezarria. CatJauf 64. Yin zen Madridetik eta Ateneo Navarro delako batasunian mintzaldi
eder bat egin zuen aren ohoretan. Zub 34. Han-hemenka arraintzale-batasun batzu badire eginak, uren
zaintzeko eta haziak han eraiteko. Zerb Azk 51. Bozak joan dira. U.R.N. batasun berriak irabazi du partida
Frantzia guzian. Herr 4-12-1958, 1. Eta beste ainhitzen artean, nola ahantz bereziki "Société des Missions
Etrangères" Pariseko batasun haundia? Ardoy SFran 273. Ez ote dugu ikusten zer gertatzen den hiri arteko
elkarte edo batasun berriren bat izendatu behar den bakoitzean? MIH 377.
- BATASUN HARTU. Unirse, mezclarse. Itxikitzen diote bere sortzeari, / Hartzerat utzi gabe batasun nihori.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
263

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Hb Esk 96.
- BATASUNEZKO. De unidad. Egin zuen gabaonitarrekin, yuramentuaren azpian, batasunezko allientzia
bat. Lg I 196. Batasunezko siñismen onaz / Alkarrengana batute. Enb 63. Gogo leialez alkar gartsuki maite izan,
ez dute beste zeregiñik, batasunezko mailla gorengora iritxi diranetik. Onaind in Gazt MusIx 156.
- BATASUNIK EZ. Fala de unidad. Euskararen batasunaz edo batasunik ezaz minzatu beharko dut azkenik,
gogo gaiztoz bada ere. MIH 376. Batasunik ez horrek, hain ederra izanik, geure bizkarren inolaz ezin eraman
dezaketen karga ezartzen digu gainean. Ib. 222.
batasundun. "Bat-tasunduna, socius, allié" Dv.
batasunzale. Partidario de la unidad, de la unificación. E ta a, Batasun-zaleok dakuskunez, eztira idazki
orretan ea. A Eusk 1930, 314. Ona emen zertan bear zukean Elade osoaren beargairik andienak, Platon
batasun-zalearen iritziz. Zait Plat 117. Bereztaileen artean izan dira halere zenbait batasun-zale. Oihenart,
adibidez, eta Peñaflorida. Eta buruen buruenik Larramendi. MEIG IX152.
batata. v. patata.
batatu (Lar). 1. Unir(se). "Unificar", "unir", "juntar" Lar. v. batu. --Nola jatxi zan [Linbora]? --Animaz
Jainkotasunari bataturik. --Eta bere gorputza nola geratu zan? --Jainkotasun berarekin batatua. CatBurg 18s.
Nola jatxi zan [Linbora]? --Kristoren anima Jainkotasunari berari bataturik [escrito sobre berari uniturik edo
bat egiñik, tachado]. Mb IArg I 22. Urak zeramazkien apartatzen gugandik, bi gizon aien gorputz batatuak! Ill
Testim 4.
2. Coger, recoger. "Arrebatar, viene del Bascuence arrez-batu, arrakin batu, batatu, coger, recoger con las
garras, arrapatu" Lar.
bataurke. "Cartapel, escrito y en una plana, como los edictos que se fijan" Lar.
batazi. v. batarazi.
batbe. v. batere.
batbedera (BN, S, R-uzt; SP, Urt I 267, Lecl, VocBN, Gèze, Dv, H), bapedera. Ref.: A; Lh. Tr.
Documentado, desde el s. XVI, en textos septentrionales, baztaneses y alto-navarros (en estos últimos, en la
forma bapedra; bapedera en la elegía de Joan de Amendux, y tbn. en Chourio). A partir de mediados del s. XIX
su uso va disminuyendo, y es poco usado en el XX. Lo emplean tbn. algunos autores occidentales modernos,
como Zaitegi, Villasante o Ibiñagabeitia; tbn. Azurmendi, con un sdo. que se aparta del tradicional.
1. Cada uno. "Chacun" SP, Lecl, VocBN y Gèze. "(Syn. de bakhotxa, mais applicable seulement aux
personnes), chacun, chaque" Dv. "Bat bedera, chacun (chacun pris à part). Bat bederak badaki, chacun sait. Syn.
edozein" H. v. bakoitz (2), norbera.
Batbederak pensa beza arimaren gainian / nola salbaturen duen hura bere finian. E 39. Nigar begi bapederak
bere aldias oroiturik (Pamplona, 1564). TAV 3.1.18. Ezen Iaunak bere Elizari egiten drautzan ungi guziak
diradela fideletarik batbederaren probetxutan eta salbamendutan, zeren guziék baitute komunione elkharrekin.
Lç Ins C 7v. Iakobek hiltzean Iosephen semetarik batbedera benedika zezan. Lç He 11, 21 (TB bi semeak, Dv
aldizka benedikatu zituen Josepen semeak, Ol Yoseren semeak banaka onetsi zitun, IBk Joseren seme bakoitza).
Eta hamabi borthák ziraden hamabi perla, batbederatan bat. Lç Apoc 21, 21 (He bakhotxaren bat, Ip
bakhoitzkal). Bapedrak duela Aingeru bat begiratzen duena. Ber Trat 31r. Bizi deño bortxa bedi halakotz bat
bedera / Konfesioan manatu penaren konplitzera. EZ Man I 121. Bat bederak emozue / zor zaion ohorea. EZ
Noel 114. Eta hetan trabailla arazitzen zituen Faraonek bere azpiko iende hek, seiñalaturik bat bederari, bere
eguneko lana eta sailla. Ax 26 (V 15). Badakizu zer behar zaion batbederari eman, eta zergatik hunek gutiago
horrek geiago duen. SP Imit III 22, 3. Ukhen diala borondate, eta intenzione, ezkillaren soiñuez gure bat
bederaren obligatzeko. Tt Onsa 48. Izanen da liburua, / Non baitaite markhatua / Bat-bederaren kontua. Gç
159. Eta hala bat bederak behar lituke artha handirekin hastetik eritarzun horri erremedioak eman. Mong 593.
Zoñek Jinkoaren miragarriak ohoratzen baitzütien, eta bat bederak bere anzo minzo zirela enzüten zütian. Bp II
72.
(s. XVIII) Eta biek egiñ izan zuten amets bat, batbederak bere ametsa gau batean. Urt Gen 40, 5 (Bibl
bakotxak). Erran nahi du bat-bederak eztuela zer loriatu xoilki bere aitzinekoen eginbide, eta merezimenduetan.
ES 106. Eta horiek guziak gertatzen dire Jainkoaren zuhurtziaren eta iustiziaren ordeñuen arabera, zeiñak
pisatzen baititu batbederaren disposizioneak eta merezimenduak. Ch I 13, 6. Batbedrak uste behar duela
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
264

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
gastiguak hobeki dituela merezi konsolazioneak baiño. Ch III 52, tít. Eta nik bapederari partitzen baitiotzat
argiak merezi duela iuiatzen dudan bezala. Ib. 43, 4. Predikuak beartuzie artu deseo andi bateki izan daitezen
zuen probetxutan, ainola bapedraren bailerduka [='como si hablara para cada uno'] predikazaleak. SermAN 1v.
Orhoit gaitezin bat bedera Jainkoak egin darokun graziaz. CatLav 2 (V 10). Irakurtü dütien gaizen ororen
entzüteko, erran nahi beita batbederaren kontzentziaren ikhertzeko. Mst III 43, 2. Jainkoak etzuen entzun printze
ondikozko haren othoitza, zeren etzen bihotzetik heldu. Orobat da gutarik bat-bederaz. Lg I 273. Jinkoa gu
batbederatarik eztela urrun. AR 75. Manifestatzen diola bapedrak bere k(on)zienzieko sekretu guziak
(Muruzabal, s. XVIII). ETZ 72.
(s. XIX) Gauza horren frogatzeko / Ez dut urrun joan beharko, / Badaki bat bederak. Monho 66. Bat bederak
bere estaduko eginbide edo obligazioetatik [konzienziako billakuntza egiten du]. Añ CatAN 48. Bat-bederak
hautatuko du hobekienik dagokon meditazioneko geia edo sujeta. Dh 52. Haren aintzinean erraiteko Arrosarioa
eta Ama Birjinaren Lithaniak edo bertze zerbeit othoitz, bat bederak bere debozionearen arabera. MarIl 12.
Bekhatüren phenaren pian, batbedera obligatürik da kofesoraren ordren eta penitenzia ükhenen konplitzera.
UskLiB 86. Aborritua naiz, diotza, eta nortaz? / Oroz eta batbederaz. Gy 239. --Zer da examina? --Da bere bat
banak oroitzea edo bat bederak bere aldetik eginala egitea bere bekatuez oroitzeko. CatEliz 470. Bat-bederak
jasanen duen juiamendu berezaz. Dv LEd 189. Nihor ez diteke deskansu. Aitzitik hirrisku handienean liteke bat
bedera. Hb Egia 55. Kondiak eman behar / Ditu bat bederak. Bordel 144. Bat bederak ükheiten dütian graziak,
eta bat bederak egiten dütian obra hunak, baliatzen direla Khorpitz güziari eta Elizaren menbrü orori. CatS 34.
Heldu naiz hiru gauzen / zuei ematera. / Galda zatzue hirur, / berex bat bedera. Zby RIEV 1908, 772. Gutarik
bat-bederak behar duela bizi eta hil, sortzeak eman darozkigun jaidura gaixtoekin. Jnn SBi 171. Huntan orotako
ona ororentzat denaz geroz, bat bederarentzat ere baita. HU Zez 139.
(s. XX) Egun guziez ikusten duelakotz, elhatzen, haztatzen, bat bederak ezagut dezake bere laguna
basherrietan egin ez dezaken bezala. JE Bur 201. Ordu berean, aire fresko gaziño bat hautemaiten dauku batbederari
sudurrak. JE Ber 77. Bakotxak zenbaterañokoa du negurri ori? Bat bederak ezagutu dezake? FIr 174.
Zuzena izaki, errubage ta kutsubage baita, bat-bedera zeatz eta oso dedino. Zait Plat 134. Etekin ori bat bederak
bere gisa entenitzen du, eta emen eztago geiago itzegin bearrik. Vill Jaink 85. Ona emen, alorren bereizkuntzak
aipatzeko tokia: bakoitzaren indarra, kolorea eta bat-bederak berez ekarri dezaken uzta. Ibiñ Virgil 86. Baziren
Euskal Herrian ezin konta ahala ipuin [...]. Bat bederak ba omen zuen, gainera, bere forma berezi. MEIG IV 96.
v. tbn. Mat 144. Volt 166. Harb 438. Arg DevB 210. CatLan 24. CatB 64. JesBih 445. CatLuz 32. Lap 397 (V
181).
Cada. Iainkoa[k] nahi duenean, aisia [sic] bat bederatik uria egiten du. "Quand Dieu veut de chaque vent il
pleut". Volt 167. Eliza bat bederak zergatik dü Patron bat? Bp II 133. Bere presenzia real eta korporalaz
Aldareko Sakramendü güziz Seindian, eta bere graziaz eta protekzioniaz bere Elizan eta Giristino batbedera
baitan. CatLan 48.
2. Mismo. Haiek eta gu / ez gaitu / sekula lotuko zorte bat bederaren loturak. Azurm HitzB 64.
batbederazka. Uno a uno. v. bakoizka. Bizkitartean giristinoak batbederazka atheratu ziren. Prop 1880b,
91. Afaldu eta zangoak garbitu ziozkaten, bat bederazka, apostolu guzieri. Zerb IxtS 87.
batdasun. v. batasun.
bateatu. v. bataiatu.
bateatugile. v. bataiagile.
batege. "Desunión" Lar.
bategitu. "Unir, identifier" Lecl. v. BAT EGIN, batu.
batego. v. bataio.
bateio. v. bataio.
batheiu. v. bataio.
batekarorga. "Arcuma, karrosatxóa, orgatxóa, [...] batjasanorga, batekharorga" Urt II 267.
bateko (gral.; SP, Lar, Dv, H, A DBols), batteko. Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 192. 1.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
265

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
"L'as au jeu de cartes" SP. "As, en dados y naipes, bata, batekoa" Lar. "Batekuak balio dittu amaika" Etxba Eib.
"Bateko bastoia (G-azp) [...] bateko ezpata (V-gip, G-azp-goi, AN-gip) [...] bateko urrea (V-arr, G-azp-goi, ANgip,
BN-arb)" Gte Erd 192. Itsasuarrak eman ditu kartak, eta... heldu zaizkote: Errege, zaldun, batteko,
batteko, Piarresi, Errege, xango, batteko, batteko kart'emaileari. Barb Piar I 44. Erregiak eta battekoak, erdiak
eta dobliak badabiltza han oiuka. Zub 22. I aiz, i; bateko ezpata ez, baña, bateko burruntziya. Alz Burr 43. Bai
kartetako "bateko bastua", "bateko kopia" ta orren antzera, ezta? Kk Ab II 155. Mus joaitearen bortxaz,
azkenean gertha ditake, lehen musean aurdiki batteko edo xango baten berriz atxemaitea. Lf Murtuts 16. Kartak
bere ordenamendu naturalean geratzen ziren, bateko urrearekin hasirik eta errege bastoarekin buka. Arti Ipuin
67.
Cf. A EY III 288: "Munduan batekoa, excelente, insuperable; liter.: único en el mundo (V...)". Onelako
gizonak maitiago izaten dodaz, kirol-arazoetan "as" edo bateko izatera eltzen diranak baño, kirola baño lana
lenago dalako ta gorago dagolako. Kk Ab II 189.
2. Singular. --Izenen numeroak edo kontuak zenbat dira? --Bia, singulara edo batekoa, hala-nola rex,
dominus; plurala edo hainitzetakoa, hala-nola reges, domini. ES 361.
3. "(V-ger), mentira gorda. Bateko galantak dakiz bai jaurtiten urliak, fulano sabe endilgar mentiras gordas.
Bateko ederra jaurti deuskuzu, gizona, hombre, nos ha endilgado V. hermosa mentira" A. Bateko ori bota
dozu ba, gizona, ta biribilla bota be! Kk Ab II 10. Ikaratzen dira; batebatek diño ori batekuori amari sartu
daiola. Ib. 33.
"Enormidad (Lander). Zer batekoa! (Id.)" DRA.
4. "(Par dérision) borgne" Dv.
5. "El céntimo, batekoa" (S. Sebastián, 1879)" JFlor.
6. "Meza sartu baino ordu laurden lehenago, Uberan behintzat, jo ohi zen kanpai-hots bakarra. Batekua jo dau
ta guazen bixkor" Elexp Berg.
7. "(V-m), entierro de tercera" A (que no aclara si se usa como adnominal).
batel (V, G; Lcc, IC, Mic, SP, Urt I 70, Lar, Hb ap. Lh), batela. Ref.: A; AEF 1960, 46; Etxba Eib; Holmer
ApuntV. Lancha, bote. "Batel de nave, batela" Lcc. "Esquife, batel andia" IC 442v. "Barco, batela" Mic.
"Acatium, fragata, barkuariña [...] batéla, bateltxúmea, batelttipia, bateltxoa" Urt I 70. "Batel, es voz
bascongada, batela, que significa lo mismo; y viene de bat uno, y dela o dala que es o que haya; porque cada
navío lleva a lo menos uno de esos bateles" Lar. "1.º (V, G), lancha pequeña. 2.º esquife, lancha" A.
"Embarcación" Etxba Eib. "Bote" Holmer ApuntV. v. txalupa, potin. Tr. Documentado desde Leiçarraga; es
más frecuente en textos meridionales. Los únicos ejs. seguros de batela, con -a constitutiva, aparecen en
Lardizabal (cf. tbn. batela zale en Beovide).
Eta marinerak unzitik ihes egin nahiz zabiltzala, batela itsasora erautsirik, alegia hek angurák unzi aitzinetik
hedaturen. Lç Act 27, 30 (TB barkhua, Dv xalupa, Ol potiña, Arriand ontziskea, IBk txanela). Ura batelez
iragatean. EZ Man II 123. O saindu obedienta, / Jesus onak deitzean, / batheletik ilkhi ziñen / laster haren
hitzean. EZ Noel 147. Eta abiatu zen berehala oiñez, untzirik eta xaluparik edo batelik gabe, leihorrean izan
bailliz bezala. Ax 132 (V 87). Aldi batez igan zen Jesus, egungo Ebanjelio Santuak dionaz, arranzaleen itsasonzi-batel
edo barka batera. Mb IArg I 193. Milagro, milagro, ara non datorren gure batela. Mb IArg II 281.
Hango batel guziak / Eragintza saindu hortaz / Egun hautan gaindiz doaz. Monho 52. Biktorius ilustre hura /
Xerkatzez badua, / Ediren dirunez batel edo onzirik / Eruan nahi lukianik / Hurrun bere patriatik.
UskLi 220. Batela itsasora botarik Galeoneko jendearen erdiarekin bera an sartu. Izt C 429. Juan ziran [...] Po
deritxon ibai batera, ta sartu ziran batel baten. Ur MarIl 24. Ur-ertzean bi batela iñor gabe ikusi zituen. Lard
387. Jesus guziakin batela batean sartuta. Ib. 399. Batel txarragaz, baina / betiko modura / aurreti eldu zirean /
bear zan lekura. Azc PB 226.
(s. XX) Zumaiako ondartzan egon bear izan det luzarotxo ibaia pasatzeko (igarotzeko) batelaren zai. Ag Kr
33. "Ama Karmengoak" jaurti eban batel bat uretara. Etcha Jos 263s. Iñoiz-iñoiz itxulipurdiren bat egingo du
batelak, ez da ala? EEs 1920, 124. Arrantzurako oi ziran ontziyak eta gaurko egunez oi direnak oek dira:
treñeroa, txalop aundiya, potiña, batela, plata edo ala, bapore txikia. Elizdo EEs 1925, 213. Kose Mielen batela,
/ txitxarrue ta berdela. Ort Oroig 110. Kai ontako txalupa-jabeak bere batelean ez beza artu. Eguzk RIEV 1927,
430. Enbarkaziyoz aukera dauka / bapore eta batela. Tx B I 193. Ara or arrai-ontziak, batel txuriak. TAg Y
1933, 22. Ibai-erdijan batela. Laux AB 58. Gau berde aundi aratza. / Illargia. Odei-litsa / aren batel bailitza.
Gand Elorri 100. [Ejitoarrak] uste dute beste munduan ibai bat pasa bear dala, ta orrengatik zegoan batela
jarria. Anab Aprika 91. Kardal artean ondatzen / urliak batela, aren zai aoa / zabalik orra osiña. Gazt MusIx
119. Eta bein batian gertau zan, Niort-ko fraille bi, andrakume batelarixagaz, irurak bakarrik batelian izatia.
Etxba Ibilt 455. Baldin besoak lasatzen baditu, laister eramango du batelak urak barrena amildegira. Ibiñ Virgil
73. Gogoaren batel txikerrak / ur egin zidan. Azurm HitzB 50.
- BATEL-SARI. "(Hb), prix de passage" Lh.
- BATTEL. (Forma con palatalización expresiva). "(AN-gip), chalana, bote muy pequeño y achatado" A.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
266

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
batelari. Batelero. v. bateltzain. Pentsau eben indarrez biurtzia euren asmora, bildurturik batelarixa
uretara jaurtiko ebela ta. Etxba Ibilt 455.
batelero (Mic). Batelero. "Barquero, batelerua" Mic. v. bateltzain. Esan zion batelero bere adiskidiari
etzeiola esan iñori nun zanik eta biurtu zedilla asteazken santuz. Bv AsL 84.
bateliku, batteliku. Bote, lancha. v. batel. Kontxako erdi parian batelikubak geldi geldi, belardi eder
zabal batian bildotx beltxak bezela. EE 1885, 223. Bateliku batetik, ziyon arrantzale alproja batek. Iraola EEs
1917, 1920 [sic] (ap. DRA). Gixontzean lagunekin zenbat aldiz gan naizen, / Batteliku bat harturik, arrauetan,
dena su. Iratz 111.
bateltxo (Urt I 70), bateltxu. Dim. de batel. "Acatium, batela, bateltxúmea, batelttipia, bateltxóa" Urt I 70.
Aideokaz egon zan, bateltxu baten, estropadea ikusten. Ag Kr 56. Englandarrak gero, joan zirean bateltxo
bateaz "Ama Dontzo"-ra. Echta Jos 146. Nere bateltxuan triste xamar ari nitzan maiz itxas zabalera begiratuaz.
Ill Testim 26.
bateltzain (-lz- Urt Gram 37, Hb ap. Lh). Batelero, conductor de lancha. "Batelier, bateltzaña" Urt Gram 37.
v. batelari, batelero. Neure ordain utzi nien San Piarres nausi, / Batelzain arrantzale zein bainuen ikhusi. EZ
Man I 33.
bateltzale, batelazale. Batelero. v. bateltzain. Laster zabaldu zuan batela zaliak Santuaren miragarrizko
baraubaren otsa. Bv AsL 84.
batende. "Cuerpo de ciudad, &c., guziera, batendea" Lar.
batengo. "(Hermanos) carnales, anai batengoak" Lar.
bateo (AN; Dv (AN-mer)), batio (AN-ulz-erro). Ref.: A; A Apend (batio); Iz Ulz (anaye). (Con sociativo). A
la vez, conjuntamente. "Argi-ezkilarekin batio, al toque del alba (AN-erro)" A Apend. "Anaiéki batio, juntamente
con el herm." Iz Ulz. v. BATEAN, BATERA. Tr. Documentado sólo en textos navarros peninsulares. Zer
birtute matendute Sakramentuek graziereki batio? CatUt 220. Zerén sufritus óngi ematendiógun Kristoréki báteo
satisfákzio Jangoikoai zordiogúnas. LE Ong 52r. Eta zortzi egúnen buruán, berriz zeude diszipuloak etxebarnean:
eta aieki báteo Tomas. LE Io 20, 26. Zer birtute emataute sakramentuek grazieiki bateo? CatAe 52
(CatSal 53, CatEliz 469 graziarekin batean, CatR 53 graziareki batian). Badaiteke orduan nerekin batio ari ere
piztu zitzaiola biotzean, euskeraren alderako maitetasuna. FIr 177. Bonaparte zenarekin batio eta gero bera
bakarrik. Ib. 178.
(Sin compl. en sociativo). Biz aski errátea obe dela tellátuan itaxúra, ezi ez emastéki bána etxéan. Ta báteo
subérba deláik, nor bizi arréki? LE Prog 122. Nere gaixto geiegías / nago ni emén penatzén, / baña orrén ón
onegías / náiz batéo gozatzén. LE Kop 157. Goza-daitzen bateo eraikitzen-duéna, ta igitatzen-duéna. LE Io 4,
36. Lasterka zoézi biak báteo. Ib. 20, 4 (Lç elkharrekin, Dv batean, Ol batera).
bateo. v. bataio.
bateotegi. v. bataiategi.
bateraso. v. BATERATSU (s.v. bat).
bateratu (Lar, Añ, Hb ap. Lh, Dv), bataratu (Arch ap. DRA). Unir(se), juntar(se); unificar. "Avenirse" Lar y
Añ. "Unir" Añ. "Réunir, se réunir" Dv. "Horien bateratzeko indar handia behar da, il faut une grande force pour
les réunir" Dv. v. batetaratu, batu. Arima Jangoikoa baitan ondaturik bateratzen da berareki (335). LE-Ir.
Bateratu direnean, lehoiñak patarekiñ, / Kondatzen ditu laur parte xuxen berearekin. Gy 62. Asi zan bideko
despitak banakatu zituen jendeak bateratzeko prestamenak artzen. Lard 202. Irriak, solas gozoak, non dirade
han baizen, / Gaualdera familia denean bateratzen? In Arb Igand 145. Nahiago ote lituzkete gure etsaiarekin
bateratuak ikusi, berak bezala? HU Zez 199. Zelan bateratu zituzan Jesukristok azken orreek? Itz Azald 33.
Elgar ezagutu gabe, maithatu gabe, adinez desbardin, neskatxari berak zer zioen nihork galdetu ere gabe,
bateratu ziren. Prop 1911, 39 (ap. DRA). Berezko enantzua (habilidad) eta ikastea bateratu egin bear dira.
Ayerb EEs 1915, 261s. Lendik ona, euskerea bateratuteko lanak leunduaz doiaz. Ormetxe EEs 1917, 37. Bera
baño aurreagokoen esanak bateratuz. Inza Azalp 143. Lizarragaren mutillak eta nereak bateratu ziran. Or
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 267
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
SCruz 117. Senar-emazte biok irizpide bateratu orduko Ameriketara abian ziren. FIr 132. Guziok bateratuko algera
erruki egintza ontarako! Ldi IL 106. Zure naia ala balitz, ari pin gorriaz / batera zazu zeure izena nereaz.
Or Eus 105. Oi Anaiak, gauden kantuz Belokeko gainean / Euskaldunak zeruetan bateratuz betiko. Iratz 124.
Nola bateratzen dituzu bi gertarazte oriek? Or QA 156. Elikuak, arean, biltzen eta bateratzen gaitu, askotara
barratu baikiñan. Or Aitork 278. Aren inguruko neska-mutillak ere lengoekin bateratu ziran. Anab Poli 121. Iru
baso-mueta oneik euko leukien etorrie bateraturik, ikusiko geunkena da. Akes Ipiñ 24. Biotz sendoa duke ta
Jainkoagan nare dirauke gauza guztiak bat zaizkionak, bateratzen dituenak eta batengan ikusten dituenak. Zait
Plat 45. Denek gauza hau bera ginuen mihian: / berriz bateratuko ginela agian. Xa Odol 232. Horra bi bihotz
bateratuak, sakramendua lotgarri. Ib. 289. Inoiz batera bagaitez, bada, huskeriak baino zerbait gehiago galduko
du gure hizkuntzak. MEIG VII 135. Iritziak, noski, ez datoz bat, baina iritzi desberdin horiek ez ditu inongo eta
inolako argitasun berrik bateratuko. MEIG VIII 98. Euskal herriaren irudi orokor eta bateratua lortu eta hedatu
behar baitugu. Ib. 107. En DFrec hay 61 ejs.; hay además 14 de bateragile, 14 de baterakoi, 4 de bateratasun,
etc.
- EZIN BATERATUZKO. "Qu'on ne peut réunir à d'autres; fig., inconciliable" Dv.
bateratzaile, baterazaile. (El) que une. Gure bideen baterazaile / lehenik izan da apeza. Mattin 95. En
DFrec hay 6 ejs. de bateratzaile y 3 de bateratzaille.
bateratze. Unión, unificación. Egia da [...] delako unificación goitar hori azaldu daitekeela euskaraz. Aski
genuke, adibidez, batze edota nik neronek usatu izan dudan bateratze. MEIG VII 44s.
batere (G, AN, L, BN, S; Urt, Ht VocGr, VocBN, Dv, H), batre (Sal, R-uzt; H), baterere (H), batrere (R),
bapere (H), bape, batbere (Dv (V)), batbe, batpere. Ref.: A (batere, batre, batrere); Bon-Ond 170. Cf. BAT
ERE.
Tr. Batere es la forma más empleada; batre se encuentra en Leiçarraga, y alternando con batere en Etcheberri
de Ziburu, Haramburu y Barbier. Los vizcaínos (salvo el ms. de Oñate, que emplea batere) utilizan generalmente
bapere, o, desde finales del s. XIX, tbn. su contracción bape; bat bere es poco frecuente, y sólo hallamos algún
ej. de batpere en Iturzaeta (Berb I 226). Hemos encontrado algún ej. de baterere en Lazarraga (frente a 15 de
bapere), en Etcheberri de Ziburu, en Beriain y en la ed. de Iturriaga de LE Urt; Mendigacha emplea
exclusivamente batrere. En cuanto a la grafía, la mayoría escribe batere; escriben sistemáticamente bat ere
Axular, Pouvreau y Mendiburu, y, esporádicamente, otros autores.
1. (Junto a un sintagma nominal con suf. -(r)ik, delante o detrás, en frases negativas). Nada de; ningún. "Eztute
egiten kontzientziarik batere" Urt I 340. "Aucun" Ht VocGr 331. "Nul" Ib. 391. "Pas un, aucun" VocBN. "Batere
ez, id. baterere ez, bapere ez (V), batre (BN, S), aucun, ni un. Batre, bapere, batere, baterere biderik ezta, il n'y
a aucun moyen, aucune voie" H. "Ni uno" A. "Eztaukat bape diruik" Elexp Berg. Tr. Documentado desde
Dechepare; es de uso general (aunque algo más empleado al Norte, y relativamente poco frecuente en textos
vizcaínos).
Badakizu, dolorian partaide niz ni ere, / Eta zure muthatzeko ez ogenik batere. E 157. Batre minik heben
eztuk, lekot ialgi nahia. Ib. 243. Ioanesek eztu signorik batre egin ukhan. Lç Io 10, 41. Deus bere hitzazko
legerik ez gaztigurik ez korrekzionerik ez gidamendurik batre gabe. Lç Adv * 8v. Eztagigula dudarik batre. Lç
Ins B 4r. Pagaetako ezin neike / bapere serbiziorik. Lazarraga 1175v. Zuegaz, barriz, ez eukaen / oi ta bapere
konturik. Ib. 1177r. Eurak biak oi ebilzen / bapere baga lagunik. Ib. 1179r. Piedaderik batere gabe
atormentatzen eta afrentatzen eta injuriatzen zutela ofrezitu zuen bere gorputza. Ber Trat 9r. Ezin agrada
dakioke gauzarik baterere baizik sakrifizioen medios. Ib. 17v. Bañan halako zoririk eztukegu batere, / Ezen
behar dugu egon kharpean bethiere. EZ Man I 114. Nigar xortez eztukete batere probetxurik. Ib. 63. Handik
hara gehiago ezta batre biderik. Ib. 57. Baina ordena hunetakoek bere botua ez konplitua gatik eztute bekhaturik
batere. Harb 448. Usainik hoberena, bat ere usainik ez izaitea da. Ax 414 (V 269). Ezta Iainkoa baithan
ezinezko hitzik batere. Hm 81. Hargatik maiz enganatzen dira eta probetxurik bat ere edo guti baizen
eztakarkete. SP Imit I 3, 4. Zure gisa egin nazazu / Pazient, humil, amulsu, / Bekhaturik batere gabe, / Munduan
bildots dohatsu. Gç 117. Eztute sufrituko lazeriarik batere. Ib. 44. Ezteia sori ordian lanik batere egitia
behinere? Bp I 91. Armarik batere gabe. Ib. 73.
(s. XVIII) Eskuararen mintzaira behar da izan [...] naturalki eta lanoki batere aphaindurarik eta
bernizadurarik gabe. ES 135. Baiñan han damnatuentzat ez da pausurik batere, ez konsolazionerik, ez
deskansurik. Ch I 24, 4. Eta dohakabetasun eta miseria halakorik batere gabe izanen ziren. CatLav 42 (V 29).
Lurperatzen zituela andikan sortu ziraden hereje zital eta herejiya itxusi guziak; batere aien aztarnarik geratu
gabe lur-gañean. Lar SAgust 9. Eta agertzen dugula aire serios bat, famillertasunik eta ergelkeriarik batere,
urhundik ere, ez duena. He Gudu 109. Enian ükhen beste deseñik batere, haren gloria handiaren txerkhatzia, eta
zure salbamentiari bide segür baten erakustia baizik. Mst XVI. Eta al-ere sarzen ziran bat ere beldurrik bage
munduko jakinsu andien erdian. Mb IArg I 344. Baña konfesa zedilla esan, ta gortu, sortu, mututu, ta itzik
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
268

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
batere etzuen. Cb Eg II 189. Ez da onezkero esango / gezurrik batere. GavS 34. Beraz lotsaz Konfesiñoak
pekatuak isteko bat bere atxakiarik iñok eztauko? Cb CatV 84. Eta etzuen kharrik batere erakutsi Jainkoaren
loriarentzat. Lg I 253. Mündü huntako huntarzünendako estekürik bathere ez ükeitia. CatLan 162. Ez dezu
egingo Idolorik batere. Ub 26. Kuidatubeardéla txoil guzis bekaturik bateréz egitetík. LE Prog 114.
Geurengánik eztugúla ta ezdezakegúla gauza oník bátere. LE Ong 40v.
(s. XIX) Ez zutela utzi behar / Frantziako lurretan xutik / Zela gazte edo zahar / batere aristokratik. Monho
64. Aita, behar dizügü / aphür bat retiratü, / etsai haien danjerik / bathere eztizügü. Xarlem 299. Beste askok ez
dauko / batbere modurik / jente guztijen aurrian / artzeko ardirik. DurPl 85. Bada txoroa, etzenuen batere batere
bekaturik egin. Mg CC 108. Bapere konturik ez daukeenak, ezpada emon ta emon, artu ta artu, daukeez kontu loi
ta garbituten gatxak. Mg CO 35. Nekerik bapere, ez lauziritxo bere kostako ez jatzue osasuna. Añ LoraS 76.
Jaio ez dedilla igandik sekulan frutarik batere. AA III 357. Zeren ezpaita bekhaturik batere, zeinarentzat
ezpaitiogu Jainkoaren zuzentasunari satisfakzione egin behar. Dh 90. Zer erakutsi deutseezu? Gauza onik bat
bere ez. fB Ic I app. 15. Kastau daben guztiak ez deutsa bapere minik emoten. Ib. 42. Ez diogute bada / batere
bildurrik. Echag 236. Ez genduke nere ustez izango kalterik batere. Izt C 75. Segurak dire [exenplu hek], eta
segi daitezke batere beldurrik gabe. Jaur 373. Batere ez dio egiten Sultanek kasorik. It Fab 254. Gauza oiek, egia
oiek, baterere dudarik gabe gertatuko diran oiek. LE Urt 184 (en el ms. 65r no aparece esta frase). Eztut batere
anaiarik; / Amattok eztu ni baizik. Gy 10. Batere atsekaberik artu gabe. Lard 396. Ekharria ninteke ohorerik
batere ez bihurtzerat. Hb Egia 76. Arbolarik gabe ez du ez gozo, ez mozkin, ez laguntzarik batere. Dv Lab 313.
Diferentzirik batere gabe. Bil 67. Ohe baten erdia eskaintzen diote, eta Iñaziok mainarik batere gabe hartzen du.
Laph 107. Eginbide guzietan lazo, sakramenduetarat lehiarik baterez. Ib. 49. Berthütialatko egin dütügün
khümitiak eta biziuaren kuntreko mehatxiak batere indarrik gabe direla. CatS VIII. Ixiltxorik eta batere
ixkanbillarik gabe esnatu ginduzten sarjentoak. Zab Gabon 54. Ez dot tintarik edo ur baltzik bapere bear. AB
AmaE 166. Lanik baperez, lo eta jolas, / Zukoa naikoa janda. Ib. 207. Ez nuan batere asmorik zueri esateko ikusi
detana. Bv AsL 65. Nola ez baitzuen batere dudarik egiten Zugarramurdiko hauz'apheza ethorriko zela. Elzb
PAd 78. Entzun izan baneutse au Erbestetaar euskera ez-ekijenai, ez eustan batbere penaik emongo. Canala
Jesucristo 6 (ap. DRA). Oihü egin zian Maria Birjinari eta ez zian batere minik hartü. Ip Hil 173. Hobe litake,
miletan hobe ororentzat, batere ez balitz kazetarik. HU Zez 82. Bada au ez da beste gauzarik ezpada denporea
galdu eta arimako onik batbere ez artutea. Itz Azald 144.
(s. XX) Zeuk eztaukazu dirurik bape? Ag Kr 148. Ezeukan enparantzan bapere zeregiñik eta zer ikusirik. Ib.
57. Baia korrengatik eztud axolik batrere. Mdg 129. Badoa lañoki, batere gupidarik gabe. JE Bur 144. Urkirik
bat ere ezta, zugatz guztiak dira pagoak. A Ardi 61. Limburg zelako hiri hortaz ez nuen garbitasunik batere.
StPierre 38. Erromano eta bertze, batere heien kutsurik hartu gabe, oro iragaiterat utzi ditugun bezala
lehenagoko mendeetan. Barb Sup VI. Bere hetarik bat, batre dudarik gabe. Ib. 6. Ari niz egun guziez solasian
xuberotar batekin, biak buruz-buru, batere nekerik gabe. Zub 103. Ez diat batere miñik artu. Or Mi 24. Pulliki
pulliki, harrabotsik batere gabe, sartzen da orduan ganbaran. Barb Leg 136. Egiya da ori gero? Izparringi asko
irakurten ditut, eta eztot gomuta olakorik bape. Kk Ab II 133. Gauzak ederki ta mamiz adirazten euskerak
eztiola erderari batere zorrik. Ldi IL 34. Ta bat ere yaukitzekorik ez dut. Zait Sof 49. Iltzera dijoa, ta eztu batere
bildurrik. NEtx Antz 106. Zuaitzik batere ez dagon lur soill eta leorrean. Munita 106. Hauzo herri handietakoeri
batere ez dute zorrik. Zerb Azk 16. Nor ote zen? Bere ohaide edo amorantea, batere ezbairik gabe. Mde Pr 178.
Ez ezan kezkarik ukan batere, beti elkarrekin izanen gaitun bai biok, beti! Mde HaurB 94. Nahas-mahas bat
eiterik batere gabe. Or Aitork 341. Orduak aurrera ta, a zan beroaren larria, bapere aizeputzik bage! Erkiag
Arran 23. Nik beñipein eztut batere arrankurik. Izeta DirG 104. Mandamentu danetan berak pekaturik bape
etzeukala. And AUzta 82. Ango entzuleak, erriko semeak, jende apala dira geienbat [...]. Aundikirik bat bere ez,
egin egiñean. Erkiag BatB 145. Baña ez uste izan, gaztetxo, Jaungoikoak batere arrazoirik gabe eman digula
agindu au. MAtx Gazt 42. Otoitzaldian egiñ oriek oro "bestek eragiñak" balira, kristau zintzoak ez leuke batere
meriturik. Or in Gazt MusIx 46. Behinere bide hortarik baztertu gabe... eta oraiko egunean oraino (batere
espanturik gabe) hatsa ez galdua. Ardoy SFran 12. Baiña batere errietarik egin gabe amaika seme-alaba
azitzen, ez da errez. Uzt Sas 336. Batere etzuen molderik, bainan beti ari zen. Xa Odol 41. Ezin atera bere gaiak
gaurkoek bezain huts, garbi eta aratz, batere, ustez behintzat, erdal kutsurik eta gandurik ere gabe. MIH 251.
v. tbn. Tt Arima 127. Brtc 207. Gco II 75. UskLiB 110. Arch Fab 205. Aran SIgn 36. Elsb Fram 81. Jnn SBi 123.
Ag G 21. CatJauf 113. Ox 128. Ir YKBiz 41. Etxde AlosT 87. Txill Let 115. Arti MaldanB 221. Vill Jaink 16.
Bape: Bilbao IpuiB 75.
(Con tema nominal nudo). Ezteust agaiti anse bapere. Lazarraga (B) 1187rb.
(En oraciones interrogativas y condicionales). Algún. "Bape lotsaik baleuka eleuke ori eingo" Elexp Berg.
Baldin han bakezko semerik batre bada. Lç Lc 10, 6. Horretarik probetxurik batre ethorten zaik? Lç Ins C 2v.
Bat ere gozorik edo zaphorerik edireiten badiozu. Ax 20 (V 11). Othe da munduan bat ere halakorik? Ib. 142 (V
93). Baldin ezpaliz sekulako ifernurik, eta ifernuren beldurtasunik, eztakit lizatekeienz bat ere munduan onik eta
presturik. Ib. 614 (V 395). Orhoit gaitezin hea othe dugun etsairik batere, barkha dezogun hari bihotz onez.
CatLav 333 (V 163). Batere bada haien artian onsa hil denik. Tt Onsa 41. Senhar hunek beraz galdetzen diote /
Ea ikhusi duten / Haren andrearen / Nihon trazarik batere. Gy 191s. Bainan beldur naiz othe den ere Yainkorik
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
269

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
batere. Hb Egia 20. Saria beti osorik eman bearra da lanik batere aurkeztu izan ba-da. Ldi IL 97. Mamirik
batere baldin badu film batek. MEIG I 179.
Cualquier. Kantari zen ta dantzari hiriko bertze neskatxa batere baino gehiago. Birjin 250.
(Con tema nominal nudo, acompañado de gabe, gaberik, etc.). Sinhetsteaz segur gare batre gabe aieru, /
Tronuaren aitzinean dagoela Aingeru. EZ Man II 100. Ainbeste infernuan padezitzen daudela, ta ainbeste urte
igaro, ta batere atseden edo alibio gabe. Cb Eg II 130. Eguzkiaren argitasunak kristala baterian bestera irago
oi daben modura, kristala bera len duiñ osorik eta batere kalte bagarik geldiketan dala. msOñ 31r. Onei
erantzuten jakue bapere pena bagarik. fB Olg 186. Eta bere eskua ta laguntasuna eskatutea egun a guztia
bapere bekatu bagarik emoteko. Añ EL 2 90. Bere eginbide hertsier batere bidegabe egin gabe. Gy X. Nola zen
menditarik agertu harmetan, / Beldur batere gabe Araben ostetan. Hb Esk 50. Ostentazio batere gabe / izketan
dute graziya. Xe 168. Bapere lotsa baga eta arro arro, / Erantzun eustanagaz bildurturik nago. AB AmaE 274.
Batbere bildur baga. Itz Azald 98. Egun alaia zan. Zerua, batere odei gabe, osoro urdin zegoan. Ag G 43. Eta
gero, bape bildur barik, bior baten bizkar-ganian zaragi galanta sartu eben etxera. Kk Ab II 92. Emakume ta
mutikoai, gizonik sendoenak legiken besteko lana egiñazo arren, bape kezka barik aloger txikiagoa emongo
dautse. Eguzk GizAuz 177. Eta ugazabari erantzunik erregarrienak bota oi zizkion batere kupida gabe. Etxde JJ
268.
2. (Ht VocGr (-th-), Lecl, Dv). (En función de adverbio, acompañando a verbos, adjetivos, adverbios o
expresiones adverbiales, en frases negativas). Nada. "Bathere, point" Ht VocGr. "Point du tout" Lecl.
"Nullement" Dv. Tr. Menos usado que en la acepción anterior, se encuentra desde Leiçarraga. Baina nik
diotsuet eztezazuen iura batre, ez zeruaz, ezen Iainkoaren tronoa da. "Ne jurez aucunement". Lç Mt 5, 34. Baina
federekin eska dadin, batre dudatzen eztuela. Lç ABC A 1v. Batre konsenti ezpadeza-ere. Lç Ins D 8r. Ene
laztana, eriotzea / sentitzen ez dot bapere. Lazarraga 1144v. Zegaiti nik ezteretxut on zuri bapere baño geiago.
Ib. 1152r. Aoan laztan zaitudaz, baña / gogoan baterere ez. Ib. 1165r. O halaber aire mehe batre ez korrunpitua.
EZ Man I 135. Baterere eztezala azala mesprezia, / Zeren baita fruituaren leial begiraria. Ib. 30. Bañan
hargatik etziren / batere gibelatu, / aitzitik eskua zuten / haurretara hedatu. EZ Noel 76. Dotrina hau [...] athera
dut nihoren erranetara [...] batre behatu gabe. Harb e) 2rs. Etzen bat ere haserretu eta ez arrenkuratu ohoiñen
kontra. Ax 304 (V 203). Biz hala, hal' ezpad' ere, / Etziren-ber zu batere / Larde, gaurgoitik, oinaren / Puntan
bihotza duenaren. 'Pourvu que vous n'ayez désormais aucune crainte de celui qui a son cœur au bout de son
pied'. O Po 44. Eta berriz bihurtuko naizela Iainkoaren miserikordia gana, bat ere berandu eta luzatu gabe. SP
Phil 76 (He 78 berehala eta trikatu ere gabe). Herioa maite dute eta eztira batere haren beldur. Tt Onsa 164.
Eternitate luze hura / Bat ere eztuk laburtzen; / Eternitate oso hura / Garabik eztuk gutitzen. Gç 176. Bere
moduan Bizkaia / bigunago ezta bapere. BBizk 20. Hartakoz Ostia hausten denian, ezta batere hausten Iesüs-
Kristen korpitza, bena bai ogiaren üdüriak. Bp I 71.
(s. XVIII) Ezta bada zer erran, Eskuararen kontra garaitia batere botheretsuago izatu dela. ES 108. Bere
partetik bathere entseiatu eta premiatu gabe. Ib. 106. Bere salbamenduko bidean ez dire batere aintziñatzen. He
Gudu 80. Hanitx gaiza dira, zuñen jakitia arimaren aphür, edo batere ezpeita profeitable. Mst I 2, 2 (Ip arimak
aphür edo batere ezpeitu profeitürik). Eta Judasen geldiera? Ez bat ere obea. Mb IArg I 199. Bada nere konfesio
guziak ez naute ondu bat ere. Ib. 280. Onetan lau ta bost ordu egoten zan, ordu bat bederik batere diberti gabe,
bete artean. Cb Just 37. Hasi ziren tronpeta yotzen eta hautsten bere eltzeak, batzuk bertzeak yorik, batere
aldaratu gabe bere lekhutarik. Lg I 214. Oraingo huntan Akitoselen abisua ez da batere zuhurra. Ib. 314.
Jinkoak etzuen nahi bere egoitza egin behar zuen tenpluba izan zedin batere lizundua. Mih 4. Baña Kristauak
etziran batere bildurtzen. Ub 115.
(s. XX) Konfesaturik ere / Ez dituzte batere / Arimak garbitzen, / Bainan bai tronpatzen. Monho 30. Ezpeiniz
nahi prinzer / bathere fidatü. Xarlem 1013. Ezta batere hun / hari fidatzia. Ib. 1330. Aora edo gogora lenen
etortzen zaiena, batere esaminatu gabe konzienzia. Mg CC 215. Alkarrekin jaten pakean, / Ta ez ziran batere
tximistu. Mg in VMg 104. Batere damutu bage, eta ari largatzeko asmo bage. Gco I 435. Ibilliko dirala batere
aunatu gabe. AA III 583. Eztire batere animatzen haren khartsukiago maithatzerat ta leialkiago zerbitzatzerat.
Dh 225. Ta orregaiti bapere obaak ez dira. fB Olg 155. Jakin ditugunean / zuben naigabeak, / ikaratu ez gaitu /
batere bideak. Echag 43. Saindu batzu munduari batere estekatuak etzirenak. Jaur 202. Or salto, emen salto /
joateko airean, / oñak zikindu gabe / batere bidean. It Fab 169. Batere zapuztu bage ematen du bere garau
baliosoa gogoz. Izt C 151. Bere kortea ere batere ez hobetzen. Gy 188. Ibiltzeko oin hutsik, ez batere huzkur. Hb
Esk 185. Ez ditu argi sobrak batere izitzen. Ib. 201. Josue batere bildurtu gabe ondoratu zitzaion. Lard 111.
Hori etzait batere gaizki. Dv Lab 226. Ez naiz batere burlaz mintzo. Laph 32. Batere durduzatu gabe. Ib. 206.
Batere maneatu gabeko janariak. Arr GB 109s. Ez da batere txarragoa, ez. Sor Bar 66. Etzuala batere ondo
aditu Jesukristoren ebanjelioko itz Franzisko bere Aita-lenak esan ziozkanak. Bv AsL 131. Zelan bizkortzen
etzan bapere Antoni. AB AmaE 296. Oso zan berekorra, temoso pestea, / Ez bapere obea bere emaztea. Ib. 236.
Hargatik bazen Anselaren bihotzean bertze sendimendu bat batere ttikiagoa etzena. Jnn SBi 76. Eta hobia ere
xutik, batere barraiatua izatu ezpalitz bezala. Ib. 124. Ez baitzen batere bere buruaz hartua. HU Aurp 167.
Itandu eutsan Riktrudisek bapere ikaratu barik. Ag AL 167.
(s. XX) Ezren irietra batrere arrimatu. Mdg 138. Kopeta beltza batere argitu gabe. Ag G 327. Ainbeste
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
270

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
gizonen artean bakarrik arkitu bazen ere, etzen batere izutu Bernardatxo. Goñi 92. Eta nik berriz, batere
erreparatu gabe, igual jazten nuen. Iraola 15. Hortakotz taularen gainian etzan nuk zenbeit egunez, ez baita
batere goxo. JE Bur 115. Euzkeraz irakurten bape zalia eztanak onakoxiak atsegiñez artu leiz. Kk Ab I 4.
Arrotzez batere behartu gabe, gurez gure, gizonik aski badugu Eskual-Herrian. Barb Sup VI. Ez nuk gero batre
elhe gose! Ib. 169. Jaun Apezküpiak berak etzian batere gaizki ediren. Const 34. Astiz jauna ezta batere Santa
Cruztarra. Or SCruz 82. Etziran, baña, gitxitu bape / Gure goirako joranak. Enb 133. Zoin arrigarri den ikustea
nola lau eun urtez ez den batere aldatu gure mintzaira miresgarria. Zub 19. Anitzek uste dute eskuaraz untsa
idazteko aski dutela hiztegietako hitz guziak yakin gogoz eta apuñatik. Eta ez da batere hala. Ib. 93. Bai, askozaz
obeto daukat. Ez zait batere aunditzen. Lab EEguna 116. Batere ez nakielarik urtheko jaien bezpera zutela
Irundarrek. JE Ber 93. Bere aldetik, gure gizona ere ez zen batere deskantsuan, baitzakien zer zuen egina. Barb
Leg 133. Ba, egunero zabiltze onelakoxe gauzak ikusten eta bape etzarie ikaratzen. Kk Ab II 15. Gaelera ori,
gure euskeraren antzez, zaar-zaarra dala, ta antziñetik batere landugabea. Ldi IL 168. Batere ez naiz arritzen
zuri onela entzunda. ABar Goi 49. Estaduaren jopu izatea, langillearentzat zori txarra da: alkargoaren jopu
izatea, bape obea danik eztogu uste. Eguzk GizAuz 89. Zuen soldadoak guduan irakasiak ziren; eneak batere ez.
Lf Murtuts 51. Bai orixe, egingo dut; batere ez zaite ikaratu. Zait Sof 39. Iri etzaik batere aztu euskera errikoi
ori. NEtx Nola 24. Gisa batez batere ez da harritzeko mendi punta hori hauzoetako girixtinoek hautaturik ere
eliza baten egiteko. Zerb Azk 43. Etzitzaizkidan batere biotzera ietxi. Or Aitork 41. Eta ez litzake batere bidezko
Zuri berdin izatea. Ib. 344. Eguardia zanik ez zuan batere ezagun. Anab Poli 61. Egia esan, ipuiñotan
darabildan euskerea ez da bape ikasia: errikoa da, errez-erreza. Bilbao IpuiB 10. Bapere nekatu danik ere ez
dirudi berorrek. Erkiag Arran 41. Herabe zen gauza horietaz mintzatzeko, nahiz, bestenaz, etzen batere motela.
JEtchep 106. Bañan sei ilabete oiek mendian igarotzea etzait bat ere goxo. Izeta DirG 107. Lan egitea, egia
esan, ez da bapere atsegingarri alperrarentzat. Erkiag BatB 185. Trufa-adi nitaz, nahi baduk, bainan ez gituk
batere biak kasu berean. Larz Senper 32. Kursaal-ean ederrak kantatu ziran, bañan an kantatu ziranak etziran
batere txarragoak. Salav 47. Bera jaun handi, jaunxkila erdi kasoil hori etzitzaion batere gustatzen. Ardoy
SFran 96. Aberatsa hobeki dagola / batere ez dut pentsatzen. Mattin 126. Ni herabe nintzan eta ene buruaz
batere ez segur. Xa Odol 49. Batzuk batere etzan gabe ta / sapaian lotan bestiak. Uzt Sas 107. Hik dütük bai,
debrü tzarra, / batere ez untsa zaiñkatzen. Casve SGrazi 96. Izena, entzutea, ez zitzaion batere axola. MIH 131.
Gainerako hizkuntza idatziaren bideak batere gutxietsi gabe. Ib. 121.
v. tbn. MarIl 72. Elsb Fram 61. Inza Azalp 57. Etcham 224. Alz Burr 30. Mde Pr 147. Etxde JJ 49. Vill Jaink
86. Bape: Otx 12. Akes Ipiñ 9.
(En oraciones interrogativas y condicionales). Huntzek eguna bezala, ihesten dute askok Ebandelioa, batere
ikusten badute egia. Hb Egia 148. Edozein langillek, bape begiratua ba-da beintzat [...] zertxubait aurreratzeko
lain izango dan alogeraren eskubidea daukala. Eguzk GizAuz 31. Lau bat milla inguru aldatu badira, zortzi urte
ezkero asi bear da bakantzen, batere itxuran badator beintzat. Munita 61. Eta nork errefusaturen du / emaiten
ahal duena, / batere maitatzen baldin badu / bere protsimo laguna? Mattin 36.
Baina oraiko handiak, batre berthuteaz prezatzen direnak, humil dira eta debot. Harb 420s.
3. (Lar, Añ), batre (AN-5vill; Lar), bapere (Lar, Añ), bape (V), batbe (V-gip), batpe (V-gip). Ref.: A (bape,
bapez); Etxba Eib (bape, batbez); Holmer ApuntV (bat); Gte Erd 157; Elexp Berg (bapez). (Como pronombre, en
contexto negativo). Nada. "Nada, negación, ezer, ezerere, deus, deusere, batere, bapere, añadiéndoles la
negación ez, cuando vienen solos, y si con verbo, a éste se le pone la negación" Lar. "Etzait, etzat ezer, deus,
batere, bapere, batre, no se me da nada" Ib. s.v. dársele. "Algo o nada, guztia edo [...] baperez, baterez" Añ.
"Bape eztau ekarri, no ha traído ni uno. Bape barik, sin nada" A. "Nada, ni uno. Billa ibilli gara baña bapez
topau" Etxba Eib. "Gaur errezoiak balio dabena: batpez" Ib. s.v. batbez. "Sei ta batrez [tanteo en una
competición] (AN-5vill) [...] iru ta bapez gaoz (V-arr)" Gte Erd 157. Nafarroan gari asko; batere, batere ez
neretako. TAV 3.2.7. Batek milla balio, eta millak bat ere ez. 'Y mil (no ) nada'. RIs 13. Hanbat ontasunen ordain
eztut egin batere. EZ Man II 11. Ilzen den zaldun aberatsak ill-hordu azkenekoan izanagatik milka ta milka diruondasunak
[...], bere eriotzeko segan ta trillan gelditzen da bat ere bage. Mb IArg I 205. Batere kendu nai ez
dizut, ezpada, dan guzia betiko zuri eman. Cb Eg II 49. Zer gauza on nigan ikusi zenduen? Ai, Jauna! Ezerez,
batere ez, nere esker gaisto ta pekatuak baizen. Cb Eg III 281. Ikhusirik Jainkoak etzioela batere ihardetsten. Lg
I 294. Baña pixkagebek solo erratentút, ezdezáten pénsa sobra déla, ta gero ez in bateréz. LE Prog 98. Zortzi
egunian osorik / bapere jan bagarik. DurPl 99. Ta Zeuri biurtu gura deutsudaz osorik, ta bapere neuretzat gorde
baga. Añ EL 1 70. Asitzen da diruen billa; ez du arkitzen batere, eta geratzen da illuntasunez betea. AA I 625.
Blas ei zan ieltsero, argin ta arotz berez, / Guztietan arro, ta danetan baperez. AB AmaE 214. Oso diru gutxi
botatzen zutela batzuek, eta bestiak batere ez. Bv AsL 39. Ez det batere nai. Alz STFer 142. Baiña ugazaba
aberatsa zan, da ezeban bapebarik alabea etxerik bialduko. Ezale 1897, 267a. Bertze guziak, ikhusten ditugunak
eta ikhusten ez ditugunak, batere etziren. CatJauf 21. Orduan zer? Bape eztogu ikasi biar? Liburu guztiei su
emon ala? Kk Ab II 110. Baserritarrai bape ordaindu barik edo oso gitxi ordainduta, lan egiñazo. Eguzk
GizAuz 138. Kanpoko garbitasunaz axola aundia dute, eta animakoaz, barnekoaz berriz bat ere ez. Ir YKBiz 273.
Zapata xuriak paperez, euria denean baterez. Zerb Prov 960. Zer balio du Aren argibideak yuduenaren kontra?
Baterez. Or QA 106. Txarto egin donalako ez, bapere egin eztonalako baiño. Erkiag Arran 106. Eskupeko
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
271

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
txikerra, bota barruna. Bapere ez baiño, geiago da, arean. Erkiag BatB 187.
--Eta hori guzia gure botherean da? --Ezeta batre, baina haur guzia Iainkoak egiten du gutan bere Spirituaz.
Lç Ins E 8v.
4. (Con suf. de decl.). Cf. ejs. de batetan ere, etc. s.v. BAT ERE; v. infra BATERETAKO. Suerte
bateretarik eztüdalakoz Jinko Juanari esker hartan axolgaberik nizala egonen. Egiat 275. Etxeko liskar baterez
lotsa eztena. Ib. 39. Gozomen güzietan aldiz dirade hañ higatürik non bateretean bakhoitza ezpeitie gozatzen. Ib.
150. Gutizia bateretan behin ere bere nahitara baratu gabe. Birjin 408. Entseia zaite [...] hemendik aitzina gisa
bateretan ere ez ematerat prestutasunezko exenplurik baizen. Dh 231.
- BATERE EZ (batereza Lar, Añ; bapez V-gip; batpez V-gip). Ref.: Iz ArOñ (bapesak); Etxba Eib (bapeza,
batbeza); Elexp Berg (bapeza). (Gralmente. det.). a) (Sust.). La nada. "Zegozer baño gitxiago da bapeza" Etxba
Eib. "Bapeza baño geixago da zegozer" Ib. "Zure batpeza, nere naikua baño geixago" Ib. "La carencia, el no
tener nada. Diru gutxi daukazula? Bapeza da obe, bapeza" Elexp Berg. Asko naiak, sarri, bapezera eroan
daroa. Bilbao IpuiB 259. Maiatzeko lorea, bapeza baiño obea. EgutAr 5-5-1962 (ap. DRA).
b) (Adj.). "Se dice de las personas que no valen para nada. Ez lanerako gogoik, ez ganoraik, auraxe da personia
bapeza" Elexp Berg. "Ain persona bapezik etxuat ezautu" Ib.
- BATERE IZAN (bape izan V). "Bape (Vc), algo. Bape direan errietan, en los pueblos que son algo, que tienen
cierta importancia. Este mismo bape significa 'ninguno', cuando está acompañado de la negación o del privativo
baga, barik (bagarik), bage, gabe" A. Bilbon bape diranak ezagutzen dabe, / Gixon azkar ta ona itzez ta
egitez. Enb 86. Or ebiltzazan bape ziranok / Autuan beti ezta bai. Ib. 152. Bape dan makiñeak, aldi bardiñean,
beargin askoren lana egin daroa. Eguzk GizAuz 21.
- BATERETAKO. "Neutre, bateretako" Ht VocGr 389.
batereztu, bapeztu. Anular, eliminar. Gaurko errietako gizonak gitxi ibilli bear dabe, erri batetik bestera
joateko. Ibillaldi guztien kantsagarritasuna motorragaz bapeztua dago gaur. EgutAr 8-4-1964 (ap. DRA).
bateria. "Batería" Lar. Batalla onetako lanze guztiak ordenatu ziraden gure exenploagatik [...].
Lendabiziko bateria edo tentazioa proponitu ziona Demonioak (Muruzábal, s. XVIII). ETZ 64. Col de Portelko
bateria berak eragin eta agindu ere zeban Bellegarde errendatu arterañoko guztian. Izt C 490.
bateron. Rey. "(Quién) reina? Nor da errege? Nor da bateron " Lar.
bateronaldi. "Reinado" Lar.
baterondari. "Reinante" Lar.
baterondu. "Reinar" Lar. Pozkida eta zegarreraren ordean bateronzen du karrika eta plazaetan
nagitasunezko zegiketa bat. "Reina en las calles y plazas". Izt D 148.
bateronki. "Reino" Lar.
bateronsa. "Reina" Lar.
batetango. 1. "Compatible" Lar.
2. "Compatibilidad" Lar. Cf. Añ: "Incompatibilidad, ez baterakoa, ez batetangoa".
batetarasun. Unidad, unión. v. batasun. Benedikatua zarela zure presunazko batetarasunean. "En l'union
p(er)so(nn)elle". SP POB 74.
batetaratu (Dv, T-L). Unir(se), juntar(se), aunar. "Réunir, se réunir" Dv. "Joindre, eratxiki, juntatu, batu,
batetaratu, bildu" T-L. v. bateratu. Idurizko liferenzia horien batetaratzeko, Elizako Aita Seindiek ziozie
hortan gañan, Jesu-Kristok Samariako emaztiari erran hitzak endelgatu behar direla gisa huntara. AR 33.
Bihotz bat eta bihotz bi / Betiereko batetaratu baitira. Iratz 106. Noiz gare denak lano gainetan batetaratu
beharrak? Ib. 150. Egundaino bezala batetaratu ziren urak eta hetan suntsitu Pharaonen gerlariak. Zerb IxtS
36. Etzion buru egin Isboseth deithu Saulen semeak baizik, hortako hameka herrialdetako gerlariak
batetaraturik. Ib. 54. Jakintsun horrek, bertze hainitzekin desiratzen du eskuararen gehiago batetaratzea. Herr
19-5-1960, 2. Belokeko fraidetxea, hor loratu eta osoki batetaratu baitire ene Jainko eta eskual amodioak. Iratz
in Alzola Atalak 120. En DFrec hay 3 ejs. más, septentrionales.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
272

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
batetaratzaile, batetaratzale. (El) que une; (el) que reúne. v. bateratzaile. Lista hoien batetaratzaleak,
andanaka, batean sortzeak, bertzean hiltzeak, ezkontzeak, bakotxa bere lerroan, berex dire konduaren jalitzale.
Eskual 24-2-1913 (ap. DRA). Gizona baithan arima bakarra den bezala, ahal guzien lokarri eta batetaratzaile, -
-bota herriari ere nagusi bakar bat. Lf in Zait Plat XVI.
batetaratze. Unión. v. bateratze. Hek dire extasiak, sentikor-ez-izateak, Jainkoarekiñeko batetaratzeak,
gorapenak, berze formetaratzeak eta horlako perfekzione suerteak. He Phil 187 (SP 186 bat egite
Iainkogarriak). Zeru-min beraz minez daudenen batetaratze gozoa! / Denek bat lantuz lur zerutu hoik eta
otoiztuz Jainkoa. Iratz 181.
batetsu. 1. Aprox. de bat. Cf. batsu. Asiako bazterrik bazterrenean eta Europako txoko honetan gizonak
era batetsukoak direla. MEIG I 130.
2. (Uso adv.). "(G, AN), con poca diferencia" A. v. BATERATSU (s.v. bat).
(Tras sociativo). Badakigu lendikan mixiolari-egarria monja-gogoakin batetsu jaio duala. Sorarrain Lili 44.
- BATETSUAN. Más o menos a la vez. v. BATEANTSU. Paleolitos-garaia eta Pleistokenosko azken
otzaldia batetsuan amaitu ziran. JMB ELG 55. Ipernutik Garbitegira uke, berez, urrengo txangoa; bañan iru
Elizak batetsuan artuko zetunagu: burruka ari geranona, garaitu dutenena, ta zerura bidean ziur daudenena. Or
QA 94.
(Tras sociativo). "Alkarrekin batetsun bukatu dute (AN-gip)" Gte Erd 144.
batezki. (En frase negativa). Nada, en absoluto (?). Podría interpretarse quizá tbn. como 'por nadie', i.e., como
agente de una oración pasiva. Eztezazula permeti / Tenta gaiten batezki, / Baña gaitzatzu kaltetik /
Hastanduak iduki. EZ Eliç 57.
batezko. 1. "Especialidad" Lar.
2. "(Hb), singulier" Lh.
bateztasun. Desunión. O! neure Erri katigatua, / Bateztasunen sarean, / Zeure indarrak uts biurturik /
Zelan argaldu zarean; / Esanik dago: "bateztasuna / Ereiñik bada errian, / Erri au laster jausiko dala /
Erbestekoen azpian". AB AmaE 69.
bateztu. "(V-ger), distinguir una cosa de otra" A. Abenda bi erkatzen ba-dituzute, geien batezten dituana, elea
dala ikusiko dezute. EgutTo 5-12-1918 (ap. DRA).
batgarren (Dv), batgerren, batkarren, batgarnen. "Climactericus annus [...] laurhogoi eta batgarren urthea"
Urt V 219. "Unième. Ce mot ne sert qu'avec les nombres vingt, quarante, soixante, quatre-vingt, cent, mille" Dv.
Ordena saindu hau hasi zen urthea zela milla berrehun hogoi eta batgarrena. Harb 415. Hogoi eta batgarren
kapitulua. SP Imit I 21, tít. Berrogoi eta batgarren kapitulua. SP Phil 423. Hogei eta bat garren kapitülia. Bp I
82. Bagillaren ogei ta bat-garrenean. Cb Just 59. Ogeta-batgarren eguna. Añ EL 1 51. Berrogei ta batgarren
erakusaldia. AA I 407. Itxi eban bere arima garbija betiko Esposuaren eskubetan, ogeta bat garren urtian.
JJMg BasEsc 233. Irurogei ta batgarren erakusaldia. Ib. 599. Ogeta-batgarren eguna. Añ EL 2 58.
Ogetabatkarren ipuiña. Zav Fab RIEV 1907, 538. Ogei ta batgarren jolasa. It Dial 101. Berrogeita bat-garren
Tituluaren lenengo Kapituluan. Izt C 211. Milla zazpieun ta bat-garren urtean. Ib. 464. Bizi zan Lobainan milla
seireun eta ogeta bat garren urtian. Ur MarIl 86. Jesu-Kristoren irurogeita bat garren urteko maiatzaren
asieran. Lard 530. Apirillaren ogeitabatgarrena irteteko izentatu zan. Ib. 520. Hogei eta batgerren elhestaldia.
Ip Dial 101. Ogetabatgarren berbaldija. Ur ib. Hogoi eta batgarren solastaldia. Dv ib. Noeren sei ehun eta
batgarren urthean, lehenbiziko hilabetheko lehen egunean. Dv Gen 8, 13 (Urt sei ehun eta urthe batean, Ur
seireun eta lenengo urtean). Ogeita batgarnen kapitulua. Hual Mt 21, tít. Ogeitabatgarren eguna. Arr May 180.
Hogoi-ta batgarren kapitulua. CatJauf 72. Seireun eta batgarren urtean. Ol Gen 8, 13. Noe-en bizitzako seireun
eta batgarren urtean. Ker ib. Sei ehun eta batgarren urtean. Bibl ib.
batgune. Encuentro. Birjiniari etzitzaion ahantzi Errosaliaren bathguneaz eta elkharrekin ukhan zuten
elhekaz hari mintzatzea. "Rencontre". Birjin 64. Hunek ukhan zuen bathgune berri bat garaiustedun gezurrezko
batekin. Ib. 92.
batguti. "Impar (Darric)" DRA.
bati (Gèze). Tr. Usado en la expresión bathi egin por Dechepare, Leiçarraga y Oihenart. Como sust. pleno
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
273

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
aparece en este último (en un ej. de difícil interpr.) y en algunos autores suletinos a partir de finales del s. XIX.
Paciencia, resignación. "Bathi, patience" Gèze. Ezinak bathia sorruk. O PrASJU 233 (la última palabra es
de dudosa lectura --la primera letra tal vez sea una l--; el sentido general del refrán debe ser 'la impotencia
(supone, trae) resignación'. Tal vez el refrán hubiera quedado incompleto, y si el dudoso sorruk se leyera sorrak,
la traducción podría ser quizás: 'el impotente (necesita) resignación; el sordo, ...'). Iseia zite oraiko gaitzen
bathieki igurztera Jinkoaren amurekatik. Ip Imit III 12, 2 (Mst pazentzia handi bateki). Hola egürükitzen dü
emetarzün eta bathi handienarekin, hel dadin Jinkoak bere detse saintietan markatü thenoria. Ip Hil 185. Eta
guhaur gaizki erabilirik bagira eta gaizki jüiatürik, Jinkoaganik gure jüstifikazioniaren bathiekin egürükitzia!
Ib. 85. Mariak bezala har ditzagün bethi Jinkoaganik, hongoak eskerrekin, eta nahigabiak bathiekin. Ib. 119.
Job amiragarriaren bathi (edo pazentzia) etsenplüzkak untsa kondenatzen diala gure minberatarzüna. Armus
1899, 36. Nahigaben bathireki egartiari doatzan ekhizpen gozo eta salbagarriak. Ib. 36.
- BATI EGIN (th- H). a) Decidirse, resolverse. "Se résoudre, oser, avoir l'assurance de" H. Estaltzeko ez
izanen ehon ere lekhurik; / Agerzera nork eginen ordu hartan bathirik? E 57. Karguaren hartzera bathirik ezin
naidikeen, eta guti falta zedin non ezpainendin xoil gibelera. Lç Dedic * 6v (Harriet cita erróneamente
karguaren hartzera ezin bathi nintekeen, donde ve un supuesto vb. bathitu).
b) (th- Dv, H). Perseverar, tener paciencia. "Prendre patience, souffrir, supporter résolument" H. Egik bathi,
goitzegati. "Souffre & aie patience, afin de vaincre". O Pr 124.
batiatu. v. bataiatu.
batida (Lar; -ea det. Lar). "Batida de caza" Lar.
batidora. Batidora. Au guzia ipintzen da surtan, aldian beñ batidoriarekin jiratuaz. Cocinan 55.
batiduridun. "Aequabilis, aequalis, igoala, berdiña, diferentzia gabea, [...] batiduridúna" Urt I 322s.
batigabe. "(S, Foix), impatient" Lh.
batikor. Paciente, resignado. "(S, Foix), patient" Lh. Cf. bati. Bena izan denez ezpiritüz ümil, ezti eta
bathikor, Jinkotiar eta barnetiar, güti da galthatzen. "Patiens". Ip Imit III 31, 5 (SP pazienziatsu, Ch pairukorra,
Mst pazient, Ol yasankor).
batikunde. "Bathikundea (terme utilisé et le même que bathia) pour signifier résolution, dessein fermement pris.
Horixe da gizonak hartzeko bathikundea, ne voilà t-il pas une résolution qu'un homme prend!" H.
batintxeki. "Gerarchía" Lar. Modu onetan beakurtzen dala batintxekia edo jerarkia. Izt D 156. Eskontzeak
iraun eragiten deutse fededunai, eta Ordiak iraun eragiten deutso batintxekiari edo jerarkeari [sic]. Itz Azald
124. Ezagututen dira iru batintxekia edo jerarkia eta bederatzi korutan. Ib. 75.
batintxekiar. "Gerárchico" Lar.
batio. v. bataio; bateo.
batipat. v. BATIK-BAT (s.v. bat).
batiratu. "Batir murallas, &c." Lar.
batismo. v. bautismo.
batista (Urt), baptista (Urt). "Byssus, liño fiña [...] baptista fiña", "byssinus, liño fiñézkoa [...] batista fiñez vel
mehez egiña" Urt III 430s.
batistorio. "Acte de baptême" Dv.
batitu (Lar Dv). 1. "Batir huevos, &c." Lar. Arrautza oiek eman dizkate / batitu edo nastuta. Ud 69.
Arrautza ongi batituakin guzia nastu. Cocinan 9. Bi edo iru arrautza gorringorekin batituta. Ib. 28. Lore
kontarik egos eta azukarreki edo arraultze gorrinkoareki [...], onki batitruk, lore urareki nastekatruk edaten
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
274

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bada. Mdg 131.
(Lar Dv). "Batir murallas, &c." Lar.
2. Batirse, combatir. Aztu al dituzu Albrageko batalla eta zu salbatziagatik, kasikan armarik gabe, Agrikan
eta bere ekerzito guziyakin batitu nitzan arrats ura? Bil 165. Ez al dok batidu nai arerioagaz, / Ibillirik erronkak
beti boteagaz? AB AmaE 268. Erretirada on bat askozaz gatxago, / Batidu baño dala jakinda ez ago. Ib. 268.
batixatu. v. bataiatu.
batixe. v. bataio.
batixua. v. bataio.
batizadu. v. bautizatu.
batiztu. Cf. batiztun. Españako konsellu batiztuak eta gudakoak Okendo esleitu zuten estura larrian zeuden
urrikarriai laguntza emateko. 'Los consejos de España, tanto de Estado como de Guerra'. Izt C 441.
batiztun. "Estados del Reino, Erreñuko batiztunak" Lar. Ematen zitzaiozkala dotetzat Flandesko batiztunak.
Izt C 461.
batjasanorga. "Arcuma, karrosatxóa, orgatxóa, [...] batjasanorga" Urt II 267. v. batekarorga.
batkari. v. bakari.
batkidantza. v. bakidantza.
batkizun. v. bakizun.
batkor. v. bakor.
batkunde. v. 2 bakunde.
batkuntza. v. bakuntza.
batna. v. bana.
batño, baño (BN ap. Lh; A). Dim. de bat. v. batxo. Aski; othoi, indazu baño. Hb Egia 133. Atarratze
jauregian / zitroina da loratzen / Dongaraieko primiak / batño du galdetzen. (Sal). Balad 74. Alakok erregu
batño erein zuen babaz. / Aleak ondo bat eman; ondoak, leka bat. Or Eus 49. Bat-ño eskatu diot Jaunari, ta
artan isituko naiz: nagola Aren etxean. "Unam". Or MB 167. Berriz ere etxez-etxe egin zuten itzulia dupa-eske;
bainan ez zuten baño baizik kausitu ahal izan. Lf Murtuts 16. Haurrekilakoa zen izeba bat xoko-jarleku batñoan
zegoen. Mde Pr 83.
- BATÑO BAT. Khantoren egiliak eztizü beldürrik / Ez bortian, ez etxen, gal dezan ardirik; / Batño bat
beitzian arras ñaphürtürik. "Il (n')en avait (qu')une". ChantP 334.
- BATÑO ERE. (En oraciones negativas). Dim. de BAT ERE. Gure azken ikusaldian erran zenerautan
euskaltzale eta abertzaleeen artean ene ideietako batño ere ez nuela khausituko. Mde Pr 63s.
- BATÑO EZ. Dim. de bat ez. Presuna ohorezko / batño hunat ez jin. Balad 234.
batoi (AN ap. A; Lar, Añ, H). "Pares y nones, batoi, bakoiti. Son pares, batoi dira. Son nones, bakoiti dira" Lar.
"Pares y nones, (c.) batoi ta bakoiti" Añ. "Batoi (AN), pares. Batoi ta bakoiti, pares y nones (msLond). Batoibakoiti,
pares o nones (Añ)" A.
batoki (Lar, Añ, Hb ap. Lh, H). "Juntura" Lar y Añ. "Jointure de membres" H.
batortza. "Estupro" Lar.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
275

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
batortzari. "Estuprador" Lar.
batortzatu. "Estuprar" Lar.
batosgatu (Lar Dv), batoskatu (Dv). "Acordar, templar los instrumentos" y "consonar" Lar. Duvoisin traduce
s.v. batosgatu: "consonar, consonner; former consonnance, accord", y s.v. batoskatu: "templatu; era onean
paratu, ifini, konpondu, maneatu, acordear".
batosgo (Lar Dv), batosko (Lar). "Consonancia de voces, o instrumentos, batosgoa, otsankida" Lar. "Acordes,
voces e instrumentos, era batean daudenak [...], batosgoan daudenak, dagozanak" Ib. "Unisón, unísono,
batoskoa" Ib. v. batots.
"Consonante, en la poesía" Lar.
batosgoko (Lar Dv). 1. (Adj.). "Cónsono" Lar.
2. (Sust.). "Consonante, en la poesía" Lar.
batoske. "Discorde en la música" Lar.
batostari. "Organista" Lar.
batostu. Consonar, armonizar. v. batosgatu. Eta oslankaiak nola batostu zearo ezagutzen duelako (S.
Sebastián, 1886). JFlor.
batots (Lar, Añ). Armonía, consonancia. "Unisonancia" Lar y Añ. Beren txiruliruak nasten diralarik
Urolaren murmur leunakin, eta egiten dutela guztiyen artean batots txoragarriya. Etxeg EEs 1885b, 369s.
Musika zerukoia zan ura [...] zergatik ez dute lurreko gauzak iñoiz moldatu alako batots leun eta bigunik (Etxeg,
1890). JFlor.
batpe, batre. v. batere.
batpen (Dv). "Action de réunir, de se réunir. Othoizten zaituztegu Jesu-Kristo gure Jaunaren ethorpenaz edo
harekilako gure batpenaz" Dv.
batpere. v. batere.
batresna. "Cubierto de mesa" Lar.
bats. v. pats.
batsai (Lar, H, A). "Doncel, hombre virgen", "doncella", "virgen" Lar. "Vierge, soit homme, soit femme" H.
"Batsai, muchacha (Humb)" A. Mariya batsaiaren / erraietatikan / lurrera etorri da /
kristabagatikan. Echag 37. Zazpi aingeru potzolo agiri dira Maria Batsaiaren (Birjiñaren) Bureztunan
(Coronación). Ayerb EEs 1912, 38.
batsaigo. "Doncellez" Lar.
batsaitar. "Virginal" Lar.
batsaitasun. "Virginidad" Lar.
batsaitxo. "Doncellica" Lar.
batsari. "Propina" Lar.
batsu.
- BATSU IZAN. Aprox. de bat izan. "Batsu (G-to), casi iguales. Batsu dira mullakatu, marruskatu ta zimurtu
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
276

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(G-to), son casi iguales estrujar, restregar y arrugar" A.
batsutsa. "Resultado (Arch)" DRA.
batteko. v. bateko.
battel. v. BATTEL (s.v. batel).
batteliku. v. bateliku.
batto (Lc, Sc, R ap. A; Dv). Dim. de bat. v. batxo. Tr. Empleado sobre todo al Norte. Si exceptuanos un ej.
dudoso de Zalduby, sólo lo hallamos usado como pronombre. Hoinbertze semetarik ez othe dut bada batto
neurekin atxikiko? Laph 3. Atharratz jauregian bi zitroiñ doratü; / Ongriako Erregek batto dü galthatü. ChantP
284. Orhoiturik hilzerat / kondenatuetan / Libraraz dezakela / batto egun hartan. Zby RIEV 1908, 213. Lehengo
denboretan errege batto zen. / Orai denak errege: hori duk hoi zuzen! Zby RIEV 1909, 230. Bi erbiak
alphotxetan emaiten ditu, batto, Intxauspe errient xaharrarendako, eta bertzea... Ospitaletxenean berak jateko.
Barb Sup 31. Bazkaiten hasi eta laster, hiruetarik batto badoa nausiaren ganat. Barb Leg 142. Nahiz lamiez
dutan / aditu ederrik, / Hetan eztut alafe / sineste mikorik. / Batto hemen halere / aipatuko dut nik. Etcham 139.
Senargaia gura eben neskatilak San Adrianen ermitara yoan eta auxe esaten eutsen: "San Adriantto, arren!
batto". A EY I 282. Bi nagusiekilakoa nehork ezin egin: edo batto maitatuko du eta bertzea begietan hartuko;
edo battori menduko zaio eta bertzeari jazarriko. Leon Mt 6, 24. Dan-danak ordea? Ez ote zen "batto" falta?
Etxde JJ 230. Untzi bat orraitiño, galdu egin zan, untzikoak, batto ezik, onik urtenda. Erkiag Arran 164. Bihotzik
badu parte har beza protsimoaren penetan; / nik ere batto izanki eta goibeldua dut betbetan. Xa Odol 176. Jesus
jauna hil baitzen / Galbari mendian, / gurutze batean bi / ohoinen erdian / batto gobertitu zen / memento berian.
Mattin 54. En DFrec hay 5 ejs., 4 septentrionales.
- BATTO ERE. (En oraciones negativas). Ninguno. v. BAT ERE. --Jenderik asko ezagutzen ahal duzu
hemen? [...]. --Ez batto ere. Mde Pr 95.
- BATTO BADA BATTO. Al menos uno. Arras atsegin dugu [ezkila-zeinua], batto bada batto, bederen
zerbait zeinuren aditzea. Herr 9-11-1961, 2.
battu-. v. bahitu-.
battura. v. bahitura.
bat-txo, battxo, bat-txu, battxu. v. batxo.
batu (SP, Urt III 350, VocBN (-th-), H), batun (V-m ap. A). Para casi todas sus acepciones v. bildu. Tr. La
forma con aspiración bathu es la más usual entre los septentrionales; no la usa, sin embargo, Axular. Batun (cf.
A Morf 259) sólo se encuentra en Echeita, alternando con batu. Al Norte, la forma del radical es bat. Para las
formas de sust. vbal., los autores septentrionales usan batze; ésta y batutze alternan en los guipuzcoanos; batute
es propio de la tradición vizcaína, aunque batze se encuentra ya en Urquizu y aparece esporádicamente
(alternando con batute) durante el s. XIX, conociendo un importante aumento en el XX.
1. (Intrans.). (Con complemento en caso sociativo). Juntarse, unirse; encontrarse con. "Batu naiz harekin, je me
suis rencontré avec lui" SP. "Se rencontrer" VocBN. "Ohoinekin batzea, rencontrer des voleurs (EZ Man II)"; "ez
hadila bat gaixtoekin, ne te joins pas aux méchants" H. Tr. Documentado por primera vez en Dechepare; es de
uso más o menos general durante los siglos XVI y XVII; en el XVIII desciende su empleo (no se encuentra en
los autores guipuzcoanos de este siglo, y lo usan pocos septentrionales). Desde principios del s. XIX, aparece
casi exclusivamente al Sur, algo más entre los vizcaínos (no se encuentra, p. ej., en J. B. Aguirre). Elas, ene
amoria, nola nuzun penatzen, / zurekila ezin bathuz bihotzian erratzen. E 153. Harekila bat banadi, bihotza zait
harritzen. Ib. 145. Josafat[en] baturen gara judizion elkarreki (Pamplona, 1564). TAV 3.1.18. Gipuzkoarrok
sartu dira / Gazteluko etxean, / Nafarrokin batu dira / Beotibarren pelean. Ib. 3.1.1 (en la versión de Zaldivia,
bildu dira). Bada Ason gurekin bathu zenean, hura harturik ethor gentezen Mitilenera. Lç Act 20, 14 (Dv
gutaratu zenean). Bildu izan dirade lurreko regeak, eta prinzeak elkharrekin bathu izan dirade Iaunaren eta
haren Kristen kontra. Ib. 4, 26 (TB, Dv bildu, Ol, IBk elkartu, Arriand bat-egin, Ker, IBe elkar hartu). Ama
askoren seme askogaz / bear dau batu urtean. Lazarraga 1196r. Basoetati ebili naiz, / [...] ni gizonegaz batu ez
naiz. Ib. (B) 1200vb. Zori onez naizen othoi bathu sainduarekin, / Ustekabetarik egun alunzioarekin. EZ Man II
91. O Iesus-Krist bi ohoñen artean itzatua, / Kaltetik begira zazu ohoñekin bathua. Ib. 125. Nola ardia otsoaren
ikhusteaz latzten, larritzen, asaldatzen, izitzen eta ikharatzen baita: hala egiten gara gu ere etsaiarekin batzeaz
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
277

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
eta inkontratzeaz. Ax 271 (V 181). Biortuten direala, eta batuten, gure gorputz propioak euren arimaakaz. Cap
33. Zurekin batu / Et' aise gabe, / Su naiz bilhatu, / Ta kisu labe. O Po 46. Otsoaren ihesi nenbilela, bat nendin
hartzareki. O Pr 392. Justizia du ikhusiko / Bakhearekiñ bathua. Gç 157. Eriotzeagaz Iesusen arimea
gorputzereanik apartadu zana, biortu zala irugarren egunean gorputzagaz batutera. (1691). ConTAV 5.2.11,
151. Munduaren bazter batekoak baldin bertze bazterrekoarekin egitekorik bazuen, edo bata bertzearekin batzen
bazen, elkhar aditzen zuten. ES 384. Bigarren personea batu edo bat egin zan gorputz da arima onegaz. Arz 33.
Dagoana legez baturik gorputzagaz. Urqz 57. Eta Jinkua eta arima penitenta batzen dütüzü alkharreki, besarka
saintü batetan. "Occurrunt". Mst III 52, 3. Salbatzailleak lakhet zuen halakoekin batzeaz . Lg II 82.
(s. XIX) Angeru, ta Santuakaz baturik, nik pere esangot. Añ EL 1 108s. Lagun gaistoakaz batuten zarealako.
Añ LoraS 18. Errezago da, Zeruba luurragaz batuten, oneek bijok bat egiten baino. fB Olg 156. Garbi izan nai
dabenak, ez beiteke onelakuakaz batu. Astar II 152. Franzes mandatariarekin batu zan Irun aranzungo ostatu
batean gauaz On Joakin Irizarko jauna. Izt C 162. Aita Santu au bada batu ta alkartu zan Venezijatarrakaz ta
Españatarrakaz. Ur MarIl 50. Lau Erregeak Jerusalengoarekin batu ziran, eta Gabaoneronz joanik, ingurutu
eta itxi zuten. Lard 116. Miñantz au zeukanik ezin iñorekin batu zitekean. Ib. 390. Eta sendatu zenean, batu zen
Iñaziorekin, Iñazioren bizitze sainduan eta obra on guzietan phartelier. Laph 79. Gaur arratsean bertan joan
bear degu Erregeren tropakin batutzera. Arr GB 11. Jakin baneutsan nor zan, beragaz neu batu? AB AmaE 273.
Motzakin nastau garealako / Orri bagarik geratu, / Maketoakin batzeagaitik / Guk geuk zaitugu amaitu. Ib. 83.
Aragoiko eta Naparroako Erregeakiñ batu, eta Granadako erri andi Baeza alderonz joan zala. Arr May 174.
Don Iuan batu zan beti betiko / doña Maria lenagaz. Azc PB 169. Ezai beste bein orregaz batu. A BeinB 44.
(s. XX) Arranondora barriro agertueran, andikiakaz batu oi zan beti. Ag Kr 123. Ezadi batu Martiñegaz,
naibage geiago ekarri nai ezpok gurasoentzat. Echta Jos 54. Ezeutsan orain Eladiri agirakarik egitten,
Josetxogaz batunarren egurastuteko ibiltaldietan. Ib. 262s. Baño eziñ asmatu neike zeintzuekiñ batuko dan gure
Juan Andres. Ag G 47. Au languakaz batuten danak, berak daukaz erru gustijak. Kk Ab I 15. Zurekin batzeko
daukadan gogo au aintzat artu. ArgiDL 69. Edo lagun zonbait ezkerretarik jin zaiolakotz guk uste gabean
harekin batzera, gure errekako lats gottortua bilakatua dugu kasik tanpez ibai. JE Ber 43. Yesu-Kristorekin
baturik egon bear Yainko-graziaz ta maitasunaz. Ir YKBiz 454n. Idekoak alkarrekin batzeko daukezan
eskubideak, iñoren kalte barik, gerizatu dagikiez agintariak. Eguzk GizAuz 165. Orain, Oñatiko erromesekin
batu gaitezen, guztiok gure esker ona Jaungoikoaren Amari agertzeko. NEtx Antz 68. [Gorputza eta anima]
elkarrekin batu gabe ez ditxin gizaki. Or QA 100. Urten neban bidez-bide, / aspaldi nabil kanpotik, / gizonak
poztutzearren / aien miñekin baturik. Gand Elorri 113. Zueri kantatzera / nago beartuta, / merezi dezutela / dakit
ziertu-ta, / enteratzen naiz sarri / zeuekin batuta. Uzt Noiz 81.
v. tbn. JJMg BasEsc 80. Itz Azald 202. Inza Azalp 111. Enb 32.
(H). Unirse carnalmente. Zeren aita ama hek, elkharrekin batzean eta iuntatzean, intenzione gehiago izan
baitzuten bere plazer desordenatuen konplitzeko, seme eta alaba izaiteko baiño. Ax 361 (V 239). Lehoin emea
leopardarekin batu denean, laster garbitzera doa, batze hark utzi dioen usain gaixtoaren khentzeko bere ganik,
lehoina hel dadinean haserre eztadintzat. SP Phil 154 (He 156 bathu). Betetzea gaiti bere gustu txarra Aurelia
eritxon andra loi bategaz, il eragin eban bere seme au. Zerren au bizi zan artean etzan beragaz batu gura
Aurelia. Añ GGero 254. Emakume batekin ta aren alabarekin soñez ez batu. Ol Lev 18, 17.
(Ref. a cosas). Encontrarse con. Bañan zer pena zinduen / Zeure baithan sentitu, / Zinenean
gurutze / Pisuarekin bathu. EZ Eliç 403.
(V, G-azp; Urt, Lar, H). Ref.: EAEL 263; Elexp Berg. (En construcción absoluta). Unirse, reunirse, juntarse;
encontrarse. "Bivium [...] bi bide batzen diren lekhua" Urt III 350. "Aliarse, batu, balleratu, con las
terminaciones del neutro" Lar. Tr. Aunque se encuentra en Etcheberri de Ziburu y en un refrán de Oihenart,
apenas es utilizado al Norte; documentado sobre todo autores vizcaínos, aunque desde mediados del s. XIX su
uso aumenta entre los guipuzcoanos.
Lekuan dagoz batuta, burua izanik Onsalu Onsalutx. (Escrituras de Andramendi). TAV 3.2.9. Batu zarrak leku
batera. IC I 166. Arratsean direnean / urrun bidean bathu, / Jesus haur mansoa dute / biak eskas aurkhitu. EZ
Noel 82. Mendiak eztitazke bat, bai jendiak. O PrASJU 344 (cf. ib. 252: mendiak eztitake [sic] renkuntra, bai
jentiak). Ontasun eta egia / Bidean dira batzen, / Iustizia eta bakea / Elkarri zaziko lotzen. Hm 119. Berriro
alkargana batzen zirala aren Anima ta gorputz Santua, geiagoren geiago ez illzeko. CatOiq 56 (Cb CatV 27
batuten edo berriro juntetan, Cb CatG 33 batutzen edo berriz juntatzen). Onen etxean batu ziran beraren
lagunak. Ub 88. Zergatik batu zerate gezurra esateko Espiritu Santuari? Mg CC 120. Artuak zuritu, ta linuak
apaindu biar badira, batuten dira neskatilla ta mutillak. Mg CO 130. Ta emon zerbait, epailla ta batu dirianak
ardaua edan dajen. Mg PAb 88. Batuten zirian tabernetan ta nun nai. Ib. 45. Gauza bi nekez batu oi diranak
izan zituan: birtute andi bat eta ondasun edo aberastasun andiak. Gco I 452. Beste plazara piestia egitera
batuten dan jentia. fB Olg 55. Onetan batuten dira beste adiskide batzuk, eta denpora emoterren asten zara
jokuan. Astar II 126. Batuten da ara gizon-tegia / ateraten yake zaragia. Zav Fab RIEV 1909, 31. Billera
gogoangarri onetara batu izan zan alderrietatik guztiz jende asko. Izt C 53. Eta ordu lauren baño lenago batu
zan jendedi andi bat mirari au ikustera. Ur MarIl 92. Xoko baztertu batean, / Batzen dire ustekabean. Gy 181.
Progu-etxean Judu asko batu ziran, Marta eta Mariari damuan edo miñean laguntzera. Lard 425. Guziak
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
278

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
alkarren berrigabe batu ziran. Arr GB 121. Jakin begie gaur Aretx onen / Azpira batu gerala, / Euskaldun
zarren seme zintzoak / Erdaldun bildurrik baga. AB AmaE 88. Odei pillo arreak dabiltzaz batuten. Ib. 362.
Tronpeta baten soñura konta al baño geiago persona batu, eta beste asko batuaz joaten. Arr May 48. Batu beiz
gure biotzak bein da betiko. A BeinB 36. Gureak ustakida geiegian egozan, da etziran batu garaian da bear
ziran aiñan. Ag AL 14. Batzarrean batu ondorean errosarioa esatea da lenengo egin daroen lana. Ag Kr 132.
Illunabar baten, batu zirean Josetxo ta Eladi. Echta Jos 67. Eladiren lagunagana beste adiskide batzuk batun
zireanean. Ib. 149. Baiña, alango zarata-otsera etxea bete jente batu zan. Or Tormes 107. Bañan ainbeste
euzkeldun, nundik batu dira? Enb 32. Onakoxiak esaten gengozala, batu ziran neskatuok gure burdiyaren
aurretxuan. Kk Ab II 161. Beste barik, erlien antzera batu dira beingo baten erriko andra gustijak. Otx 29. Bein
ezkontzaz batu diranak baturik gelditzen dira, bietako bat il arteraño. Ir YKBiz 123. "Bagerala, Ez gerala":
mutil eta neska / edonundik batzen dira egitera festa. SMitx Aranz 215. Bai, ondo ustegabean batu dira gure
biziak. NEtx Antz 32. Elizan bathüko zirela, aphezak ezkunt litzan. Mde Pr 122. Erri osoa eleizondora batu zala
esan zeitekean. Erkiag Arran 168. Tiroen otsera batu zirean lagunek emon eusten danaren barri. Bilbao IpuiB
107. Maitasunetan gañezka daude, / batu ditezkenak pozik. Basarri 184. Jendea asi zan batu eta batu,
inguruetakoak batez bere. Erkiag BatB 10. Muttiko-talde handi bat batu ta elkartu zan, hamar urtheko agintari
gaizto baten azpian. Osk Kurl 157. Maiz, zeruan batzen diran ur-osteak eta itsasotik ieikitzen diren odoiek ekaitz
izugarri bat sortzen dute. Ibiñ Virgil 76.
v. tbn. JJMg BasEsc 108. CatLlo 25. CatBus 16. Azc PB 124. Jaukol Biozk 71. BEnb NereA 248.
Unirse carnalmente. "Cubrir el macho (B); unirse carnalmente (V-m)" A Apend. Azi-ixuriz batutako gizonemakumeak,
urtan ikuz bitez. Ol Lev 15, 18.
(SP, Dv, H). (Con aux. intrans. bipersonal). Encontrarse; juntarse. "Bat zakizko, parlez-lui. Batu natzaio, je lui
ai parlé" SP. "Hi han bat akidan, que là tu me joignes, me viennes trouver (O Po)" H. Tr. Documentado desde
Dechepare en textos septentrionales; desde principios del s. XIX prácticamente sólo se encuentra al Sur.
Jende oro bat dakion Iosafaten bildurik. E 51. Zoazte hirira, non bathuren baitzaizue gizon bat, pegar bat ur
daramala: zarreitzate hari. "Vous rencontrerez". Lç Mc 14, 13 (He bathuko zaitzue, HeH eta bathuko
baitzaitzue; Dv aitzinera ethorriko zaitzue, Leon kausituko baituzue). Aingerua bathu zaie / thonbaren eskuñean,
/ morroin gazte kortes baten / iduri ederrean. EZ Noel 105. Zeren han berean batzen baitzaika bere etsaia, eta
etsairik gaixtoena etxe barrenekoa da. Ax 428 (V 277). [Animaz] Jainkotasunari batu edo uniturik. Cb CatG 33.
Euren gañera dakarrez gurasuen madarikazinoiak, zeintzubei geienian batu jaruake Jaungoikuarena. CrIc 70.
Nai eban bada modu onetan ibilijagaz batu ekijozan [soldadu] geijago. Astar II XII. Legua erdi batez lenago
batutzen zaio beste [ibai] bat ifarraldetik. Izt C 112. Siriarrai jendetza andia batu zitzaien. Lard 539. Lukas bere
aidea ere, askok diotenez, bidaje onetan batu zitzaion. Ib. 512. Berak atotsiturik, beste Aita-lagunak batu
zitzaizkan. Aran SIgn 98. Eta denbora berean gorputz eta anima oni batu edo yuntatu zitzaien Jangoikoaren
Semea. Legaz 15. Bandera auxe dakust azkenez / Gure Arbola gañean, / Arren euskeldun dan danok batu /
Gakiozan gaur oñean. AB AmaE 39. Beren alarauetara ainbeste auzoko batu edo batzandu iakozan. A BeinB
76. Entzule asko batu iakozan, da norbaitzuk samurturik gelditu ziran. Ag AL 31. Batu yakez etxe-artian olgetan
ibilli diran erriko ume txiki gustijak, eta danak batera jarraitzen dabe. Kk Ab I 57. Bein olantxe aldatza gora
yoiazanian, Mañari baño gerotxuago batu yaken gizonezko bakar bat. Kk Ab II 143. Bereala zerutar-samalda
aundi bat batu zitzaion Aingeruari. Ir YKBiz 21. Laguntalde aundia be aundia batu yakon. Ker Mt 13, 2 (Lç, TB,
Dv, Ur, Ip, Ol, Arriand, IBk bildu). Ta besterik gabe, egur txorta bertanbera utzi ta batu zitzaion gure
aberatsari. NEtx LBB 164. Laster batuko nazaizu / eriotz bestalde. Ib. 359.
(Referido a cosas). Encontrarse con. Zure señoriaren karta emen batu zait(a). (c. 1597). FLV 1993, 451.
Iarriko da Olibeteko / mendiaren gaiñean, / preparaturik bathuko / zaion tronu ederrean. EZ Noel 128. Kadira
ederra bathuko / Hiri zaik zeruetan. EZ Eliç 97. Han da bethiere xahu / Erregeren Gorthea, / Han bethi bathuko
zaitzu / Iustuaren Athea. Hm 153. Alde guzietarik beraz bathuko zaitzu gurutzea. Ch II 12, 4. Ezi bertan ihurk so
egiten dü, batzen zaion zunbait gaiza eder eta maithagarri zaioni. "Respicitur enim cito in aliquod delectabile,
quod ocurrit". Mst III 33, 2.
(Con alativo). Lagun bi edo iru alkarregana batu ezkero. fB Ic II 192. [Alde bateko urak] Debako ibaira
sarturik Kantauriako itsasora, eta bestekoak, Zadorrakoagana batu ta [...] Ebrora. Izt C 93. Alan gura dabenak
/ Beragana batu, / Daiuke ardura baga / Bijotza gozatu. Ur MarIl 127. Alkarregana batu orduko. Kk Ab II 155.
Meza-ondoan, aurreko urtetan ezagutuak zituanez, iruñar-sendiarengana batu zan. NEtx Antz 155.
Alkarrengana batzen dirala. Etxba Ibilt 483. v. tbn. Etxeg in Muj PAm 25. Enb 63. Uzt Sas 58.
2. (V, G-azp; Lcc, Lar, Añ, Dv, H, A DBols, Zam Voc). Ref.: A; EAEL 267; Iz ArOñ, UrrAnz; Etxba Eib;
Holmer ApuntV; Elexp Berg. (Trans.). Reunir, recoger, recolectar. "Coger", "recoger" Lcc. "Cogedor, batzaiten
dabena" Ib. "Recoger", "reunir", &c. Lar y Añ. "Barreduras [...] loi batuak" Añ. "Cueillir, récolter [...].
Recueillir" H. Tr. Acepción propia de la tradición meridional, sobre todo del vizcaíno; aparece ya en Refranes
y Sentencias. Se encuentra tbn. en un refrán de Oihenart.
Gatz esuroa galduro batu doa. "La sal vertida malamente se recoge". RS 353. Ezta orduz etxeratzen, bidean
ari dena pusken batzen. "Qui s'amuse à amasser". O Pr 594. Aen modutan eze bere gorputza sustentetarako
etorri zan limosnea batzera. Urqz 24. Emen batu gaituan Jaunak berak Zeruko glorian guztiok batu gaitzala. Cb
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
279

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
CatV 109. Tronpetaren soñuarekin batuko ditue gizon-emakume guziak. Ub 139. Irailla bederatzi / frutak guztiz
batu / gero kalera etorri / jasarri ta saldu. DurPl 70. Ereiten ditugun azien frutubak batuteko orduba. CrIc 34.
Erein zuten asko, ta batu dute gutxi. Mg CC 151. Datorren urtian batuko dan garijagaz jango da aurten? Mg
CO 102. Askoz gozuago dira aza ta okela zati eskuz ebagi, atzakaz ta ogiz batu ta jaten dirianak. Mg PAb 54.
Batu biar dira basuan iraurkinak, orri igarrak ta ota-sostrak. Ib. 150. Egin dot alegiña, librutxo baten batu, lotu
ta alkartuteko, libru askotan zabaldurik dabiltzen adibide santuak. Añ EL 1 3. Dabiltzeen legez guraso asko, batu
ezinik jatorduan erri guztitik zabaldurik dabiltzen euren ume deungaro aziak. Añ LoraS 96. Eta ero-zoro andia
da, bildu ta batu bear dan denporan, ereintera doiana. Añ GGero 133. Irugarren egunian edo istantian batu
zituban Jaungoikuak zerupeko urak guztiak leku batera. fB Ic I 11. Orreek, batu aldagijen guztia, gitxijegi dabee
soinerako, saraurako, jokorako, ta komediantiak pagetako. fB Ic III 307. Ibillera zoro ta lagun deungeetatik
eureen arimeetara batuten ditubeen kalte andijak. JJMg BasEsc 161s. Batu begiz gizon batek errege guztijak
euki al leikezan ondasunik ugarijenak. Astar II 163. Belar usai gozoko / aukeran batubak, / sortatxoak egin ta /
zintakin lotubak. Echag 137. Ikusi ere bear degu Erri txiki onetako eun artaldeen obariak pilla batera batu, eta
noraño igotzen dabeen. Izt C 170. Probinzia onetako mugapean ezin batu leikeala txitxirioa. Ib. 30. Nolasco ta
bere semiak batuten ditue diruak, duaz Afrikako presondegijetara, askatuten ditue katiguak. Ur MarIl 22. Zerren
kontxa asko batu biarko da soñeko bat gorrituteko. Ur Dial 21s (It, Dv bildu, Ip bildü). Irugarrenean beeko ur
oiek batu, edo leku batera bildu zituen, eta leorra agertu zan. Lard 1. Eta batuko ditu Ebreoz Armajedon
deritxan lekuban. Ur (V) Apoc 16, 15 (Ur (G) y Echn bilduko, Dv bilaraziko). Sortatxo batean bezela Lagundiko
bizibidearen marra edo legerik garaiyenak batu ta zuzendu zituzten. Aran SIgn 95. Aurrak urrezko edontzian
batu zituan negar malko aek guztiak. Zab Gabon 82. Ark batu ditu oiek / aitz-zulo batian. Ud 101. Beti ebillan
nondik arto asko batu, / Al ebana auzoan egiñagaz ostu. AB AmaE 209. Gaztaina-kirikioak, / indiar mats eta
artoak / batu eta etxera / eroatera. Azc PB 289. Ara ioanezkero / mutila bizirik, / dirua batuten dau / ta ez gauza
gitxirik. Ib. 313. Batuko dan diruaz Txiliren alabeari zerbait erostekotan. A BeinB 53. Sartu zituan zotzean
iausita eukazan orratzaldaera batzuk, batu eban atzaparretan ule jira-bira. Ag AL 71.
(s. XX) Aurrenengo beintzat diru mordoskada bat batu bearko zan zelanbait. Ag Kr 200. Batek egurrak batu
ta sua egin daiala. Ib. 140. Ardiak batu bear izaten dira eskortaldera lenbizi, ta pozik bat edo beste galdu
ezpazait. Ag G 7s. Etxean ezegoan lekurik gauza guztiak ondo jarriteko, ta zelan batu alan saldu ebezan gauza
asko. Echta Jos 25. Palbik orduan batun ebazan berak eta barruko guztiak eukezan diruak. Ib. 138. Amaseiko
bat ixan da batu dana. Kk Ab I 98. Zenbat anega arto batu ebala uste dozue? Kk Ab II 143. Basterretan aurkittu
daikezubezan zatarkeri ta naste gustijak eskubereaz batu ta etxe atara bertara jaurti oi dozubezanok. Otx 27.
Garija ta olua batzeko igittaia. Ib. 42. Euskerari ez iltzen laguntzeko, ezin ditezke amar milla peseta zikin batu.
Ldi IL 105. Eskean dabilenak baturiko ogiaren zati bat. A EY I 126. Usain ta edari bakanak / batzen dabez kai
gustijetan. Laux AB 61. Orretarako bear zan beste diru batu zuenean. TAg Uzt 173. Ba-zan antxe lan, batu
diran soñeko, oñetako, janari ta abar banatzeko. NEtx Antz 78. Zenbait bezela, batu ta batu dirua, beti beartsu
bizitzeko? Ib. 104. Jarraituko dot aurrera be ipuin batzen. SM Zirik 7. Beorrak berak batuko dauz nik baiño
errezago ta ariñago. Bilbao IpuiB 118. Mutil koskorrak urteten deude aterik-ate, Santa onen bizitze arrigarrie
kantatuez, arrautze, lukainka ta beste txarriki batzuk batzean. Akes Ipiñ 20. Joadi ollotegira ta batu egik
ollarraren korotza. Osk Kurl 102. Argitasunak eta zeaztasunak batu ditualako. Erkiag BatB 132. Intzez bustitako
sagarrak amarekin batzen ikusi zindudan. Ibiñ Virgil 55. Ilberan batu belarrok, ilberan egosi ta artu, eta zera
ere, ilberan egin. NEtx LBB 176. Iak-eta erdi-illuntzia zan ezkero, batu nabazan pintatzeko tresnak. Alzola
Atalak 47. Batu zitxuan festari eta zerbitzalle guztiak. Etxba Ibilt 490. Eta eberkeraz Armagedon deritzan lekuan
batu ebezan. Ker Apoc 16, 16 (Ol, IBk bildu).
v. tbn. CatBus 59. Enb 138. Eguzk GizAuz 24. Zait Plat 43. And AUzta 136.
(V-arr-gip; Dv (que cita a Ur)). Ref.: Gte Erd 74; Elexp Berg. Recoger (la leche). "Beieri esnea batu (V-arrgip)"
Gte Erd 74. "Esneak jeitsi. Esniak batutakuan afaldukou" Elexp Berg. Cf. infra (7). Lelengo iraziten da
ezne batu barrija. Ur Dial 86 (It jatzi, Dv daitzi, Ip jeitsi). Abereak zainddu, ezneak batu, gaztaiak egin eragin.
Echta Jos 307. Nun-nai erakusten dok / abillaren antza; / esnia batzen, barriz, / aparteko jasa. Enb 161.
Goizaldean eta egunez batzen dan esnea, gabaz kallatzen da. Ibiñ Virgil 102.
Obtener, recibir; contraer. An egiten dira ixil-mandatuak ta batuten da aragiaren gosia. fB Olg 198. Etxe
artako neskiak, batu eban seina norbaiteganik. fB Ic II 231.
3. (Lar, Añ, Hb ap. Lh, Dv, H). (Trans.). Unir (dos o más cosas o personas). "Unir, juntar" Lar, Añ. "Unir,
joindre ensemble" H. v. BAT EGIN. --Zelan erresuzitadu izan zan? --Ostera batu eta juntadurik arimea eta
gorputz gloriosoa. "Tornando a juntar". Cap 33. Arimea ta gorputza batu edo unidu zituan. Cb CatV 69.
Euskaldun guztiak, / morroi-nagusiak, / beltz eta zuriak, / batuko gaitu bizi- / -modu berriak. It Fab 213. Ezin
batu doguz elburu batean / amets ta egiña. Laux BBa 120. Euren irabazkiak geitu ta ugaritzeko bai ugazabok be
indarrak sarri alkartu ta batu dabez. Eguzk GizAuz 156. Beraz, Yainkoak batu zuna gizonak ez beza bakandu.
Or QA 106. Zeruak alkartu zaituzte; ez, nik. Arantzazuko Amak batu ditzala bion biotzak. NEtx Antz 68.
Haragizko lokarriak ez zituen beraz batu. Mde Pr 148. Baiña bi gauza auek nola alkartu ta batu? Vill Jaink
100. Batasun-bidez abiatzekotan, nahitaezkoa da, aldez aurretik, zer batu nahi dugun jakitea. MIH 221.
(Con sociativo). Alabatzen dot zeruan Jauna, / bide dodana eginik, / zegaiti naben zuregaz batu, / lindea,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
280

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
eben bakarrik. Lazarraga 1170v. Arima ta Gorputz ori instante atan bertan Semeen Personeagaz batu edo unidu
zituan. Cb CatV 69. Gorputza ta arimia batu zituzan alkarregaz. CatLlo 22. Gorputza ta arimea alkarregaz batu
edo unidu zituan. CatBus 43. Batu geure bijotza santu guztijenenakaz. Ur MarIl 119. Egin euden beste erabagi
barri bat lengoakaz batuteko. Ur BulaAl 16. Ai! Esposoa esku orregaz eidazu batu, / Nire esku au gaur
deutsudana eskiñiten. AB AmaE 157. Errosario Santua zala lokarriya, bere biotza Mariaren Biotzagaz batu eta
lotuten ebana. Itz Azald 71. Gure oiuak aingeruenakin batu ditzagun. ArgiDL 63. Ai al baneza nere izen ilkor
onekin batu / zure izen altsu-bizia! Jaukol Biozk 58. Yainkoak batu au nigaz-ta. "Dios te ha hecho merced en
topar conmigo". Or Tormes 63.
(Con dat.). [Arimia] beriala batu eutsan Adanen gorputzari. CrIc 17. Ez deusetik atera zuen anima bat; eta
gorputz ari batu edo unitu zion. Legaz 15.
(Con -gana). Urte oek, ta lenagokoak alkargana batu, ta Mundua asi zanetik, Jesu-Kristo jaio zan arteraño
igaro ziran guzitara lau milla urte. Ub 72. Jangoiko errukiorrak, bigundurik ama santiaren erregubakaz, batu
eban beragana pekatari andi au, Santu andijagua izateko. JJMg BasEsc 9. Alkargana baturik / arri-koskortxoak,
/ erreza oi zenduzan / Errosarioak. Canc. pop. in Lek SClar 104.
4. (S, R-is ap. A; H; bath- Gèze, VocBN, Dv). (Trans.). Encontrar. "Batzen nauzu, vous me joignez, me
rencontrez (O Po)" H. "Rencontrer" VocBN A. "Rencontrer" y "acueillir" Gèze. Cf. infra ELKAR BATU.
Tr. Documentado en autores septentrionales, con mayor frecuencia en los suletinos, desde mediados del s. XVII;
al Sur lo hallamos en Mendiburu y en algún autor moderno.
Zu nahiz batu / Eta minzatu, / Hora nol' erbiratzean, / Bazterrez bazter, / Bethiere laster / Ari naiz zure
hatzean. O Po 13. Balak daraman indarrarekin, berunezkoa izanagatik, batzen badu bidean gizon bat, urratzen
diozka aragi-ezurrak. Mb IArg I 255. Ara zen kalonje gazte bat eta sartu zen andustez ta igan-naiez ongi betea,
ta batu zuen batez, esan zion S. Felipek bere esku leunak soñean ezarzen ziozkala. Ib. 286. Bidean bathu dugu
gizon bat zure ganat egorri gaituena. Lg I 363. Arte hartan Magdalenak bathu zituen Yaun-doni Petri eta Yaundoni
Yauni. Lg II 286. Bidian joaiten zirelarik [...] bathu zutela laborari bat. AR 145. Ürhünago joaiten bazen,
berze errege bat ziala bathüren mündüko ohoin handiena zena. Egiat 159. Miserikordiak egia / Han du batzen; /
Eta bakeak justizia / Besarkatzen. 'La miséricorde y rencontre la vérité'. Monho 88. Elkharren kontrako haize
muthirienek, batak bertzea itsasoan bathu dutenean. Dh 159. Bathuko ditutzun traba guziak. Ib. (ap. Dv). Ene
koblak enzünen zütin, nik han ükhen banü bathü. Etch 522. Eta baturik bidean / Marmalo bat enboskadan, /
Hunen sare traidorean / Finatzen da ordu gaitzean. Gy 301. Batzen ditu gerthuz ohoiñak bidean. Ib. 286.
Üthürri hun bat hortxe bathüren beitüzü. ChantP 378. Bidian doalarik batzen dü gizon gazte itxüra hon bat. Ip
Hil 156. Eiherazain bat, oro irin, batü zian egün batez, elge zolan, zorro gaitz bat suinian. Const 32. Hor
nonbeit, Lapurdin, batzen dute emazteki bat, kuia bat buruan zoana. Barb Leg 70. Bide phuska hun bat egin
unduan, ollo andana bat batu zien. Mde Pr 125. Ta orain usapalak / maitekide laguna / batu du ibaiondo
naroan. Gazt MusIx 193.
"Bolunburun batu degu, nos hemos encontrado en Bolunburu (V-m)" A Apend.
5. (V-gip ap. Elexp Berg; Añ, H). Envolver(se). "Envolver", "faxar niños", "empañar a los niños" Añ.
"Envelopper" H. "Emmailloter. Seina zapietan batutea (V), emmailloter l'enfant" Ib. "Envolver. Papelian batu
idazu liburua" Elexp Berg. Tr. Casi exclusivamente vizcaíno; en autores de otros dialectos, sólo se encuentra
en Guerrico.
Izara santea zeinegaz batu ebeen. Cap 141. Izara santaan, zeinean batu izan zan zeure gorputz santisimoa.
CatAnz 1. Baturik oial pobre batzuetan. Urqz 42. Erakutsiko deutsu xaio dan eguzkia, / Belengo portalean
baturik oxalean. Acto 366. Konfesio ta edertasuna alkarrekin janzi edo batu dituzu. "Confessionem et decorem
induisti". Mg CC 139. Kristo Sepulturan batu eben izara, ta izerkaria. Añ EL 1 89. Oialtxo garbi batzuetan batu
zuen. Gco I 174. Karidadiaren estalgi zabalak guztiak batuten ditu. fB Ic I 92. Gero iminten da prentzan
zurdazko eunian baturik. Ur Dial 106 (It bildurik, Dv inguraturik, Ip üngüratürik). Illargi motela zelan mendi
ostetik agertu, / Ikatzezko kapeagaz [Espiritu ekatxgiñak] bereala dau batu. AB AmaE 365. Eskutitz bat eta
sedazko paper bigunetan baturiko gordairutxo bat. Ag Kr 164. Erantzi bere ganeko gonea ta batu Josetxo lengo
estalkien ganetik. Echta Jos 342. Kendu eutsan soñeko arkondara bustia, ta batu eban ondo eroan eban
estalkiaz. Ib. 342. Ikusi eben etorten eleizarantz enparantza galdatuaren erdi-erditik gizon bat kapiaz batuta
burutik oñetara. Kk Ab II 103. Bere gorputza arraintzale sare bategaz narru gorrijaren ganian baturik aurkeztu
zan bakaldun aurrera. Otx 41. Ikusi ebanian sestotik ataratzen papelian batutako gauza aundi bat. SM Zirik 82.
6. Retirarse, recogerse. Egiten dabe pekatu mortal seme alabak agindu arren gurasuak denporaz batu
deitezala etxera, berandu artian etxetik kanpora dabilzanak edo dagozanak. Astar II 78. Taberna zale, etxera
ordu txaarrian batu edo erretirau oi diranak. JJMg BasEsc (ed. 1845), 15. Egun batzukaz ostatu batera batu
nintzan. Or Tormes 121. Ta zer egiten dezu gau onetan etxera batu gabe? NEtx Antz 113.
(Participio en función de adjetivo). Biotz batu edo barriundua ez darabiltenai. Mg CC 232. Biotz batu ta
humillarekin pensatzen zer artu duten, nor etorri zaien. Ib. 216. Eskintzen ezpadira bizitza batu edo erretirau
garbijagaz erregu, penitenzija edo egite onak eurak gaitik. JJMg BasEsc (ed. 1845), 271. Pensadubaz bakarrean
ta biotz batuaz nor artutera guazan, zelango amoreaz jatorkun, etc. CatBus 52. Bere gauzetan batubagua, ta
begiratu onekua gaiti [dino bere artian gaistuak]: Ezertako eza dala. fB Ic II 223. Sokrate bere barruan batuago,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
281

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ta gai ugariagoak eta sakonagoak aditzen zituen nekerik bage. Zait Plat 88.
(Trans.). Orazinoe denporan ezin biotza batu badogu, itxi biar ete jako lan balioso oni? CrIc 74. Ea sosega
zaiteze; batu egizuez o arimak, zeuroen zenzun ta almenak. Añ LoraS 132. Munduko ardurak eta zer egin
guztiyak aldebatera itxi, sensunak ta biyotza batu ta egon pensetan. CatLlo 75.
7. (V-arr-oroz-gip, G; Aq 411, Añ). Ref.: A; Iz ArOñ, IzG. Ordeñar. "Ordeñar, esnea iritsi, batu (G). Aunzak
batuak daude?" Aq 411. "Batzía, el ordeñar [...]. Batzéi/a, batzíe, el ordeñar [...]. Batu-ardixe batu, ordeñar [...].
Batu, ordeñar. Batzen noia, voy a ordeñar" Iz ArOñ.
8. (V-gip; Lar, H). Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg. Cerrar; entornar. "Eskibatu, de eskui, [...] mano derecha, y de
batu, cerrar, recoger" Lar s.v. esquivar. "Bart, gau guztian eztot begirik batu" Zam Man 17. "Atía batu, juntar la
puerta" Iz ArOñ. "Cerrar o entornar la puerta o los ojos" Elexp Berg. "Gero etxetik urtetzen dozunian batu atia"
Ib. "Gau guztian eztot begirik batu" Ib. Berbaak urri egin, begiak batu, edo alde egin biotza argituko
leuskezun lagun, toki eta ibilteetarik. Añ EL 2 47. Ea ibilli diran sekula / Lotsaz begiak baturik. AB AmaE 35.
Begiak tinko zeuzkan berak. Kritonek ikusi zueneko, batu egin zizkion ao-begiak. Zait Plat 109. Euria ez da
gelditzen... Gizakumeak, leiatilla pixka bat batu du. NEtx LBB 103. Eta ikaraz beteta, jarri ziran begixak batu
barik egun-sentixan zaiñ. Etxba Ibilt 461.
Plegar. Gero [mezatik] urten ebanean / batuta mantua. Azc PB 156 (Ur PoBasc 268 altzauta mantua).
Batu eben belea, ta arraunketan joan zirean. Echta Jos 116. Narrua, lurrean jarri eban zabal zabal; urrengo,
polito polito batu eta tolestu eban, narru-olaetara bialtzeko gertu ipiñiaz. Erkiag BatB 56.
9. (VocBN, A). Mamar. "Bath, bath-u, (vb.), téter, tété" VocBN. "Aratxea batzen da behiari, el ternero mama a
la vaca" A s.v. batze.
(BN, Sal ap. A; H), baatu (BN ap. A; Dv). "Baatu (BN), téter, faire téter les agneaux" Dv. "Mettre un petit à
la mamellle de la mère. Axuriak, aratxeak batzea, allaiter les agneaux, veaux" H. "Hacer que los corderillos
mamen. Xal kori batu bear nagun (Sal), tenemos que hacer amamantar este ternero" A s.v. baatu.
10. (Con aux. trans. tripersonal). Dar, proporcionar. Gorde gurarik, galdu zaittut, nere Maittia; zure zorion
naixan batu detsut eriotzia! Etxba Ibilt 489. Eta senarra, beste barik, jausi zan kontuan zer zoro-gaiztoko biareza
batu zetsan bere buruari. Ib. 458.
11. (Participio en función de adjetivo). Unido; reunido, unificado. "Aunado" Lar. Ordea San Agustin da,
beingoan argi ura oso, eta puskatua beingoan: argi batua eta bakandua. Lar SAgust 11. Eta zeinbat onelango
erri batubetan, alperrerijari emonak. Mg CO 285. Gerora asmau ebeela gizonak erri batubak egitia. Mg PAb
149. Inozenzija ta Jangoikuaren billdur santu onek luzaruago iraun biar ebeen Baserrijetan, erri batubetan
baño. JJMg BasEsc 97s. Txiki-txikitatik ain batuak izan gaitun biok. NEtx Nola 19. Ikusiz "euskara batu" baten
alde gogo beroa duela lau urte Arantzazun azaldu zela. Mde Pr 52. Liburu huntan ontsalaz euskara orokor bat
edo euskara batua delakoa behar nuen erabili, bainan ez nuen hori ongi eginen. Xa Odol 69. Hizkuntza
nolarebait batua da, nahiz batasun hori herri batekoa izan, eskualde batekoa edo Euskal herri osokoa. MIH
218. Euskara batuak, izkribuzko batasunaren bitartez, juduentzat adina jentilentzat egina behar du izan. Ib. 124.
- BATUAN (H). En bloque, en conjunto. "Batuan [...], ensemble. Batuan saltzea, erostea, vendre, acheter en
bloc (AA)" H. Bekatutan erori ditezke, ta erortzen ere dira zenbait Kristau idien, beien, ardien tratuetan,
balio duen baño geiagoan ematen dituela zeren batuan ematen dituen, orobat artoan, garian ta beste gauzetan.
AA III 591.
- BATU-BANATU. a) "(V-ger), saber y publicar noticias" A.
b) "Aves que ora se esparcen ora se juntan" A.
- BATU-BATU EGIN. Envolver(se) totalmente. Danok gengozan burkeletan estalkiyekaz batu-batu eginda.
Kk Ab II 161.
- BATU-BATURIK. Muy junto(s). Izurdien erasoaldiakaz izututen danean, batu baturik eta azal azalean
geldituten da antxobea. Ag Kr 37.
- BATU-GURA. Ahorrador. Zuk juzgetan dozu laguna, zitala dalako, [...] batu guria dalako, esker txarrekua
dalako. fB Ic II 235.
- BATURAKO. (Lo) que está en vías de unificación. Euskara batu nahiz baturako batera, ez han-hemengo
eskualdeetako hizkerara. MEIG IV 111. Baturakoa erdi batu bihurturik eta batasunaren berria bazterretan
zabaldu ondoan. Ib. 112.
- ELKAR BATU. a) Unirse, juntarse. Gorputz da arimea alkar baturik, biak iraungo dabe betiko. Añ EL 1 40
(EL 2 46 alkarregaz). Medikuak alkar baturik ta konseju arturik. Añ GGero 274. Euzkotar buru argijak, / Alkar
batuta, gertau ditubez / Euzko-jai goragarrijak. Enb 122. Eskuin-alde, gurekin ipartzen da, luzatuz, haran
zabalsko bat, sahetseko mendien itzalak eta izarretarikako argi xuriak, elgarren batuz, ametsetarik bezala eztiki
daukutena agertzen. JE Ber 95.
b) Recoger. Ogia egiten da gariagaz, baña oñetarako gari garauak alkar batu bear dira. Añ LoraS 54.
- EZIN BATUZKO. "Qui ne peut se réunir à d'autres; inalliable" Dv.
batualdi. v. bataldi.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
282

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
batu-beste. "(R-uzt), por término medio" A. v. BATA-BESTE.
batuera. 1. Reunión. Batuera edo Konzilio Santubetan. CrIc 28. Oietako bat litzake Lagundi Erreal orren
beraren 1785-garren urteko bilkui edo batueran aitatzen dana 10-garren planu edo orrierdian. Aran SIgn 209.
Arrats atako bigira, billera edo batuerea amaitu zan, da iagi ziran danak oiari epel-aldi bat emoteko gogoagaz.
Ag AL 66.
Congregación, asociación. --Zer da Eleisia? --Da kristinau sinisle guztien batuera edo kongregazinoe,
Arzain egiazkuakaz zaintu ta zuzenduba. CrIc 25. Kristinau fededunen batuerea, zeñaren burua dan Aita Santua.
Itz Azald 44.
Unión. Baña nola odol bizia batu edo alkarturik dagoan korputz ta animarekin, oek jartzen dira Kalizan
laguntzaz edo batueraz. Mg CC 202. Gogorazinoe onek batu nau errime Jaungoikoagaz, eta batuera edo
alkartasun onek egiten dau nire zoriontasuna. Itz Azald 24. Ezkontzea dala batuera santu bat, Jesukristoren eta
Eleizearen artekoa legez. Ib. 74. Bada ontasun osoa dago maitetasunean edo Jaungoikoagazko batueran. Ib.
192.
2. Recogimiento. Cf. batu (6). v. batutasun (2). --Eta komulgau ezkero, zer egin bear da? --Ordu
laurenean edo ordu erdiyan egon bear da itzal eta norbereganako batuereagaz. Itz Azald 160.
batuerazo. v. batarazi.
batugabetu, batubagetu (Añ). "Desunir" Añ.
batugarri. Unitivo (en sdo. místico). Bide garbigarritik lenengo igarobide, kontenplazioaren eta
bertutearen erpiñ edo goiena dan bide argigarri eta batugarriak igaro nai balitu. Arr Orac 62. Gauza justu eta
bidezkoa dirudi, ejerzizio laudagarri eta santu oetan amabost edo ogei egun eman ondoan, bizitze argigarri eta
batugarrira igarotzea. Ib. 64.
batuketa (BeraLzM). 1. Sinéresis. Lenengo lerroko bigarren itzan biotzeko itzak lau izkin biar lituzke, bi-otze-ko,
bañan batuketaren bidez bio-tze-ko egiñaz iru izkindun bezela azaltzen da. LzM EEs 1913, 197s.
2. Suma. v. batumen. Baña orrela tolesketa-argibidea (tabla de multiplicar) egin ezkero, batuketaargibidea
(tabla de sumar) nola atonduko dezu? EEs 1917, 105. En DFrec hay 14 ejs. más.
batuleku. "Teatro" Añ. v. biltoki (2).
batumen. Suma. v. batuketa (2), 1 batzaldi (5). Gero, artu bitez euneko bakoitzari dagokion peseta eta
onen lenengo urteko korrituen batumenak, eta arki bedi bi batumen aben aldea. EEs 1925, 205.
batun. v. batu.
batun-batun. "(R), juego a acertar, por el número de individuos que se citan, una familia determinada" A.
batunde. 1. "Coligación" Lar.
2. (Lar Dv). "Caudal de otras cosas, como de juicio, ciencia, &c." Lar.
batundetu. "Coligarse" Lar.
batune (Lar, Añ). Congregación, asociación, grupo. "Gremio, clase, batunea, ballera" Lar. "Fariseísmo,
Fariseoen batunea" Ib. "Inquisición, tribunal, Fedazaien Batunea" Ib. "Inquisición, tribunal, fede zaien Bilkun
edo Batunea" Añ. Cf. apaizbatune, lapurbatune. --Zelan izentetan da lurreko Kristinauben batune edo
laguntasuna? --Eleisa burrukaria. CrIc 46. Onesbedatuko du nork bere batune edo klasekoa, zergatik
onesbedatuko duen bere burua. Izt D 156.
(Lar Dv). "Colección, bilgoa, batunea" Lar. "Complejo" Ib. "Collection, assemblage, recueil" Dv.
"Palo, palos de naipes, batunea" Lar. Cf. H: "(Couleur au jeu de cartes) trèfle".
- BATUNEKO (Lar Dv). "Conscripto" Lar.
batunetu. "Incorporarse" Lar.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
283

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
batupareaka. "(V-ger), a la gallina ciega" A.
baturazi. v. batarazi.
(baturratu). "Cierta pecha que se pagaba por los herederos de los villanos que morían sin hijos" Yang DPA 13.
batuta. Batuta. Aita Donosti ikusi ebanian, bere batutia altzatzen, esan ei eban: --Bixar egualdi ona;
pralletxuak makillatxua gorutz altzau jok-eta. SM Zirik 105. Nor bere gisara eta batutarik gabe soinua jotzen
ari zirela sortu zuten anarkia. MEIG VI 135.
batutasun (Añ). 1. Unión. "Unión, acto de unir, (c.) batza, batzea, batasuna, batutasuna, batzakuntzea" Añ. v.
batasun. Oek dijoaz, ez itzen indarrez ta bai laguntzaz ta unioz edo batutasunez, bigarren Persona Jangoiko
dana Korputz ta anima bereganatuakin. Mg CC 202. Ez irasagarraren ondo edo oñak galtzen duelako bere izate
edo naturaleza, baña bai ematen zaiolako madariaren bertutea egiten duten batutasun edo unioa gatik. Ib. 218.
Errege kristiñauen arteko bakia ta batutasuna gaitik. Ur MarIl 7. --Zetan dago ontasun osoaren izatea? --
Jaungoikoagazko alkartasun edo batutasunean maitetasunaren bitartez. Itz Azald 199.
"Congreso, junta, (c.) batzakuntza; si es de ancianos, batzarra. Congregación, (c.) batutasuna" Añ.
2. Recogimiento. Cf. batu (6). Leku onetako isilltasun, ta batutasunak, baketurik zentzun ta pasinoiak,
presteetan ebeen nire arimia alkanzeetako munduko builleen artian letraubagei ezkuteetan jakeezan jakiturijako
argitasunak. JJMg BasEsc 279s. Batutasun andijan joazan, batzuk otoi egiten, beste batzuk bat artu eta
irakurten. Izur JerOs 28.
batute, batutze. v. batze.
batutza. Alianza, unión. Gero eman zion zirkonzisioneko batutza. TB Act 7, 8 (Dv batasun; cf. batutzea en
Larramendi, var. de batze).
batutze. v. batze.
batuxi. "(L-côte), nones" A.
batuzi. 1. "Individuo, nombre sustantivo" Lar.
2. "Individuación, individualidad" Lar.
batuziar. "Individual, individuo" Lar.
batuziarkiro. "Individualmente" Lar.
batuzitu. "Individuar, individualizar" Lar.
batx. v. baratx.
batxakan. v. basakaran.
batxe (V-gip). "Bache" Elexp Berg. "Kaminokoak batxeak eta bidekoak zuloak direla dio Don.-k" Ib.
batxe. v. BARATXE-BARATXE.
batxera. v. baxera.
batxet. "(V-gip), cada una de las dos puntas de la tala, toña o calderón (juego de niños)" A.
1 batxi. "Impair" H. v. bakotxi.
2 batxi. "1.º (V), Bautista (nombre propio). 2.º (V-ple), torpe, lerdo" A.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
284

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
batxiler (Lcc, Lar), baxelier, baxeliar. 1. Bachiller, persona que posee el título de Bachillerato. "Bachiller,
batxillera" Lcc. "Bachiller en las Universidades, es voz compuesta del Latín bacca y del Bascuence illera, y todo
junto significa baccas al cabello, y en lo antiguo se coronaban los que recibían grados semejantes con baccas de
laurel. Batxillera" Lar. Sentenzia bat atra izan dudena Don Martin de Valcarlosen kontra, eta batxiller Don
Martin de Aldunzinen faborez (Leiza, 1626). ASJU 1978-79, 237. Xurio Baionako Eliza Kathedraleko Iaun
Erretor eta Theologian Baxeliarak. In Arbill pról. Athanase Belapeyre, Apez, Theologian Baxelier, Zuberoako
Ofizial eta Sorhoetako erretorak. Bp I 17. Menastaz itzegitean esaten ditu Batxiller Zaldibiak bere izkribu
gogoangarriaren bigarren kapituluan, itz gozo indartsu oek. Izt C 60. Araoz batxillera (bere illoba eta
lagundiak izan zituen leenengo gizonik argienetakoa zan) emen gelditzen da. Aran SIgn 105. Euskotasuna eta
gure izakera guztia ez ote dira galtzen bigarren mallako ikastolaetan, gure gaztedi aberats, aundi-gura,
yakinzale edo zerbait izateko lanbide baten billa doan batxiler eta abar? Belaus LEItz 110. Bear doguz batxiler
eta andraño (señorita) egiteko ikastetxe euskaldunak. Ib. 110. Igandean Café Iruña-ra joan ziran bi batxiller
berriak Seberiñorekin. Osk Kurl 213. Batxiller egiten Toledon, Salamankari erantsiz titulu ori. Gazt MusIx 57.
Baxelier iragan zen [J. Etxepare]. Lf ELit 274. Jakin beza, berorrek: lizenziatua naizela esan badiot ere leen, ez
naizela batxillerra besterik. Berron Kijote 210. Alonso Lopez batxiller jauna. Ib. 211. En DFrec hay un ej. más.
2. Bachillerato. Kuxian deith ziozaten / Gaztelura ximinoa / Nausi pare gabekoa: / Animaleetan dotor
ospatua, / Zelakotz batxiller yadan pasatua. Gy 291. Bere ikaste-atalak (asignaturak) ondo atara ebazan, baña
ez goirengo mallan, batxillerrian lez, berengo mallan baño. Kk Ab I 109. Geixoak esan ezkero neu be izango
nintzakek medikua. Orretarako dituk ire Batxillerrok, jakituriok eta medikuntzok? SM Zirik 52. Neure gaxtean,
hiru urteko batxillerra egin ondoan, fabrikan hasi nintzen lanean, hamabost urte nituela. MIH 368. En DFrec
hay 6 ejs. más.
- BATXILER-AGIRI. Título de bachiller. Batxiller-agiri edo titulua be dubarik atara eban. Kk Ab I 108.
- BATXILER-IKASKETA. Bachillerato. Gernikan Batxiller ikasketak amaitzean. Enb 196.
- BATXILER-IKASTALDI. Bachillerato. Adimen argi-argija dau mutil onek, zur-zurra da, ta batxiller
ikastaldijan beti goirengo mallea, sobresaliente, arrapateban. Kk Ab I 108.
batxilerato. Bachillerato. v. batxilergo. Gazteiza joan zan batxilleratua ikastera. A EEs 1916, 303. Baña
"batxillerato"ko liburuak errezak ziran beretzat. Osk Kurl 203. Laster izanen dira azkeneko azterketak,
batxilleratoa bukatzeko. Ib. 212. En DFrec hay 3 ejs.
batxilergo (PMuj), baxelergo. Bachillerato. "Batxilergoa artu, [...] recibir el grado de bachiller. Batxilergoa
eman, [...] dar el grado de bachiller" PMuj. 1881ean kausitu zuen Bilbon baxelergoa. Lf ELit 298. En DFrec
hay un ej.
batxilerkuntza. Bachillerato. v. batxilergo. Batxillerkuntzea erizpen gorenez (notarik onenakin) burututa,
Oñatin eta Valladoliden ikasi zuen, baratari (notario) egin-arte. A EEs 1916, 303s.
batxo (Añ), batxu (Vc ap. A). Dim. de bat. "Particularizar, (V) batxo, (V) bakoitza berez esatea; (c.)
banakatu" Añ. Las formas del tipo bat-txo, battxo, parecen ser meras variantes gráficas. v. batto, batño.
Ogeta lau ordu ditu egunak; geiegi eretxiko deusku, batxo Arimeari emotea? Añ LoraS 68. Baña txorikumetan
zelan azkenean / Jateko aurkitzen zan battxo platerean. AB AmaE 310. Ardia atrapatea / ezta izaten errez, /
noizik beinean battxu / artuten da nekez. Azc PB 67. Dalako orrek ikusitakoetatik batxo bakarrik izan zun
esateko. Zait Sof 60. Bete-betean, baña, azalduko didazu, galde batxori erantzuten badiozu. Ib. 78.
(Con sust. en caso partitivo). Erdaldunik battxo etorri ote da egungo jarduna entzutera? A Ardi 82.
- BATXO BAT ERE. (En oraciones negativas). Ninguno. Ta eskolak ugari zabaldu biar dirala orretariko
"analfabeto" batxu bat bera be geratuko eztan arte. Kk Ab II 79. Eta beste neskamietarik be etzan batxu bat be
azartu Bertoldari murrika egitten. Otx 34. Egin egin-biar ixan eutsazan gaztain-opillak mutillari, eta bai
Bertoldinek jan batxu bat be itzi barik. Ib. 168.
- BATXO ERE. (En oraciones negativas). Ninguno; ningún. v. BAT ERE. Bekatu mortal guztiak, batxo bere
itxi baga, Konfesiñoan agertutea. Añ EL 1 124. Seigarreneko gauzeetan eztagoala gauza txikirik [...]: eta alan
eztozu batxu bere konfesiñoan atzeratu bear. Añ EL 2 148. Bera ta bere soldadu guztiak ito zirian itxasoan,
batxok bere iges egin baga. Añ MisE 203. Zuen aitak egaztiai bear daben janaria ta janzia emoten deutse [...] ta
batxo bere, danik txikiena, aztutzen eztau. Añ CS 33. Diran diranak batxu bere itxi baga agertuko dira. Ur MarIl
37. Bere torreak, bere muruak, bere ontziak, / Zureak dira bereiztu baga battxo bere. AB AmaE 439. --Semerik
ez alabarik eztekozula? --Orixe da andie! --Eta zure amak ezeban battxu bere euki? Ezale 1897, 327b. Baña ez
deust esan eragingo konfesinoan entzun izan ditudazan berbetatik batxu bere. Itz Azald 144. Inor, battxo ere, ez
al zan beealdean, gora, oiutegira, begiratu etzuenik. A Ardi 121. Eliz-ezaugarri batxo ere ezta eramaten. Eguzk
RIEV 1927, 432. Gizakume batxori ere iñoiz ez esan, ez nun eskutaturik dagon, ezta non datzan ere. Zait Sof
149. Gizonaren adiskide ohikoetatik batxok ere ez zuen orain haren etserako bidea hartzen. Mde HaurB 75.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
285

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Guzti-guztiek, batxo be itxi bagarik. Akes Ipiñ 22.
(Con sust. en caso partitivo). Uso txit eder eta obenikan batxo ere gabeko bat. Ur BulaG 554.
- BATXO EZ. Ningún; ninguno. Eguzkipeko batxori ez azaltzeko nire sorrera. Zait Sof 96. Beste gizaki
batxori ez zaio yaukiko. Ib. 198. Menderdi hontan hilkor batxok ez ditu ukitu. Mde Pr 117. Ez zion behatzpuntarekin
ere laztan batxo egin. Mde HaurB 55. Abere batxok ez zun larreko belarrik ukitu, ez urik dastatu.
Ibiñ Virgil 46. Ala ere batxo etzen lizunki aberekin etzan. Ib. 49.
(Con sust. en caso partitivo). Zure piñurik battxo baga. AB AmaE 441.
- BATXO IZAN. Ser alguien de cuidado. Ai Pilatos, Pilatos! zu ere baziñan bat-txo, baiño oiñordekoak ere...
Urruz Zer 62.
batxu. v. batxo.
batxugaitz. v. baratxugaitz.
batz. v. pats; batza.
batza (V-arr ap. A; Añ, H), batzaa, batz. 1. Unión, asociación, sociedad. "Batzaea, quiere decir congregación"
Ech 33r."Alianza, unión, confederación" Añ. "'Unión', en el sentido de 'alianza, asociación' o 'liga' de personas,
no tiene vocablo. A lo sumo, pudiera expresarse esto con batz o biltz (unión, copia, colección) o con batzar o
biltzar (reunión, junta, asamblea)" (1901). AG 1811. "Unión, alianza" A. Tr. Aunque es citado ya por Echave
y usado por Añibarro, sólo a partir de los últimos años del s. XIX se hace frecuente (parece que impulsado por la
escuela aranista); al Norte lo emplean J. Etchepare y Mirande. Usan batz Arana Goiri (batz egin), Garitonaindia,
JBDei, Lizardi y Eguzkitza, y batzaa Añibarro.
--Zein dok (ala don) Euzkadi yeritxuagun (ala yeritxonagun) luiki ta erri-batza? --Da Euzko deritxoen errijen
luikija ta batza (1897). AG 1058. Euskera iraun egiteko irakasleak baino arduratsuagoak dira Elizgizonak ta
Batzak. Ezale 1897, 118. Ara or Laterri-Batz edo Estados-Unidosko erri aundia. JBDei 1919, 284. Baita ere
Vela andere abeslari ta beste bere lagun-batzeko eres-ertikideak. Garit Usand 43. Gurasoak orretara ekarteko
billera edo batza bat Euskaltzaindiak eraldu bear leuke ta uri guztietan zabaldu. Belaus LEItz 114. Sortu da
Emakume / Abertzale-Batza, / Maitasunezko lora / Gustijen baratza. Enb 59. Aberats eta txiro, zar eta gastiak, /
Batza ortan sarturik, lan egingo dabe. Ib. 145. Erri baten edo batza baten, txirringetan arin ibilten "urtena,
gorengua, onena, banakua" danari "as" deitzen dautsoe. Kk Ab II 155. Eleizearen barruan eta berak indarra
emonda sortu diralako monja orreen batzak. Ib. 74. Han omen zuen asmatu Jesusen Lagundiaren egitea, batza
hunek ethorkizunean erabiltzeko zituzken urratsekin. JE Ber 59. Badira ere hiri handietan batza bakar batzu,
jende onak xede beretarat eginak. JE Med 116. Euskel-Idazle-Batza deritzan euskerazko eskribatzaleen elkartea
irasi edo fundatu. Ldi IL 139. "Liga Gaélica", edo "Gael-zaleen Batz" ori, ba al-dakizute zeren antzekoa dan?
Ib. 169. Bizibidea edo jana lortzeko era, langintza edo laneko tresnak, jakintza, ertiak, gizon eta erri-batzak,
uskurtz edo erlijioa: orra erriak beren lanbide bearrenekoai eman oi dizkiten erabakiak. JMB ELG 24n. Bear
litzakezan besterik ez arren, gaur egunean ainbat kistar langille-batz daukaguz. Eguzk GizAuz 157. Langillien
Batz Orokarra (erderaz, Unión General de Trabajadores deritxona) be or ibilli ei-da bere sareak baserriraño
zabaldu ta maizterrak batez be sarietan sartu nairik. Ib. 125. Ugazaben batza oneik eratu ta egiteko gurari bizia
erakutsi eban XIII Leonek. Ib. 157. Onelako batzan dagozan baserritarrak, lurra mugaz banandura barik,
guztiak aldran ei-darabille. Ib. 133. Napoleonen gudari-saillak argalak eta gogoz aulduak zeuden Europako
gudari-batzari oldartzeko. Etxde JJ 180. "London Dialectical Society", Sir John Lubbock-en buruzagigopeko
Engelandeko jakintzari batzak, txosten bat agertu zuen espiritismuaren fenomenuari buruz. Mde Pr 316.
(Añ, H (V)). Reunión. "Es junta de ancianos: zaarren batza, tzea" Añ. "Assemblée" H. Ea erromeria,
batzaako dantza, naasteko yolas ta gau-bigereetara agindu badozuz. Añ EL 2 140. Yakinik egon bear tzara eze,
bazabiltze gazteak naastean batzaako dantzetara, yolasera, fiestetara [...], etzareela garbi izango. Ib. 149.
Lamin-batza yagok uretan? "Las sílfides se reunen en el agua?". Laux AB 37.
Unión. "Unión, acto de unir, (c.) batza, batzea, batasuna, batutasuna, batzakuntzea" Añ. Gorde gaizala
batzan, adiskidetasunean ta bakean. Añ MisE 57. Bijok, Bizkaiaren kostittuxiñoe edo laterkera zarra ta beste
euzkeldun laterrijakin batza ikurtzen dabez (1897). AG 1543.
2. Recolección. "Recogimiento, juna de cosas" Añ. Mutil talde andiyak yuaten ziran Erriojara ta Aragoera
maats-batza ta ardao-egite aldiya baño lentxuago. Kk Ab II 164.
- BATZA EGIN. Reunirse. Ogei gixon ala geiago bazkaltzen batzaldu edo batz-egitteko, ezta biar kemenik.
(1897). AG 1349.
batza. v. 1 baratze.
batzaar. v. batzar.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
286

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
batzai. "(V-ger), accidente, rareza. Gure etxera batuko eztan batzairik eztago, no hay rareza que no se nos
presente en casa" A. Azkue trae tbn., en su primera acepción "(Vc), recolección. Se usa sólo en los derivados",
refiriéndose seguramente a batzaiki, batzaikuntza, etc.
batzaiki (V-m-gip). "(V-m), acial, tenazas de madera para recoger erizos de castaña" A. "Batzaiki, matxarda,
gaztañak lurretik artzeko tresnak" (V-gip) P. Urkia EEs 1930, 48.
batzaikuntza. v. batzakuntza.
batzaile (Añ; -alle Lar, Dv), batzaila, batzale. 1. Recolector; que recoge, reúne. "Cogedor", "recogedor" Lar.
"Acumulador [...] pillaka [...] batzallea" Ib. "Colector" y "recogedor" Añ. Ainbat eta ainbat erreminta zaar,
mika arrapakariaren antzera, Nikanor-en esku batzailleak bestela baitakoan, asterik aste araxe eroanak. Erkiag
BatB 21.
(Como segundo miembro de compuestos). "Boto-batzallia, muñidor electoral. Sasoi baten, boto-batzalliak
ortatik bizi izaten ziran" Etxba Eib. "Fruto-batzallia, especie ornitológica del país" Ib. "Lorabatzalle,
camachuelo común (Phyrrhula pyrrhula)" SM EiPáj. v. biltzaile. Sardia edo simaur batzallia. Mg PAb 148.
Almoroz deritxan toki batera eldu giñanean, maats-batzen ziarduen, eta maats-batzale batek mordo bat emon
eutson limosnatzat. Or Tormes 23s. Oraingo zergari edo petxu-batzalleak zelakoak diran ba-dakigu. Eguzk
GizAuz 123. Bekoki ederdunak Garagartzakoak, astaputzbatzaileak Udalakoak. (V-gip). A EY IV 273. Diru
batzalliak atia jo eban. SM Zirik 42. Arein aginduz Ipiñeburure be eldu zirean gixon-batzaillak, da gudarako
gixon errime-adoretsuek urten eudien emendi. Akes Ipiñ 11. Idazle ugaria, erderaz eta euskeraz. Euskal tokiizen
batzaille. Alzola Atalak 111.
(G ap. A; Zam Voc), batzaila (Vc ap. A). "Económico, ahorrador" A. Etxagun andi gazte zoroak, / diru ta
lurren galtzailak, / kokotzat daukez eta zorotzat / euren guraso batzailak. Azc PB 362. Batzaile batentzat ezta
faltako banatzaile bat (V-ger). "A un ahorrador no le faltará un despilfarrador". A EY III 182. Aita batzaille,
seme banatzaille. EgutAr 27-3-1962 (ap. DRA).
2. Que congrega a la gente. Eureen etxeetan batzaar nasai ta bigira lekuba emoten dabeenak, zelai nai
zokonduetan jolasik askatubeneetan oi dabiltzanak ta euretarako batzallaak. JJMg Mayatz 105.
3. Unificador. Orixek hizkuntzaren aberatsaile izateko dohain hobeak zituen batzaile izateko baino. MEIG
VII 168. Hortik aurrera [batasun saioak], Katalunian 1931tik aurrera bezala, batu eta batzaile bihurtu baitira.
MEIG VIII 46.
batzain. "Impair" H.
batzaindu. v. batzandu.
batzaitu. v. batzandu.
batzak (H). (Siempre junto a besteak). Unos. "Le S dit: batzak eta besteak, batzuk eta bestek, batek eta bestek,
les uns et les autres; batzen eta besten, des uns et des autres; batzer eta bester, aux uns et aux autres" H. v.
BATAK (s.v. bat). Batzak süiaz, bestiak armetzaz, bestiak üzürriaz, bestiak uhuñkeriaz mündü huntarik
bestialat juan izan dira. Mst I 23, 7. Behar dütügü xehe txerkatü, eta konposatü gure barnian, eta kanpuan
igaraiten diren gaizak: zeren konbeni beita gure profeitü ezpiritualaren, batzak eta bestiak xüxen izan ditian. Ib,
19, 3. Gaiza batzek haren maithatzera, bestek haren mesperetxatzera erakharten die. Mst III 20, 4. Bena batzer
erraiten dütüt gaiza komünak, bester berheziak. Ib. 43, 4.
batzakintza. (Neol.). Colección. Creado por AG en 1894, de batza 'reunión' y -kintza (v. NeolAG). Lelengo
lau zenbateko-batzakintzea: laurleokorik: 0,50. Bizkaitarra n.º 5, 29-1-1894, portada.
batzakuntza (V-oroz-arr-m ap. A; Añ, H, Zam Voc; -ea det. Mg Nom (V), Añ; -ia det. Mg PAbVoc, VocCB 365
(V) Dv), batzaikuntza (V-oroz-arr-m ap. A; Dgs-Lar 1). 1. Reunión. "Junta o congregación" Mg PAbVoc.
"Junta" Mg Nom, A, Zam Voc. "Concilio", "congreso", "junta", "unión" Añ. "Batzar-ra, batzarre-a, junta,
asamblea, congreso, (assemblée) [...]. Sin.: batzakuntzia (V), biltzar-ra" VocCB. Duvoisin, que lo toma de este
vocabulario, da erróneamente batzakuntzi como forma indeterminada. v. batzar. Mutil neskatoen junta,
olgantza edo batzakuntzeetan. Mg CC 110. Zer esan biar da euskal erri askotan ikusten dirian jente gazteen
batzakuntzen ganian? Mg CO 130. Euki baditu be etxean batzakuntza gaistoak (Durango, 1882). DRA.
Consejo. Castilla-ko Batzakauntzeak zeuri txarto erakatsitta. AG 163.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
287

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Asociación, agrupación. Bizkaya-ren lauburuba jagiko daben Batzakuntzearen Araukintzea. AG 233.
Sociedad. Badaki batzakuntza guztietan, iraungo badabe, legeak egon bear dabeela. Kk Ab II 114.
2. Unión (de cosas). Buru azur biribilla da beste azur batzuben batzakuntzia, zeintzuk egiten dabeen utsune
edo onzi bat. Mg PAb 85.
3. Recogida, recolección. "Recogimiento, junta de cosas, (c.) bilguma, bilgura, batza, batzakuntzea" Añ.
batzakuntzi. v. batzakuntza.
batzalde. Asociación, congregación. Antziñako Grezian, Epikuro zeritzan jakintsu batek irazaniko
"batzalde" bat bazan. Elizdo EEs 1929, 175.
1 batzaldi. 1. (Neol.). Unión. Creado por AG en 1893 de batza 'unión' y aldi (v. NeolAG). v. batze. Batzaldi
au [se refiere a la unión con Castilla] Bizkaiaentzako gauza zorigestakorrena ixan da. AG 162.
2. (L, BN, S, R sg. A; BeraLzM). Reunión, junta. "Concurso, acto de reunión" A. "Sesión, reunión" BeraLzM.
v. batzar. Erdaldunik etzan agiri. Augaitik orduko batzaldiak, gaurko batzaldi ta batzar geienen aldean,
zeru-usainekoak irudien. A Ezale 1897, 36b. Eskari bat [...] Elizgizonai. Urrengo batzaldian edo conferencia-n
[...] irakurkizun au aintzat artuta aztertu daiela. Ib. 129a. Da urko batzaldijan irakurriko da aurkezturiko
laterkera edo kostittuziñoia (1897). AG 1520. Illian bein gitxienez batzauko da bazkundia; eta Araudiyak tinkotu
daben sariya emongo yake batzaldira datozanai. Eusk 1919-1920 (I), 41. Aien asmoetan ez dut erkidetu nai! /
aien batzaldietan nere gibela ez dut ikusi nai. Ol Gen 49, 6 (Urt, Bibl biltzar, Dv bilkhu, Ur, Ker batzar).
3. (A DBols, BeraLzM), batzaldu. Concurso; competición. "Concurso [...]. 2.º provisión de empleos, premios,
etc., batzaldi" A DBols. "Batzaldi, concurso. Batzaldiyan sariztua, premiado en el concurso" BeraLzM. v.
lehiaketa. Lan bi sarituko dira batzaldi onetan. Ezale 1897, 8a. "Euskalzale" albistariak 1897-garren urtean
eragiñiko Batzaldian sariztatua. Ag AL 3. Ona emen Batzaldirako baldintasunak. A Ezale 1898, 67b. Aurrenaurrenengo
iru batzaldi eder: idazki batzaldia, eresi batzaldia ta argiduri batzaldia. RIEV 1911, 604. 1909g.
urtean egin zan ipui-batzaldira, ipui-txiki, izkirimiri xorta bat bidaldu zuan Biktoriano Iraola jaunak. EEs 1911,
117. Aurtengo batzaldiak. Ib. 180. Aurten ere jaialdi-aurretik batzaldiak egin bear dira, orain irabazitako sariak
gero, jai aietan emateko. EEs 1912, 148. Valladolid-ko batzaldira (konkursura) beste batzuekin agertu zan. A
EEs 1916, 304. Sarako, Markiñako edo beste euskal-jaietako batzaldi edo concurso-etara. Or EEs 1927, 233.
1930n Donostiko antzerki-batzaldian lenengo saria irabazia. Lab EEguna 57. Eres-batzaldi baten Apoloren
aurka ebatzi ebalako, asto belarrijak sortu erazo ei eutsazan beste jainko-ixun onek. Otx 120n. Bai-ta ere,
"Euskaltzaleak"-i eskatu diot olerki-batzaldiak erdibitzeko, sari bat erritar-antzeko lanentzako, bestea liriko
zoro berrizaleentzako. Ldi IL 110. Santo Tomasetako Batzaldi bat zan --Batzaldi gogoangarri aietako bat.
Victoria Eugenia teatroan. Lek SClar 141. Entzute utsalaren ondotik txalo-billa gindoazan ikuskari etxera,
bertso batzaldietara, belar-buruntza billa. "Contentiosa carmina". Or Aitork 75. Euskal lurraldeak, estalpetarrak
ziran garaian, beren aurreneko batzalduak, aariengatik egingo zituzten ba. Zubill 71.
4. "(V-oroz-arr-ple), recolección (turno de)" A.
5. Suma (operación aritmética). v. batuketa (2). Mogelek emen batzaldi-uts bat egin dau: bada berak
aitaturiko giberriak eztabe 80-ra ioten 70-ra baiño. A in Mg PAb (ed. 1899), 71n.
- BATZALDI-SARITXO. "Accésit" BeraLzM.
2 batzaldi. "(V-m), pañales de niños" A. "Envoltorio" A DBols. Cf. batu (4), batzaldu (3).
batzaldu (BeraLzM). 1. Reunir(se). Neol. creado por AG en 1897 al parecer de batz 'reunión' y -aldu (v.
NeolAG). "Congregarse, reunirse" BeraLzM. Ogei gixon ala geiago bazkaltzen batzaldu edo batz-egiteko ezta
biar lakemenik. AG 1349. Toki zabal batean batzaldurik gizon ospetsu asko-asko. Zink Crit 79.
2. (BeraLzM). "Batzaldu (anexionar, incorporar), de batz (unión)" AG 2335.
3. (V-m ap. A Apend). "Enfajar al niño" A Apend. v. batu (4).
batzaldu. v. batzaldi.
batzale. v. batzaile.
batzalkide. Miembro de una asociación. Antziñako Grezian, Epikuro zeritzan jakintsu batek irazaniko
"batzalde" bat bazan; beraren batzalkideeri "epikurotarrak" deitzen zieten. Elizdo EEs 1929, 175.
batzamar. "Batzamarra edo apasta, pasta de anchoa" Elizdo EEs 1926, 30. Zirkoaz gañera batzamarra edo
apasta deitzen dioten tresna bat ere erabiltzen dute. Elizdo EEs 1926, 8.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
288

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
batzandu (V ap. A; Añ (V), H, Dgs-Lar 2). Tr. Documentado sólo en textos vizcaínos a partir de comienzos
del s. XIX. 1. Juntarse, unirse. "Juntar, juntarse" y "arrimarse, juntarse con otros" Añ. "Batzandutea (V), (de
batza), se réunir, réunir. Lagun txarrakaz batzandutea, se joindre à, fréquenter de mauvais compagnons (Añ
EL)" H. "Juntar" A. v. batu. Mundu onetan alkar batzandurik ta nastaurik bizi dira onak deungekaz. Añ EL 1
45. Erdu ordu onean, aberastuten nire arimea [...]; eta Zeugaz batzanduten, Zeuri ainbeste kosta jatzun seme
galdu au. Ib. 160. Zure umeak edo etsekoak kanpoan edo etsean deungaro bizi direala, edo lagun txarrakaz
batzanduten direala. Añ EL 2 140. Guraso zarren fede zintzoan / Goazen bai batzandutera. AB AmaE 71.
Aserratuta al dago / gizon guztiakaz / bada ezta batzanduten / inos gizonakaz. Azc PB 174. Agertu zan errira /
mutil gazte eder bat [...] / laster batzandu iakun / erriko gazteai. Ib. 312s. Beren alarauetara ainbeste auzoko
batu edo batzandu iakozan. A BeinB 76. Zeregin eta ogibide bakotxeko langilleak, alkarri lagundu ta euren
eskubideak obeto zaintzeko, antxiña be batzandu ta alkartu egiten ziran. Eguzk GizAuz 19. Doixtar, pantzetar,
englandar, suizar, belgikar eta poloniar langilleen ordezkariak batzandu ziran Londondik ur dagoan Saint
Martins Hall uritxuan. Ib. 68. Iñoiz euki eben zirkulu edo zurkulua, Mogelek esan eukeanez, batzanduteko
baztertxu egoki lez. Erkiag BatB 94.
"(V-ger), hacer paces (los esposos separados)" A.
"(Vc), desposarse" A. Batzanduten dira asko / urrien barruan, / zemendian bakarrik / biziteko asmoan. Azc
PB 73.
"(Vc), poner el crío con la madre, para que mame" A.
2. (Añ (V)), batzaindu (Añ (V) A), batzaitu (Añ A). "Coger", "recoger", &c. Añ. Liburutxu baten
arimeen onerako batzandu ta alkartuteko, liburu askotan zabaldurik eta deslai legez dabiltzazan adi-bide,
eskaari ta deboziñogarri bearrenak. Añ EL 2 5.
3. "Unir, juntar" Añ.
4. "(V), cerrar, cercar" A. v. batu (7).
batzar (V; Añ, Dv), batzaar (Mg Nom), batzarre (G, AN-ulz; SP, Lar, Añ, Dv, H). Ref.: A (batzar, batzarre); Iz
ArOñ (goru), Ulz (batzárria).
Tr. Los septentrionales (y Lizarraga de Elcano) usan generalmente batzarre, aunque aparece algún ej. de
batzar en Etcheberri de Ziburu, Haraneder y Duvoisin. Algunos suletinos, a partir del s. XIX, usan batzarri. En
los vizcaínos se encuentra batzar y batzaar (esta última variante desaparece hacia mediados del s. XIX). Entre
los guipuzcoanos, Larramendi, Ubillos y J.B. Aguirre utilizan batzarre, pero a partir de mediados del s. XIX esta
variante alterna con batzar, frecuentemente en los mismos autores; a partir de comienzos del s. XX, parece que
el uso de batzar aumenta todavía algo más en los textos de este dialecto. En DFrec hay 282 ejs. de batzarre, 209
de batzar y 134 ambiguos.
1. Reunión, junta, asamblea, congreso. "Assemblée" SP. "Cónclave", "dieta, congreso", "junta, congreso de
personas" Lar. "Concilio, Elizbatzarrea" Ib. "Junta de ancianos" Mg Nom. "Congreso, junta, (c.) batzakuntza; si
es de ancianos, batzarra" Añ. "Concilio [...] eliz batzarra" Ib. "Conseil, assemblée des anciens et par extension,
conciliabule" Dv. "Assemblée, réunion" H. "Junta, reunión, congreso, concilio" A. "La reunión del pueblo" Iz
Ulz. "Goru-batzarrak" Iz ArOñ. "Batzarre, reunión de todos los vecinos varones de un pueblo o valle, que se
juntan, a toque de campana, en el atrio de la iglesia o en la casa Ayuntamiento, para tratar de asuntos importantes
para la comunidad [...]. (Baztán)" VocNav. v. biltzar, bilera, 1 batzaldi, batzakuntza. Tr. Documentado al
Norte en Dechepare, Etcheberri de Ziburu, Oihenart, Pouvreau, Haraneder, y en algunos pocos ejs. posteriores a
mediados del s. XVIII. Al Sur está atestiguado ya en documentos medievales, y hay algunos ejs. de los siglos
XVII-XVIII, pero sólo a partir de principios del XIX se hace frecuente.
"En la junta popular que ellos llamaban bazaar" (Oñate, 1477). Zumalde 97. Tbn. bazaerre (1461), ib. 134. "E
todo el concejo vecinos e muradores de la dicha villa de Lesaca o la mayor parte de aquélla, conceyo facientes,
llegara toque de campana a bazarre e junta general" (Lesaca, 1496). AEF 1932, 34. "En Guernica juntándose los
vizcaínos [...] en la junta general, que en la lengua de la misma tierra llaman batzaar, que es lo mismo que [...]
ayuntamiento viejo o congregación de viejos" Gar Comp 126. "Junta general que llamaban batu zarrak y ahora
batzarra" IC III 185. Berzerena har dazanak beretako amore / Oborotan ukhenen du plazer bano dolore, /
Batzarriak bekhan eta beldurreki dirate. E 133s. Euren batzarrean. (Escrituras de Andramendi). TAV 3.2.9. O
adimendu guztien zuzi argitzaillea, / Presenteko argi zazu gizonen batzarrea. EZ Man II 107. Lehenik iaikitzen
ziñen / eta etziten azkenik, / batzar guztietan ziñen / aurkhitzen aitziñenik. EZ Noel 152. Hitz hauk entzun bezain
sarri / batzarrean Dotorei, / errepusta ematera / ioan zitzaien Prinzei. Ib. 66. Han izanen da dolore guztien eta
gaitz guztien iunta, bilgura eta batzarrea. Ax 589 (V 379). Zeren bereok dituen / Alxatzen batzarrean. Hm 99.
Gauazko dansek eta halako batzarre ilhunek erakhartzen ohi tuzte leku batetan diren bizioak eta bekhatuak. SP
Phil 372. Baña orduan bertan junta etzidin batzarrerik, asmatu zuen aitzakia ortik, luzagarri emendik
Madridaño joateko eta Konsejuaren gobernariagandik ateratzeko, iñon ere ez batzarrera biltzeko agintea. Lar
Fueros 226. Solhas onen eta bertutezkoen erabilltzekotzat elkharganatzen diren presunen batzarra. He Phil 341.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
289

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Kristau guzioi eman zaizkigun egiak, guziz ere Eleizak bere batzarre edo Konzilioetan erabaki ta erakutsi
dituanak. Ub 109. Bildu-zúte bada pontifizeék ta fariseoék batzárre. LE Io 11, 47 (He, Dv batzarra, Ol, IBk
batzarrea; Lç, TB konseil(l)ua, TB EvS kunseillia). Jesus pasaturik / Kaifasen aurréan, / non zeuden bildurik /
jaunak batzarréan. LE Kop 42. Iges egin danza, bigira, ta lagun deungeen batzar guztietati. CrIc 79. Ona zelan
erabagiten daben Trentoko Obispo Jaunen Batzaar edo Konzilijuak. Mg CO 144. Onetarako, iges egin,
jausierazoten zaituen okasiño, lagun, batzar, leku ta galgarrietarik. Añ EL 1 73. Onelako batzar nastuak bildurgarriak
dira, onak ta Angeruzkoak izan arren personak. Añ LoraS 190. Begira zure etxean izan oi diran neskatx
eta mutillen billerak edo batzarreak, jokatzeko eta denbora atsegiñ onean igarotzeko aitzakiarekin. AA II 121.
Orregatik Juduak larunbatean biltzen ziran Sinagogan edo eren batzarreetako etxean. Ib. 43s. Aldegiten duela
edaleen batzarre guzietatik. AA III 384. Eleixa Ama Santiaren Batzaarretako neurgarrijak ta Kristandadeko
Agintari Jaunen ordenaak bere bardin kondeneetan ditubee naasteko dantzaak. fB Olg 87. Eleixiaren batzarrak.
Ib. 146. Errijaren Burubai esatia gabetako gizonen batzar txarrak. fB Ic II 187. Onelako bigiraak etxian isten
zitubeenak; alako batzaarretara eureen seme alabaak bialduten zitubeenak. JJMg BasEsc 111. Nai leuke, dino
Trentoko Batzar edo Konzilijuak, meza guztijetan komulgadu deitezan. Astar II 231. Infernuko eskolak izan oi
dira onelako batzarrak. Ib. 144. Itz egiñ omen zuten / batzarre batean / txangurruak atzerontz / joateko gañean.
It Fab 103. Geren Batzarre eta / Juntetan bildurik, / ez da ezer egingo / fuero gabetanik. Ib. 212. Batzar bereko
kapitulazioetan Rimerrek esaten daben bezala. Izt C 494. Begijak beera begira badarabildaz, ez banua batzaar
nastuetara, dantzeetara... barre egingo deustee. Ur MarIl 57. Elizaren lenbiziko Batzarre edo Konzilio onetan.
Lard 510. Eta Apostoluak gelatik aterata, Batzarrekoai gizon zintzo eta argiari dagokion eran itzegin, eta
atzenean esan zien. Ib. 487. Salmeron da Pascasio Irlandako ugartera, eta Salmeron hura bera ta Lainez
Trentoko Eliz-Batzarrera. Aran SIgn 111. Kanta dezagun batzar danetan / Kanta aiñ paregabea. AB AmaE 141.
Gu galdutea erabagirik batzarre atan. Ib. 437. Erabaki zan batzar illun artan egin biar zitzaiola gerra biziya
Franziskoren Ordenari. Bv AsL 195. Eta Santuak probinzi artako Obispoen batzar edo konzilio bat deitu, eta
joan ziran batzarre onetatik lau Obispo, Erromak erabaki zuenaren berri Nestoriori ematera. Arr May 165.
Zabaldu dira mundu guztiti / goibelarritzar zatarrak, / eta gitxitu zori txarrean / gizon artezen batzarrak. Azc
PB 363. Batzar bat ikusi dot / Nereiden artean. Ib. 205. Sagu batzar bat. Ib. 44. Eleizgizon bat ustebaga
aurkituten zan batzar baten, gazte batzuk asi ziran donga eta txarren berbeta madarikatua egiten. Itz Azald 17.
Beste enparau berbak "Santa Maria...", sinistea da izan zirala geituak Efesoko Batzar Santuagaitik bostgarren
gizaldian. Ib. 70.
(s. XX). Ostaturik onenetan, lagun arteko jan-batzar alaiak gertatzen ere badaki. Ag G 349s. Lantegietako
gizonak eta Elizaren etsaiak jardun-batzarra [= 'mitin'] astera dijoaz, pelota lekuan. Ib. 351. Onetan batzar
guztietan, Eladitxok sarri besartetuten eban Jule, poz-pozik, Josetxoren arpegia berbera eukalako. Echta Jos
363. Batzarra izan zan, Bermeo, Mundaka ta Elantxobeko arrantzaliena. Ib. 117. Mutill-zarren batzarra. Urruz
Zer 130. Esan biarrik eztago barriketea eurrez ibilten zala batzar artan. Kk Ab I 18. Bearrezkoa izan ezik, burubatzar
orreek eskolen yabe ez dira egin bear. Belaus LEItz 115. Eta endoriak ziñegotzijai batzarrera dei-egin
eutsen, burdin aregaz zer egingo ete-eben erabagitteko. Altuna 26. Maran onek ere, batzarre artan bere itz
samiña yalki zun. Or Mi 114. Aberri-aldez, batzarrik batzar, / Abestuteko zoli eta azkar. Enb 192. Ioango da
batzar edo mitin-en batera ta an bere entzungo dauz barriro astakeriok. Kk Ab II 115. Zer egiten dute bada
[Euskaltzaindikoak]? Batzar asko ta utsa. Lab EEguna 84. Azkenik osalariak epai-batzarrean batu ziran. TAg
GaGo 98. Emon egijuela, euren senarrai legez, batzarretan eta agimendubetan sartzeko eskubidia. Otx 45.
Bourseko iskanbilla / (gizon zoro batzarre). Ldi BB 68. Batzarre artan berean, oker ezpa-nago, Intza yaun
agurgarriak ere itzegin zun. Ldi IL 91. Ar zazute izen-sail bana, ta urrengo batzarra noiz izango dezuten bertatik
erabaki. Ib. 152. Txutitu zan batzarre guzia. Ir YKBiz 482. Alkar ezin aituta, eztabaida ta lazkea sortu ziran
batzar aretan. Eguzk GizAuz 69. Danak kantatzen zuen batzar artan. TAg Uzt 295. Epesoko Eliz-batzarrean
Aita Santuaren ordez Buru egiten zula, Jesukristo Jainko ta Gizon zala, fedezko egien artean ezagutu zun. Or
MB 864. Aitonak, bere zizalluan exerita sendi batzarre artako errege zirudin. Etxde JJ 92. Mediumekiko
batzarre haboroenetan, bitariko fenomenuak nahastuta gertatu ohi dira. Mde Pr 320. Eta egun oroz
euskaldunak biltzen ziran zuhaiz-petan, beren biltzar, batzar, buru-batzar eta zinbideetan. Mde Krit 123.
Arrantzale ta legortarren batzar anaikor arek, zantzu ta susmo oberik ezin eukean izan. Erkiag Arran 30. Batzar
orretan etxe-yaunek, zazpik ez besteak, ezetzera yo eudien. Akes Ipiñ 10. Batzar orretan ez dago iñor
minberatzeko usterik. Basarri 2 (se refiere al Concilio Vaticano II). Illuntzero egiten zituen batzar, mitin eta
itzaldietan, errikoak ba eben naikoa zetan jostatu eta zetan arduratu. Erkiag BatB 102. Gogoratu dezagun
1913garren urtean Bruselasen bildu zan sendagille batzarrak esan zuna. MAtx 43. Iainkoaen batzarrean
exeriko zeran ori. 'Deorum concilia'. Ibiñ Virgil 70. Ai, nere Errota! / Buru-Errota! / Itzul da berritzul / inpernubatzarre;
/ gorroto, bekaitz, arrokeri, / lizunkeriak gorazarre. NEtx LBB 248. Eta Dukia Batzarrian zan baten
bere Konzejuko Buru-zurixegaz, nun Zaldun apaiñan gazttetasunak ez eban jarlekurik, deittu zetsan Dukesiak.
Etxba Ibilt 475. Batzar aundietan, errespeto aundiz entzuten eutsien jakintsuek be. Alzola Atalak 131. Eta ez
naiz ari, zaude trankil, Arantzazuko batzarreaz, hainbestek hain gogoko duen Arantzazuko elizaz baizik. MIH
398. Gehiago nahi baduzu hor daukazu Oinatiko Batzar ondoan argitara zuten liburu lodia. Ib. 221.
v. tbn. A Ezale 1897, 163b. E. Urroz EEs 1915, 60. BEnb NereA 91. Batzarre: A Ardi 15. Inza Azalp 56. Gazt
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
290

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
MusIx 143.
Sociedad, asociación, congregación. "Catholicismo, kristau guzien batzarrea" Lar. Zeruetan daudezela
Sainduen batzarrean, / Guztiarekin daudela kharrez gori labean. EZ Man I 113. Egotekotz bethiere harroki
lurpekoan, / Aingeruen desiratu batzarretik kanpoan. Ib. 131. Zeren zeruko eta lurreko Elizako fidel guzien
batzarreak elkharganatzen dira, eta iuntatzen zaizko gure Salbatzailleari jainkozko obra hartan. SP Phil 137. --
Zer da Eleiza? --Da Kristau fededunen batzarrea, zeñen burua dan Aita Santua. CatBurg 20 (CatOiq 57 junta
edo kongregazioa). --Zer edo zeñ da Elexa? --Da Kristiñau fielen Kongregazio edo batzarra, zeñen burua dan
Aita Santua. Cb CatV 28 (CatG 34 kongregazioa, Oe 72 kongregaziñoea, Mb IArg I 23 batzarrea sobre
kongregazioa tachado). Jainkoak bere Elizari, edo Adanegandik asi, ta oraindañoko fededun guzien batze edo
batzarreari agertu diona. Ub 122. Jesu-Kristok bere gogo ta biotza ez ditu ipintzen hereje ta fedegabeen bilkui,
batzarre edo Elizetan. AA I 570. Kristinau gustijok alkar arturik egiten dogun batzaar edo gorputz modu bat.
JJMg BasEsc 40. Onetarako dongaro esaka oi ziarduan Marijaren batzaar, kofradija ta bere Eleixkizun edo
funziñoak gaitik. Ur MarIl 55. Donostiko itz-jostaldien batzarreak Oiarzungo euskal festetan sarituba. Moc
Damu 1. --Zer esan nai du "Santuen alkartasunak"? --Eliza deritzan Batzar onen goi-ondasunak, batzarkide
guztien artean banatzen dirala, esan nai du "Santuen alkartasunak". KIkG 25 (KIkG 25 batzar). Euskel-idazleen
batzarra nagusi? Ta batzarre ori nortzuk osatuko luteke? Ldi IL 100. Bardoen Batzarreak antolatzen dituen jai
eta ikusgarriei abegi ona egiten die. Mde Pr 263.
(Añ), batzaar (Mg PAbVoc), batzarre (Lar, Añ). (Como institución). "Ayuntamiento, junta" y "concejo" Lar y
Añ. "Batzakunzia, junta o congregación; pero batzaarra es junta de ancianos o Senado" Mg PAbVoc. "Para la
voz Senado tenemos en uso Batzaarrea, es decir Junta de Ancianos o varones de maduro juicio y autoridad
pública" Mg VersBasc 5 (la etimología se encuentra ya en Garibay, v. supra). Badaukagu zure gañian,
Catilina, Batzarraren epai astun ta bizkorra. Mg PAb 213 (VersBasc 12 Batzarreko). Baña ostikopetu dozube
Batzaarra bere eskubidian. Ib. 208. Zeiñek, Kaifas Pontifizeak ta Batzaar guztiak gaiskilla egin-da, guztizko
garraztasun ta lotsakizun andiak ikusi bear izan tzituzan. Añ EL 2 217s. Ezin utzi nezake esan gabetanik
Ernaniko batzarre edo aiuntamentu prestuak egiteko onen gañean artu duen letarta. Izt D 160. Lizenziadu
Cristobal de Acuña Gaztelako batzarrekoa. 'De la Junta de Castilla'. Izt C 123. Emendik dator Jesu-Kristoren
egunetan Sanedrin zeritzan batzarra, zeñak, Moises buru zala langai andien guziak erabakitzen zituen. Lard 87.
Euren Foruak, euren Batzarre illak biztzeko, / Pillo batean anaiok utsik einda bildu. AB AmaE 469. Erribatzarrak
(Aiuntamentubak) eta fabrika ta lantegiyetako nagusiyak erabaki dutela. EEs 1917, 77. Bialduaz
Donostiko Uri-batzarraren buru (edo alkate) jaunari urrutidazki sutsu ta bizi bat. Garit Usand 43. Yuduen
batzarrea. Ir YKBiz 355. Bere anaiari buru-arin (raka) esaten dionak Bitartean Alkala Henaresko batzarrak
Nausikide izendatzen. Gazt MusIx 143. Arik lasterrean Gernikeko Batzarrak kendu egin eutsien eskubide ori.
Akes Ipiñ 7.
Iñork orduko ezagun zuten / Amerikan lur-batzarra. "El Continente americano". Or Eus 203.
"Batzarre [...]. (G, R), barullo de gentes" A.
Musika-batzarraren [='banda de música'] iskanbil eta harat hunatekin etzuten ohartu gurasoek seme
maitearen ez egoitea. Osk Kurl 21.
2. batzarre (S; VocBN, Gèze, Dv (S), H, A (que cita a Bp)), batzarri (S), batzare. Ref.: A (batzarri); Lh.
Acogida, recibimiento. "Accueil, réception" VocBN. "Batzarre on batek anhitz maitharazten ditu prinzeak" Ib.
"Accueil" Gèze y Dv. Pouvreau trae batzarri, que atribuye a Oihenart, aunque lo que aparece en O-SP es batzari,
lectura errónea de batkari de Axular (v. bakari). Cf. infra BATZARRA EGIN (b). Madama, hanitx jente
badüzü mahañin, / Zük orori ederki egiten hunki jin; / Jinkuak ber batzarri deraizüla zelin / Zure heriotzeko
orena jin denin. Etch 570. Batzarre edo agur on horren ondotik, galdetu zarokun berehala norat ginohazin. Prop
1895, 80. Haritxabaletek batzarri ederra zian mündü ororen. Const 28. Basabürü orotan lüzaz etxekirik izanen
da haren entelegü argi, batzare eder eta ele goxuaren orimentxa. Lh ib. 14.
batzarri (S). "Compliment flatteur, accueil aimable" Lrq.
3. Ocasión, trance, coyuntura. Jakite handi bat düzü, batzarre gaixtuetan ixilik egoitia. "In tempore malo".
Mst III 28, 1 (SP ordu gaitzetan, Ch gerthatzen zaizkigun gaitzetan, eta nahi gabeetan, Ip gerthaldi gaistoetan).
- BATZAR-DEI. Convocatoria. Noizik noizera besteei batzar-dei egiñaz, guztien aurrean oi danez aziorraziak
erakutsi ta azaldu, ta bear ziran diru banaketak egin. Erkiag Arran 88. Afal-aurreko sutaldiaren
erakusbide uka-eziña eta etxekoentzat lasterreko batzar-deiaren zantzu edo seiñale ona. Ib. 11.
- BATZAR EPAILE (Dv), BATZARRE EPAKITZAILE. Jurado. Batzarre epakitzalle baten aurrean (S.
Sebastián, 1879). JFlor (s.v. epakitzalle). Batzar epallearen esku uzten da (Ib., 1892). Ib. (s.v. epalle).
- BATZAR-HERRI. Municipio. --Zenbat udal (batzar-erri) daude [Gipuzkoan]? --Larogei ta amar. IPrad
EEs 1915, 101.
- BATZAR-ETXE (batzarretxe Lar, Dv, A DBols; batzaretxe Añ). Casa de juntas; casa consistorial. "(Casa de)
Ayuntamiento" Lar y Añ. "Casa de juntas" A DBols. Arri bikain ederrakin egin izan dira Ekida begitango
asko, eta oen artean bat guztiz begiragarria, Erri bereko Batzar-etxe ospatsua. Izt C 56. Erri onetako Batzaretxearen
ondoan dago ifinia iturri bat bertako jendearen ornidurarako. Ib. 100.
- BATZAR-GELA, BATZARRE-GELA. Sala de juntas. "Salón de sesiones, batzar-gela" EEs 1917, 188.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
291

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Orduan soldaduak Jesus artuta, Batzarre-gelatik Judeako Buru egiten zuen Poncio Pilatoren etxera eraman
zuten. Lard 449.
Sala donde se hace cualquier tipo de reunión. Gauzaki bat, zenbait aldiz aski urrundik etorria, agertzen da
bat-batean batzarre-gelan. Mediumaren indarrak du ekarri. Mde Pr 336.
- BATZAR-GIZON. Miembro del consejo, de la junta. v. batzarkide. Farisauen artean ba zan Nikodemo
izeneko gizon bat, yudutar Batzarre-gizona. Ir YKBiz 61. Orduan deitu zituen Pilatok Apaiznausiak eta batzarregizonak.
Ib. 489.
- BATZAR GUZTIEKIKO. Junta general. Tolosako Erri leialera biribillatutako Batzar guztiakikoan, Ama
jakinti onek erabaki zeban garbiro, debekatzen zebala Franziatik abelgorria sartzea Gipuzkoa barrurako. 'Junta
General'. Izt C 177. Aurkeztu zion Donostiako Urira baturik arkitzen zan Batzar guztiakikoari. Ib. 468.
- BATZAR-LAGUN. Miembro del consejo, de la junta. v. batzarkide. Batzarre-laguna zan, gizon on ta
zuzena. Ir YKBiz 510.
- BATZAR NAGUSI. Junta (concilio, etc.) general. Tribuetan bukatu ezin zitezkean despita eta auziak, batzar
nagusi onetan erabakitzen ziran. Lard 120. Arimateako gizon on-prestu, eta Sanedrin edo Batzarrenagusikoetatik
bat. Ib. 463. Elizaren lenengo Batzarre-Nagusiaren ondoan. Inza Azalp 86. Erabaki zuan
Laterango Eliz-Batzarre Nagusiak. Inza Azalp 56. Lizarragak, Gerra-Batzarre nagusirako zula ta bereganatu
nai zun apaiza. Or SCruz 90. Ta baturik beinguan [txorijak] batzar nagusira / Erabagiten dabe, dan-danen
eritxiz, / Mozolu orrei lumak kenduteko guztiz. Enb 179. Batzar-nagosiko garatz eta arazo gustijetan sartzeko
zaldunak dauken eskubide berbera. "Senato". Otx 51. Zumarragako euskel-egun gogoangarri artan izan gendun
azkenengo batzar nagusia. Ldi IL 142. Batzarre-Nausiaren zigorrada merezi du. Ir YKBiz 121. Langille-Batz-
Orokarrak (Ugetistak) 1932garren urtean egin eban Madriden bere azkenengo batzar nagusia. Eguzk GizAuz
126s. Nizeako Batzar Nagusian. Ib. 77. Loiolako gazteluan Gipuzkoako guda-gizonak izan zuten batzar nagusi
batera. Etxde AlosT 68. Elade andia barna ibili zan, Peleponesora io ta andik Olinpira ioanda, ango batzarre
nagusiaren aurrean bere "Garbiketak" idaztinoa irakurri arte. Zait Plat 77. Madriden izan zan Berrikuntzako
lenengo Batzar Nagusian. Gazt MusIx 144.
- BATZARRA HARTU. Tener una reunión. [Erriko] zaarrak batzarra artzekoak ziran. Anab Aprika 54.
- BATZARRA ATXIKI. Reunirse, tener una reunión. Eta atxiki zuten batzarra Jesus fiñeziaz hartzeko eta
hillarazteko. He Mt 26, 4 (Dv batzarre egin).
- BATZARRA (BATZAR BAT, etc.) EDUKI. Tener una reunión. Beraz --asi naz ni itaunketan-- euskaldunak
zeregiñ astunen baten gaiñeko batzarra dauke? Ag AL 20. Atx-kastilloko arri ausien azpien eukiten ei-eudiezan
euren batzarrak, eta batu be ainbet eiten ei-zirean bakotxean. Akes Ipiñ 31.
- BATZARRA EGIN (V-arr, G-azp; batzarre H (que cita a EZ)). a) Reunirse, congregarse, tener una reunión.
"Batzarra egin dugu (V-arr, G-azp)" Gte Erd 23. Batzarre egiterakoan. EZ Man II 107. Egin zuten bein
Erbiak beren artean batzar edo bilkuia. VMg 30. Erbi batzuk baten / eginik batzarra. Zav Fab RIEV 1907, 529.
Egiten dute junta / edo batzarrea. It Fab 96. Batzarra egin zuten, il bear zala erabakitzeko. Lard 413. Kaifas
Apaiz-Nagusairen etxean batzarrea egin zuten. Ib. 436. Eta batzarre egin zuten Jesusen atzemateko marruz eta
haren hilarazteko. Dv Mt 26, 4 (Lç konseillu eduki, He batzarra atxiki, HeH biltzar egin, SalabBN konseillu
atxiki). Danen artean batzarra egiñ bear zala esateuen, dirua zelan batu ta zer jaialdi egin ondo erabagiteko.
Ag Kr 200s. Lengo egunian bildu ziran Txingor, Tximista [...], Esteluze ta Belarriepel, ta berebiziko batzarra
egin zuten. Urruz Zer 129. Bi Bertsolari egiñ / dutenak batzarra, / dira andre gazte bat / eta neska zarra. Ib. 108.
Aldi luzia eztala, batzar andija egin gendun emen, au, ori ta bestia eskatzeko. Altuna 83. Bizkaiako Diputazioak
batzarrea egingo du Gernikako aritzaren-pean eta Fueroak agindu bezela, erabakiko du, gerrako gastuak nola
zuritu. Or SCruz 34. Bi milla andrazko baño geiago ba-egozan batuta batzar egitten. Otx 24. Gaur illabete,
Buru-Batzar iraste ta Bazkintza-aldatze oietarako, Donostian batzar bat egin gendun. Ldi IL 143. Illero-illero
egiten eben batzarren bat nire ipuiñeko zangurruek. Bilbao IpuiB 59. Ipiñeburutarrak be batzar andi bat egin
euden Santiagoko elexpean euren auzotegien be eskolarik egingo zan ala ez ebazteko. Akes Ipiñ 10. Gure
baserritarrak gogatsu asi zirean batzarrak egin ta erabagiek artzean. Ib. 15. Otoitzerako ez gaitezela / nagitsu,
alperrak izan, / Egiteko dan batzar aundiak [se refiere al Concilio Vaticano II] / ondorenak eman ditzan. Basarri
2.
Reunirse (con). Mirets ziniro bazeneki / Gau et' egun, zein ardura, / Nahiz batzarre egin zureki, / Jin nizan
zur' okolura. O Po (ed. Michel), 231.
b) Acoger, hacer una acogida. Konfesione hon batez onsa xahatürik, sü gorri bateki Jesüs Jauna hartürik,
hari Jüdiek egin etzerien beno batzarre hobiagoreki. Bp II 20. Egitzü orai adixkidiak, saintiak uhuratzen, eta
hen obrak imitatzen dütüzülarik; amurekatik bizitze huntarik jalki ziratekianian, hek egoite eternalian batzarre
hun bat egin dizazien. Mst I 23, 8. Pariserik Hastingara, jaun hura heltü izan da, / Erregeren proküradorik egin
batzarre ederra / eta plazereki hedatü bere mahainin tahailla. Etch 522. Hek [saintiek] batzarre egin dizazien
bethiereko egoitzan. Ip Imit I 23, 8. Agertü balitzeikü / Jinkoren ürhatsian, / Nul' etzaikeion eginen / batzarre
hun lürrian? UNLilia 14. Baiñan fededunak Jainkoari daudez eta ez diote batzar onik egiten (sorgiñeri). Prop
1911, 23 (ap. DRA). Batzar ona egin zioten, ogi koskor bat eta txokolate pixka bat artu zuen. FIr 148. Jaun
hunek batzarri beroa egin deie eta, untsa, behatü dütü, büria durdullekatzen zialarik artetarik. Herr 24-5-1956,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
292

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
3. Herritar dantzari gaztek jaunen egin deie batzarri edo arribadako uhure-dantza. Herr 3-10-1957, 3.
- BATZARRA (BATZAR BAT, etc.) IZAN. Tener una reunión, una junta. Gaizkiñak, batez ere sorgiñak,
ostiraletan beren batzarrak izan oi dituztela. JMB ELG 79. Batzarre ederrak baditugu liskarrik gabekoak. Mde
Pr 269. Ta batzar bat izan eben mozoluagaz zer egin bear zan jakiteko. Bilbao IpuiB 41.
- BATZARRA (BATZAR BAT. etc.) OSPATU. Presidir una reunión. [Lorenzo Otadui irakasleak] apirillaren
ogei ta bederatzigarren egunean ospatu zeban batzar diozestarra. Izt C 486.
- BATZAR-SALA. "Batzarresala, sala de juntas de Ayuntamiento" Asp Leiz.
batzarburu (Dv (que cita REusk)). Junta directiva. v. BURU-BATZAR. Orai bere lanetan abiatzerakoan
(Nafarroako Euskarazko-Elkargoaren) Batzar-Buruak erabakitu du Euskal-Erriko ume guztiei itz batzuek
erratea. REusk I 5 (ap. DRA).
batzarburuko. "Président du Sénat" Dv.
batzare. Rumor. Cf. Palay: "Batsarre, bagarre, tapage, tumulte". Basila Olivero, entzün dit batzare / Zük
badüzüla bost-pa sei amore. Etch 436.
batzare. v. batzar.
batzari. v. bakari.
batzarketa. Batzarketa (gastos de reuniones)... 1.500. Ldi IL 119.
batzarkida (Lar Dv). "Congregación" y "dieta, congreso" Lar. Aita Santu Gregorio XVI-en Santutasunak
berriro oniritzitzen ditu bere aurrekoak Jesus-en Biotzaren Batzarkidari emandako barkamen guziak. Aran app.
a Mb JBDev (ed. 1882), XV.
batzarkidatu (Lar Dv). "Congregar" Lar.
batzarkide (Lar Dv; BeraLzM). Participante en una junta o reunión; miembro de una congregación o
asociación. "Congregante" Lar. "Diputado, senador, capitular" BeraLzM. v. BATZAR-GIZON, BATZAR-
LAGUN, bazkide. Gizon aberats bat bizi zan Erroman, kristiñau egin-barria, Done Pauloren senidea,
Batzarkide edo Senadorea, Pudens izena ebana. A Ezale 1898, 277a. Eleizea deritxogun Batzar onen goiondasunak
batzarkide guztien artean banatzen dirala, esan nai dau santuen alkartasunak. KIkV 38. Zeruko
zoriondunak, Garbitokiko anima gaxoak, eta lurrean, animaren etsaiekin gudan bizi diran sinistedun kristauak
dira Elizako batzarkideak. KIkG 25. "Eusko-Ikaskuntza"ko batzarkide egin nautela-ta. Ldi IL 94. Gañerako
batzarkide euskeldunak, bat orain gero bestea, guziek sartu ziran tartean, elkar galdeka ta zirika. Ib. 93s.
Goizean goiztxo korrejidorearen bila bere bizi-tokira yoaten ziran batzarkide guziak, alkarrekin Elizan meza
entzutera sartzeko. A Y 1934, 6. Eta guziak batera erabakitzen dute, batzarkideak geitu ta lenbailen uztarpe
aztun ortatik askatzea. Goen Y 1934, 89. Batzarkideak olako gauzak diñoezanean eta batzarrak erabagi ori artu
arren be, de los Rios-ek ixillik egoten daki, erabagi orren aurka ezertxu be esan barik. Eguzk GizAuz 78s.
Batzarkide guzien mingaiñak leunki erabiltzen somatu arte. Etxde JJ 87. Ingelesera jotzen dute berehala
[galestarrek] hauzo-batzarretan batzarkide bat bakarra erdalduna bada. MIH 184s. En DFrec hay 24 ejs.
batzarkiro, batzarrekiro (Lar Dv). "Capitularmente" Lar.
batzarle. Asistente a una reunión. Artean, batzarrera bidean, batzarle berankor batzuek bazijoazen. Elizdo
EEs 1913, 105.
batzarleku, batzarreleku. Lugar de reunión. v. batzartegi. Apaiz-Nagusiak berak ere etzuen onean
eraman bear, morroi txar bat Batzarre-lekuan eta ainbesteren aurrean ala ausardiatzea. Lard 446. Berriz ere
barrandari asi zaizkit gure batzar lekuaren berri jakin-miñez. Etxde JJ 75. Auzo-herritik igarotzean, lagunekiko
batzarleku zuen ostatuan sartu zen Jakes. Mde Pr 141. Soiñeko ta oeko miesa-erropak garbituteko lekuak,
jatorriz, baiñan denporen aldakuntzaz, baita emakumeak batzeko batzarleku ospatsuak bere. Erkiag Arran 134.
Porrot egiten eban txitean pitean batzar-leku berezia izate orrek. Erkiag BatB 94. En DFrec hay un ej. más.
batzarraga (Lar Dv). "Capítulo, sala o lugar en que se juntan" Lar.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
293

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
batzarraldi (BeraLzM). Reunión. v. batzar. Sei egun irauten zuen orduan batzarraldi bakoitzak. A Y
1934, 6. Urrillaren 22an egindako batzarraldian etziran ordezkariak umekerietan ibilli. Eguzk GizAuz 127. En
DFrec hay un ej. más.
batzarre. v. batzar.
batzarreatu. v. batzartu.
batzarren (H). 1. "(BN, S), assemblée" H. v. batzar.
2. Acogida. "Batzarren hun egitia, faire bon accueil" H. v. batzar (2).
batzarreratu. Reunirse, congregarse. v. batzartu. [Sazerdoteak] berri hura adituta, oso nastu eta
batzarreratu, eta berak lo zeudela Apostoluak joan eta Jesusen gorputza ebatsi eta berakin eraman zutela
esanzezaten, soldaduai dirua eman ziezaten. Arg Bearg 219.
1 batzarrero. En cada reunión. Baña, beintzat, izkera biak naasi lezazke, ta batzarrero ordu-laurdentxo
batean euskeraz aritzeko oitura artu ere bai. Ldi IL 63.
2 batzarrero. "Capitularmente" Lar.
batzarri. v. batzar (2).
batzarrune. "Réunion" H.
batzartar (Lar Dv). Miembro de una junta, un concejo, etc. "Capitular, miembro del capítulo" Lar. v.
batzarkide. Alkate jaunarekin batzartar prestuai elizara [...] laguntzean. Izt D 5. Probinziako Alkateak,
Batzartarrak eta Auzoak onela bete-erazorik gorde-eragin dezatela zuzenki. Izt C 140. Azpeitiko Batzartar
Jaunak deitu zuten Maisu andi Don Mariano Laskurain Mutrikukoa. Ib. 83.
batzartegi (Lar DVC 178). "Lugar, casa de junta, ayuntamiento, etc." Lar DVC 178. v. batzarleku, batzartoki.
Batzarkide guziak beltzez ta taiu berdinean yantziak agertzen ziran eta batzartegian sartu-orduko ezpatatxoak
atalondoan utzi bear izaten zituzten. A Y 1934, 6. Batzartegiko ateak erreta, etxea lur-iota, ta inguruak sasituta
gelditu ziran. Zait Plat 53s. Udaletxeko batzartegian jolas-jai ikusgarrienetako bat egin zan. AEmil EMusika 34.
En DFrec hay un ej. más.
batzartoki (Dv), batzarretoki (Lar, Dv). Lugar de reunión. "Capítulo, sala" Lar. "Batzartokija, lugar
destinado para juntas, ayuntamientos, asambleas" Ast Apol 90. Etzinduzten iguiti ta gaizki egitetik atzeratuko
Palatinoko gauza-illak, ez erria gordetzeko zeudenak [...], ez Batzaar toki ain sendotuak, ez oen itzak, ez
arpegiak? Mg VersBasc 11. Orretarako, gizonak euren batzar-tokiak daukiezan irudira, emakumeak be baditue
euren jardun-etxe jakiñak. Ag Kr 130. Zugatz deun baten azpian oi zan / Asaben Batzar-tokija. Enb 47. Doala
bat etse orretara. Elizan sartuta dago? Elizeagaiti batzartokie edo gizategie artuezkero, bai. A BGuzur 125.
Batzartokitik (sinagogatik) atara ebela. JZ 1921, 10.
Casa consistorial. Begiratzea baizik ez da [...]; bertako plaza zar ta berri bitoreai eta batez ere, Batzartoki
gaiñ gañekoari. Izt C 51.
E-nintzan egundaño sartu Españako legebatzartokian. Ldi IL 20.
batzartu, batzarreatu. Reunirse, congregarse. v. batzarreratu. Bereala Apaiz-buru eta kargudunak
batzarreatu ziran, gauza onen gañean itzegitera. Lard 471 (no parece var. de batzarreratu). Gernikako
zugazpean noizik noizera batzartuten ebazan bere aldunak edo semerik maiteenak. A Gram V. Arrantzaleok
batzartu zirean kalan. Echta Jos 117. "Ama Karmengoan" batzartu zirean, Josetxo, pillotua, ikasgoan ebiltzazan
mutil gazte bi, ta ontziko mariñel zarren biak. Ib. 264. Eldu da langille batzartuen indarrak agindu bear duan
aldia. JBDei 1919, 232. En DFrec hay 11 ejs.
batzartxo, batzartxu. Dim. de batzar. Batzartxo orretan gure izendi-orri oiek, gure "listak" aztertu,
zuzendu ta osatu. Ldi IL 152. Illuntzetan izan oi da euren bigira edo batzartxua. Erkiag BatB 136.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
294

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
batzatoki. v. batzoki.
batzatore. v. putzatore.
batzatu (BeraLzM). Unirse. Neol creado por AG en 1895 de batza 'reunión' y -tu (v. NeolAG).
"Mancomunarse" BeraLzM. Cf. batzau. v. batu. Baña etorriko naz bizkattar zinduak guda-irrintzia joko
dabenian, eta eurokin batzatu baño lenago, elduko naz etsera (1895). AG 625.
batzau. Unir(se). Neol. creado por AG en 1897: "4.º [Verbos derivados] agregativos. Son los que denotan que
la idea del vocablo que se derivan se le aplica o agrega al objeto de alguna manera. Se caracterizan por el sufijo
au [...]. "Batzau (unir), de batz (unión)" AG 2332. Cf. A Morf 745: "De 26 verbos que [AG] nos da como
agregativos sólo cinco no son fantásticos [...]. Puede ver el lector lo que es esta au (no la de batzau, goxau y
eskarrau que ésa no es nada), la de bezau, asmau, gorrotau, atarau y gomutau, en 31 B)". Cf. batzatu. v. batu.
Eskuok batzauko dozak lo-egitteko (1897). AG 1552. Bitartian umiak, eskaratzeko baztertxu baten batzauta,
arrotzari begizka, adi-adi egozan. BAizk Ipuin 18 (ap. DRA, s.v. begizka). Batzau zan beste gastiekaz. Kk Ab I
38. Partidua ikustera batzau dira bertan erriko gixonik geienak eta ija batalloi osua. Ib. 97. Ikusiten dot
euzkotar oste / Andija bertan batzaurik. Enb 35.
batze (Lar ( Dv), Añ), batute, batutze (Lar Dv). 1. Unión. "Alianza, unión, confederación, batzundea,
batzea, batutzea, balleratzea" Lar. "Ayuntamiento carnal, aragizko batzea" Ib. "Cópula carnal, (c.) aragizko
batzea" Añ. "Unión, acto de unir, (c.) batza, batzea, batasuna, batutasuna, batzakuntzea" Ib. "Alianza" Dv.
"Auza-batzeia, reunión" Iz ArOñ. Ondotik iarraiki zaizko / bethiere batzean: / hala nola mariñela / orratzari
urean. EZ Noel 66. Lehoin emea leopardarekin batu denean, laster garbitzera doa, batze hark utzi dioen usain
gaixtoaren khentzeko bere ganik. SP Phil 154 (He 156 batze). Orobat ere badio Iondone Paulok partida bien
ezkontza sainduan elkharrekiko eta legezko batzea dela eginbidea. Ib. 407. Ta bien arteko batze, alkargo, baldin
ta itzaren ezagun-bide ta señaletzat, Zirkunzisio eman zion Jainkoak. Ub 18. Lau siñu oriek dituan Eleiza edo
Fededunen batzea da bada egiazko Eleiza. Ib. 146. Ezkonzia da Jesu Kristo eta Elexiaren batute edo uninoiaren
irudi bene benetako bat. Astar I 252. Gizon egitte oni esaten zaio batutzea, alkartzea, biltzea. Inza Azalp 51.
Reunión. Mutil ta emakumeak alkarrekiko junta edo batutze ta gusto zoro oietan esan ta egiten dituzten
gauzetan ez da bat bakarrik ere amu andietatik libre dagoenik. Echve Dev 330.
Egia da [...] delako unificación goitar hori azaldu daitekeela euskaraz. Aski genuke, adibidez, batze edota nik
neronek usatu izan dudan bateratze. MEIG VII 44s.
2. (V; Lar, Zam Voc), baketea (det.) (Lcc). Ref.: A; Etxba Eib (batzia). Recolección, recogida. "Recogimiento,
baketea" Lcc. "Recogimiento, junta de cosas" Lar. "Recolección" A. "Batzia, cuestación pública" Etxba Eib.
"Lagun-arteko gaztiak, gaur kale-batzia dabe, itxasuan galdu diranen famelixen alde" Ib. "Gabon-sari batzia,
cuestación por Navidad" Ib. "Arta-kaskara-batzia, un juego rural" Ib. Gal ebate ta jotiak, ira ebate ta orbel
batzeiak, liño apaintze ta ezpateetaak, arto zuritze ta beste onelako biar batzuk. JJMg BasEsc 108s. Esanik dago
horrenbestez ez dela gurea batze lan hutsa izan: hauta lana zetorren jasotze lanaren ondoan. MEIG VIII 114.
3. "(S), acogida" A. v. batzar (2).
4. "(V, G), acto de mamar" A.
batzia (Lar H). "Inquietud" Lar.
batziakiro. "Inquietamente" Lar.
batziatu (Lar H). "Inquietar" Lar.
batziazaldari. "Topógrafo" Lar.
batziazalde. "Topografía" Lar.
batziek. v. batzuk.
batzindu (BeraLzM). (Neol.). Desunir. Creado por AG hacia 1896: "Batzinddu (desunir), de batz (unión)" AG
2333. Azkue (Morf 31 F)) critica la formación de éste y otros verbos a partir de un supuesto sufijo -indu.
batzoki (A DBols), batzatoki. Creados por AG en 1894 de batz(a) 'unión, reunión', y oki 'lugar' (AG 944; v.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
295

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
NeolAG). Centro de reunión; club, sociedad. "Club (neol)." A DBols. "Sociedad, círculo de reunión" Ib. v.
biltoki. Tr. Es adoptado pronto por Azkue y otros autores no pertenecientes a la escuela aranista. En los
textos, aparece más frecuentemente en su significado general que en el más exclusivo de 'centro del Partido
Nacionalista Vasco', para el que AG y la prensa nacionalista empleaba Euskeldun Batzokija 'círculo euskariano';
pero cf. Alt Eusk 1936, 140n: "Algo parecido ocurre con el vocablo Batzoki: fue creado para significar Casino o
Centro de reunión, pero el pueblo se lo aplica a un Casino especial, el de los 'nacionalistas vascos'". En DFrec
hay 29 ejs., en esta última acepción de batzoki.
Bizkaitar batzuei entzun yake Bilboko sociedad edo batzatoki batian beti adittu ta gura ixan dala liburu arena
(1893). AG 168. Euskalzale, eguben gustijetan argittaldu doian euzkerazko ingi edo papera; Alkartasuna,
soziedade edo batzokija; eta beste batzuk (1897). Ib. 1549. Euskeldun Batzokija ixan zan utsik bizkattarren
asartzeko ta batzetako tokija (1897). Ib. 1544. Ara emen berak Nizan ekarri dauzanok: 1884an, bere Antzokija
sutau zan eta irureun notin il ziran. 1885an, bere Batzokija [= 'Casino'] be sutau zan (1897). Ib. 1438. Loredon
izena orrelango izkiretan Bilboko Euskalerria deritson batzokiko sabaian bakarrik ikusten doguz. Euskalduna
1896, 39 (ap. NeolAG). Vienan gizon buru-arin batzuk Batzoki (sociedad, société) barregarri bat sortu dabe.
Ezale 1897, 23b. Ez ei dago iñun, ez Frantzian ez Inglaterran ez beste erritan (Abere-gordetzailleen Batzokiak
dagozanetan) Indiako Buddistak baiño abere-zaleagorik. A Ezale 1899, 375a. Jakin ebanian zorijona ezaguala
batzokijetan ez mattetasun errezetan... artu eban ostera egitteko buribidia. Echta Euzkadi 1915, 227 (ap.
NeolAG). Iritzi guztietako giz-emakumeak, mota guztietako Lagundi, Batzoki, Elkarte ta antzekoak. EEs 1916,
54. Tolosako errepublikanoen batzokian sartzen. A Ardi 124. Arroztetxeak, jatetxeak, langille-batzokiak. EEs
1920, 109. Gizarte, bazkun, batzoki ta lagundi guziak bialdu zituzten beren aurkezleak. Garit Usand 55. Ez, ez,
habil Batzokirat... / Jaun bikariari errok / Gaur behar ditugula hok. Ox 59. Gorozikako Euzko-Batzokija. Enb
208. Goraldu daigun danok batera / Batzoki-lendakarija. Ib. 66. Saia gaitian semien billa / galdu ziran
tokiyetan, / gau eta egun zuri ujuka / or gaude batzokiyetan. Tx B II 170. Eta bildurrez alde egiten dabe andik
elexperantz; antxe izan oi dabe euren batzokia ta. Kk Ab II 119. Euskaltzaleak, Batzoki ta euskal-bazkun ez
gutxik langille purrukatu zezaguten arengana bait-zuten yoera. Markiegi in Ldi IL 11s. Diru-apur bat noizik
bein eman bearra, batzokiko ikastaldietara etortzea ta olakoak. Ldi IL 155. Trebe izaiki tekhnikan / joritzen dira
Amerikan; / haatik, han ere zintzoki / elkartzen dira Batzoki / abertzaleetan; ez bakan / joaiten, han ere, elizala.
Mde Po 34. Beste batzuetan, joan egiten dira euren seme-alaben etxeetara-ta; euren batzoki apaiñetara-ta.
Erkiag BatB 151. Nere gazte denboran karlisten batzokia egoan Etxezarko beko-bizitzan. Alzola Atalak 75. Hor
genbiltzan, bada, Errenteriako batzokian esate baterako, marmar eta oihuka "agureen" kontra. MEIG IX 63.
batzola. "Sandalia, calzado" Lar. Gaineko soin bat, gerriko soka bat, kapotetto bat, batzolak ta zerbitzuko
aizpek bezalako budoi xuri bat. Birjin 494.
batzorde (Bera app., BeraLzM). Comisión. "Comisión, número de individuos encargados de un asunto por un
cuerpo" BeraLzM. "La revista Euzk (1929, 65) se lo atribuye erróneamente a AG" NeolAG. Argital-egikuntza
au biar dan lez araupetzeko, batzorde bi sortu ditugu. EEs 1916, 235. Euskaltzaindiaren Batzorde ta ardurak.
Eusk 1919-1920 (I), 11. Utsune au betetako Indi-arasodun Batzordeari ogetamar lekaide eskatu eutsozan.
GMant LEItz 67. Bizkai-Aldundiaren Erri-Irakaskuntza-Batzordearen arduraz ta yaubego-pean egiña. KIkV 1.
Gotzai Jaunaren ardurapean Jaungoiko-jakintzaren erakusle-batzordeak antolatu du. KIkG 1. Batzorde
(comisión) artako nere lagunak neri eman zidaten bederatzi iztun edirotzeko arazoa. A Itzald II 74. Niri aguregitten
bidaltzen yausten batzorderik (komisiñorik) ixan biar dok. Altuna 79. Batzorde edo komisio bat jarri
dezagun Alkate jauna, medikua ta ni ere, nai ba-dezute, izendatuaz. Lab EEguna 79. Bertako erabakietarik bat,
Bilbon diru-bilketarako Batzorde bat yartzea izan zan. Ldi IL 147. Estatutoa orain, berriro. Batzordearen
izenean, Bellok azalpen batzu egin ondoren, Adabal, Lligakoak, itz-egin du. Ib. 25. Trade Unions deritxon
bazkuneak, batzorde bat izentau eban, ola ta lantegiak ikertu, ugazaba ta langilleai itandu; batzuena ta besteena
entzun eta erabagi zuzenagoak artu al izateko. Eguzk GizAuz 22. Beren egingoa Bosteunen Batzordean azaldu
ondoren, ordezkariok erriko Batzarreari aurkeztuak izan ziran, beren eskearen alde itz egin zezaten. Zait Plat
122. Janariak banatzeko sortu dan Batzorde batean sartu naiz orrela (Batzorde, zera... Komisioa esan nai det).
NEtx LBB 80. Arantzazurako lanak prestatzeko hautatu zuten batzordea [...], bete-lan gisa, batasunerako balio
zezakeen eredu baten zerbait ezaugarri nagusi markatzen hasi zen. MIH 223. En DFrec hay 347 ejs., todos ellos
meridionales.
- BATZORDE ERAGILE. Comité ejecutivo. Batzorde eragillerako be sozialista ezagun onexek autu ebazan
batzarrak. Eguzk GizAuz 127.
- BATZORDE ERATZAILE. Comisión organizadora. Kirikiño-sarirako Batzorde Eratzalleak bildua "Eusko-
Ikaskuntza"-k 1930gneko urte leenatik, yaso beza. Ldi IL 97.
- BATZORDE-LAGUN. Miembro de una comisión. v. batzordekide. Bazterretxearen surpeko Charlotiarra
ere, ta aren buru xoil ta begi beltx biziak, giza-ardatz muturrean or dakustzit, Batzorde-lagunen artetik aruntz-
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
296

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
onuzka. Ldi IL 23.
batzordekide, batzorkide. Miembro de una comisión. Portinariis liburugilleak asma izan eta Prantzisko
Vatablok adierazitako Idazteun-argitaraldiaren berri emateko batzorkide azaltzen. Gazt MusIx 57. En DFrec
hay 7 ejs. de batzordekide y uno de batzorkide, además de uno de batzordekidetu.
batzu. v. batzuk.
batzuek. v. batzuk.
batzui. v. baratxuri.
batzuk (V, AN-gip, B, R; Lar, Añ, H), batzu (L, BN-baig, S; SP, Urt I 39, Gèze, Dv, H), batzuek (V-gip, G,
AN; Lar, Añ, Dv, H), batzuak, batziak, batziek. Ref.: A (batzu, batzuk); BU Arano 219; Etxba Eib (batzuk,
batzuek); Holmer ApuntV; Elexp Berg (batzuk). Unos; algunos. "Batzu dira, quelques uns sont. Batzuk ou
batzuek diote, quelques uns disent" SP. "Varios" Lar y Añ. "Fáculas del sol, eguzkian agiri diran argi-izpi
batzuek" Lar. "Batzu, quelques uns, certains [...]. Sur la côte et en Guip., on dit batzuek soit au passif soit à
l'actif; c'est une faute" Dv. "Batzu, batzu badira, il y en a quelques uns. (V), batzuk badira. (L), batzuek: badire
batzuek [...]. O dit au génit. plur.: Batzuren gatzontzian ere harrak sortzen dirade" H. "Batzu (Lc, BN-baig, Sc),
algunos (paciente)" A. "Batzuek (G, AN), batzuk (V, B, R), unos, varios (agente y paciente)" Ib. "Senar-emazte
batzuk, un matrimonio. Senar-emazte batzuek, varios matrimonios. Mis informantes en Arano --madre e hija-- no
están de acuerdo en esto. La hija no veía diferencia entre batzuk y batzuek, y decía, en la segunda acepción,
senar-emazte mordoxka't. Mi inf. de Madrid, en cambio, apreciaba aquella diferencia" BU Arano 219. v. batzak,
BATAK (s.v. bat).
Tr. De uso gral. excepto en los roncaleses. Los autores septentrionales de los ss. XVI-XVII distinguen
formalmente los casos absoluto y ergativo; hay dos sistemas: batzu / batzuk es el de Leiçarraga (Dechepare usa
batzu para el caso absoluto, pero no hay ejs. de ergativo), y batzuk / batzuek el de Axular y Etcheberri de Ziburu;
Pouvreau utiliza ambos. A partir del s. XVIII comienza a utilizarse tbn. batzuek para el caso absoluto, y así
Etcheberri de Sara emplea esta forma para los dos casos; Chourio usa batzuk y batzuek indistintamente para
ambos; Haraneder batzu, batzuek / batzuek, y Baratciart batzu (12), batzuk (9), batzuek (100) / batzuk (8),
batzuek (6). Durante el s. XIX sigue esta confusión, pero desde finales de dicho siglo se va imponiendo un nuevo
sistema, que es general (aunque no sin excepciones) en el XX: batzu / batzuek.
Al Sur no hay diferenciación formal, al menos hasta época reciente: en los textos guipuzcoanos, desde el s.
XVIII, se encuentra batzuek para ambos casos, y en los vizcaínos --ya desde Capanaga-- generalmente batzuk.
Sólo hallamos la forma batzu, para el caso absoluto, en Lazarraga (en el que no hay ejs. de ergativo). Hay batzuk
tbn. en los guipuzcoanos Iztueta, Xenpelar (351), y Zabala (Gabon 66), y en el s. XX su uso crece notablemente
en éstos. Por otra parte, tbn. algunos vizcaínos (en su mayoría modernos) emplean batzuek, así Añibarro (EL 2
63), Agirre (AL 27), Enbeita (79), Kirikiño ( Ab II 181), Eguzkitza (GizAuz 63), B. Enbeita (NereA 66), Akesolo
(Ipiñ 22), San Martin (Zirik 5), Gandiaga (Elorri 78), Erkiaga (Arran 53) o T. Etxebarria (Ibilt 453).
El navarro Beriain emplea batzuk en caso absoluto y batzuek en ergativo y (en alguna ocasión) en abosoluto.
Aunque en el s. XX autores cultistas como Lizardi, Zaitegi u Orixe (Aitork 149) introducen la var. batzu para el
caso absoluto, ésta suele alternar en el mismo con batzuk y batzuek. Algo más adelante, algunos autores como
Anabitarte emplean sistemáticamente batzuk (absoluto) frente a batzuek (ergativo), como señala el propio autor
en nota (Aprika 5), aunque la mayoría sigue sin hacer diferenciación (M. Atxaga, p. ej., emplea batzuk para
absoluto (6) y ergativo (34), del mismo modo que batzuek (28 y 61)).
Para otros casos de la declinación, batzutan se documenta sobre todo en los autores septentrionales más antiguos;
a partir del s. XVIII, aunque no desaparece en el Norte, su uso es relativamente escaso; tbn. se encuentra
batzutan en autores guipuzcoanos del s. XX. La forma batzuetan es a partir del s. XVIII la más empleada tanto
al Norte como al Sur; antes aparece, siempre tras sust., en Axular y Pouvreau (Phil 301), frente a batzutan usada
con el sdo. de 'unas veces' (v. infra BATZUETAN).
Batzuen es casi la única forma para el genitivo: batzuren sólo se encuentra en Leiçarraga (junto a batzuen),
Oihenart (Pr 72) y unos pocos autores del s. XX, como Otxolua (37) o Mirande (HaurB 61). Para el dat., tbn.
dominan las formas con -e- (batzuei, batzueri, batzuer); sólo hallamos batzuri en CatLan (100), Arrese Beitia
(AmaE 355), Echeita (Jos 121), Azkue (Ardi 64), Orixe (SCruz 97), Otxolua (68), Eguzkitza (GizAuz 130),
Zaitegi (Sof 123), B. Enbeita (NereA 169), San Martin (Zirik 59), Basarri (169) y Uztapide (Sas 283) y batzui en
J.J. Moguel (BasEsc 40), Astarloa (II 86), Arrese Beitia (AmaE 211), Azkue (Ardi 47) y Kirikiño (Ab I 34).
Batzuez es tbn. la forma más usada, aunque batzuz, siendo minoritaria, no es escasa: aparece, desde Etcheberri de
Ziburu, en textos septentrionales, y tbn. al Sur tbn. en el s. XX (Inza Azalp 110, ArgiDL 127, Etxde AlosT 53,
Osk Kurl 38).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
297

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Respecto a las formas determinadas, en Micoleta encontramos batzuok, batzuak en correlación con besteok,
besteakaiti, respectivamente, frente a batzuk. En CatLan se diferencia formalmente batzü de batziak, batziek,
opuestos siempre estos últimos a bestiak, bestek; en Tartas (Onsa 5) hay tbn. batziak opuesto a bertziak. Batzuak
se documenta en fray Bartolomé, Txirrita (B I 93), N. Etxaniz (LBB 366) y Berrondo (Kijote 12), pero sin ningún
carácter "determinado" que lo oponga a batzuk o batzuek.
En J.J. Moguel aparece batsuk (51, 90, 138, 140, etc.) junto a un más frecuente batzuk; más que de una var. con
suf. -tsu (cf. infra Etim), parece tratarse de un reflejo de la confusión occidental de sibilantes.
Igorten darauritzut heuskarazko kopla batzu ene ignoranziaren araura eginak. E 7. Eta egun hetan iauts
zitezen Ierusalemetik Profeta batzu Antiokera. Lç Act 11, 27. Gizona da Filosofoen araura, animal razoin duen
bat. Batzuk eratxekiten dute, mortal. Lç ABC I 7v. Eta erautzen die edozein batzuen fedea. Lç 2 Tim 2, 18 (Dv
fedea galarazi baitiote zenbaiti). Hark tableta batzuren eskaturik skriba zezan. Lç Lc 1, 63. Kantaetaz etozela
gizon batzu. Lazarraga 1154v (v. tbn. batzu en caso absol. ib. 1146v, 1141v, 1139v). Dama batzuen oñetara. Ib.
1159v. Urregorrizko letra batzugaz. Ib. 1159r. Nola atzo Parisko konseler bat beste batzuekin Endaian izatu
dir[en]. (c. 1597). FLV 1993, 463. Erraten baititu orazio batzuk. Ber Trat 60r. Non ari baitzira gizon batzuek
labeari su ematen. Ib. 110v. Ezpalute joan nai, batzuek soberbias, bertzek arloterias. Ber Doc 108v.
Esan dit zatozela egun batzuetan egotera. (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 125. Sujet batzuk presentatzen
darozkitzut humilki. EZ Man I 7. Halaberki diuskuzu orhoit gaiten konjia / Batzuek berzeak bezain eztutela
handia. Ib. 21. [Penak] puxantza guztiei zaizte edo batzuei ematen. Ib. 96. Ur hetarik batzuk dira gazi, eta
bertzeak geza. Ax 215 (V 143). Gimnosofista zerizten iende batzuek hain gaitzesten zuten alferkeria [...]. Ib. 32
(V 19). Indietako herri batzuetan. Ib. 33 (V 19). Ekarguzu pastel batzuk. Mic 13r. Batzuok, zerren besteok dira
Ytaliarik etorriak. Ib. 13r. Daukanean gizonak kriadu asko batzuak besteakaiti, eztaude gauzarik egiten artez. Ib.
14v. Batzuk dauke zer geiago begiratu beste batzuk baño. Cap 88. Batzu amorioaren beroz eramiten dire saindu
bat gana. SP Imit III 58, 3. Nondik saindu batzuk hain bertze perfekzione ardietsi dute? SP Imit I 11, 2. Batzuk
begiratzen dira tentazione handietarik. Ib. 13, 8. Batzuek hain tinketz hura besarkatzen dute. Ib. 22, 3. Eta hura
ürrin hon batzieki, harriz egin hobi berri batetan ezari. Bp II 52.
(s. XVIII) Zeren hekien lekhuan hartu baititugu bertze batzuek hitzkuntza arrotzetarik. ES 399. Batzuek
deitzen dute Labourt, eta bertzek Labort. Ib. 160. Guziak hitzkuntza batez, eta hitz batzuez berez mintzatzen
ziren. Ib. 384. Baiñan badire bertze batzuk zeiñen spiritua argitua baita. Ch III 4, 5. Badire presuna batzuk
zerukotz desira beroak dituztenak. Ib. 49, 2. Presuna batzuek ni bere bihotz guziaz maitatuz ikhasi tuzte ene
ganik Jainkozko gauza handiak. Ib. 43, 4. Iende batzuek haren kontra gaizki eta iniustuki mintzatzen badire. Ib.
46, 4. Nola kanpoko pratika horiek ez baitdire, edo saiñdu perfet izateko disposizione batzu baizen. He Gudu 30.
Batzuek bekhatuaren esklabo dire [...]. Bertze batzuek nahi lukete bada esklabotasun hartarik ilkhi. Ib. 161.
Baduzu egiteko etsai batzuekiñ. Ib. 99. Andre batzuek orrelakoak dira. Cb Eg III 369. Mundura batzuek biurtu
bear dute. Cb Eg II 130. Badakit ene manamenduak dorphegiak zaizkotela batzuei. Lg II 149. Zeren baitira
gezür batzü. CatLan 98. Bi suertekato dira, batziak spiritualak, eta berziak korporalak. Ib. 138. Batziek emaiten
dagüte lehenago ezgindien grazia seindüzen gitiena, berzek emendatzen düte deia errezebitü gindiena. Ib. 119.
(s. XIX) Berba ederrak, zeintzubekaz konfesore batzuk engañau oi dituben. Mg CO 66. Golpe batzuk
bularrari emonda. Ib. 39. Emazteak denbora apur batzuek obra onetan igarotzea. AA I 587. Batzuek ez ditue
ezertan artzen birauak. AA II 114. Janhariak hartu behar direla botikariko edari batzu bezala. Dh 54. Aita
seindu batzuk eta bertzek eman dute asko induljentzia. Ib. 91. Gauza guzietan prestugune batzuek eta bertzek
galdetzen duten bezala gobernatzeko. Ib. 65. Marte gerragina ondreetako gizonak pelietan zirian alkar ill artian
ezpataka alkarregaz; edo otsuakin, ta artzakin, batzubak ill artian. fB Olg 142. Bat edo biren esanak nik iminiko
ditut, ta beste batzuk izentau. Ib. 89. Batzuk ifini diote ibai oni izen berria. Izt C 119. Emongo deuadaz atsegin
labur batzuk. Ur MarIl 20. Batzuk dauke lana ona ta aragi txarra, beste batzuk aragi ona ta lana. Ur Dial 71.
Batzuer zaie eman tamaiño larria, / Bertzer indarra handia. Gy 227. Garagar-buru batzuek bota zitzatela. Lard
160. Natanael zeña batzuek diote Bartolome zala. Ib. 474. Batzuek diote azia maiz eta maiz aldatu nahi dela. Dv
Lab 46. Labe batzu badira idortegiak edo etubak deitzen direnak. Ib. 75. Ozka batzuek egiten dira basatearen
muthurrean. Ib. 387. Hortan huts handia egiten da toki batzuetan. Ib. 65. Hazteria eta hezkabia eztira har mota
batzü baizik. Ip Dial 36. Lephoan bazituen handitxo batzu. Laph 241. Juaitetik ezin gibelarazi zuten español
batzuek. Ib. 58. [Aingiruak] dira izpiritu bienabenturatu batzuk. CatAe 40 (CatSal 41 batzu, CatR 41 banak).
Eskuak sakelan eleketa zauden batzuek hor galdatzen diote zer den berri. HU Aurp 163. Bertze iturri batzu iretsi
ditu lurrak. HU Zez 16. Persona batzuk eta irakasbide batzuk daukela liberalen izena. Itz Azald 53. Otsoak
eroaten dituz ardi batzuk. Ib. 140.
(s. XX) Atsegin handi baita herritar batzuentzat, eta Eskual-herriarentzat ospe, holako jaun batzu ager
zaizkioten buru. JE Bur 140. Badira oraindik orrelako batzuek. Ag G 93. Gonadun Meternik batzuek bezela egin
zituzten egiñalak. Ib. 40. Beste aldean, egur batzuk sutan. Ib. 9. Beste batzuk [...] neskatxen diru zorroari
begiratzen diote. Ib. 34. Goiz batzuetan Ibar-ondoko Zumardira jexten da. A Ardi 137. Baña eztogu uste
burrukaldi ta zartada batzuk baño geiago jazo leitekenik. Kk Ab I 35. Dirurik atara barik ez batzuk ez bestiak.
Ib. 16. Kausera kruxpeta batzu baititut hemen. Barb Sup 21. Asko landetako mamu edo marika batzuek ez
baitzuzketen nahiko bele-fiken iziarazteko ere. Ib. VII. Txipiroi batzuek jaten ari nintzala. Lab EEguna 77. Utziko
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
298

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
al didazute kaña batzu artzera yoaten. Ldi IL 26. Gure baratzatxora egonaldi batzuek egitera bazentoz. Ib. 89.
Arauditzako zuzenbide batzuk argitaratu zitun. Ib. 147. Gauza oietako batzuek, ordea, ez zuten len bezela ertza
bakarrik koskatua. JMB ELG 32. Asturtar-antzeko suarri-pikotx eta ziri batzuek billatu ginduzten. Ib. 58.
Txartaka batzuk baitaude. Or Eus 302. Batzuk ein zuten igesi. Ib. 306. Batzuek bildur dira. Ib. 63. Mutil batzuek
ikasi ziten. Ib. 307. Zorri batzu bezala lehertzeko. Zerb Azk 33. Pompadour eta holako perreka batzuek
zabilkaten Frantzia ondikotz! Ib. 55. Illabete batzutan ibilliko gaituk elkarrekin. Txill Let 85. Nik paper mutur
batzueri eman ditut ene arrangurak. JEtchep 76. Batzu, uztarpeko, bestetzu, beren buruen iabe egin ditu. Zait
Plat 34. Kaletarrak ere euskaldun gara, batzu behintzat. MIH 35. Batzuek ez dute loria eta handitasuna baizik
ikusten. Ib. 66.
(Tras gen.). Algunos. Cf. BATZUEN BATZU. Tr. De uso corriente en la tradición meridional, ya desde
Capanaga. Hallamos ejs. seguros de su uso con gen. pl. en Ubillos, Aguirre de Asteasu (III 517), Astarloa,
Lardizabal (52), Xenpelar (161), Arrese Beitia (AmaE 364), Iturzaeta, Kirikiño, Orixe (Tormes 127), Eguzkita
(GizAuz 32), Mirande (Pr 315), Munita, Bilbao (IpuiB 107) y Akesolo (Ipiñ 30); en la mayoría de ellos alterna
con gen. indet.
Ea edugi dabeenz egiatzat gizoneen batzuk eta andraren batzuk daukeela adiskidetasun deungea. Cap 106.
Nafarroako hitzen batzuek ekartzea, egokiak diranean eta besterik eztanean. Lar, carta a Mb 280. Dollorren
batzuek egiten badiezte zenbait txarkeri. Mb IArg I 296. Euskeraren gauzaren batzuen gañean. Cb EBO 26.
Gero deitu zituan besteren batzuek. Ub 77. Haren ondorengoen batzuek. Ib. 68. Arkitzen badira emen onelako
kristau argal ta errukarriren batzuek, ar beze nere konseju au. Mg CC 160. Gizonen batzuben besuetan daruela
eleixara. Mg CO 292. Jartzen da Jaunaren beldur santuan bizi diran gizon, eta mutill presturen batzuen aldean.
AA III 471. Besteren batzubenak [...] ziriala. Astar II 158. Artikuluben batzuk. Ib. 5. Edo oraziñoren batzuk
esan. Añ EL 2 84. Gauza andiren batzuek Jesusen kontra esan zituztelako antzean. Lard 446. Gusto labur
engañagarriren batzuek balitzake. Arr GB 142. Borondateagaz eginik egiteren batzuk [...] edo beste erabagien
batzuk. Itz Azald 60. Zaparrada gogorren batzuk artu omen dituzte. Ag Kr 33. Zerorrek neurtitz berriren batzuk
egin omen dituzu. A Ardi 111. Atara ta emon eutsozan ba, diruben batzuk. Kk Ab I 7. Beste zereginik gabeko
aundikiren batzuk. Ldi IL 134. Emen ere erri lurretako piñuen batzuek zeuzkatela-ta. Munita 114. Beste tokiren
batzuetan. Ib. 89. Beti aztuten jakozan Erramoneri, edo erdian edo azkenean, berbaren batzuk. Bilbao IpuiB 74.
Erosi ei zetsezen pasadisuan zoiazen motxallaren batzuri txerrikumeren batzuek. SM Zirik 59. Ori gizon
petralen batzuek beren alde asmatutako txatxukeria den. NEtx LBB 132. v. tbn. Batzu: Berron Kijote 124.
Batzuk: Cb CatV 2. fB Olg 112. Añ EL 2 168. JJMg BasEsc 244. CatLlo 53. Izt C 69. Mok 20. Tx B I 224. Enb
135. Otx 174. Or Eus 268. TAg Uzt 219. Etxde AlosT 72. Zait Plat 54. Erkiag BatB 186. Alzola Atalak 65. Uzt
Sas 236. Berron Kijote 224. Batzuek: Gco II 13. Aran SIgn 202. Apaol 46. Moc Damu 36. Goñi 37. Ag G 165.
Urruz Zer 32. Inza Azalp 148. Muj PAm 37. Tx B I 225. Lab EEguna 112. JAIraz Bizia 30. Lek SClar 108.
- BATEN BATZUK. v. bat.
- BATZUEN BATZUK (batzun batzuk V-gip). Algunos. "Zuetaiko batzun batzuk igual eztie konforme egongo"
Elexp Berg. v. BATEN BATZUK. Urreratu ziran batzuen batzuk zaragira euren ontziekaz. Kk Ab II 40.
Baña neure alegiñak arren, batzuren batzuk baño ezin ixan dodaz imiñi. Otx 7. Batzun batzuk dardaretan.
"Todavía tiemblan algunos". Or Eus 234. Batzuen batzuk lagundu nai izan zioten. AEmil AndreM 67. Aingeru
pare amesgarri onen ibillera ta leku kutunen barri ondo bai ondoago ekien batzuen batzuek. Erkiag Arran 26.
Baiña gizonaren okertzerik eta gaiztotzerik makurrena jotzen dute batzuen batzuek. Vill Jaink 177. Batzuen
batzuek esan nai izan duten bezela. Berron Kijote 36. Egiak izan ta ere / batzuen batzuk zapuztuaziak. Ib. 129.
Astinaldi ederra eraman dute batzuren batzuek. MIH 201.
- BATZUETAN (V, G, L-côte, B; SP, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, H; batzutan V-gip, G, L, AN; SP, VocS, VocBN,
Dv, H). Ref.: A; Iz Ulz (batzutén); Etxba Eib; Elexp Berg (batzutan). A veces, unas veces; algunas veces.
"Batzutan edo batzuetan, quelques fois" SP. "Parfois" VocS. "(Algunas) veces" Lar y Añ. Tr. De uso general,
documentado ya en Leiçarraga.
Baina aitzitik gerthaturen da batzutan, Iainkoak maitén dituenak, sarrienik mundu hunetarik retiraturen
baitituke. Lç Ins D 6r. Batzuetan eskatzen dio barka drazkigun bekatuak, berze batzuetan digun bakea. Ber Trat
44r. Eta batzutan asetzen eta iraungitzen dela badirudi ere, berriz berehala gosetzen eta pitzten da. Ax 384 (V
251). Denpora andian daukala deseo au edo batzuetan. Cap 100. Onek serbietan nau maiordomutzat [...] ta
batzuetan dispenserutzat. Mic 14v. Halaz batzutan / Batzen bazaitut, / Baten lekutan, / Neke biga itut. O Po 46.
Deabrupetik nauk batzuetan / Ene furian altxatzen. Gç 178. Ordea hitzak batzuetan dira egiatiak, eta bertze
batzuetan gezurtiak. ES 382. Batzuetan amorez ta erregaloz; besteetan ikaraz ta bildurrez. Cb Eg II 71.
Batzuetan lurra arrailatu du gaixtaginen bizirik iresteko. Brtc 148. Haren kausa da bethi ürgülia, eta batzütan
gormandiza, edo abarizia. CatLan 115. Personarik begiratubenak bere arrapetan ditubala batzubetan
diabrubak. Mg CO 252. Gure griña ta pasioak nai due batzuetan berez bekatu ez dan gauzaren bat. AA III 619.
Batzuetan aserretasuna da gauza ona. Gco II 46. Eta batzutan, oi, zein laster, guziak galdu beharko dituzte. Dh
200. Batzubetan Jaungoikoak berak berez egiten ditu gauza arrigarrijak. fB Ic III 291. Osagillaak jan eragiten
dabe batzubetan maijan jarri baño len sabela arinduteko. Ur Dial 11. Azpiko usainak goiti igaiten dira zilho
hekietarik eta bazkak khutsatzen dituzte guti edo aski, batzuetan hainitz. Dv Lab 218. Batzuetan zegoan tokian
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
299

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bertan belauniko jarri [...] eta esaten zuen. Arr GB 51. Bedustarrek bere haziendak batzietan harat eramaiten
zütien alhatzera. Ip Hil 192. Alferkeria pixka bat ere lotzen zauku batzutan. HU Zez 184. Isillik egon oida
geienean, bera ezpalitz legez agertu gura izaten dau batzuetan. Ag Kr 80. Erakutsiaren ariaz, balakuz,
lausenguz, indarrez batzuetan, har arazten zioten azkenean. JE Bur 176. Sorgiñ atsoak batzutan beso gorriok
zerura yaso, ta besteetan lurrera yalki. Or Mi 80. Idazle berak, batzutan errez bestetan gaitz, gaiak zer eska,
egitea. Ldi IL 110. Erresumin bizia eman oi du, ta sukarra ere bai batzuetan, lan ortan luzaroan ari bazera.
Munita 94. Asieran erantzun egiten nion nik batzutan. Txill Let 68. Bere bidean doha (ura) batzuetan azkar eta
gizen, bertze batzuetan ezti. Herr 21-2-1957 (ap. DRA). Gizon jatorra, lan gosea, zailla, zuurra, pixka bat
zakarra ere bai batzuetan. Alzola Atalak 115. Batzutan nortzen ere dituzte Zuzentasuna, Bakea, Egia. Lf in
Casve SGrazi 8. Batzuetan, haatik, zaharrak zaharregiak dira (azeari, esate baterako), eta beste batzuetan
elkarren etsai agertzen zaizkigu zahartasuna eta jatortasuna. MIH 107.
v. tbn. Ch III 49, 4. CatLav 60 (V 39). He Gudu 115. LE Prog 100. Añ LoraS 124. Dh 156. Astar II 188. Izt Po
142. MarIl XIV. Hb Egia 59. Sor Bar 104. Ud 121. Elzb Po 191. Arb Igand 117. HU Aurp 70. Itz Azald 111.
CatJauf 78. Echta Jos 144. Goñi 115. Iraola 15. Urruz Zer 106. Muj PAm 61. FIr 170. Ir YKBiz 138. JMB ELG
84. TAg Uzt 162. Mde Pr 313. Anab Poli 14. Txill Let 37. Akes Ipiñ 32. JEtchep 74. Ugalde Iltz 48. Arti Tobera
22. Osk Kurl 83. Vill Jaink 71. Erkiag BatB 50. Larz Senper 24. NEtx LBB 21. Xa Odol 47. Uzt Sas 337. Lf in
Casve SGrazi 9. Berron Kijote 53.
Batzutan: SP Phil 207. Lg II 169. Egiat 239. Arch Fab 205. JE Bur 164. JanEd II 105. Inza Azalp 68. Const 32.
Tx B I 232. Etcham 172. Otx 33. Ir YKBiz XI. SMitx Aranz 234. Etxde JJ 176. Mde Pr 341. Anab Poli 123. Arti
Tobera 273. Basarri 13. And AUzta 48. Zait Plat 131. Osk Kurl 16. Uzt Sas 298. Berron Kijote 87.
- BATZUK ALA BESTEAK. Los unos y los otros. Batzuk ala bertzeak [Korsak eta Iberiarrak] hark uste
zirela / Europa guziaren arbaso bezala. Hb Esk 11. Eskualdunek eta Bretonek elkhar iduri dute, ezen batzu ala
bertzeak osoki bihotzdunak dire. Arb Igand 35. Batzuen ala bertzen etsai dire bardin. HU Zez 121. Hoberenak
lehenbizikoan kokatzen dira, lerroan, xarrenak azkenean. Mutikoek laster ikasten dute, begira, zointarat behar
dituzten batzu ala bertzeak berezi. JE Bur 172. Erregek zuen bidali [...] aipatu ditugun leihor berrietarat,
Elizaren menerat bil zitzan hango jendeak, eta orozbat portuges itsasturiak berak urrats xuxenean zitzan atxik.
Eskualdun sainduaren fede suharrak harritzeko da zer ongiak egin zituen batzuei ala bertzeer. JE Ber 68.
Ondore onik ez du izanen / hola elgarri haitzeak; / umildurikan hurbil gaitezen / batzuek ala bertzeak. Mattin
67.
- BATZUK-BATZUK (Vc, Gc ap. A; Añ). Algunos. "Varios" Añ. "Unos cuantos" A. Gura badozu esango
deutsudaz batzuk batzuk. Mg PAb 120. Batzu batzuen lepotik barre egingo zuela bere ustean. Urruz Zer 92.
Ingeles batzu batzuk pulunpatu, ta Provenzatar batzu batzuk ingelesari eldu, besoetan estutu ta aiekin murgildu!
Or Mi 9. Eta, batzuk batzuk, erantzunbearrik geiena duten nagusiak, nola bizirik utzi? Or QA 92. Ondorengo
orrialdetan batzu-batzun izenak sarritxo azalduko baitzaizkigu. Etxde AlosT 14. Batzu batzuek arpegi alaiez,
barre zabalak egiten zituen. Erkiag BatB 100.
- BATZUK ETA BESTEAK. Unos y otros. Gertha ere daiteke batzuen eta bertzeen abisua ona den. Ch I 9,
3. Batzuen eta bertzeen izpirituak sobera ziren berotuak. Lg II 271. Batzuek eta bertzeak auhenetan, nigarretan
daudez. Brtc 123. Oñez dabiltzela jaten dabe bazkaria; ta onelan batzuk eta besteak egiten dabe berea. Añ
LoraS 100. Batzuei eta bertzei bihurtuko dioten justiziaren zuzentasunaz. Jaur 108. Galdetzen zutelarik batzuei
eta bertzei ian Jesus Haurra etzen hekiekin. Jnn SBi 20. Banazka mintzo zelarik batzuez eta bertzez. HU Aurp
109. Batzuk eta besteak ebiltzan beti gogo-argiaz. Echta Jos 167. Batzu eta bertzeak aiphatzen ginintuelarik. JE
Bur 76. Batzuer eta bertzer entzun dut. Ox 180. Batzuk eta bertzeek agurrak bihurtu ondoan heien artean. Zub
54. Batzuen eta bertzen erranetarik iduri luke. Zerb Azk 89. Batzu eta besteak ari zitzaizkon galde eta galde.
Ardoy SFran 239. Etsenplu eman dugu / batzuer ta bertzer. Xa Odol 118.
(Batzu eta beste). Batzu eta bertze kantuz hari ziren. Jnn SBi 97. Eta baratx-baratx gaitzak utzi ginituen
batzu eta bertze. Prop 1903, 139.
Ezagutzak eginez batzu ta bertzeri. Etcham 215.
Los unos y los otros. v. BATZUK ALA BESTEAK. Iragaiten zelarikan bada eskualdunen eta nafartarren
eremuetarikan, batzuek eta bertzeak bere meneko [...] eragin nahi izan zituen. ES 113. Biztu izan zen gerla berri
bat filistindarren eta israeldarren artean. Batzuk eta bertzek bildu zituzten bere indar guziak. Lg I 276. Oro bat
diot ortz eta agiñetan sortzen dan zikinkeriaz. Ar oiek zulatzen dituzte geienetan batzuek eta besteak. "Los unos
y las otras". It Dial 37 (Ur batzuk eta bestiak, Dv batzuek eta bertzeak, Ip batak eta bestiak). [Mila urthe] gerlan
iragan ondoan, bakhea zuten egiñ. / Batzuen eta bertzentzat hobe zaiteken hori. Gy 39. Batzuek eta besteak
elkarrekin itzketa luzeak eginda, jarri ziran Jerusalen-era joan, eta emengo Apostolu eta ikasle bikañenakin
ezda-baida au ikusteko eta erabakitzeko. Lard 510. Zoinak amodio berean sartzen baitzituen Frantsesak eta
Españolak, eta batzuer eta bertzer Jainkoa nahi baitzioten ezagutarazi. Laph 117. Lorerik ederren, / Ostorik
onenak / Batzuk ta besteak / Nabill biltzeko. AB AmaE 116. Lurreko gauzakin ikustekorik gabekoak diralako
zerukoak, ain aundia da batzuen eta besteen tartea. Inza Azalp 113. Batzuena ta besteena entzun-bearra dago.
Or SCruz 7. Astakeri ta gaiztakeri asko egin ebezan batzuk eta besteak. Eguzk GizAuz 15. Erriak eta artzaiak
ondo konpondu ditezke ta ortan alegiñak egin bear dituzte; batzuek eta besteak, guztiak alkarren onari
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
300

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
begiratuta. Munita 129. Irurak [irudiak] gotiko jatorrak. Gure koplak bezela? Batzuek eta besteak, denak,
elkarrekin sortuak? Lek SClar 116. Hasi zitian kalapitak, artzain eta bakeroen artean, phazka-lekuen gainetik.
Batzuk eta bestek, phazka-leku berak nahiz. Larz Iru 58.
Etim. De bat + suf. -zu. v. FHV 542.
batzunde (Lar, Añ, Dv). "Alianza" Lar y Añ. Erregek eziñ egiñ dezake erbesteko mendedunakin batzunde
ofendigarririk. EConst 58.
batzur. "Juanete" Lar.
batzurdun. "Juanetudo" Lar.
batzuri. v. baratxuri.
bahu (H, sin trad.). Vano, frívolo. v. bano; cf. faun. Han sarzekotz behar zara, / Esku-bihotzez xahu: / Ez
bihurri, ez traidore, / Ez makur edo bahu. Hm 47 (parafraseando "Qui non intendit mentem suam ad vana / Nec
cum dolo iuravit proximo suo" (Ps 23, 4)).
baudrier. "Balteolus, ezpatekhar gerrikoa, baudriera, ezpata zintura" Urt III 253.
baul (V-gip), baulla (AN-ulz). Ref.: Iz Ulz 448; Elexp Berg. Baúl. "Eta klaro diru-ek baullán, ziren pixkek
baullan; baulla bat bazukén da baulla artan [...]" Iz Ulz 448. "Beinke, baulian, oiñ armaixo utsak dare, baiña
len dana baula zan da" Elexp Berg.
baum. Onomat. de ruido de caída. An doa atsoa barriro bere eskobeagaz baña laprast egin eta baum!
gizona ta biak morokiltzara. EgutAr 30-1-1958 (ap. DRA).
bahumeta (S), bahomet (S). Ref.: A (bahumeta); Lrq /bahomét/. "Ciclón, remolino de viento" A. "Tourbillon de
vent" Lrq. "Bahometa, haize eta uri zirimola" Alth in Lander RIEV 1911, 598. "Bahumet, bahometa (S; Foix). 1.º
cyclone, tourbillon de vent; 2.º (S; Alth), tourbillon de pluie ou de vent" Lh. Cf. Palay: "Bahumét, petite fumée,
filet de fumée".
? baun. Igande arratsaldean gazteak jokhatu dira baunean, Genets Angeluar bigarren andanaren kontra eta
galdu. Herr 12-5-6 [sic] (ap. DRA, que traduce "balón"; ¿errata por balun-?).
baunbateko. "Estruendo (G-nav)" A Apend.
baunte. "Baunte, torpe, tosco (V-ger). Zu zara baunte!, qué torpe es usted!" A Apend.
baupres (Lar Dv). "Bauprés de navío" Lar. Jarten zalarikl aiñ urrean, ezik [barku] Holandakoaren
zuaitzearra edo baupresa sartzen zan gurekoaren makilla nagusi eta mesanaren tartean. Izt C 438.
bauptista. v. bautista.
baurre. "(BN, Sal [pero no se encuentra en VocBN], R), mugido de las bestias, ruido intenso del mar, del agua
de una presa, del trueno, del fuego en los incendios, etc. Idi kura baurrez doa (R), aquel buey va mugiendo" A.
bahut (S ap. A; Foix ap. Lh). Embustero; fanfarrón. "Bahüt (Sc), embustero" A. "1.º (S), menteur; 2.º (S;
Foix), bavard" Lh. v. babalaut. Allo, alla, bahüt athia! / Hüillant zitaie ingoiti! 'Tas de bavards'. Xarlem 257.
bautila. "Bautilla (V-ger), pañuelo de lienzo para la cabeza" A.
bautismo (Lcc), bautismu, bauptismo, bauptismu, baptismo, baptismu, baptesmo, baptisma, batismo, batismu.
Bautismo. v. bataio. Tr. Documentado, además de en Leiçarraga y Etcheberri de Ziburu (el primero usa
baptismo y baptesmo, y el segundo baptismu y baptisma) en catecismos meridionales de los siglos XVII y
XVIII, y en autores vizcaínos de principios del XIX; a partir de esta época, su uso es muy escaso. Al Sur, la
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
301

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
forma dominante es bautismo, alternando, en ocasiones en un mismo texto (v. Capanaga) con las otras variantes.
Batbederak bere Baptismotik duen fruktua eta probetxua. Lç Ins B 2v. Nolatan grazia hori aplikatzen zaiku
Baptismoan? Ib. F 3r. Sinhesteaz eta Baptesmoaz. Lç Mc 16, tít. Lelengoa da Bautismoa. Bet 13. Baptismu
saindua dela untzi urreztatua. EZ Man I 21. Baptismaz darozkigutzu falten nothak xahutzen. Ib. 20. Zoazte eta
predika / zazue Baptismua. EZ Noel 114. Ilten direanak Bautismoa baga. Cap 32. Ze gauza da Bauptismua? Ib.
61. Izaite bauptismoak emon euskuneena. Ib. 61. Zeinetan dagozan bautismua artu bagarik ilten direan Seinen
arimak (N. Zubia, 1691). ConTAV 5.2.11, 151. Zertako Jesu-Kristok instituitu zigun Baptismoa edo
Baptisterioa? OA 64. Zein artu genduan bautismoan. Arz 48. Ipintzeko fuerte bautismoan rezibitu genduan
fedean. Iraz 37. Gizon duena fede Jesu-Kristona zein profesatu baizu Bautismoan. CatUt 32. Nola Konfesioko
Sakramentua dan bekatuko itxasoan erori diranentzat bigarren ol bear bearra bautismoko onzia ausi
zaienentzat. Mg CC 156. Bautismoko grazija. Mg CO 1. Izan gaitezan bada guztiok Jesusen semiak, bautismoz
garian legez. fB Ic II 181. Onen gainian zerbait esan zan bautismoko sakramentuban. fB Ic III 306. Oh! ze kontu
andija Jangoikuaren aurrerako gurasuen erruz seña galdu, ta bautismo baga gelditutia! JJMg BasEsc 19s. Nai
leuke demoninuak bautismoko ura artu. Astar II 284. Konfirmetako eta indartuteko Bautismu Santuan artu
gendun fedian. CatLlo 59. Joanen bautismoa nongoa zen, zerukoa ala gizonena? Samper Mt 21, 25 (Hual
batixua). Jesukristoren fedea duen gizona, zoin profesatu baizuen bautismoan. CatSal 13 (CatAe 12 bautismoan,
CatR 13 bautismuan). Bein garbituak eta barriro jaioak gu izan ezkero bautismo santuan. Itz Azald 7. Serio
xamar letu omen du / bautismoko liburuan. Tx B II 156.
v. tbn. CatAnz 2. CatBus 9. Bautismu: VJ 9. Baptismo: CatAnz 6. Baptismu: Cap 13. Batismu: Cap 61.
Partida de bautismo. --Batismoa bear det. --Bataiatu gabea zaude? --Ez, jauna, ez [...]. --Badakit, badakit.
Zer nai zenduke? --Agiria ba, mojetarako agiria. Ag G 317. Nik edadia aitortuko det / bautismuan dan bezela.
Tx B II 36.
- BAUTISMOA EMAN. Dar una tunda (?). Bajatu zeradela / diyozu zardadez, / neroni're aurrera / nua
edadez, / berroi ta amairu urte / nik egoarri-gaubez, / bautismoa emango'izut / ala dan edo ez. AzpPr 44.
- BAUTISMOA IPINI. Poner nombre. Lenengo sartu zanian [txakurra] / gure etartian, / buztena sarturikan /
bere ankartian, / bautismua ipini / nion istantian. Noe 108. Jodetres bautismua / ipini bertati. Ib. 108.
bautista, baptista, batista, bauptista. Bautista. v. bataiatzaile. Tr. En todos los ejs. registrados se refiere a
San Juan Bautista. Documentado desde Leiçarraga; su uso disminuye desde principios del s. XX. La forma más
utilizada al Sur es bautista, aunque tbn. se emplean batista y baptista; Lardizabal usa siempre bauptista, var. que
tbn. hallamos en Guerrico. Al Norte se encuentran bap- y (algo menos) bat-. Orduan adi zezaten diszipuluék
ezen Ioannes Baptistáz erran zerauela. Lç Mt 17, 13 (He, TB Baptista, Ur Bautista, Leon Batista; Ol Ukuzle, Or
Bataiatzaille, Ker Bateatzaille, IBk, IBe Bataiatzaile). Jandoneanez Bautistea. Lazarraga (B) 1198vb.
Konfesetan natxako Iaungoiko guztiz poderosoari [...], Iandoneanes Baptisteari. Bet 11. Ioan-done Ioanis
Bautistari. Ber Doc 95r. Bialduko zare, Joannes / Baptista, aitzinera, / egin beharko dituen / bideen aphaintzera.
EZ Noel 31. Angeruen garbitasuna eta Iondone Ioannis Batistaren saindutasuna bazendu ere. SP Imit IV 5, 1.
Iandoneanes Bautisteari. VJ 15. Iandoneanes Bautistari. Ib. 15. Kofesatzen niz [...] iondane Iohane Baptistari.
FPrS 8s. Joannes Baptista Saindua, othoitz egizu guretzat. Gç 51. Elisabet izorra zen Jondane batistaz. Bp II
100. Eta halatan Baptistari ere bere burasoek ezarri zioten izena Joannes. ES 159. San Juan Baptistari. OA
172. Juan Bautista doatsuari. CatBurg 46. Jundane Juhane batistaren saintütarzüna. Mst IV 5, 1. Eremutik
atera zuen Jangoikoak S. Joan Baptista. Mb IArg I 91. S. Joan Batistak bere Amaren Sabelean alegriazko
saltoak eman zituen bezala. Cb Just 7. S. Migel Angeruari, San Joan Baptisteari, San Pedro ta San Pablo
Apostoluai. Cb CatV 87s. Salbatzaillea inguratua zen populu ostez Baptistaren dizipuluek egin ziotenean galde
hura. Lg II 153. Egun Batista ongi laudatzeko, / Garbi gaitzazu. Monho 156. Ezta iñoiz desegingo San Juan
Bautistaren esan au. Mg CC 155. Bildurtuten zan Herodes San Juan Bautistiaren berbaakaz. Mg CO 142. San
Juan Bauptista. Gco I 460. Denbora onetan irten zan S. Juan Bautista eremutik. AA III 519. Oraingo dantzeetan
ez jako samia ebaten San Juan Bautistari. fB Olg 79. Meditazionea Jaun Doni Joani Batistaren bestako. Jaur
398. Egun oietan San Juan Bauptista oraindik itxian zeukaten. Lard 395. Nahi dut azpil batean orai berean
eman dizadazun Joanes Baptistaren burua. Dv Mc 6, 25. Au da Juan Bautista. Echn Mt 14, 2 (Hual, Samper
Bautista, Ip Baptista). San Juan Bautista-egunean. Aran SIgn 91. Jundane Juhane-Batista. CatS 120. Jaundone
Joani-Batistaren burua. Arb Igand 144. Bera San Juan Bautisteagaitik bateatua izan zanean. Itz Azald 130.
Joanes Batista dohatsuari. CatJauf 2.Zoriondun Joan Bautisteari. KIkV 100 (KIkG 76 Bautistari).
v. tbn. Cap 20. Arz 62. Cb CatV 88. Ub 74. Añ CatAN 69. Gco I 457. CatLlo 89. ArgiDL 38. Baptista: Bp I 68.
Arzd 62. Cb Eg III 326. Mih 110. CatLan 40. Brtc 259. UskLiB 138. Legaz 57. Batista: Ub 166. UskLiB 15.
bautisterio (Lcc), baptisterio. Bautismo. "Bautismo, bautisterio" Lcc. "Bautizar, bautisterioa emon" Ib. v.
bataio. Instituitu zigun bautismoa edo baptisterioa. OA 64. Sakramentu baptisteriokoa da miseria orien
guztien remedioa. Ib. 65.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
302

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bautizatu (-au V-gip), baptizatu, batizadu. Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg. Bautizar. "Bautizau, bautizaitten,
bautizar" Iz ArOñ. v. bataiatu. Iaun doneperi Deustuko batizadua, / onradu izan dozu zeure lekua. EgiaK 86.
Baptizatzen dan argan. OA 64. Pekatu mortal da benial eginak bautizadu ezkero. Arz 48. Pekatu orijinala da
mortal idaraiten dirianak bautizetan dirianian. Ib. 47. Andra-bazkari ta merienda / bautizatu ta ondorian. And
AUzta 116. Tabirako mutil bat, bautizau barria, Durengoko mendietara baztartu egin ei-zan penitentzia egiten.
Alzola Atalak 36.
bautizo (V-gip ap. Elxep Berg), bautizu. Bautizo. Danok dakigunez, Euskalerriko errietan, bai andrazkuak
eta bai gizonezkuak, euren izenez gañera gaitz-izenak izaten dituez. Eibar-en be, gutxiago ez izatearren edo,
amaika badira kaleko bautizu ori artutakoak. SM Zirik 56.
bahuts. v. 1 barauts.
baux. "(L-ain), trébol" A.
baxa (V-m ap. A), baixa, basa. 1. "Baxa (V-m), bajío, banco de arena" A. Tbn. trae baiza "(V-m), arrecifes,
bajos de la costa", que debe tratarse de una reconstrucción errónea (v. FDA 44; cf. baxura). Halaber guarda
gaitzatzu tormenta aserretik, / eta gauaz baxo edo lehorra ukitzetik. EZ Man II 140. Ez ioan xanalaren gaiñerat
zeren baxak baitire. INav 102. Baxa hura da baxa estalia eta hagitz gaistoa zeren ez baita haren gaiñean bi
braza eta erdi baizen. Ib. 107. Erdi khanalean basa handia da. Ib. 60. Maiz hasarretzen, eta baxaz bethea den
itsaso baten gañean prekauzionerik hartu gabe ibilli nahi duenak. Mih 8s. Txanton Baixa eritxan, eta izengoiti
ori egoki ezarria zala autortu giñei, amaika itsasorate egiñiko itsaseme adoretsu artan edo arengan, edonork
ere, baixaren edo atxaren sendotasuna antzeratuta ikusi oi eban-ta. Erkiag Arran 14. Lemazaiñak txitean pitean
begiratuten deutso sondeari, kostalde onetan arezko baixa asko dago-ta. Berriat Bermeo 390.
2. (S; Gèze Dv; Foix ap. Lh, H), basa. Ref.: A; Lrq /bas#a/. Precipicio. "Précipice" Gèze. "Descente rapide"
H. v. amildegi. Phixtako olhaltia sorhoz aberats da / Bena harek diana, beitü hanitx baxa; / Kabalik han sareta
lotsa dira mankha. Etch 616. Algazeko etxeko semia, ahuntz eli baten alhaztera joan eta, baxa batetan
lerratu da eta behera larrutu. Eskual 13-3-1908 (ap. DRA). Billhakagietako lephuan igaraitian, ikusi ziren
baxaren erdixetan habia bat bi arrautzeki. D. Béhéty GH 1927, 435. Manduari soka lazo igaran zien tripa petik
eta Pello beste soka muthurrari etxeka abiatu zen baxan behera. Ib. 435. Bost girade behera han / anbiltürik
izan basan, / Lau gütarik orobatkoz / ehortzirik elhür pian. Casve SGrazi 116. Ez litian goiti elkhi / basetarik
basahüntzak. Ib. 100.
3. baja. Baja, alemanda (danza). Oi arrezkero nik ez dot zerren / estudiadu danzea, / ez geiago dekoro jakin
/ pabaneagaz bajea. Lazarraga 1195v.
4. (H). Rebaja. "Rabais" H.
5. baja. Mortandad. Desgrazia au gertatua da / Españiako partian, / esan diteke Donostiatik / Santanderra
bitartian, / milla zortzireun irurogei ta / emezortzigarren urtian; / baja aundia egiña dago / mariñel oien artian.
Arrantz 76.
- BAXATIK, BASATIK. Haciendo la voz baja. Eta zer kantuak! Goratik eta basatik ari ziren. Lf Murtuts 26.
baxa. v. 2 basa.
baxa-andre. v. basandere.
baxa-aran. v. basaran.
baxada, bajada (V-gip). "En Bergara, por antonomasia, la bajada de San Marcial. Andik bajadia, an
illuntzirarte ero ibillita, bajadia. Mutillakin baldin bazan "de brazete" Santa Maiñaraiño" Elexp Berg.
baxadera. "Courson" Dv.
baxadi (V-m). "Baiza (V-m), baizadi (V-m), arrecife, bajos de la costa" A. Para la reconstrucción de -iz-, cf.
baxa, baxura.
baxadun (Gèze, H). (Lugar) quebrado, accidentado. "(Adj.), inégal; lekhü-, pays très tourmenté" Gèze. Cf.
baxa (2). Lekhü phatarretan eta baxadünetan eztauzka abere handiak; lekhü ordokietan aldiz hazienda
handia hobe da xehia beno. Ip Dial 73 (It toki apitetan eta amiltzak diranetan, Ur leku aldapatsuetan eta
amiltokiak dagozanetan, Dv patarrak eta erroizuak diren aurkhintzetan).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
303

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
baxagaztaina. v. basagaztaina.
baxajaun. v. basajaun.
baxaka. v. BAXAKA (s.v. 1 basaka).
baxakan, baxakaran. v. basakaran.
baxakari, baxakai. Adaptado a los terrenos accidentados. Ttipi, zaintsü [arthalde arraza hori], oihanpekai
gaitza, ahüntza bezañ baxakai, eznedün huna. D. Béhéty GH 1931, 449.
baxaki. "Lazki eta baxaki, azaroko yaki, pan de salvado y manzana silvestre, comida de noviembre (Sal)" A EY
III 159. v. BAXAKA (s.v. 1 basaka).
baxako. "Musgaño, ratoncillo muy pequeño" Lar. v. basaku.
baxalandre (BN-mix ap. A). "Paso numeroso de palomas" A. "Gran estrépito, gran algazara" A.
baxalo. "(AN-araq), inocuo; que no tiene malicia. ¿Corto?" Satr VocP.
baxamar (Urt). Bajamar. "Recessus maris, baxamára" Urt I 77. Zein ezpaita agertzen baxamarean baizen.
INav 40. Kausituko duzu baxa-marean khanalean mendrena 3 brasa. Ib. 20. Baldin baxamara badoha. Ib. 57.
Baldin joaten bazare baxamara denean. Ib. 135.
baxanabartar. v. baxenabartar.
baxaran. v. basaran.
baxarazi, bajatu-azi. Hacer rebajar. Ganaduaren aitzaki danak / lenengo adierazi, / basarritarra
bildurtuko du / ta gero tratuan asi; / txekorra txarra daukala eta / al dana bajatu-azi, / itxura ederrak egingo
ditu / ta atzenian erosi. Uzt 200.
baxatsu. "Accidenté" Dv. v. baxadun.
baxatu (SP, H), bajatu. 1. Rebajar(se), humillar(se). "Avilir" SP. v. apaldu. Zeru-lurretan zaitzula /
laudorio kantatu / ene ohoratzeko zeren / hanbat zaren baxatu. EZ Noel 45. Eskerrak darozkitzugu / ahalaz
errendatzen, / gu gaxoengatik zeren / hanbat baxatu zaren. Ib. 57. Ala zuk, Iainko ona, ni / Handiro faboratu, /
Noiz ere bainauzu neure / Ohorean baxatu. EZ Eliç 225. Lanak ez du baxatzen aitoren semerik. Hb Esk 88.
Deusek ez du baxatzen laneko gizona. Ib. 185. Ernaniarra arro zan baño / bajatu zaigu ostera. Tx B I 186. Altza
gañeko beste gizon bat / dabil Antxo inguruan, / gu bajatzia beste gauzarik / ez dabilkana buruan. Ib. 114.
Motibo gabe zertako ola / bajatzen dute gizona? / Nik zertarako entzun biar det / olako arrazoi lizuna? Uzt LEG
II 29.
2. (V-arr; Mic, SP, H), bajatu (V, G-azp, AN-5vill). Ref.: EAEL 30. Bajar(se). "Abatirse, abaxar" Mic. "Bajau
zaitte arbolatik" Elexp Berg. "Artu sillia ta bajaizu armaixotik plater sakonak" Ib. Baxadu neben neure
begiok / zeruko altureanik. Lazarraga (B) 1199rb. Guztiak egin dira / ogei ta bost joko, / bitartean izan da /
luzapena pranko; / cuarenta a dos-ara / bajatzen zan bapo. Ud 63. Billatu omen zuben / urrengo egunian, /
maria bajatu ta / agertu zanian. JanEd I 75. Jendia billa enpeñatu zan / urak bajatutakuan. Tx B I 83. Neure
suplika aditu eta / bajatu dezu burua. Tx B II 174. Denbora askuan bajatu gabe / mendiyan dira egoten. Ib. 42.
Tolos'aldera maiz bajatzen zan / deus gutxiren aitzakiyan. Ib. 144. Aurtengo udaran bajatua da / ango presa
aundi ori. Uzt Sas 288. Errenteriko estaziora / [beruna] bajatzen zuten trenian. Uzt Sas 285.
Disminuir; rebajar. "Faire un rabais" H. Jan da eran ongi eta gañera / biziyuetan altatu, / lenago gaizki
usatu, / orain jornalak bajatu, / askori zaigu gertatu. Xe 231. Bajatu dira indarrak. Ib. 231. Bajatu gera
graduan. Berrogei eta amabost kilo / ditu guriak bajatu. EusJok II 91. Gizon abilla zan eletrika / sortu zuben
maisu ori, / piska-piska bat arrek graduak / bajatu zizkan subari. Tx B II 115. Tripia bajatzia nai bok (nai badok)
etorri ari apopillo neu nagon lekura. SM Zirik 57. Beti kristau zarrak / dauzka egun txarrak, / bajatu
indarrak, / da jendien parrak. Uzt Sas 51. Gero, elurrak kendu ez, baiña bajatu egin zituan asko. BasoM 93.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
304

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
3. bajatu. Debilitar(se), perder facultades. "Bajauta egon, estar desmejorado de salud. Ezta makala izan baiña
aspaldixan bajauta dago" Elexp Berg. "Eleuteriokin trink ein ddot kalian da oso bajauta ikusi dot" Ib. Nago
igarriya, / talentuz urriya, / ai nere larriya! / bajatu naiz iya. Ud 76. Batzuek ito, besteak penaz / bajatu
arrantzaliak. Arrantz 78. Enfermedade txarrak / bajatu gaitu. AzpPr 22. Bajatzen ari'a, / juan zaio edadia. Ib.
96. Zarrak bajatzen diranerako / gaztiak daude jarriyak. EusJok 143. Begiyen bistan dago / nere desgraziya: /
edadiak pixka bat / bajatzen asiya. Tx B I 199. Gizona bajatutzen / ari dala lendik. Uzt Sas 192. Nola arkitzen
dan bat / bajatzen asia, / eriotza gañean / ain gauza gazia. Ib. 299.
Baserria're bajatutzen da / ez bada egiten lanikan. Uzt Sas 119.
4. basatu. "Chanter en faisant la haute ou la basse" Lh.
baxe. v. baizen.
baxel, bajel. Bajel. Emezortzi bajel gudakoen kontra egindako pelea gogorra. Izt C 463. Ogeita bat ontzi
españatar, eun eta amalau bajel holandarren kontra. EE 1883b, 520.
baxeliar, baxelier. v. batxiler.
baxen. v. baizen.
baxenabartar (BN-arb), baxanabartar (Urt Gram 44), baxanapartara (L), basanabartar, baxinafartar,
baxenartar (BN). Ref.: Lh; Gte Erd 154. Bajo-navarro. "Baxanapartar, baxenartar (L, BN), manex (S),
habitant de la Basse-Navarre" Lh s.v. baxenabarre. "Baxenabartar euskaraz ari da (BN-arb)" Gte Erd 154. Cf.
Nafarroa-beherear en ES 398. v. benafartar. Badea gramatikarik gure lenguaiaren mintzoa osoki fitsatu
duenik? Ez duia suberotarrak berea? Baxanabartarrak berea? Gy XI. Baxi-nafartarrer. Atheka 179.
Ikhazketako mandoa. (Nafartar eta Basa-Nabartarrez). "Textes Haut et Bas-Navarrais mélangés". ChantP 86.
Berehala ihardesten zakon bere Baxenabartar hizkuntza pollitean. JE Bur 79. Lapurtarraren mihia, nork erran
lio? Baxenabartarrarena baino zalhuago. Ib. 170. Laphurtarrez eta bardin Baxenabartarrez, huna beraz liburu
bat, dena Eskuaraz. Barb Sup VIII. Baxenabartar koblari aiphatua. Ox 201. Ba eta hori nornahik frogatzen ahal
du Eskualduna-n Laphurdiko idazkiak irakurtzean. Hitzez-hitz Baxenabartar ber-bera da. Zub 104. Sortzez
Ezterenzubikoa zen, Baxenabartarra. Ib. 62. Beraz, ene baxenabartar euskaran idatzi dut gehiena. Xa Odol 69.
Ene sortzeko agerietan ni naiz baxenabartarra. Ib. 261.
baxenafar, baxenapar. Bajo-navarro. Orai azaltzen da eztala lapurtar edo baxenapar; esaten Euskal
Herriko alde heietan ezagutzen eztan hitza baita. Osk Kurl 23.
baxera (S; SP, Urt I 16, Ht VocGr 435, Lar, VocS, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), batxera (AN, L;
Lar). Ref: A (batxera); Lrq. 1. Vajilla. "Meuble, vaisselle" SP. "Baxera alhasea" Ib. "Vaxilla, vasos, platos,
etc., que sirven a la mesa, maiontziak [...]. Item, batxera, baxera" Lar. "Vaisselle; futaille" Dv. "Vajilla, olla" A.
Cf. Peillen in VocS 144: "Orain gure euskalkian ontziak da erabiliena". Tr. Documentado en la tradición
septentrional; al Sur se encuentra en EgiaK. Tbn. lo emplea Aresti. En DFrec hay 3 ejs. de baxera. Berrogeta
sei bandera peleakoak, / arkabuz da pistola muniziñokoak, / Arzobispoen oea, Prinzipen baxera / gureak
ekardezan lepoaz etsera. EgiaK 88. Ekharri zerautkatela egun batez errege Kotys hari present handi bat, baxera
eder bat. Ordea hautskorra, lurrezkoa eta beirakizkoa. Ax 288 (V 192). Baigorrin baxera lurrez, nik haragei
nuenean urrez. "A Baigorri la vaisselle est de terre; lors qu'on parlait de m'y marier, elle était toute d'or". O Pr
66. Ezta beraz emütskeriarik gü bara ahal gitzanik gure khorpitzaren, gure arropen, gure baxeraren ikhüztetik.
Arch Gram 35. Boketa-latsera edo baxera garbitzera zoakela erranen zuen gure Amaxo zenak. Barb Sup VII (v.
BAXERA EGIN). Ba eta asarrean mahaina uzkaildurik, baxera guzia puskatu eta xeakatu zen. Zub 107. Eta
xure esku pollitak ez dituxu andeatuko xurrutategian baxera ikuzten. Ib. 62. Zer nahi puska bazeramatela;
haratekoan: harri, egur edo zur, ilhe, azienda, ilhar, ikhatz, burdingei; hunatekoan: oihal, baxera, tresna,
xokolet, tindu, itze, olio, arno, eta holako! Lf Murtuts 1. Erregalatu nizun / zilarrezko baxera. Arti MaldanB 222.
Lehenik baxera garbitzeko eta lan larrietako hartu ginuen. Larz Iru 104.
2. (G, AN, BN, S ap. A), batxera (L, AN ap. A). Cada una de las piezas de la vajilla. "Olla, vasija de tierra" A.
Etxe handi batean alabaiñan badire ez xoilki urrezko edo zilharrezko baxerak, baiñan oraiño zurezkoak eta
lurrezkoak. He 2 Tim 2, 20 (Lç, TB, Dv un(t)zi, Ker, IBk, IBe ontzi). Baxera hainitz gabe egiten bazkari. Hb Esk
186. Baxera handi gauza on gutiz betheak. Hb Egia 129. Zaurietako zorne usaindua baxera muthur batekin
karrakatuz eta khenduz. 'Testa'. (Iob 2, 8). Zerb IxtS 32 (Dv eltzeki puska batez, Ol eltzeki bat artuta, Ker teillazati
bat arturik).
3. Arcilla, barro, material de cerámica. v. BAXERA-LUR. Drainak dira baxerazko tutu batzuek, muthurra
batak bertzearen barnean sartzen dutenak. Dv Lab 112. Ikhusi ditutzun bezala oinetako erhiak, pharte burdinaz
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 305
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
eta pharte baxeraz. Dv Dan 2, 42. Burdina eta baxera. Zby RIEV 1908, 766.
4. "Fûtaille" Dv.
- BAXERA EGIN. Lavar la vajilla. Aitarekin emanik zerbeit errepika, / Lehenago bezala, zuk garbi, nik xuka,
/ Biek eginen dugu baxera otoitzka. Iratz 159. Zurekin egiteko, zurekin, baxera. Ib. 159.
- BAXERA-LUR. Arcilla, barro, material de cerámica. Ikhusi ditutzun bezala oinak eta erhiak, pharte baxera
lurrez eta pharte burdinaz; erresuma ere erdiazkakoa izanen da, nahiz burdin ethorkitik den ilkhitzen, ikhusi
duzunaren arabera burdina, baxera lurrarekin nahasia. Dv Dan 2, 41.
Etim. Del gasc. bachère. En zonas guipuzcoanas hay tbn. bajera, con [x].
baxeragile (SP, vEys, H), baxeregile (BN, S ap. A; Dv, H), baxera-egile, baxereile (VocBN, vEys, H),
baxerile (vEys (L)). Alfarero, fabricante de cacharros de barro. "Baxeragillea [con -a- añadida], ouvrier en
vaisselle" SP. "Potier" VocBN, H. "Fabricant de vaisselle, potier" Dv. Erosi zuten hetaz baxera egile baten
alhorra. HeH Mt 27, 7 (Dv baxeregile; Lç topinagile, He eltze egille, Ip lürrezko untzi-egile, SalabBN untziegile,
Ur, Leon, IBk eltzegil(l)e). Baxera egile baten landaren erosteko. UskLiB 239. Buztinak baxeregileari
erraten othe dio: Zer hari haiz, hire lanak ez dik plantarik? Dv Is 45, 9 (Ol eltzegiñari). Baxera egileek ere
erabiltzen dute nahasteka Luhusoko, Makaiako, Itsasuko eta Ezpeletako thoska edo lur xuriarekin, porzelana
egitekotzat. Dv Lab 18.
"Bracteator, urre baxeragillea" Urt III 400. Ala ez du botherea lurrezko baxera egilleak orre beretik
egiteko baxera bat ohorezko gauzetakotz eta bertze bat berriz gauzarik baxoenetakotz? He Rom 9, 21. Erosi zien
hartaz lür baxera egile baten landa. UskLiB 238.
baxerakari. Alfarero. v. baxeragile. Baxerakari batek ez othe du botherea egiteko lur ophil beraz,
ohorezko untzi bat, eta berze bat desohorezkoa? TB Rom 9, 21 (Lç lur-tupinagileak).
baxeraketari. Botero, conductor de bote. Azeri batek itsasadar batean alde batetik bertzera yoan nahi
zuzun eta baxeraketari bati erran ziakozun (BN-ciz). A EY II 382.
baxeraki (Dv). Pedazo de vasija de barro. "Tesson de vaisselle" Dv. Erre-belztua eta batere soinekorik
gabe, baxeraki kaskoz eta berinakiz dena bethe zuten presondegi batean. Jnn SBi 151. Han gaindi lurrak iduri
zuen ihartua baxerakiz, seinale paganoen hilerrian ginela. Prop 1894 (ap. DRA).
baxerakintza. "Métier de potier" H.
baxerategi (Arch VocGr, Dv, H, Foix ap. Lh), baxeratei (Arch VocGr), baxeategi (S ap. Lrq). 1. Armario
donde se guarda la vajilla. "Meuble où on range la vaisselle" Dv. "Vaisselier" Arch VocGr, H, Lrq (s.v. baxera).
Mai urenaz konerka ta maindire batzuen ostean zeukaten beren lantegia (sukaldea) ta jaki-meta, ur-upel ta
baxerategia egun artako mirabe-morroiak. A Ardi 61. Sukhaldeko baxerateian egon behar du bethi Ebanjelio
sainduak, aldizka eta arats batzuez danek elgarrekin familian irakurtua izan dain. Herr 27-4-1961, 2.
2. "Fabrique de vaisselle" Dv.
3. Canaleta de desagüe. "Évier" Lh.
baxeratoki. "Lieu à mettre la vaiselle" SP.
baxeregile. v. baxeragile.
baxereria (Dv). Vajilla. "Poterie, toute la vaisselle d'une maison" Dv. v. baxera. Orobat badituzte duphina
hirur zangotakoak burdin urthuz eginak. Horietan da heien baxereria den guzia. Prop 1897, 285.
baxergile, baxerile. v. baxeragile.
baxesia. v. baxeza.
1 baxet (S-saug ap. Lh; Dv), baxeta. "Gros bateau de rivière" Dv. "(S-saug), barque, péniche" Lh. Bitorius
handi hura / Txerkatzez badua, / Ediren dirunez baxet edo unzirik, / Eruan nahi lükianik / Hürrun bere
sorlekhütik, / Danjerer ihes egitia gatik. UskLi 275 (ap. DRA; ed. 1814, 220 batel edo onzirik).
Denbora gutitan barnen / Gauza hori izaten da, / Xahakoa, baxeta / Eta haxe egurra. "Nacelle". Arch Fab 115.
Uganda deitzen den ibai eder eta zabal batean, untzi edo baxet bat bilhatu behar izan ginduen ur handiaren
iragaiteko. Prop 1880, 132. Eta noiz doha baxeta? Darthayet Manuel 297. Eta nola? Karrroan, baxetan, burdin
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 306
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bidean, leihorrez, urez, itxasoz? Ib. 297.
2 baxet. "Bajito" DRA. Faltatua duela jadanik bulta bat ihiziko xakur gazte bat gorrasta, baxeta, muthurra,
papoa eta buztan punta xuriak. Herr 9-4-1959 (ap. DRA).
baxetara. "Batelée" Dv.
baxetzain. "Batelier" Dv.
baxetzaingo. "Métier de batelier" Dv.
baxeza, baxesia. 1. Humildad, insignificancia. Pobrek beraz behar liokete bere estatuari begiratu ez
munduaren begietan duen apaltasunaren eta baxesiaren partetik, bañan bai Ebanyelioak hartan erakusten
darokun handitasunaren partetik. Mih 79. Bertze alde oraño humiltasunak begiratuko zaitu urguilleriari eta
gora gan nahiari darraizkon baxesia eta beheramendutarik. Ib. 33.
bajeza. Humillación; situación humillante. Gurasuak etzuten / bajezik merezi, / asko errukitu zan / seme
Jose Mari; / diruba eman diyo / ama gaxuari, / zorra pagatutzeko / suia ta alabari. Ud 157. Ez bazendun esan, /
zuretzat obe zan, / or zaude bajezan / ango interesan, / nik zuzen segitzen det / dedan pobrezan. AzpPr 41. Irurak
portatubak / kantatutzen plazan, / bañon Pello bitore / juzgatu omen zan, / jaun ori grandezan, / bestiak bajezan.
Ib. 108. Oientzat premiyua, / neretzat bajezak, / aziyo eskasak, / bistan dauden gauzak. Ib. 69. Irabaztunak
kontentu dira, / galdu dutenak bajeza. Tx B I 194.
2. bajeza. Debilidad. Udarregi ari dala / mamiyak urritzen, / nere bajezak dira / irakurritzen, / uste ez dala
dira / gaitzak etorritzen, / gizona bajatzia / ni ez nau arritzen, / urtiak korritzen, / ajiak berritzen. AzpPr 85. Ori
ezkonduta jarri zanian / zendun bajeza antzian, / garai artako debildariak / orain aspaldi joan zian. EusJok II
72.
- BAJEZA(K) EMAN. Despreciar. Aspaldiyan zebiltzan / disputa edo teman, / progatu gabe ezin / idiai
antzeman; / galdu-irabaziyak / egite'ira deman, / ez diyot nai iñori / bajezarik eman. Ud 152. Nagusitza
gustatzen / Astiasuarrari, / bajezak eman naia / gizon zarrari. AzpPr 81.
(Con eman elidido (?)). "Beti guriari bajezia idixagaittik, da bestiai ez gustatzen, da ortara kimerak eukitze
zittuen" Elexp Berg, que traduce "bajeza".
baxilla. "Baxilla, baxillea" Lcc. v. baxera.
baxin. v. baizen.
baxinafartar. v. baxenabartar.
baxinbatean. v. baizenbatean.
baxka. v. 3 baska.
baxkaldu. v. BAXKALDU (s.v. bazkaldu).
baxkari. v. BAXKARI (s.v. bazkari).
baxo, ba)xo. v. baxu, banzo.
baxoerdi. v. BAXOERDI (s.v. basoerdi).
baxofiziale. "Bedellus, sariienta, baxofizialea" Urt III 282. v. beherofiziale.
baxoi, bajoi (Lar Dv). "Baxón de música" Lar.
baxoitxo, bajoitxo (Lar Dv). "Baxoncillo" Lar.
baxotasun. v. baxutasun.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
307

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
baxter. v. BAXTER (s.v. bazter).
baxu (Mic), baxo (SP, H), baju (V-gip), bajo (AN-ilzarb). Ref.: Bon-Ond 154; Elexp Berg. Tr. Atestiguado al
Sur desde Lazarraga, en las variantes baju y (en menor medida) baxu; a partir de mediados del s. XIX lo
emplean generalmente bersolaris. Al Norte lo hallamos en autores de los siglos XVI-XVII, además de
Goyhetche, siempre en la forma baxo. En DFrec hay 6 ejs. de baxo, septentrionales, y 10 de baju y 7 de baxu,
meridionales.
1. (Adj.). Bajo. "Abatida cosa, baxua" Mic. "Bas" SP, H. "Batzuk altuak eta beste batzuk bajuak" Elexp Berg.
v. 1 apal. Mendi altuan erurra daidi, / aran baxuan eguzki. Lazarraga (B) 1205r. Kalea bera burua baxu
daroa. (Cantar del Conde de Salinas). IC I 557. Nola iguzkia liña baiño baxoago, edo hegoako bandan baita.
INav 146. Ez dirade asiko / preziyo bajutik, / alegiña saiatu / nor bere aldetik. JanEd I 90. Ipurdiz oso bajua da
ta / bizkarra're eztu zuzena. Tx B I 181. Emen, izar bajuaren / argiak emona, / urbil ikusten da / urrun dagoana.
Gand Elorri 121. Laiño baju zuri / t'euri geldiari. Ib. 196. Baserri au etxe zar zabal baju xamar bat zan, gaur
berritu eta aundiago eginda dagoan arren. Salav 26.
(Fig.). Bajo, humilde. "Abiectus, gaxoa, geldoa, ttipia, baxóa" Urt I 23. Ezagutze hunen beharkia gauza
komuna eta gauza baxoa iruditzen bazaio ere. Lç Adv ** 8v. Haur da bere gloria guziarekin bere anaie baxoén
eta on-beharrén ezagutzea eta rezebitzea laido izan etzaion Ioseph anaie gogaberá eta ona. Ib. ** 7v. Gloria
bedi bada anaie kondizione baxotakoa bere goratasunean. Lç Iac 1, 9 (Dv aphala). Su haren erreren ditu
iratxaki lanboak / Ilhargiaren azpiko kreatura baxoak. EZ Man I 80. Prosperitate handietan / Ez zait bihotza
altxatzen; / Ez fortuna baxoan ere / Etzait kuraia flakatzen. Gç 169. Ala ez du botherea lurrezko baxera egilleak
orre beretik egiteko baxera bat ohorezko gauzetakotz eta bertze bat berriz gauzarik baxoenetakotz? He Rom 9,
21. Beeratuten ditubee altubak, jasoten ditubee baxubak. fB Ic I 47. Ezkonduben bizitzia bat egiten dabee
burdiniagaz, laino arteko illunagaz, krijada baten bizi era bajubagaz. fB Ic III 325. Iru urtian euki eban agiñdu,
ta eragiten gauzarik baju ta humilldeenak. JJMg BasEsc 186. Gaixoai egitekorik bajuen eta naigabetsuenetan
ere serbitzen. Aran SIgn 22. Badira oien artean / gizon onraduak, / batzuek aberatsak, / besteak bajuak. Xe 225.
Munduan danok bajuagua / anparatuaz gabiltzan. Arrantz 80. Zer zan Txokoren familiya? Utsa! Tratu guziyak
jende bajuakin eta para usted de contar. Iraola 23. Bajuak altxatzeko / ai zer laguna. Imaz Auspoa 24, 130.
Bajuak arrapatzen / daukaz maliziak. BEnb NerA 203. Jende bajuak bear ezpadu / kabi bat sortzeko era. Basarri
185. Bizitza barri, baju ta labur bateko ameseta txiki ta zuri diran aren Udabarriko lore txikien aurrean. Gand
Elorri 46.
(En sdo. peyorativo). Bajo, vil. "Adjetivo que se aplica a mentalidade significando 'baja', 'atrasada',
'mezquina'. Etxokoneko astuak arto batzuk jan zotsalako juezera jo zuan. Oixe dok mentalidade bajua eukitzia"
Elexp Berg. "Baita entzun diateke persona bajua, portatzeko modu bajua eta horrelakorik" Ib. Cf. Urt IV 416:
"Cerdo, gizon [...] ohore gábea [...] giza tratu baxogillea". Eta illkhitzera presta dadin mundu baxotik, /
Barkhamendu eskaturik bihotzaren ondotik. EZ Man I 51. Zer statutan partitu diren Mundu baxotik. Ib. 85.
Zeren dukezun zerutik lur baxora behatu. EZ Eliç 336. Amudioak bethi goiti du jaidura, eta eztu nahi gauza
baxoek arrasta dezaten. Arbill III 5, 11. Ipoin berdiak, berba zatarrak, kontu loijak, errazoe bajubak,
prestuezak, ta gizatasunaren lotsagarrijak. fB Ic I app. 23. Ta zer gauza lotsagarrijagorik, Jangoikuak emon
deuskun errazoia galdu, ta animaliak baño bajubago legez jartia baño? JJMg BasEsc 206. Hau zuer doakizue,
karatera baxoak, / Gorderik ausikilari, mihi ondikozkoak. Gy 135.
Débil. "Baju ibili, ikusi..., no andar bien, no rendir a plenitud. Aspalditxo onetan Indurain baju samar dabill"
Elexp Berg. "Gaur baju ikuste aut. Ze, atzo nun izan zuan parrandia?" Ib. Sasoia juanian, / baju gaudenian.
AzpPr 31. Euskera baju egon da baño / gora egin du mugira. Tx B II 171. Zu ere baju ibiltzen ziñan / geienean
osasunez. Uzt Sas 137. Arkitzen dalako len / aldian bajua, / ernegazitzen dago / aiton gizajua. Ib. 196.
[Bertsolaria] ez da ezagun-ezagunetakoa (Mikelazuloko kukua esaten diote gaitzizenez), eztarri bajua duelako
edo. MEIG I 108. Eztarri baxua dut, izan ere, behialako bertsolariaren antzera. MEIG VIII 57.
"Dícese del color enfermizo. Eztakitt arek beste zeoze eztaben izango, oso kolore bajua dauka ta" Elexp Berg.
Azpeitira juan nitzan / bizirik dolorez, / bajuba kolorez, / eskasa balorez. AzpPr 23.
Atrasado (en una competición). Bein baju asi ezkero / ez da erraz goratzen. EusJok 76. Iñoiz jardunak gera
/ zu eta ni plazan, / beti gelditzen ziñan / bajuaren trazan. Tx in Imaz Auspoa 24, 137. Bizkai aldeko jendeak ez
du / baju gelditu usterik. Basarri 80.
(Uso pred.). En voz baja. Eztago au [humiltasuna] baxu berba egitean. Añ LoraS 167.
2. baxo (H). (Sust.). Bajío. v. baxa. Halaber guarda gaitzatzu tormenta aserretik, / Eta gauaz baxo edo
lehorra ukitzetik. EZ Man II 140.
- ALTU-BAXU. v. altu.
- BAXUAGOTIK. Más humildemente. Naparruatik probintziyara / pasatu ziñan orduan, / buru ori
bajuagotik / erabillitzen zenduan; / ezer ez eta banidadia / sobra dezu buruan. Xe 192.
- BAXUAN. (Estar, tener, etc.) bajo. Kalea bera burua bax[ua]n daroa. (Cantar del conde de Salinas). TAV
3.3.11. Etxiak dauka aldamiyua, / bajuan du tellatua. Xe 266.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 308
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
En mala situación; en mala posición (en una competición). Aitzekirikan etzan orrentzat / gelditu arren
bajuban. EusJok 22. Bajoan uste zana / irten da nagusi. EusJok II 14. Orañ bajuban asko dabiltza / lenago altu
izanak. Tx B II 151. Arrunka pranko bazuten [alemanak] baño / orain bajuan dabiltza. Tx B III 20.
- BAXU-BAXUTIK. En voz muy baja. Baju-bajutik erantzun niyon / pazientzi ederrian. Tx B I 218. Bajubajutik
galdetu niyon: / "Ama Euskera al zera?". Tx B II 168.
- BAXUKO. De abajo. Itxaro daukadala / samiñen gaiñean, / illunpe ta bajuko / izar bat antzean. Gand
Elorri 153.
- BAXURA. Abajo. Orrek altuan zeukan konduta / jetxi nai zuten bajua. Tx B II 87.
- BAXUXEAGO. Algo más bajo, algo peor en la escala. Zu al zera jabe? / ala baziña obe, / esango'izut au're:
/ bajuxio zaude, / zu aña gizon bada / noranaiko're. AzpPr 77.
baxuin. Nombre de cierto juego. Han asko dosteta egin litazke, edo birletan edo baxuinean. Egunaria
1868, 2 (ap. DRA).
baxuki, baxoki (SP, Urt). "Bassement" SP. "Abiecte, geldóki, baxóki, miserableki" Urt I 22. v. apalki.
baxura, baixura. "Baxura (V-m, G-azp), lugar de pesca, como a una legua de la costa" A. Tbn. trae, con las
mismas indicaciones dialectales, baizura, forma debida a una reconstrucción errónea (cf. baxa). Espaiñia
guztian baixurako arraintzan Bermeok dauko flotarik aundiena. Berriat Bermeo 386.
baxutasun, baxotasun (SP, Urt, H). Humildad; insignificancia. "Bassesse" SP y H. "Abiectio, ttipitasuna,
baxotasuna, gaxotasuna" Urt I 23. "Brevitas" Urt III 407. v. apaltasun. Ezen ahal datekea ene kondizionezko
baxotasunik ezpa hunelako berze gauzarik batre, [...] Regina bati dedikatzetik gibeleratzeko nuenik? Lç Dedic *
6r. Baina abrats dena, gloria bedi bere baxotasunean: ezen belhar lilia bezala iraganen da. 'In humilitate sua'.
Lç Iac 1, 10 (TB, Dv aphaltasun, He beheratasun). Etzitzaion handi zela, / Bere zuen korthean, / Non etzen,
kausitzen zela / Baxotasun batean. Arg DevB 163s. Baxotasun berarekin ohora haren Amatasuna. Ib. 223. Eta
zure baxotasuna den men guzian zure konfusionearen eta menosprezioaren obretan. Arbill III 4, 14.
Jainkoarengatik hori egiten duen arren, batbederak deithuko du sofritze hori, baxotasun bat, bihotz eskasia bat.
He Phil 217 (SP 215 flakotasuna eta bihotzgaberia).
baxutxo, bajutxo. Dim. de baxu. Askotxo bizi arren nere inbidian, / Beti nabill ni ere bajutxo neurrian. AB
AmaE 406. Gu diruz urriyak, / bajutxo jarriyak. AzpPr 32.
- BAXU-BAXUTXOAN. (Intens. de baxutxoan). Baju-bajutxoan asi [sermolaria]; apurka-paurka abotsa
lodituten joan; itzelezko tronpeteria atara, ta onetan, ra! eskuak zabalik eta begiak zuri-zuririk ipiñiaz, ixil-ixil
geratu. Bilbao IpuiB 235.
- BAXUTXOAN. En voz baja. Bajutxoan asi ta apurka-apurka abotsa loditu ta trumoi izateraño elduten dan
olako gauza ta guztizko sermoi bat. Bilbao IpuiB 237.
baxuxko, bajuxko. Gora begiratuaz, goia bajuxko zegola ikusi zuten beren eginbearrerako eta istegira
ateratzea erabaki zuten. "Algo más bajo de lo que habían menester para su obra". Berron Kijote 191.
baxuxta, bajuxta. (Dim. de baxu). Débil. Eta hortik hasiko naiz, prediku mota horietarako eztarri bajuxta
badut ere. MEIG IV 109.
1 baza (Lar). 1. "Baza, junta de naipes, viene del Bascuence batzea, que significa junta, de batu. Baza" Lar.
2. "Baza, principio y fundamento" Lar.
3. "Recogimiento, junta de cosas" Lar.
- BAZA ATERA. Ganar la partida, vencer. Jaungoikoaren Amak Satanas azpiratzeko balorea bere animan
ixuri zion [...], eta baza atera ondoan [...], sosegu ederrean bere etxera biurtu zan. Arr May 155.
- BAZA EGIN (Lar, H). "No dejar hacer baza, bazarik egiten ez utzi" Lar.
- BAZA ERAMAN. Ganar la partida, vencer. Español onek dan guztietan / beti baza eraman du, / beiñ artu
duan terrenorikan / atzera eztio kendu. Auspoa 129, 142 (ap. ELok 196).
- BAZA EROAN. Ganar la partida, vencer. Zer uste al dau gabak edertuta antza? / Eruango deutsala egunari
baza? AB AmaE 345.
- BAZA IRABAZI (H (que cita a Izt)). Ganar la partida, vencer. Eta suertez ere Gipuzkoatarrak irabazten
bazuten baza, izango zirala berak, Erromako Agintaritza andiarekin adiskidetasunean anaiaturik betiko
laztanduak. Izt C 263. Duke de Alba jaunak saristatu zeban gogoz baza irabazitako Gipuzkoatarra. Ib. 320. Urte
oietan asko aldiz sartu naiz jauregi onetan baza eta biktori andiak irabazita. Arr GB 122. Onekin errietan / iñor
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
309

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bada asten, / lana franko badauka / baza irabazten. JanEd I 64.
- BAZA MENDERATU. Ganar la partida. Batek menderatzian / bizitzako baza, / orduan lasaitzen da /
gizonen arnasa; / bitarte ortan ez da / izaten jolasa, / orain kezkarik gabe / biziko aiz lasa, / nere partetik, Jose, /
urte onak pasa! Uzt Sas 263.
2 baza (O Not 48 SP y H). "Baça (Hispanice) color fuscus: [Vasconice] baza, pro eodem, aut pro quolibet
colore" O Not 48. "Baza (O), color fuscus, couleur bazancée" SP. "(O Not), baza, brun, tirant sur le noir, mêlé de
jaune [...]. O prétend, loco citato, que l'esp. bazo vient du basque" H. v. 1 bazi.
bazakor. v. bozakor.
(bazarraldiko, bazerraldiko). "Bacerraldico, ¿ayudante de los pastores? [...] (L. C. San Vicente Arana, 1781,
3)" LzG. "Un cuartillo de aguardiente que se les pasó a unos bazarraldicos que fueron a buscar una yegua con
un temporal malo (L. C. San Vicente Arana, 1801, 3)" Ib.
bazart. "(S-saug), attirail, bagages, etc..." Lh.
baze (Añ (AN)), baza (H). Cedazo. v. bahe, maze.
bazeta. "Baceta, juego de naipes" Lar (que lo relaciona con batzea).
bazeta. v. baseta.
1 bazi (G-bet ). "(G-bet), (color) bajo" A. "Kolore bajuai esaten tzaio kolore baziya" (G-bet, comunicación
personal).
2 bazi (AN-gip), basi (AN-gip). Ref.: BU Arano (basiya); Garbiz Lezo 216. "Flojo, por ejemplo un tejido no
apretado" BU Arano. "Bazi (Lezo). Arpillera u otro lienzo de punto muy abierto" Garbiz Lezo 216. "Basi (ANgip),
bai estua ta lasaia. Basiya ta zerratua" Lek (comunicación personal).
bazi. v. 1 basi.
bazia. v. pazia.
bazin, bazina (Lcc, Urt II 232), basin (SP). Bacín, barreño. "Bacín, bazinea, erradea" Lcc. "Bassin" SP. v. 1
aska, pazia. Gero ezar zezan ur bazin batetara, eta has zedin diszipuluen oinén ikutzen. Lç Io 13, 5 (He
baziña batetarat; LE bazia, TB tirrina, HeH, Dv, Evs untzi, IBk ontzi). Ekazu bada baziña ta eskutrapua. "La
fuente y la toalla". Mic 12v. Gero hartuko duzue Isopo buket bat eta trenpatuko duzue bazin batean barna
izango den odolean. Urt Ex 12, 22 (Ol odol-askan, Bibl untziko odolean).
bazinet. Cazoleta. Sakelatik gero idoki zuen phistolet bat, bazineteko bolborari so'gin eta harria phikatü
giltz batez. Arch Gram 90.
bazitu. v. basitu.
bazixo. v. baido.
bazizkor. v. babazizkor.
bazka (AN, B, L, BN, S, R; SP, Urt I 483, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, A DBols), pazka (ph-
Dv, H), baska. Ref.: A; Lrq; EAEL 129; Iz Ulz; Izeta BHizt2 (xerribazka); Gte Erd 46.
Tr. Documentado en textos septentrionales desde Leiçarraga; al Sur lo emplean algunos autores guipuzcoanos
y el alto-navarro Lizarraga: en el s. XVIII se encuentra en Cardaberaz, Mendiburu y Ubillos, y en el XIX en
Aguirre de Asteasu, Iztueta e Iturriaga (no, p. ej., en Lardizabal). A partir de principios del s. XX se hace más
frecuente entre los meridionales, e incluso aparece en algún autor vizcaíno como Lauaxeta. P(h)azka aparece en
un texto guipuzcoano del s. XVIII, y a partir del XIX en autores septentrionales como Elissamburu, Oxobi,
Zerbitzari o Larzabal. En DFrec hay 9 ejs. de bazka y uno, septentrional, de pazka.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 310
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Alimento de animales; alimento en gral.; pasto. "Pâture" SP. "Alimento", "mantenimiento", "pasto" &c. Lar,
Añ. "La pâture" Arch VocGr. "Fourrage, pâturage" Gèze. "Pâture, fourrage, nourriture" Dv. "Au propre,
nourriture, aliment, principalement d'animaux [...]. Au figuré, bazka, pâture. Suge eta xixarien bazka
bilhakatzea, devenir la nourriture des serpents et des vers (EZ Man)" H. "Pasto, comida" A. "Bazka ederra, el
buen pasto" Iz Ulz. "1.º pacage; [...] 3.º pâture" Lrq. "Xerribazka, comida que se les da a los cerdos" Izeta
BHizt2. v. janari, hazkurri; alapide (2), bazkagai.
Ni naiz bortha [...]; eta sarthuren da eta ilkhiren da, eta bazka eridenen du. "Pâture". Lç Io 10, 9 (He bazkak,
LE, TB bazka, HeH, Dv y EvS alhapide, Leon alhabide, IBk jatekoa). Anaie gaixo guziak zein egiazko bizitzeko
bazkatik, eta hire izen sainduaren publikoki inbokatzeko libertatetik pribatuak baitirade. Lç Ins A 3r. Suge eta
xixarien bazka billhakaturik. EZ Man I 46. Ezen hurbill izanen dut etsai herraz bethea, / Bere bazka egin nahiz
ene arima tristea. Ib. 60. [Xinhaurriak] neguaren iragaiteko behar duen mantenua, bazka eta bihia. Ax 36 (V
22). Zeren nola ora bazkarekin hurbiltzenago baita. Ib. 410 (V 267). Zeren eman darotaun ene arimaren
bazkatzat zure gorputza. Hm 214s. Probisione egiten eta bazka biltzen bere negiaren onsa igaraiteko. Tt Onsa
82. Xixari txarrei daroezu / Kreatu mundu handia, / eta diozute bazkatzat / Eman zure haragia. Gç 112. Kristiak
Jinkoaren hitzaz haz ditzen, zoin baita haren haurren ogia eta Zelüko bazka haien salbatzeko. Bp I 18.
(s. XVIII) Halako gisaz, non hunen dotrina erran baititeke dela Jondoni Paulok dioenaren eredura
aphaindurikako bazka izpiritual bat. ES 146. Zeren alferkeriak bere bazka gaztetasunean kausitzen baitu, han
hazten, gurentzen eta bazkatzen da. Ib. 186. Eta aingeruen ogiaz hazten zirenek egiñ dute bere atsegiña urdeen
bazka lizunaz. Ch III 14, 1. Ardi saldotik pharte bat hañ bazka hunialat eraman dükezüna. Mst XI. Infernuko ar
suzko ta deabru amurratu guzien bazk edo bazkagai egiña. Mb IArg I 171. Jaten dituzte belar gaistoak eta
betetzen dira eztulez eta ezkabiz ta gelditzen dira zakurren bazketako. Ib. 311. Ez darotzu lurrak ekharriko
laharrik eta arantzerik baizen; zure trabailu kontinualaz beharko duzu erakharri zure bazkaren ematerat. Brtc
188. Oihan bat zen hüillan, hantik laister harat Souza zena abiatü, bazka zerbaiten haurrentzat buskara. Egiat
161. Onez gañera ogiaren izenarekin aditzen da gure animen jan-edana, bazka edo alimentua. Ub 162.
(s. XIX) Aingeruen ogia da / Egin bideranten bazka, / Egiaz haurren ogia, / Ez oren janaria. Monho 138.
Olloak, txitak, eta beste egaztiak bazka botatzen zatenean, gogo andiarekin eta alkarren leian joan oi dira
bazkagana. AA III 439. Oituak daude oek munduaren bazka loietara, eta eztakie ezkurraren, eta ezkurraren
antzeko gauzen berririk baizik. Ib. 298. Luphean zarratzeko ta zizarien bazka izateko baizen on ezten gorphutz
hil bat bilhakatzen da. Dh 131. Ene gorphutza hauts eta herrauts bihurtzea, eta harren bazka bilhakatzea.
JesBih 447. Tabak eta arduak ditzagien libra, / Eta komünetako bazka et' egürrak. Etch 592. Titia utzi duten /
auntzentzat da berriz / kaudanaren muskilla / bazka ona anitz. It Fab 195s. Bazka bustia badago utzi bear da
legortu arteraño. It Dial 75 (Ur jatekua). Mendiak elurrez estaltzen diraneko ardientzako bazka gordetzen duten
lekuari saletsea [esaten zaio]. Izt C 224. Artzain phazketarat urrun dohanean astoak mubleria darama aitzinean.
Egunaria 1855, 22 (ap. DRA). Itsasoan du bazka yende gehienak, / Ez ematen aspaldi lehengo arrainak. Hb Esk
133. Bada hor izpiritu aphaindu batentzat bazka arrai eta eztirik. Hb Egia 154. Herioaren bazka, gizonari
darraizkon lan guziak bezala. Ib. 110. Phistuak diren trefla, allibre eta bazka berdeak igeltsuztatzea. Dv Lab
204. Bazka ebakia ezartzen dute bokheter handi batean, sothoan edo bertze zenbait toki freskotan. Ib. 261.
Handik goiti ur xuritua ez dute aski; bazka hazkarragoa galdegiten dute. Ib. 284. Lürlantzalerik hobena da üztak
eta bazka ber lürretik eraikiten dütiana. Ip Dial 46 (It uzta eta bazka, Dv bihia eta bazka, Ur laboria ta
bedarra). Aditu diat ere bazka onenak / Ez zituela zaldi nekatzen zenak. Elzb Po 214. Goizean goizik bazken
erdirat / Badarama artaldea. Ib. 197. Mustroak behar du denbora gisa hortan bere phazkaren iresteko eta, iretsi
ondoan, haren diseitzeko. Elsb Fram 178. Belhaunetarainoko bazken erdian baitzen [zaldia]. Prop 1898, 33.
Ezarrarazi zuen san Bizenteren gorputza oihan edo larre baten erdian, basa-ihizien bazka bilhaka zadiela. Jnn
SBi 153. Anik ere ez zen sori, Jinko Seme gizon egina aragistatü zian khorpitza, izan ledin sokhidüraren eta
harren bazka. Ip Hil 205.
(s. XX) Atseginekin orhoitzen baitzira zeure buruaz, zeure jendeez, zeure kabala, bihi, selauruko bazka,
diruaz. JE Bur 76. Ez-ontsa jartzen zenean [zakurra], manatzen zuen etxeko emazteer ont zezoten bazka hezur
gehixagorekin. Ib. 62. Zabaletako beitegian sartu zan ta beitegian billatu zuan Iturraldekoa, abereai bazka
ematen. Ag G 272. Nun egiazko Elizan bezelako bazka gozo, janari osasungarririk? A Ardi 120. Behin abiatüz
geroz joanen da süia bazka idorrian bezala. Const 16. Eskerrak Axular! / Bihi, bazka, indar, / Egun eta bihar, /
Badakigu nun har. Ox 86. Urtsoak agertu iphar aldetik, / Neguko pazketarat abiaturik. Ib. 27. Belar, lasto, zahi,
olo, / iresten ditu denak, / Laster asetzen duela / bazka den gutienak. Etcham 67. Ze alapide ederrak, ze bazka
goxoak han dabiltzan behor, behi eta ardientzat! Zub 126. Sekulako bildotxak izan zituzten, urthe hartan, gure
artzainek... Bainan, ez toki hetan beretan. Bazkaz aldaratu ziren biharamunean berean. Barb Leg 126. Jaunan
ardi galdubak, / otzez mindubak, / bazka barik mendijan. Laux BBa 104. Mailez-mail gorago ere ba eta idorrago
[lur-mendoiak]; zer bazka finen ez ordean jabe! JE Ber 76. Zelai ederra izango degu, ta ondo begiratzen
badiogu, bazka ugaria ta gozatsua emango digu. NekIr 53. Ni naiz atea. Nigandik sartzen dana gaizkatuko da;
sartu ta atera egingo da ta bazka arkituko du (Io 10, 9). Ir YKBiz 334s. Eperrek landan dute / jalki dan alea; /
txingurriak egin du / bazkaren bidea. Or Eus 349. Alare, bazkaz, iñoiz ez ainbat / betea du mandioa. Ib. 383.
Esker gabeko Semeek gaur ezarri baitute / Arrotzen mutil eta... erdararen bazka. Iratz 112. Han nihundik etzen
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
311

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
aski phazka Abraham eta Lothen kamelu, asto, idi eta ardi guzientzat. Zerb IxtS 17. Ezkura ondo zalako, bai ta
abereen larre, bazka, gordeleku ta babes ere. Munita 145. Abereak janaritzea zala, beiak jeixtea, urde bazka
atontzea ta abar. Etxde JJ 96. Belharreri emana zioten azken higi aldi bat eskuz [...], bazka gizen horiek izan
ziten ezinago sano eta usain onekoak. JEtchep 48. Bortz urtez segidan han erosiak ukanak zituen ardien bazkak.
Ib. 51. Artzai ta bazka batean / ta zori ona dan mai betean. "Pastor y pasto él solo". Gazt MusIx 89. Basidi ta
auntz zitalek lardaxkatu oi dute [mastia], eta bazka atsegiña izan oi da ardi ta bigantxa gosetientzat ere. Ibiñ
Virgil 90. Galdürik kabalentako / gure bazka hoberenak. Casve SGrazi 85. Irakurle sail bakoitzak [...] gogoko
duen bazka hartu behar luke idazleengandik. MEIG IX 59.
(Lar, Añ, Foix ap. Lh). Cebo (para atraer la pesca o la caza). "(S, Foix), appât de pêche" Lh. Beraz gure
salbamenduaren etsaiek eskhaini diazagutela nahiz bezenbat beitha eta baska. SP Phil 435 (He 440 peita eta
eskaiñza). Ta orañ engañatzeko eskeñtzen dizkidan ezerezkeria, edo ondasun usien bazka edo zeboagatik, betiko
eriotzaren amuari elduko diot? Cb Eg II 62. [Azariek arrapatzeko] pazka egiteko modue. (Berastegi, 1763). ETZ
129. Zepoa paratzen badu leku asean, jango ditu saguek eta serpienteak pazkak. Ib. 130. Lujuriako bide ta zebo
edo baska guztietatik iges egiteko. Echve Dev 297. Gozoa iduriagatik aintzinean ezartzen darotzuten bazka, hor
dagoka, hor barrenean dagoka heriotze bethikoaren amua, hor dagoka ifernuko pozoina eta izurria. Dv LEd
118.
Pasto, alimento (del fuego). Hala-nola suaren bazka baita olioa. ES 186. Su izigarri hark ez duela bertze
bazkarik izanen gure bekhatuak baizen. Ch I 24, 3. Maradikatiak, / Debriez poseiditüak, / Eta aspaldiko
denboran / Subazka ordenatiak. Mustafa 235 (ap. DRA).
- BAZKA-ARBI. Nabo forrajero. Gure errian asko dagoan beste landareak dira, pagotxa, allorbea (alolba),
bazka-arbia ta bazka-artoa. NekIr 53.
- BAZKA-ARTO. Maíz forrajero. Gure errian asko dagoan beste landareak dira, pagotxa, allorbea (alolba),
bazka-arbia ta bazka-artoa. NekIr 53.
- BAZKA-BELAR. "Bazka-belhar (c; Hb), herbe de pâturage, genestrolle (?)" Lh.
- BAZKA-EMAILE. "Bubsequa, bazkemáillea, behi záña, arthalde záña" Urt III 413.
- BAZKA EMAN. Alimentar, dar pábulo (sólo citamos aquí los ejs. en sdo. figurado). Nere gutiziari bazka
emanez, artu nuen mutilak saltzen zituen palasa aietarik bat. "Llevado desta mi natural inclinación" (Quijote
IX). AIr RIEV 1928, 601. Gure zorion-egarriari putz eta bazka ematera datozten izakiekin. Vill Jaink 127.
Hortarik ari bazira, kalte egin duzu ere bertze asko jenderi: lekukotzat deithuak izanen direneri, phazka eman
diozuten mihi gaxtoeri, hetaz jorratuak izanen direneri. Larz Senper 36.
- BAZKAKO (SP (que cita a Lç)). (Tras gen.). Que es apacentado (por). Bere suietak (zein baitirade hire
eskuez eginiko kreaturák, eta hire bazkako ardiak) hire plazer onaren araura goberna ditzaten. Lç Ins A 2r.
- BAZKA-LANDARE. Planta forrajera. Abereen bazkarako izaten diran landareak bazka-landareak
deritzate. NekIr 51.
- BAZKA-LARRE. Pastizal. Basoak galtzeak, ordea, giro-aldatzea ekarri die; ta lurrak galtzea; ta
illebetetako legorteak; eta eguzki kiskalgarriak; eta abereen bazka-larreak urritzea. Munita 137.
- BAZKA-LEKU. v. bazkaleku.
- BAZKA MOTZ. "Bazka motzak, herbes mortes d'automne" Dv.
- BAZKAN. Paciendo, alimentándose. v. BAZKETAN, alan. Nabukodonozor aberetürik, kabaleki bazkan.
Egiat 200s. Eta etaik aski urbil bazen xerri sail bat, bazkan zabilana. Echn Mt 8, 30 (Lç alha zenik, HeH alha
zena, Dv alhan, SalabBN yaten ari zirenak, Ip alha, Hual alatan, Samper alan). Bazkan ari ziran ardi, moxal,
beor eta abelgorriak soada batez obeki begietaratzeko. Etxde JJ 11. Abere ta artaldeak bazkan eukitzeko naiko
zelaien jabe zen. Ib. 62.
- BAZKA-SARI. Precio, gasto de manutención (de los animales apresados). Bahikunza xoillarentzat 60 erreal
eta bazkasariarentzat 13 erreal (Sara, 1780). FLV 1986, 131. Konbenitzea zer pagatu bear duten zuen baska
saritzat (Itxassou, 1807). RIEV 1934, 695.
- BAZKA-TOKI. v. bazkatoki.
- BAZKA-ZULO. v. bazakazulo.
- BAZKETAN. Paciendo, alimentándose. v. BAZKAN. Neguan etxalde ttipi batean ezartzen zituen bazketan
[ardiak]. JEtchep 52.
Zer duk hire kasko muñan, / Irauteko etxe hortan, / Goiz arrats uli bazketan? / Nahi duk zer jan, zer edan, /
Eta lotarik egin lan? / Haugi bada nerekilan. Ox 103.
- BEGI-BAZKA. v. 1 begi.
- TIROAREN BAZKA. Blanco, objetivo. Erbi bat ederra, Donianeko ihiztari batek aintzineko astean huts
egin erbi bat. Berroien bizkarra! harma bat ez izanen orai hemen! Zer tiroaren bazka! Barb Sup 29. Aski oraino
errenkura baitzen, ilhargitara, gau argietan, ihizi hura, ixil ixila gain hartan, aintzina bazohala! Zer tiroen
bazkak ez zitzaizkon suntsitzen, han, izar-arte ederrean! Barb Piar I 127. Orai du [urtsoa] menean, / Harma
begipean, / Tiroaren pazka! Ox 102.
bazkaera. "Regencia" Lar.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
312

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bazkagai, bazkagei, pazkagei. Alimento. v. bazka. Gelditzen da guztiz itsusia ta infernuko ar suzko ta
deabru amurratu guzien bazk edo bazkagai egiña. Mb IArg I 171. Ordutik asi eta beti galdeka ari nintzaioten
euskeldun zaarreri, ene gozoaren bazkagei biltzen. FIr 156. Othe-xuriak baino lore ttipixagoak ditu othe-beltzak:
hau hura bezen abere phazka-gei ona da. Zerb GH 1932, 85.
bazkagia (Gèze, H (det.), T-L), bazkagi (L, S ap. A; Dv (S)), bazkagu (S ap. A), baskaigu, pazkagi. Pastizal.
"Pâturage" Gèze, Dv y H. "Bazkagi (L, S), bazkagu (S; Mst), lugar de pasto, dehesa" A. "Pacage (lieu), alhagia,
alha-leku, alhapide, bazkagia, bazka-leku" T-L. v. bazkaleku, bazkategi, alhagia. Hanitz diferenzia dütela
[...] limitoez, peajeaz, pasajeaz, baskaigüiez , aberez. (1617). AZTH 22. Zuñek beste bazkagütan
batetan ere müthurrik ezin phausatzen beitzian. Mst XII. Ez fida bazkagia gizenegier eta belhardünegier. Arch
Gram 121. Hau ezagützen da nitre-gatz den bazkagietan alhatzen diren aharien aragian. Ip Dial 58 (Ur
larretan). Eta ahal bezain güti igorri behar dira bazkagietarat. Ib. 60 (cf., en la misma pág., etzangia bustiak).
Haragi iatea, arno edatea, eta sabelaren bethatzea, gutizia desordenatuen bazkagia da, eta mindegia. Ax (ed. Ip
1864), 220 (en la 1. a ed. (409) haz-lekhua). Jartzen dugu Xubero mendietako bazkagietan, edo alhapidetan
gaindi, artzainek, hain elhe ederretan, atheratzen dutena. Darric RIEV 1912, 226. Lebitarrek berrogoita zortzi
hiri ukhan zituzten inguruetako beren phazkagiekin. Zerb IxtS 44. Pazkagi hoberenetan iraka sor ditake. Zerb
Azk 107. Mendi ta bortü horiek / gure gizen bazkagia. Casve SGrazi 90.
bazkagune. v. BEGI-BAZKAGUNE (s.v. 1 begi).
bazkai. "Pábulo, pasto, comida" Lar.
bazkai. v. bazkari.
bazkaiketari. v. bazkariketari.
bazkailu (H (que cita a Hb)). Pasto, alimento. v. bazka. Galtzen bada bidea, izanen elgeak, / Gainditzen
dituenak bazkailu ferdeak. Hb Esk 132.
bazkaite. v. bazkarite.
bazka izan. (Trans.) Alimentar. v. bazkatu. "Gazteen naiz zale", "goiz ontzen diren pikoak gutiziatzen
zituen ene arimak" eta alako erranez bazka zuen gogoa eta biotza. FIr 133. Ots eztiz bazka du belarria. "Con
dulce son deleita el santo oído". Gazt MusIx 91.
bazkaki, pazkaki. Alimento. Gure bustiaren gainean etzan hala, zerri pazkaki zerbeit jastaturik. StPierre
18.
bazkal (Bera, BeraLzM). Poliarquía. Neol. creado por AG en 1897, de batz 'reunión' y al 'poder'. Hay tbn.
bazkalderri 'territorio sobre el que gobierna una poliarquía' y bazkaltzale 'poliárquico'. v. NeolAG.
bazkal-, barazkal-, baraskal-. F. pref. de bazkari. v., para voces más lexicalizadas, bazkalaurre,
bazkalondo, bazkaltegi, etc. Kexeri, deitore, nigar-herakiak, / Hek ene baraskal, hek auhal-iakiak. O Po 19.
Bazkal ohe edergarriak. "Accubitalis". Urt I 85. Bazkal-saskia buruan artu. Or Eus 85. Ezkaratzetikan sartuta
aurrez-aurre bazkal-mai luzea zegon alki banaka batzuz inguratuta. Etxde JJ 28. Zertan luzatuko degu egun
artako bazkal-jaia ta eztai-dantza ta arreoaren erakustea gurditik jetxi-ala? NEtx LBB 19. En DFrec hay 10 ejs.
más de bazkal.
bazkalafari, bazkalapari (V, G ap. A). "Comida tardía, como la de carboneros a media tarde" A. Maian
iezarritakoan, beti ian da edan egiten eban Ama barrian izenean, da bazkalapari orde. A Ezale 1897, 163b.
bazkalaitzin (AN-5vill, B, S), bazkalaintzin (AN-5vill, B), barazkalaitzin, barazkal-aintzin (Dv),
bazkalainzine (BN, S; VocBN), bazkalaintzin (BN-baig). Ref.: A (bazkalainzine); Satr VocP (bazkalaintzin);
Izeta BHizt2; Gte Erd 46. 1. (En casos locales de decl. sing.). Tiempo de antes de almorzar. "Avant dîner"
VocBN. "Tiempo antes de comer" A. "Hora del aperitivo" Satr VocP. "Bazkalaitzineko otoitze oiture ona" Izeta
BHizt2. v. bazkalaurre. Baita Fariseuak hori ikhusirik mirets zezan zeren lehenik ezpaitzedin ikhuz barazkal
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
313

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
aitzinean. Lç Lc 11, 38 (He bazkal aitziñean; IBk, IBe bazkal aurretik; TB bazkaldu aitzinean, Oteiza jan baño
lenago). Egiten duten bezala barazkal-aitzinetik gogoa gerrenean eta barazkal ondoan platetan
dadukatenek. SP Phil 410. Emazu exerzizio hortan egun guziez oren bat barazkal ainziñean, eta ahal badakizu
goiz aldean. He Phil 94. Bazkal aitzinean har bizpa-hirur minuta, etsamina berexia egiteko. Dh 53. Atxeterrek
janerazten die zunbait aldiz barazkal aitzinian khorpitzetik librerazteko. Ip Dial 11 (It bazkal aurrean, Ur maijan
jarri baño len, Dv mahainean yarri baino lehen). Lana goiz-goizik asirik, bazkal aintzineko urhentzen eta
bukatzen dute. Zub 97. Edozein tenorez eta garaiez, oean, lanean, bazkal aitzinean, edo bazkal ondoan. FIr 170.
2. (Uso adv.). Antes de almorzar. Eta bazkal-aitzin ordu erdi batez doktrina irakasten zigularik, laket
zitzaigun hari behatzea. Mde Pr 295.
bazkalaitzineko (Hb ap. Lh), bazkalaintzineko (T-L). "Petite collation du matin" Lh. "Apéritif, bazkalaintzineko,
hameketako" T-L.
bazkalaldi. Hora del almuerzo, hora de la comida. Oinbesterekin, ordua aurrera, / urbildu da bazkal-aldi.
Or Eus 224.
bazkalarazi, bazkaleazi. Dar de comer. Eta bazkaleázi zitizién bost gízun bost mílla ógieki eta bi milla
aráñeki. "Ils nourrirent". Lrq Larraja RIEV 1935, 142. Hacer comer (con). Etxegilea zelakotz, jendehaundieriarekin
bazkalaraziz-eta haundikara bizitzea eskain zezakedan aitak. Herr 29-3-1962, 4.
bazkalarintxo. Bazkal-arintxo geldirik balitz, / bete dezake sabela. "Si alguno hubiese quedado ligero de
vientre al comer". Or Eus 160.
bazkalarte. (En casos locales de decl. sing.). 1. Tiempo del almuerzo. Bazkalartean Leonen ezkutitza ekarri
zioten, Seminariotik bidalia. A Ardi 47. Laurdenegungo bazkalartean inoiz baino gutxiago mintzatu zitzaigun.
Ib. 83. Beraiekin egin du bazkaria, bazkal artean, len esan dizkien gauzak gogora eraziz. Inza Azalp 77.
Mutillak, eskuz beiari legun, / esertokia autatu du. / Bazkal-artean maitea nai lu / legunago begiztatu. "Mientras
se come". Or Eus 83. Isilik egon ziren biak bazkal-artean. Mde HaurB 31.
2. Tiempo hasta el almuerzo. Baraurik doa mâstira; an ba da / bazkal-arteko gosari. Or Eus 382.
Bazkalarteko deitu ditute / artara zazpi segari. "Que trabajen desde el amanecer hasta mediodía". Ib. 297.
bazkalaurre (V, G, AN-gip). Ref.: A; Garbiz Lezo 16; Etxba Eib; Elexp Berg. (En casos locales de decl.
sing.). Tiempo de antes de almorzar. "Tiempo antes de comer" A y Garbiz Lezo 16. "Antes de comer. Bazkalaurrian,
erditxo bat zuri artu dot Kaikunian" Etxba Eib. "Enotsan bazkalaurrian esan, janak gaitz eingo zotsan
da" Elexp Berg. v. bazkalaitzin. Aurten berriro gatoz Plazara / Zanpanzart bazkal aurrean / kanta, soñu eta
dantzakin / pozez umore onean. Echag 141. Eruskiñak janarazten dute askotan bazkal aurrean gorputzetik
libratzeko. It Dial 11. An zebillen Baltasar dantzan bazter guziak puskatu bearrik bazkal aurrean, eta gero
arratsaldean maipean lo. Urruz Urz 44. Yuduak maiz garbitzen zituzten beren eskuak ta yateko tresna guziak,
batez ere bazkalaurrean. Ir YKBiz 57. Arraunlariek arenik ez nai / biamon-bazkal-aurrean. "No lo desean para
el día siguiente antes de comer". Or Eus 387. Bazkalaurrean irurak exeri ziran garardoa edatera. JAIraz Bizia
25. Eta eguerdi aurretik osabarenean egon nai zun bere asmo dollorrak aurrera ateratzeko solasaldia bazkalaurretik
egitearren. Etxde JJ 121. Farisearra harritu egin zen, bazkal aurretik eskuak garbitu ez zituelako. IBk
Lc 11, 38 (IBe bazkal aurretik; Lç barazkal aitzinean).
(Como sust. pleno). Pedro Marik ia arpegiko narrua galdu eban iai bazkal-aurre baten bere lagun artean.
Ag AL 78.
bazkalaurreko. Bendición que se hace antes de comer. Bazkaitarako maian exeri ziranian, "ia Pernando,
erreza zuk bazkalaurrekua", esan ziyon Erretoriak (G-azp). AEF 1921, 104.
bazkaldar (G; H), bazkaltiar (L, BN, S, R; Hb ap. Lh), bazkaldiar (Sal), barazkaltiar (L; Dv, H), barazkaldar
(H), bazkaltar, bazkaltier (BN-baig). Ref.: A (bazkaldar, barazkaltiar, bazkaltiar); Lh; Lrq /baskaltiár/; Satr
VocP (bazkaltier).
Tr. Bazkaldar (bazkaltar en D. Aguirre) es la forma propia de la tradición meridional; Arriandiaga usa
bazkaldijar, y a partir de 1950 hay algunos ejs. de bazkaltiar. Al Norte, emplean barazkaltiar Duvoisin y HeH, y
bazkaltiar los autores del s. XX (bazkaltier Zerbitzari). En DFrec hay 3 ejs. de bazkaldar y 3 de bazkaltiar, 2 de
ellos septentrionales.
Comensal; convidado a comer. "Convive" Dv. "Barazkaltiarra (L), barazkaltzailea (L), convive à dîner.
Barazkaldarra, id. (AA) [pero en este autor sólo hemos encontrado bazkaldar]" H. v. bazkaltzaile, bazkalkide.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
314

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Sartzen da bazkal tokian: eta bazkaldar guziak begira zeudela, jartzen da Jesusen oñetan. AA II 311. Eta
bethea izan zen ezteietako gela guzia barazkaltiarrez. HeH Mt 22, 10 (Dv barazkaltiarez, Arriand
bazkaldijarrez, IBk bazkaldarrez, IBe bazkaltiarrez; Lç mahainean iarririk zeudenez, He arrotzez, Ur
deitutakoz, Ol maikidez, Ker mai-lagunez). Zuen galdegiten bazkaltiarretarik batek. JE Bur 152. An zeuden beste
bazkaltar guztiak etxe aurreko larrañean. Ag G 49. Beste bazkaldar guztiak mordoxketan jarri ziran, belartzan
eserita. A Ardi 64. Hura ere bazkaldar izan nuen. Ib. 90. Eta irri maltzur batekin, itzultzen da hortan Jaun
Erretora... bere bazkaltiarren gana. Barb Sup 4. Erran zioten, Manex Doniandarra bazkaltiar nola heldu
zitzaioten. Ib. 175. Etxeko jaunak, bazkaltiarrek etzakiten nola mintza. Ox 73. Eta bildu ziren lau-ehun
bazkaltiar. Zub 82. Onaa berreun-bat bazkaldar bi mai luzeen alboetan yarrita. Ldi IL 45. Bazkaldarrak
lenbiziko yarlekuen billa zebiltzala oartu zan Yesus. Ir YKBiz 294. Galde horrek halako bat egin zion erregeri,
bainan zin egina zuelakotz eta bere bazkaltiarren gatik, manatu zuen eman zezoten. Leon Mt 14, 9.
Biharamunean bazkaltier berak erreginaren mahainean ziren. Zerb IxtS 74. Bere adar-buruan ogei ta lau
bazkaldarrentzat maia eratu omen zuten. Munita 50. Gizon batek semearen eztaietara otsegin zien bazkaldarrai.
EgutAr 29-9-1956 (ap. DRA). Ni ostatura biurtu nintzanean bazkaldarrak oso ugarituta arkitu nituan. Anab Poli
80. Jaia luzatzeko, araxe eraman nai izan zituan bazkaltiar guziak. Alt LB 36s. Oturuntza baten azkeneantsu,
bazkaldar edo afaldar geienak ordi eginda maipean iraulita zeuntzanean. Zait Plat 84s. Nor zaitugu?...
Hamleten ispiritua ala arrizko bazkaldarrarena? Lab SuEm 209. Bazkaldarrak aren susmorik izan ba-lute,
jaiaren alaitasuna etxe artan lausotu ta ixilleko txutxu-mutxu pranko sortu zitekean. NEtx LBB 19.
bazkaldari (V-m). "Comensal" Zubk Ond.
bazkaldegi. v. bazkaltegi.
bazkaldenbora (V-arr-m, G-azp), bazkari-denbora (G-azp, S). Hora de comer, de almorzar. "Bazkal
denboran itz egingo degu (V-arr-m, G-azp) [...] bazkari denboran itz egingo degu (G-azp, S)" Gte Erd 141.
Bazkal-denbora bere gogora / Durrutik ez du pasatu. / Konpainiaz da trufatu, / Xitxi, saltsa eta fruitu, / Guziak
iretsi ditu. In Zerb Azk 104.
1 bazkaldi (Lar, Hb ap. Lh). "Pensar, echar de comer a las caballerías, zaldale, bazkaldia eman" Lar. "Repasto,
berrizko bazkaldia" Ib.
2 bazkaldi. Bazkaldi-leia egin. Oraitz Euzk V 419 (ap. DRA, que traduce "aperitivo").
bazkalditu. "Pensar, echar de comer a las caballerías" Lar.
bazkaldu (gral.; Urt I 86, Lar, Añ, VocBN, H, VocB, Zam Voc), barazkaldu (L, BN; SP, Ht VocGr, Lar, Añ,
Lecl, Dv, H), bazkaltu (S, R), barazkaltu (S; Gèze), baaskaldu (V-gip), baskaldu (V-gip), baskaltu (R),
bezkaldu (V-gip). Ref.: Bon-Ond 159; A (bazkaldu, bazkaltan, barazkaltü); Lh (barazkaldu); EI 148; Lrq
/báskalt/; Iz ArOñ (baaskaldu), Ulz, R 286 (báskaltra); Etxba Eib; Elexp Berg (bazkaldu, bezkaldu); Gte Erd 46,
141
Almorzar, tomar la comida del mediodía. "A la comida llaman barazkaria y a la cena afaria, derivados de los
verbos barazkaldu, que es comer a medio día, y afaldu, cenar, y gosaldu, armorzar, derivado de gosea, que es
hambre" RG B 7. "Dîner" SP, Ht VocGr, Lecl, Gèze, Dv, H. "Gaizkiago barazkaldu bazine hobekiago afalduko
zinen" SP. "La palabra de bazkaltangrá es igual a la del bazkaltandigu, que se dice, solemos comer" Mdg 156.
"Bazkaltan gindauden-artean ostatuzalea berbermaian ereinztan beizagon, gano txikireki xan gunien (R-uzt)" A.
"Bazkaltzen ai zelaik ilik geldittu" Iz Ulz. "Bezkaldu. Bazkaldu-ren aldaera. Uberako zenbait familiatan esaten
da" Elexp Berg. "Gosaldu, bazkaldu, afaldu dugu (V-gip, G-azp-goi-nav, AN-gip-5vill, B) [...] bazkaltü, aihaltü
gira (S)" Gte Erd 141.
Tr. Los autores meridionales lo emplean con aux. trans.; al Norte su uso tradicional es con intrans., aunque lo
hallamos con trans. en Goyhetche, Elizanburu y Mirande. Barazkaldu es la forma más antigua, tanto al Norte
como al Sur (atestiguado ya en Refranes y Sentencias y en Leiçarraga); a partir de mediados del s. XVIII
compite con bazkaldu, y va disminuyendo su uso en beneficio de esta última variante durante la primera mitad
del XIX (conservándose más, sin embargo, en los textos septentrionales), hasta que prácticamente desaparece en
su segunda mitad. En DFrec hay 20 ejs. de bazkaldu.
Othoitz egin ziezon Fariseu batek barazkal ledin hura baithan. Lç Lc 11, 37. Gosaldu, barazkaldu, askaldu ta
afaldu, ta hogasuna galdu. RS 161. Barazkaldu baño lehen hik errakek debotki. EZ Man II 58. Emazu hetan
egun guziez oren bat baraskaldu baino lehen. SP Phil 91. Zonbatere barazkaldu gabe, edo ondoan, gauza
apurra, edo iaten, edo edaten ahal baitugu. Tt Arima 49. --Noiz bear da bazkaldu? --Eguerdikoan guti gora
bera. El 63. Erraten daroe Jesusek: zatozte, bazkal zaitezte. He Io 21, 12 (Lç barazkal zaitezte, LE bazkal-zaze).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 315
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Oparo barazkaldu dezu. Lar Cor 216. Baña barazkari hartako Prinzipe, Gobernari, Zaldun ta andi-txiki guziak
barazkaldu, ta laster ill ta usteldu beharrak ziran. Mb OtGai III 106. Barazkaltüren ziraie biak enekilla.
Normandie 48 (ap. DRA). Bazkaldu zirenean, Jesusek erran zion Piarresi. Lg II 294. Gitian barazkal orai / oro
algarreki. AstLas 21.
(s. XIX) Orai behar dügü / orok barazkaltü. Xarlem 1469. Egunoro gosaritu, bazkaldu ta apalduten dodan
baixen ziur. Mg PAb 67. Adiskidiak, eldu gara jaateko ordura; bazkaldu daigun gogoz. Ib. 189. Nai dek iñoren
maian jarri, galanki bazkaldu, ta bearrik egin ez? VMg 52. Onék admititzentík bekatáriak, ta aiéki
bazkaltzendík. LE Ong 47v. Atera zazu goizeko falta arratsaldian, baña ez barazkalduta bereala. Echve Dev
119. Barazkaldu ziren ondoan. TB Io 21, 15. Untsa barazkaltüren nintzala nintzan botz, / Khümitatzalia aberats
nilakotz. Etch 320. Atozte etxera, / aita oraintxen dator / eta bazkaltzera! It Fab 170. Margota izitu zen: aldiz
arranoak / Ya ontsa bazkaldu zuenak, / Baderro: Komai, ez izi. Gy 181. Eta Jesus eta onen ikasleai bazkaltzen
berak eman zien. Lard 378. Ur-miña zeukan gizon bat joan zitzaion, bazkaltzen zuen etxera. Ib. 415. Farisau
batek bere etxera othoiztu zuen barazkaltzera. Dv Lc 11, 37. Zurekin bazkalduz geroz, ez da enetzat sosegurik,
ez da enetzat bizitzerik. Laph 209. Diña zedilla berekiñ bazkaltzera joateaz. Aran SIgn 32. Prudentxi! Gaur
beintzat ondo bazkalduko zenduan? Zab Gabon 69. Bada mundu ontan ondo bizitzeko, esaten dan bezela,
arakiñekin gosaldu, ixkribabakin bazkaldu ta mandazaiekin afaldu. Sor Bar 84s. O! zeinbat bidar gaurko
ninduen galduko, / Noz gura ebelako nigaz bazkalduko! AB AmaE 260. Bazkaldu, eta sala batean sartzeko
ustean joan zen. Arr May 105. Ezen bazkaldu berriak ginen, eta zenbait egunentzat ongi izateko gisan. Elzb PAd
56. Bazkaldu dukan bezein laster, habil etxez-etxe. Ib. 81. Simon orrek ba berakin bazkaltzeko pakerikan ez dit
eman eta ala gelditu naiz. Apaol 82. Ederki bazkaldu-ta, oihu-ta larderia. HU Zez 100. Ezta bazkalduteko /
maira agertuten, / oera bidea baina / etxako aaztuten. Azc PB 108. Bazkaldu eik orain gogo onagaz. A BeinB
44. Bada an bazkaldu bear dezute biyok elkarrekiñ. Moc Damu 25.
(s. XX) Markiñaldeko aide batzuk bazkaldu eben Anjelen etxean. Ag Kr 56. Eguerdian bazkaldu eben batera,
ta mutillok etxeratu zirean illundu-orduko. Echta Jos 200. Bat zala edo bestia zala, bazkaldu genduen bere
etxian. Iraola 128. Eta jan baino gehixago edanik (maiz dena ere ahal bezalakoa) bazkaldu direlako ustearekin
baitire atheratzen. JE Bur 169. Ondotxo bazkalduta bazijoazen aitona ta billoba trenera. Urruz Zer 114.
Etzerate Urkietan bazkalduko. A Ardi 63 (cf. ib. 147s: "Etzerate bazkalduko, 'no comeréis'. Bidasoatik arako
euskaldunen esakera au egokiago da gure eztezute bazkalduko baino"). Bazkaltzra biltzendra askaziak [...] eta
ongi bazkalduta emaztiak astendra txistorrak, lukarikak eta odolkiak egitra. Garral EEs 1920, 29. Ire begira
egon nok bazkaritarako, ta ez atorrala ta, bazkaldu egin yoat. Or Tormes 77. Bein elkarrekin bazkalduko ta /
artu ditzagun kafiak. Tx B I 152. Alkarregaz bazkaldu biar ebela. Kk Ab II 95. Bazkaltzera ba-goaz mezetara
ere guziok joatea da nere iritzia. Lab EEguna 77. Ongi bazkalduak ere zirelakotz. Barb Leg 143. Zer daukozu
bazkaltzeko onik? Otx 110. Bazkaldu bezin laster, itxasburuan ikus-toki egoki bat artzera joan nai zuen. TAg
Uzt 225. Ez ote ditek gehiago, ontsa bazkaldurik, / Kikera zolan kausitzen hire trufa txarrik? Iratz 188.
Pralletako jatetxean / kofradikoak bazkaltzen zuten / erriaren izenean. SMitx Aranz 99. Baiñan, geldi zaitez
bazkaltzen, eguardirako emen izanen baita. Etxde JJ 85. Eguerdiko hamabiak ziren, baina ez zuten bazkaldu.
Mde HaurB 94. Eibartar batzuek ziran erri txiki bateko taberna batian bazkaltzen. SM Zirik 65. Bazkaltzen asi
ta guztiz barreiatuta nengoen, eta guztiz jangar. Txill Let 52. Bazkaldurik eta kafe kopak edanik, Montekristoren
ke urrintsua dastatzen genuelarik. Arti Ipuin 65. Bazkaltzeko ordua ere bazen, ba, eguerdia aspaldian pasatua
baizen. Izeta DirG 47. Elizondo ikusi ta Elbeteako erriko-tabernan bazkaldu gendun. Alzola Atalak 90. Bazkaldu
zuten erdi-ixillik eta arratserako jetxi zan Juana Bergarara. NEtx LBB 49. Norbaitek kondatu du joan zirela han
gaindiko iturriño baten ondorat eta bazkaldu. Ardoy SFran 115. Emen aixago kantatutzen da / ondo
bazkaldutakuan. Uzt Noiz 114. Han mundu honetarako eta besterako gidari zirenekin batean bazkaltzen ari
ginenean. MEIG IX 149.
v. tbn. PE 114. Bv AsL 141. Muj PAm 41. Enb 207. Ir YKBiz 293. Bilbao IpuiB 60. Zait Plat 17. And AUzta 63.
Anab Aprika 20. Mattin 48.
(Con complemento directo). Bakerik osoenaz bazkaldu eben euren lapikokotxua. Kk Ab I 67. Danon artean
txarria bazkaldu genduanean. Bilbao IpuiB 108. Goizaldean bazkaldu nahi nuen plater / bete bihotz ustel, /
apaltzeko gibel / batzuk oso zimel. Arti MaldanB 220. Etxera eldu, ta buruko miñez dagoala-ta, ezer bazkaldu
bage, bere tegira doa. Erkiag BatB 140.
(Con la materia de la comida expresada en sociativo). "Getarixara joan da bokadilluekin bazkaldu? Olako
miserablekerixaik ezingo juau eiñ orraitio" Elexp Berg s.v. miserablekerixa. Garagar salda tzar batekin
bazkaldurik, etzanik eman ginuen eguna. StPierre 17s. Jaun bazkaldarrak etzuten, noski, porrusalda utsarekin
bazkalduko. Munita 51.
- BAXKALDU. "Baxkaldu, comer ligeramente [...]. Pregunto a un vecino: --Bazkaldu al duzu? --Bazkaldu ez,
baxkaldu bai" BU Arano.
- BAZKALTZEKOAN. Al comer, durante el almuerzo. Alboan ardau-pitxar bat euki oi eban bazkaltzekoan.
Or Tormes 19. Ta bazkaltzekoan, langilleak maiera zirenean, nagusiaren begiak sutu ziren. Or Mi 86. Etxekoen
otoitzen berri ere, bazkaltzekoan, afaltzekoan, eta bestela. Or QA 117.
- BAZKALTZERAKO. "Gizon hori barazkaltzerakoa da oraino, cet homme doit encore dîner, n'a pas dîné" Dv.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
316

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BAZKALTZERAKOAN. "Barazkaltzerakoan, au moment de dîner" Dv.
bazkale. Comensal. Gaur, bazkale berri bat etxean, eta besteetan baño bazkari obexeagoa maneatzen.
Eston Iz 31.
1 bazkaleku (-lekhu Ht VocGr 398, Lecl, Dv, H), pazkaleku. Pastizal, prado. "Pâturage" Lecl, Dv. "Pâturage
dans les landes" H. v. bazkategi, bazkagia. Eramanen gaituen arteraino berak preparatu deraukun phazka
lekhu eternaletarat. Jaur 170. Ipar aldetik maldatzen dute dena bazka-leku diren munho batzuek. JE Bur 198.
Pazkaleku gizen, xara, etxeak ere noiztenka berex, nasai eta garbi. StPierre 25. Lehen, Ezteren alde hau / bazkaleku
omen zen. Etcham 110. Orai, baratze, alhor, pentze, iraztor, bazka-leku hek, dena etxe dira. JE Ber 84.
Gure mendietan pazka-leku hautak kausiturik artaldentzat. Zerb Azk 9. Erroak alha dituelakotz [...] familiako
eta Elizetako pazka-leku gozo nasaiean. Etchbe MGaric 70. Hasi zitian kalapitak, artzain eta bakeroen artean,
phazka-lekuen gainetik. Larz Iru 58. Eguzkia etzaterakoan berriz eramango dituzu ur-goxoetara eta
bazkalekuetara. Ibiñ Virgil 101. Orduan aldiz "Ile-aux-Vaches" zuen izena, Jaun Kalonjen behiek hor baitzuten
denbora hetan bazka leku! Ardoy SFran 89. Nahi nuke jakin / bazka-lekuak fin / nun diren hemen bezin. Mattin
46. Pastorala-egilek, jendeari kausitzeko, gertaldi bat pasarazten dute, alegia mendiko bazkaleku batean. Lf in
Casve SGrazi 14.
2 bazkaleku (BN-arb ap. EI 167; Añ). Lugar donde se almuerza (de bazkal-). "Refi- o refectorio" Añ.
bazkalerdi (G-azp, AN-gip), bazkaldu-erdi (V-arr). (En casos locales de decl. sing.). Medio de la comida.
"Bazkal erdian (G-azp, AN-gip), bazkaldu erdien (V-arr)" Gte Erd 46.
bazkalgarai (G-to ap. A). 1. "Hora de comer" A. v. bazkalordu. Gaztaiñak moztu, morkotsak bildu, /
bazkal-garaia da ingura. Or Eus 83. Gero, bazkal-garaian, osaba-izeben aurrean etzan egoki olako gauza
garratzik aipatzea. Etxde JJ 121.
2. (R-uzt), baskalgai (R-uzt), baskalgrai (R-is). Ref.: A (bazkalgarai); Iz R 393 (baskalgáian), 400
(baskalgráian). Tiempo de después de la comida. "Después de comer" A. "Después de la comida" Iz R 393. v.
bazkalondo.
bazkalgia (S), bazkalgu (BN-ad, AN-arce, S), bazkalgi (Sal, S), barazkalgia (Gèze, H (S)). Ref.: A (bazkalgi);
EI 167. Lugar donde se come, comedor. "Salle à manger" Gèze. Azkue trae tbn. barazkalgi, tomado de un ej.
con el sust. determinado, por lo que el tema puede ser tanto barazkalgia como barazkalgü; cf. A Ardi 150:
"Iztegi berean barazkalgi (S) 'comedor' ageri da. Barazkalgia 'el comedor' irakurrita, etzitzaidan bururatu
egiazko itza barazkalgu izan zitekeala". v. bazkaltoki. Elkhi ziren mithilak bidetarat, eta bathü güziak, hun
eta gaisto, bildü zütien, eta bethe zen ezteietako barazkalgia. Ip Mt 22, 10 (Lç ezteién lekhua, He eztaietako sala,
Dv ezteietako mahaina, IBk eztei-lekua).
bazkalgibel. "Bazkalgibel (AN), bazkalondo (c.), tiempo después de comer" A.
bazkalgin, barazkalgin (A). Cocinero. Eta ekusi zazu lenbiziko lekuan Aldareko Sakramentuko Janari hau
bera. Ez dute orrelakorik egiten, ez zure sukaldariak eta barazkal-giñak. Mb OtGai III 260. Yaki bat geza
badator, "eztuzu ezkontzeko gogo andirik", esaten zaio bazkalginari. A EY I 246.
bazkalgu. v. bazkalgia.
bazkalgune (AN-erro). Lugar donde se come. "Bazkalgunean" EI 166.
bazkalkide (PMuj). Comensal. v. bazkaldar. Gaur arteko neke-lanak / ta etorriko diranak / uxa ditzala
bazkalkideon / eztaitako yan-edanak. SMitx Arraun 121.
bazkalmuga, barazkalmunga (SP). "Barazkal-muga, barazkal ordua, l'heure de dîner" SP.
bazkalondo (gral.; Urt II 74, Añ, VocBN, Hb ap. Lh), barazkalondo (Lar, Dv, H), baskalondo, baraskalondo
(SP). Ref.: A (bazkalgibel); Lrq; Garbiz Lezo 15; AtSac 53; Elexp Berg; Gte Erd 46, 68. 1. (En casos locales
de decl. sing.). Tiempo de después de comer. "(De) sobre mesa, janondoan, barazkalondoan, afalondoan,
conforme sea" Lar. "(De) sobre mesa, o comida, (c.), janondoan, bazkal, afalondoan, (V) ostean, janen ganean"
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
317

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Añ. "Barazkalondo, temps qui suit le dîner" Dv. "Barazkal ondoa, l'après dîner" H. "Après déjeuner" Lrq. v.
bazkaloste, bazkalgibel. Tr. Documentado (desde principios del s. XVII) en textos de todos los dialectos,
aunque entre los vizcaínos sólo se encuentra en Moguel y Enbeita. En DFrec hay 9 ejs. de bazkalondo. --Zer
orenetan idekitzen dute? --Goizean zorzietan eta barazkalonduan bi orenetan. Volt 213. Enseia zaite zure huts
egin haren erremediatzera baraskal ondoan. SP Phil 94. Egiten duten bezala barazkal-aitzinetik gogoa
gerrenean eta barazkal ondoan platetan dadukatenek. Ib. 410. Goizian, barazkal ondoan, arratsian. Tt Ar 15.
Atozke baskal onduan. BorrB 35. Bazkalondoan asi ziran triskan. AA I 573. Bazkal ondoan har oren laurdentto
bat, meditazione phixka bat egiteko. Dh 54s. Bazkal ondun güntila othoitzik erranen. Etch 390. Dabid,
bazkalondoko lo-susta eginda, etxeko barandan pasean zebillela, ikusi zuen emakume eder bat. Lard 190s.
Bazkalondoan Jose jaiki eta maiordomoari agindu zion, aien zakuak gariz bete zitzala. Ib. 57. Bazkal ondoan
kaperarat baderamate. Laph 93. Eta berak berriz bazkal-ondoan alako espiritu ta berotasunarekin Jainkogauzaen
gañean erasota itz egin zien. Aran SIgn 32. Eta gero, bazkal ondoan, Olhetako plaza prinzipalera guan
ginenean? Elzb PAd 55. Bihar, bazkal-ondoan, lothuko gaituk, Pello, gure bideari. Ib. 56. Bazkal ondoan etzanaldiaren
egitera joan, eta giza-gaizoa, oheak beretu daut. HU Zez 184.
(s. XX) Bernardatxo ta bere lagunak Luisagana dijoazte, bazkalondoan arkaitzera joateko baimena eskatzera.
Goñi 29s. Igande bazkal onduan badakit non biltzen zeraten. Iraola 91. Bazkal ondoan, Manuelek eta bere aitak
Oñatiko azokara jetxi bear izan zuten. Ag G 272. Bazkal-ondoan, antxe bertan, ereslari trebeak entzun genituen.
Muj PAm 8s. Ala bazkaritean ala bazkal ondoan, zerbait zerbait atherarik bazuten batzuek eta bertzek. Ox 204.
Ikusten zien egün oroz bazkal onduan, galerian, erretora hara hunaka. Const 38. Udaran goiz-aldean guziok
larrera / bazkal-ondoan, berriz, basoko itzalpera. Jaukol Biozk 96. Au eldu yatan bere orduan; / "Euzkadi" be
bai bazkalonduan. Enb 191. Edozein tenorez eta garaiez, oean, lanean, bazkal aitzinean, edo bazkal ondoan. FIr
170. Bazkal ondoan Beñatek autobusa hartu zuen etxerat itzultzeko. Zub 71. Bazkalondoan pillota-yokaldi
bikain bat dago. Ldi IL 46. Euliak, bazkal-ondoan ixil, / orain ostera, furrundaz. Or Eus 318. Bazkalondoko
laiño-gandurik / ez dute biek begian. "La bruma que sigue a la siesta". Ib. 316. Biar bertan etorriko naiz
bazkalondoan zure erantzunaren billa. TAg Uzt 208. Bazkaltzeko tenorea izanen zuten sarri, eta bazkalondoan...
Gizonaren gogoa goibeltzen hasten zen. Mde HaurB 30. Bazkal-ondoko egona eginda gero, illerrirako
asmoan atera zan ama naigabetua. NEtx Antz 159. Bazkalondoko lo-kuluxka lasai eginda. Etxde JJ 79. Engrazik
erabaki zun goizeko zazpitatik amarrak arte Maider joatea eta amarretatik bazkalondoraño Margarita. Ib. 249.
Oriek izaten dituzu bazkalondoko lenengo jaizaleak. Anab Poli 109. Bazkal-ondoko kafea eta beneditanoa
hartzen. Arti Ipuin 58s. Bazkal ondoan, aroari soño bat egin eta, etzan aldi poxi baten egiterat joan ziren guziak.
JEtchep 48. Bazkal orduko egiten badugu gaxotegiko itzulia, utziko ditugu bazkal ondoko yendaje oien galdeerantzunak.
Izeta DirG 44. Ba lekike non duzun / bazkalondoan kuluma gozorik. Gazt MusIx 91. Bazkal-ondoan
gaur izan dira / pertsu haitada beroak. Xa EzinB 79. Bazkalondoko loa egin ondoan, hasi zaio lanean barrengo
harra. MEIG IX 111.
v. tbn. EEs 1917, 73. EusJok 24. Alz Bern 75. Lab EEguna 114. Uzt Sas 22.
Sasoi artan, sendalariek esanda, bazkalondoz exeri ala etzan egiten nintzan egonean egoteko. Anab Aprika
65.
(Como sust. pleno). Euki egizube bazkalondo on bat, ta agur milla eskerregaz. Mg PAb 192. Atzo zan
astelena, baña ez atzo eta ez gaur-ere oraindaño (zeña dan bazkalondoa) ez da etorri korreorik. CartAnd 392.
Beiñ Brujas-en bazkalondo batean itz-egiten ari zala. Aran SIgn 65. Zenbat zoroak giren, Frantsesek bezala
egitea gatik, bazkal ondoetan geure buruaren erakusteko! JE Bur 134. Auxe izan zera bazkalondo luze osoan
zure lankide guztiontzat. A Ardi 50. Oturuntzak luze irauten du, eta zonbait bazkalondoak atsalaskariko
tenoreraino. Zub 98. Beiñola, bazkalondo sargori zelarik, / urre egoki baitziren Asistarranetik. Ldi UO 54.
Bazkal ondo batean kantatu pertsuak. Xa Odol 162n. Udako bazkalondo gozakaitzaren bero-galdatan. Berron
Kijote 139. Egun batez, bazkalondo batean, ikusi zituan lau edo bost mutil koxkor sagastian zebiltzala. Salav 32.
2. (Uso adv.). "Bazkalondo niz (S)" Gte Erd 241. Bazkal ondo ginauden beraz egun hartan, jateko lekutik
pipatzekorat aldatuak. JE Bur 92. Bazkal ondo baikira, beharrik, eta nehork ez baigitu barrandatzen! Ib. 99.
- BAZKALONDOKO PREDIKU. "Bazkal-ondoko prediku (BN), brindis, litm.: predicación que sigue a la
comida" A.
bazkalondoko. "(Hb), sieste (d'après-diner)" Lh. "Bazkalondokoa egingo dut (G-azp, B)" Gte Erd 68.
bazkalondoren (AN-gip), bazkalondorian (G-nav). Ref.: Gte Erd 46. Después de comer. Cf. ejs. de bazkaldu
ondoren (TAg Uzt 202, Etxde AlosT 66, MAtx Gazt 46), bazkaldu ondorenean (Basarri 88). Igande
arratsaldean bazkal-ondoren igotzen nauk mendira. Etxde JJ 127.
bazkalordu (V, G, AN, L, S), barazkalordu (SP). Ref.: A; Lh; Etxba Eib; Gte Erd 141. Hora de la comida.
"L'heure de dîner" SP. "La hora de comer, al mediodía" A. v. bazkalgarai. Josetxo ikastolara ebillen lez,
bazkal-orduan bakarrik egoten zan bere etxean. Echta Jos 239. Joan zan etxera bazkalordurako. Ib. 60.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
318

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Biaramongo bazkalorduan biaoa egitera igotzean. A Ardi 115. Bazkal-orduan, besteak nere galdez asitakoan,
ain ongi ere enabilela ta goi-aldera joan naizela. Ib. 117. Ta bazkal-orduan, otzak nengoala-ta, sartzen
nintzaion ankartean. Or Tormes 19. Bazkal-orduban banandu giñian, eta pralle nausijaz ta beste bategaz
bazkaldu gendun Madridetik juandako mutillok. Kk Ab II 98s. Bazkal-orduraño beta naiko genuela-ta. Txill Let
51. Oztasun ikaragarriak izoztutzen dizkigu bazkal-orduak. Ib. 90. Pozez beterik jarten genduzan / geure bazkalorduetan.
BEnb NereA 205. Bazkal-orduan deitu duelako gaur ere maitaletzakoak. Arti Ipuin 59. Bazkal orduko
egiten badugu gaxotegiko itzulia, utziko ditugu bazkal ondoko yendaje oien galde-erantzunak. Izeta DirG 44.
Zerbait zegoan aizean bazkal ordua heldu zanean. Osk Kurl 104.
bazkaloste (V; Añ). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 46. 1. (En casos locales de decl. sing.).
Sobremesa, tiempo de después de comer. "(De) sobre mesa, o comida, (c.) janondoan, bazkal, afalondoan, (V)
ostean, janen ganean" Añ. "El tiempo después de comer. Bazkalostian kartetan ibilli giñan" Elexp Berg. Cf. Añ
EL 2 247: Beskari ta apari-ostean esker onak emoteko oraziñoa. v. bazkalondo. Bazkalostean doaz / alperrak
lotara, / lau oinekoa ianda / doialez kortara. Azc PB 328. Bazkal-ostean, goizetik etxeratuteko beronek agindu,
ta orain ori esan? A BeinB 72. Egun baten, bazkalostean, joan zirean gazteok Murguako atxetara. Echta Jos 34.
Bazkal ostean, aritz tantai baten zañetan jarrita, piztu nuan nere pipakadea. Ag G 208. Bazkal-ostian
dantzaldija ixan zan. Altuna 75. Bazkal-ostean, bere diruek emonda, bere etzerantza urten deu. Akes Ipiñ 35
.Zorte oso txarra edukitzen bazuen, bazkal ostean segitzen zuen. Arti Ipuin 67. Bazkal ostean Mendiurira joaten
ziran arrigorrietar asko, hango prozesioaren ikustera. Osk Kurl 192. Bazkal-ostean, aize fiña ebillen kaleetan
zear. Erkiag BatB 59. Baiña be-laiñoak artu dauz mendiak bazkal ostean. Alzola Atalak 89.
(No referido al tiempo inmediatamente posterior a la comida). Bere senideak bazkaltzera deitu zuen. Bazkal
ostean, gaua an egin zuten. Ol Gen 31, 54 (Dv jan ondoan).
(Como sust. pleno). Juana Mari, bazkal-oste baten joan zan Demikura. Echta Jos 130. Jan-edan onak
berekin dakar mingaiñaren labaintasuna eta bazkal-oste artan ikaragarrizko konfiantza egin zuten alkarrekin bi
adiskide zaharrak. Etxde JJ 53. Domeka-bazkaloste baten, errosario-ostean zizetan yoan bear oala-ta. Akes
Ipiñ 32.
2. "(V...), trabajo rústico que se hace entre vecinos, después de comer" A.
bazkalosteko (V-ple-gip), beskalosteko (V-ple). Ref.: A; A Apend (beskalosteko); Iz ArOñ (báskalosteko);
Elexp Berg. "Bazkal-osteko (V-ple), bazkalpausü (Sc), la siesta" A. "Siesta. Bazkalosteko edarra bota biot gaur"
Elexp Berg. Gozo gitxikoa da / bazkalostekoa; / baina gozo gozoa / goizaldeko loa. Azc PB 328 (se podría
considerar tbn. como adnom.).
bazkalpausu. "Bazkal-osteko (V-ple), bazkalpausü (Sc), la siesta" A. "Bazkalphausü (S, Foix), sieste" Lh.
bazkaltar. v. bazkaldar.
bazkaltegi (Lar, Añ, Hb ap. Lh, A DBols), barazkaltegi, bazkaldegi. Comedor; restaurante. "Refitorio" Lar,
Añ. "Refectorio, comedor" A DBols. v. bazkaltoki. Barazkaltegiko maiak zuzenzen zebillela. Mb IArg I 256.
Astiro jatxi ginan Urkietako bazkaltegira. A Ardi 64. Bazkaltegian, apalorduan, betiko bi apaizez gainera, beste
bi: Amezketakoa ta Belauntzakoa, bildu ziran. Ib. 121. Aozabalik eta zalantza gorrian egondu naiz "Bois de
Boulogne"-ko bazkaldegi apain aien aurrean. Txill Let 114.
bazkaltiar, bazkaltier. v. bazkaldar.
bazkaltiri. "(BN, ..., R), cerca de la hora de comer" A.
bazkaltoki (Urt II 386), barazkaltoki. Comedor. v. bazkalgia, bazkaltegi. Barazkariaren erakoak izandu
ziran barazkaltokia, ta barazkarirako maiak. Mb OtGai III 104. Sartzen da bazkal tokian: eta bazkaldar guziak
begira zeudela, jartzen da Jesusen oñetan. AA II 311. Bazkaltokian sartu zan. Lard 397. Gordeta zeuzkan gizoniltzalle
batzuekin bazkaltokira itzuli zan. Ib. 353.
bazkaltza, barazkaltza. Comida. v. bazkari. Bere erreinuko zaldun andiekin ta Erregin bera bazterrean
zuela egin zuen bein Erregek barazkalz andi bat. Mb IArg I 214.
bazkaltzaile, barazkaltzaile (H), barazkaltzale (S; -lz- Gèze), bazkaltzale (S). Ref.: A (barazkalzale); Lh; Lrq
/baskalcale/. Comensal, invitado a comer. "Convive" Gèze. "Convive à dîner" H. "Invité a dîner, commensal
(du midi)" Lh. v. bazkaldar. Sarthü zen errege barazkalzalen ikhustera, eta ikhusi zian han gizun bat eztei
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
319

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
arropa etziana. Ip Mt 22, 11 (Lç mahainean iarririk zeudenén ikhustera, Dv mahainean zirenen ikhustera, Ur
ikusteko maiean eseriak zeudenak, IBk bazkaldarrak ikustera). Matin! Egün bazkalzale beitügü, behar den
bezala egonen zira. GaztAlm 1934, 43 (ap. DRA).
bazkaltze, barazkaltze. Comida. v. bazkarite. Asuero zeritzan Persiako Errege prestu-andi-aberats batek
berezi zien barazkaltze baterako etor-eguna bere Inperioko Zaldun, ta Prinzipe guziei. Mb OtGai III 104.
bazkalurrentze. Tiempo de después de comer. "Bazkal ürhentzian (S)" Gte Erd 46.
bazkalusen. "Bazkalusen bat, apariusen bat egin degu" A Apend. v. BAZKARI-USI.
bazkaluxu. v. BAZKARI-USI.
bazkandu (AN ap. A; Añ (AN)). Alimentar. v. bazkatu.
bazkantza. Alimento, pasto. v. bazka. Ateratzen da Jangoikoaren adiskidanz ezin obetik eta itxetik, eta
sarzen da mundu beraren ogi gogorrean ta pasione galgarri gaistoen zanzan ta bazkanzan [corregido más tarde
zanzan ta bazkan]. Mb IArg I 162.
bazkar (Bera, BeraLzM). Compuesto. Neol. creado por AG en 1897 de batz 'reunión, copia, colección' y -arr
(AG 1065). Edan bakotxaren izkijak birrintzen dira, eurek be, endaki bittan: ekarrak eta bazkarrak. Ekarrak
dira birrinddu elettezenak; eta bazkarrak birrinddu lettezanak. AG 1020.
bazkarazi (Urt IV 255). Alimentar, hacer pastar. "Carpere herbam, [...] bestiak bazkarazi vel bazkeragin" Urt
IV 255. v. 1 bazkatu, bazkeragin. Orduan profetak erran zioen Isairi: hemen dire zure ume guziak?
Bertzeak ihardetsi zuen: gelditzen da oraino ttipi bat ardien bazkarazten dena. Lg I 274. Orduan [urdeak]
bazkarazten zituztenak ihes yoan ziren. TB Mt 8, 33 (Lç urdainék).
bazkari (gral.; Urt I 55, Lar, Añ (V), VocBN, Hb ap. Lh, H, VocB, A DBols, Zam Voc; bazkaari G-goi),
barazkari (S; SP, Ht VocGr, Lar, Añ (G), Lecl, Arch VocGr, Gèze, Dv, H), baraskari (Lar), bazkai (V, G-azpnav),
baskari (V-ger-gip, R-uzt; Sb-Urq), baskai (V-gip), beskari (V-arr-ple-ger). Ref.: Bon-Ond 153; A
(bazkari, bazkai, barazkari, beskari); Lrq /báskai/; JMB AEF 1924, 162; AEF 1926, 16; Iz ArOñ (báska/i), Als
(fan), To, Ulz, R 286 (báskaria); ContR 518; Etxba Eib; EAEL 129; Elexp Berg (bazkai); Gte Erd 46, 44, 247.
Tr. La forma más antigua, tanto al Norte como al Sur, es barazkari, casi la única que aparece durante los
siglos XVI-XVII (el primer y único testimonio de bazkari en esta época es un ej. de Gasteluçar); en la segunda
mitad del s. XVIII va siendo sustituída por bazkari, y ya desde principios del s. XIX esta última forma es
prácticamente la única utilizada (sólo volvemos a encontrar barazkari en Archu y en la trad. de la Biblia de
Duvoisin). De los ejs. de baraskari sólo parece seguro el del proverbio de Oihenart (apoyado por baraskal- en
una de sus poesías); en Sauguis se encuentran barazkari y baraskari en dos refranes consecutivos; Pouvreau
(autor que muestra frecuentes vacilaciones en las sibilantes) usa siempre baras-, pero en su diccionario aparece
generalmente baraz-. En DFrec hay 85 ejs. de bazkari.
1. Almuerzo, comida del mediodía. "Le dîné" SP. "Comida del medio día" Lar. "Aderezar la comida, la cena,
el almuerzo, barazkaria, afaria, gosaria maneatu" Ib. "Dîner" Dv, H.
Tr. De uso general, documentado ya en Dechepare. Para 'comer el almuerzo' se emplea generalmente bazkaria
egin, aunque encontramos ejs. con hartu en Voltoire, con jan en Añibarro, Txirrita (B I 148) y Bilbao (IpuiB
190), y con izan en Bilbao, San Martin (Zirik 65) y B. Enbeita (NereA 202).
Goiz et' arrats egiten duk buluz eta beztitzia, / Gorputzaren zerbitzutan barazkari afaria. E 25. Egiten
duanean barazkari bat edo afari bat, eztitzala dei eure adiskideak. Lç Lc 14, 12. Goiz salsa otsa, berandu
barazkaria. RG A 3. Haren etxera etor zeitezen barazkari haren harzera. Volt 279. Gose gaitzek edo egarrik
daramana hobira / Nahi duzu deit dezagun geure barazkarira. EZ Man I 15. Plazer da ez barurtzea, ongi iatea,
hobeki edatea, eta barazkari onagatik, afari hobearen ez utztea. Ax 480 (V 310). Porru eta gatz, barazkari latz.
Saug 204. Arto eta porru, baraskari gori. Ib. 205. Hirur ase hauk aditzen dira, barureguneko baraskariaz,
aitzin-eguneko auhariaz, eta biharamuneko askariaz. O Pr 67. Nola gorputzeko baraskaria baino lehen eginen
baituzu baraskari espirituala. SP Phil 119. Badakizue, koskarabillo batek askotan esan duela, Gipuztar guziak
barazkari batekin engañatzen zituela. Lar Cor 184. Ene bazkaria preparatua dut. He Mt 22, 4 (Lç, Dv
barazkari, TB, Ur (V y G), Echn, Hual, Samper, SalabBN, Leon, Arriand, IBe bazkari; Ip apairü, Ol, Or
oturuntza, IBk jai-otordu). Hala nula praube bat khümitatia baliz, aberats baten barazkariala. Mst IV 12, 2 (Ip
mahainiala, Leon aphairurat). Gelditu ziran barazkari onak dakarren pozarekin. Mb IArg I 273. Eguraldiak
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
320

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
baño agitz geiago berotu zituen ibilzak, jostaketak eta barazkariko jate ta edate galantak. Ib. 375. Kofradiako
barazkarira berandu joan, ta bere janaria gorde zioten. Cb Eg III 338. Handik laster Samsonek egin zuen
bazkari bat bere ezteietan zituen gizon gazte lagunekin. Lg I 225. Alá zúte murmurátzen, / zergátik bekataríak /
baitítu bereganátzen, / ebéki ines bazkaríak. LE Kop 144. Ta egunean otordu edo bazkari bakar bat ez egitean,
ta ori ere eguerdi ondoan. Ub 187. Ziauri bertan etxerat / barazkaria prestik düzü, / mitila ere ingoiti, /
gosatürik dizügü. AstLas 21.
(s. XIX) Dabidek legez negarrakaz arimako bazkari ta afarija billatutia. Mg CO 100. Egija da, nun nai
topetan dabela bazkari ta aparija. Mg PAb 45. Etzun naz oera sabela bazkari ederragaz ondo iminita. Ib. 137.
Ta igaro zituen egun asko bazkari ta apari ederrak egiten. VMg 52s. Etxekoak bear dituen gosari, bazkari eta
aparia alik ongiena maneatzea. AA I 578. Mintzo zaiku seinduen zorion hartaz, bazkari batez bezala, zeinetarat
gonbidatuak direnek hartan kausitzen baitituzte bere nahikara guziak. Dh 178. Har bere onthuruntzak oren
erregelatuetan; bazkaria eguerdi inguruan, afaria zazpietarik zortzietarat dohala. Ib. 54. Asti gitxi ugazabak
emoten deutseelako, oñez dabiltzela jaten dabe bazkaria. Añ LoraS 100. Jatorduba egin biar da bazkarija egin
oi dan orduban. Astar II 238. Guztiyak lagun onak / anaitasunian, / bazkariya sartzeko / tripa zimurrian. Echag
269. Bazkari' ürhentzian bi paper nik hartü, / Bazkaria beitzeitaden hitzeman phakü. Etch 322 (cf.
bazkalurrenzte). Eman zioen bazkari handi bat, zeintarat gonbidatu baitzituen bere eginbidetako lagun eta
adixkide kontsideratuenak. Jaur 409. Gauza oien ondoren / ifiñirik maia, / guztiak egin zuten / beren bazkaria. It
Fab 238. Barazkariaren erdian / Amurratiak izan zian. Arch Fab 87. Bide hortaz egun hartan, bai zukeien
ederki, / Bazkari on egiteko arraiñ eta haragi. Gy 66. Baxera hainitz gabe egiten bazkari. Hb Esk 186. Bere
poza adierazteko, bazkari andi bat eman zuen. Lard 23. Eman zioten beraz barazkari bat. Dv Gen 26, 30 (Ur
bazkari; Urt banket). Pasta hau egin diteke memento bat bazkariaren aintzinian. ECocin 46. Egun gero,
eskolierer behar diozute bazkari on bat eman. Laph 243. Goizetik baru, bazkari txarra, / afari ona berandu. Xe
234. Gaur gure sabelak ain gaizki ezpadira ere, zeren nagusiak bazkari ona eman digun. Zab Gabon 28.
Etxekoai emonik bazkari ederra, / Alan bere grazian, illgo al zan bera! AB AmaE 272. Eta gero, baikinuen,
Yainkoari esker, denbora franko iragaiteko bazkarira heldu baino lehen. Elzb PAd 69s. Buruko miñ batek, oi
gogor batek, bazkari urri eta txar batek, nekezko egoera batek goibeltzen eta illuntzen zaitu. Arr May 29. Nondik
non egiten duten, tokirik hoberenean, bazkari, afari edo krakada. HU Zez 118. Neskameari ez diyot esan bazkari
aundiya jartzeko. Moc Damu 5.
(s. XX) Eguerdiko bazkaria egin digu xunto. Mdg 156. Ori izaten da, geienetan, erriko Donearen eguneko
baserri-bazkari luzea. Ag Kr 45. Eta leku askotan, oi den bezela, bazkari ederrak jartzen ari baziran ere, bazen
Lurdesko kalean famili bat oraindik janaria maniatzeko egurrik ere etzuena. Goñi 22s. Ito zirean Orentzi,
Todora, ta bazkaria eroan eban neskamea. Echta Jos 253. Nik zer bazkari nai du ematia, neroni ere gosiak
amorratzen banago? Iraola 14. Bazkari handi batean nintzan, dituela bortzpasei hilabethe. JE Bur 152. Bazkari
artan Adrianek eralki zuen diruen diruaz baratze zabal, lur mizkeduna, arresi ta guztikoa, erosi liteke. A Ardi
46. Kartujako lekaideak urtean 8 illabete barau egiten dute, egunean bazkai bat bakarrik egiten dutela. EgutTol
22-3-1918 (ap. DRA). Ta urdalla ondo bete ebanian esan eutson bere burubari, bazkari bat arrapau ebala
gogoraturik. Kk Ab I 25. Beraiekin egin du bazkaria, bazkal artean, len esan dizkien gauzak gogora eraziz. Inza
Azalp 77. Herriko kontseilua bildu behar zen lehen aldikotz, jaun alkateri bazkari eder baten emaiteko. Barb Sup
39. Moldez behar zuela bazkari bat egin. Ox 129. Bein, etxeratu zanean, ez zegon ez surik eta ez bazkaririk. Muj
PAm 48. Haritxabaletek pakatü zian bazkaria. Const 27. Eibarko beltzak Elosura ta inguruetara atera ziran,
beren mendi-bazkari aietako bat egitera. Or SCruz 94. Zer bazkari goxoa ire pagodi itzalean gerizaturik iturriño
hotz aren saetsian, xahakoa urean sarturik...! Zub 102. Bazkari hitsa egin diat egun, puttil!... Ah! etzuian, ez,
eskualdun bazkaria. JE Ber 34. Beingoan aitortu bear zenuan ez dagola ezer bazkari onik gabe. Lab EEguna 64.
Biltzarrakoen bazkaria Trinquetako yatetxean dala, ta bagoaz ara. Ldi IL 45. Gose orrentzat bazkari / bildots
zurijak yagozak / bedar ezian dantzari. Laux AB 57. Erruskide, Urriskide, / balinba, lên Orriskide, / Orrits,
otordu ona genuen. / Itxuraz ortik datorke, / gaur egunean galduxea dan / maite-bazkari, agape. Or Eus 184. Zer
bazkari jarri nezakizue orain, ezpaitaukat urdazpikoa ta arrautzak besterik...? TAg Uzt 155. Ixaakek, bazkari
eder bat eskeñi zien. Ol Gen 26, 30. Bathaiotik lekora, bazkari ederra egin zuten. Lf Murtuts 54. Askotan joaten
omen ziran bazkari aundiak egiñaz, bere azpian egotera. Munita 51. Buru-belarri saiatzen zen bazkaririk onena
antolatzen arrotzaren omenez eta bere antzearen goraipamenez. Etxde JJ 52s. Bazkariek gazteak hazten,
zaharrak hiltzen, goseak denak garbitzen. Herr 28-5-1955 (ap. DRA). Bazkaria zerbitzatzera neskamea etorri
zenean. Mde HaurB 52. Bazkaritzat iru-lau sardiña-zar iruntzi. Bilbao IpuiB 110. Artzai baiñanez agertuko
iautsek burua ardieri, ta armusu ta bazkari galantak izango dozak, bai, arraio orrek! Ib. 52. Datorren astian ba
al ator zapatarion bazkarira? SM Zirik 52. Bazkaria antolatzen? Txill Let 65. Eta edaten zuela bazkarian
kurkubita bat ardo. And AUzta 39. Hotelean bazkaria nerekin eramango al nuan eta ezetz, jateko garaiz elduko
giñala. Anab Aprika 95. Ostatu batera bazoaz, eta an bazkari zatarra ematen badizute, zer esaten duzu? Vill
Jaink 48. Bazkaria amaitu dau Nikanor-ek, zelan edo alan. Erkiag BatB 178. Bazkaria ere, etxean egin zezakean
orain. NEtx LBB 70. Dirua igorri zion gure jaun ertor zenari, bazkari bat egin ginezan. Xa Odol 137. Bazkari
bat hunik diagü / egün ostatian eginik. Casve SGrazi 92.
v. tbn. CatLlo 50. AstLas 55. Izt C 136. Bil 127. ChantP 236. JanEd I 63. Bv AsL 136. Elsb Fram 92. Itz Azald
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
321

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
119. Urruz Zer 26. StPierre 28. Altuna 74. Enb 199. Etcham 154. Ir YKBiz 301. Anab Poli 89. BEnb NereA 202.
Basarri 27. Arti Ipuin 69. Izeta DirG 69. Osk Kurl 68. Berron Kijote 213.
2. Comida, alimento. v. bazka. Jauna da ttipitzen, Jainkoa egiten / Gizonaren bazkaria. Gç 124. Gure
animen bazkari ta sustentu izateko. Ub 202. --Zein da bigarren on, mesede, edo frutu egiten duena? --Da izatea
animako bazkari, edo janari gozoagorik ez dana. Mg CC 217. Ardiak aisa zebiltzan maldarik-malda. Mendiko
belar zapaldugabea bazkari zutela, aiek larre-aldiak! Etxde JJ 93.
- BAXKARI. (Forma con palatalización expresiva). Isabel goiz-baxkari bat eginta, zeinuketa entzun zuenean,
Gazteluko apaizaren etxera joan omen zan. A Ardi 72.
- BAZKARI-AFARI. (Pl.). a) Comidas y cenas. Bost txuriren okelea eban eguneroko bazkari-aparietako. Or
Tormes 39. Lagunarteko bazkari-apariak eratu oi zituztenean. Etxde JJ 270. Ikaslerik kutunenak egunero oi
zituen mai-lagun bazkari-afarietan, nonbait. Zait Plat 23.
b) Comida y cena. Mañaña, gaurko bazkari-aparitan jaun au maikide izanen dugu. Etxde JJ 52. Egun artako
bazkari-apariak zorro batean sartu zizkion. Ib. 225. Lukas adixkidearen ohoretan egin bazkari afariak. Larre in
Xa Odol 19.
- BAZKARI-DENBORA. v. bazkaldenbora.
- BAZKARI-EMAILE. Que ofrece una comida. Handiak ez dire ez bazkari emaile, / Zintzurrari dutenak
bilhatzen ogale. Hb Esk 113.
- BAZKARI-EMATE. Ofrecimiento de una comida. Ipui onek dio Gizon andi ta aberats batzuen bazkari
emate ta beste palagagarriak dakartela gezur ta asmo gaiztoa nekazarien kaltean. VMg 76.
- BAZKARI-ESKAINTZE. Invitación a comer. Au da arranoaren bazkari eskeñtzea. VMg 76.
- BAZKARI-LEGE. "Bazkari-legia eiñ, loc. vbal. que viene a decir: cumplir con la hora de comer (a mediodía).
Naiz gauza gitxikin, bazkari-legia eiñ dogu beintzat" Etxba Eib. "Bazkai legia eiñ, comer ligeramente" Elexp
Berg. Geen bazkari-legia egin genuen. Sor Bar 90. Beren bazkari-legea artzeko / eseri dira lurrean. Or Eus
311. Aialdeko ta lagun, urbillen aideak, / egin ttute gosari-bazkari-legeak. Ib. 365. Itsasotarrek, lurrera bage, /
dute bazkari-legea. Ib. 399. Eguerdiko bazkari legea erriko jatetxeren batean egin bage. Erkiag BatB 57.
- BAZKARI-PASADA. "Bazkai pasaria eiñ, cumplir con el trámite de la comida, o comer ligeramente.
Itxoidazu puxkat. Bazkai pasaria eiñ da belaxe nator" Elexp Berg. "Bazkai pasaria ez da nahi eta nahi ez bazkari
arina, eta bazkai legia, berriz, bai" Ib.
- BAZKARITAKO. a) De comer, de la comida. "Bazkaitako tenorea da (B), es hora de comer" A s.v. tenore.
"Bazkaritako denboran (S)" Gte Erd 141.
b) v. BAZKARITARAKO.
- BAZKARITAKOAN. A la hora de comer. Meza entzun eta abar, bazkaritakoan biraoka ari zitxinan, itzaldi
oro biraoa baitute. Or QA 87.
- BAZKARITAN (S; barazkaritan SP; bazkaitan V-gip, S; barazkaitan S). Ref.: A (barazkaitan); Lh
(bazkaitan); Elexp Berg (bazkaittan); Gte Erd 141. Comiendo, en la comida. "Barazkaritan dago, il est à dîner, il
dîne. Barazkaritan eniro ian, je ne mangerais point au dîné" SP. "Bazkaittan gendela sartu zien lapurrak" Elexp
Berg. v. BAZKARITEN (s.v. bazkarite). Maitea maitearekin solhasetan, eta adiskidea adiskidearekin
baraskaritan hari diren bezala. SP Imit IV 13, 1 (Ch mahaiñean, Mst apairian). Iminiko dogu, gura badau,
geugaz bazkaitan, ta ez arren ikararik erakutsi, ta jan egizu ardura baga. Mg PAb 190s. Egun batez bestakari
bazkaitan hari zela. Gy 71. Egun artan bazkaitan / ez da izango falta / eltzian odolki galanta. Bil 127. Amaika
apostoluak bazkaritan zeuden. Arr Bearg 236 (ap. DRA). Zazpi bizkaitarrakin / kuadrilla batian / bazkaitan ari
giñan / aiek etortzian. Ud 18. Bazkaritan da bazkal-ostean, gogotsu iñardu eben berbetan ezkontza ipuiñak
esaten. Echta Jos 316. Elizan nortzuk bituko gera? Zenbateraño bazkaritan? Zeintzuri esango diegu? Ag G 315.
Larogei baño geiago omen dira bazkaitan. Ib. 44. Bazkaritan Adrianek salda-pitin bat besterik etzuen
urdaileratu. A Ardi 96. Ta esan eta egin, ekarri ta berekin bazkaritan jarri zuen. Muj PAm 50. Bazkaitan
astekoan Pernando bestien gain ojuka asi zan. Ib. 50. Beste erdia ezar-an saltsan, ederki jan dezagün bazkaitan.
Const 25. Etxegoihen juaiten zelarik Haritxabaleten ikustera, Elgebarne bazkaitan zen haiekin. Ib. 38. Lenengo
makilladea ixan dedilla bakaldunari bazkarittan edena ezarri gura ixan dautsonak emona. Otx 34. An egin
zizkoen eskariai makurtuz, bertan gelditu zan Agerre bazkaritan. TAg Uzt 198. Eta aiekin beartzen zanean,
bazkaritan, lanean eta solasean, bere begiak etzekiten nun koka. Etxde JJ 183. Bazkaritan ez degu / ezer asko
jango, / Edarian indarra / gero ta gorago. Basarri 149. Gertu zegoen eztai bazkaritan mokau goxoak jatera.
NEtx LBB 135.
- BAZKARITARA (barazkaritara SP; bazkaitara V-gip; Urt I 145; baskaittaa V-gip), BAZKARITARAT. Ref.:
Iz ArOñ (baskaittaa); Elexp Berg (bazkaittara). A comer. "Barazkaritara goaz, nous allons dîner" SP.
"Adducere aliquem ad prandium, norbait ekhartzea bazkaitara" Urt I 145. "Báskaittaa, a comer" Iz ArOñ. "Biar
tianera noia bazkaittara" Elexp Berg. v. BAZKARITERA (s.v. bazkarite). Txapoeokin barazkaritara
(Tolosa, 1619). TAV 3.1.25. Othoiztu zuen zihoala bazkaitarat harekien. He Lc 11, 37 (Lç barazkal ledin, Dv
barazkaltzera). Alkarren leijan esesten ta ekiten deustee bazkaritara eruateko. Mg PAb 105. Pierris, behar
dizügü / besta bat plantatü, / Andres eta Madalen / bazkaitara kümitatü. AstLas 54. Falsukeria hortzaz
mendekatzeko / Zikoinak barazkaita du kumitatzen. Arch Fab 147. Alako erreguak egin eutsazan juateko
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
322

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bazkaritara bere etxera eze, azkenik juan zan. Ur MarIl 13. Sukaldeko maitxoaren ondoan bazkaitara jarri
zanean. Ag Kr 155. Berialaxe bazkaitara guaz. Alz Bern 72. Erri ontan bazkaitara norbait eraman nai danean,
nola esaten zaio? Muj PAm 41. Haigü bazkaitara, hire haidürü gütük. Const 39. Erranez arragret ziala bena
lagünek bazkaitara deitzen ziela. Ib. 39. Bazkaritara etorrita kutxa idigi ebanean. Or Tormes 47s. Bazkaritara
otsegin dio / lên bai lên jetsi daitean. Or Eus 83. Amabietan bazkaritara; / jan eta laister eultzira. Ib. 341.
Ibilbidea okertuta, sagardotegira joan naiz bazkaritara. TAg Uzt 207. Ene nahia litake, lehenik, bazkaritarat
ethor zaizkidan Amanekin. Zerb IxtS 73. Ea berarekin bazkaritara joaten utziko al zion, galdetu zion nagusiari.
Anab Poli 88. Bazkaitara ez-pada be, gutxienez afaitara konbidauko gaituk baintzat. SM Zirik 51. Joan giñan
bazkaritara aldameneko jatetxe batera. Anab Aprika 102. Egün juanen gira ttanttaren etxerat bazkaita.
Egunaria 7-4-1961 (ap. DRA). Zikiro gizendu bat ekarri zuten etxera, ta senide ta ezagun, bazkaritara deituak
ziran. NEtx LBB 179.
- BAZKARITARAKO, BAZKARITAKO. a) Para comer, para la comida. "Zer daukazu ba bazkaittarako?"
Elexp Berg. Ipiñi daigula zerbait bazkaitako. Mg PAb 53. Janari onak eta edari obeak egozan bazkaritako.
Echta Jos 317. Urdaia! esan zuen Medelek. Neronek gertatuko dizutet, biar bazkaritako, Californiarren eraz. A
Ardi 115. Ire begira egon nok bazkaritarako, ta ez atorrala ta, bazkaldu egin yoat. Or Tormes 77. Etorri ziran
gurdiaren ondora bazkaritarako. Anab Poli 93. Uste al dezu garaiz iritxiko gerala bazkaritarako? Anab Aprika
96.
- BAZKARITATIK. De comer, de almorzar. "Bazkaittatik zetozela arbolia jo eben" Elexp Berg.
- BAZKARI-USI (V-gip ap. A), BAZKALUXU (G-to ap. A). "Comida ligera" A. "Usi (V-gip, F. Seg), indicio,
muestra. Bazkari-usi bat egin dogu, asko jan ezpadogu bere, hemos hecho una comida ligera (indicio de
comida?), aunque no hayamos comido mucho" Ib.
- EGIN BAZKARI. Ten (tened, etc.) buen almuerzo (fórmula de cortesía). "Buen provecho, Laburdi aldean egin
bazkari esan oi dute" NEtx Nola 50. Agur yaunak. Egin bazkari! Izeta DirG 96.
Etim. No tiene fundamento la opinión de Schuchardt que ve en barazkari un préstamo de *pascuarium.
Resulta igualmente poco convincente su posible relación con baratza/-tze 'huerto'. Vendría mejor acaso verlo
como un derivado -con el suf. -(k)ari, como afari, askari, gosari...- de baratze, sust. verbal de baratu. Para esta
posible relación, cf. acaso lat. apparare, parare.
bazkariketari, bazkaiketari (AN-gip). "Encargada de llevar la comida a los obreros a sus ocupaciones" Garbiz
Lezo 14.
bazkarin. "Pequeña refacción" Bera.
bazkariño. Dim. de bazkari. Bazkariñoa an egin ginun, / ez, alegia, musutruk. Or Eus 234.
bazkarite (BN-arb), barazkarite, bazkaite, baskaite (V-gip), barazkaite (Arch VocGr). Ref.: Iz ArOñ
(báskaittia); Gte ERd 141. (Sust. vbal.). Acto de comer. "Barazkaitea, dîner" Arch VocGr. "Báskaittia" Iz
ArOñ (s.v. bazkaldu, sin trad.). "Bazkaritean (BN-arb)" Gte Erd 141. Egun heiekin bazkaritea ez dutela gaizki
hartuko. Laph 53. Hain irabazi nahia zuen iduri, non ahantzi baiginituen oro, bazkaritean ikusi eta adituak,
amaren bihotz erdiratzea, aitaren marrumak. JE Bur 137s. Eta gero, bazkaitean, bertze aldietan baino biziki
xuhurkiago erran zuela bere bethiko Amen pullita. Barb Sup 3. Ala bazkaritean ala bazkal ondoan, zerbait
zerbait atherarik bazuten batzuek eta bertzek. Ox 204.
- BAZKARITEKO, BAZKAITEKO. a) Para comer. Othoiztu zuen bere etxean bazkariteko. TB Lc 11, 37 (Lç
barazkal ledin). Bazkariteko, bere aldean ezartzen du. Laph 220. Mahainean jarri, bazkaiteko. HU Aurp 215.
Zelütik egotxirik aphez bat izantzen, / Goizian phartitürik bazkaiteko jintzen. Xikito 6. Ondoko astean
bazkariteko hitzhartuak izan ginen haren ahaide, adixkide, ezagun eta atze zenbeit. JE Bur 127. Zer toki ona,
elgarrekin goxoki bazkariteko! JE Ber 24. Ez dugu bizkitartean errexki aurkitzen toki xahu bat nun bazkariteko
jar. Ib. 26.
b) De comer. "Bazkaiteko denboran berba eingo dogu (V-gip, G-goi)" Gte Erd 141. "Bazkariteko denboran
(BN-arb)" Ib. 141. Bazkariteko denboran beraz, jan zuenean ogi pixka bat, hartu zuen eskuetarat gathilua,
behar zuela edan bere ura. Jnn SBi 55. Egia da bazkaiteko tenoria zela ere. Const 32.
- BAZKARITEN (bazkaiten V-gip; baskaiten V-gip). Comiendo; a comer. "Bázkaitten, báskaitten" Iz ArOñ (s.v.
bazkaldu, sin trad.). v. BAZKARITAN (s.v. bazkari). Nun guziak alkarrekin bazkaiten zeuden. Gco I 453.
Enpeñatu ziran geldiaratzotzeko ni bazkaiten. CartAnd 395. Bazkaiten hasi eta laster, hiruetarik batto badoa
nausiaren ganat. Barb Leg 142. Handik zonbait urtheren buruan bazkariten gertatu bainintzan harekin
Lekorneko dakizun etxe batean. JE Ber 35. Nire kontura nai dau / juan bazkariten. BEnb NereA 202. Ilobak
pentsatu zuen etxola zonbaitetan sartua zela eta bazkaiten atxikarazia zutela. JEtchep 56.
- BAZKARITERA, BAZKARITERAT. A comer, a almorzar. v. BAZKARITARA (s.v. bazkari). Ützirik ele
horik oro / hots barazkaitera. AstLas 16. Muthil bat igorriko diot ethor dadin gurekin bazkariterat. Laph 52.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
323

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Bazkaritera eroan nendun. A BGuzur 126. Biharamunagoan bazkariterat jitea baietz eta baietz hitz-emanik. JE
Bur 129. Jaun erretorarekin eta haren bi misionestekin, goiz guzia elizan iraganik, goseak hamikatuak,
bazkaiterat zoazila. Barb Sup 6. Garden kapitaina, ardüra egiten zian bezala, juan zen Haritxabaletekin
bazkaitera. Const 32. Denak badoatzi ostatuetarat goiz-askariaren hartzera, eta geroago bazkaitera. Zub 78.
Berriz Luzaidera bazkaiterat. Ib. 116. Berotuxeak ere zirelakotz, kolpe bana edan zuten xahatotik, eta bazkaitera
joan. Barb Leg 144. Bazkariterat joanak ditugu gure otoen zaintzale maitagarriñoak. JE Ber 24.
bazkaritordu, bazkaitordu (V-arr). Hora de almorzar. "Bazkaitorduen ingu berba (V-arr)" Gte Erd 141. v.
bazkalordu.
bazkaritxo, bazkaritxu. Dim. de bazkari. v. bazkariño, bazkarizka, bazkarizki, bazkarizko.
Bazkaritxoa amaitu da. Ag G 190. Neure maitiak orduko / Bazkaritxua polito / Gert eukiten yok, zindo, zoli ta /
Garbiya dalako. Enb 151. Ez ete geunkan gero ondo mereziduta alako bazkaritxua? Bilbao IpuiB 108.
bazkarixkot (S ap. Lh). "Diner léger" Lh.
bazkarizka. "(L-ain), comida ligera" A. v. bazkaritxo.
bazkarizki. "(Vc), comida ligera" A. v. bazkaritxo.
bazkarizko (S, R), bazkarixko (BN). Ref.: A; Lh. "(S, R), comida ligera" A. v. bazkaritxo.
bazkarraldo. Convidado a comer. v. bazkaldar. Meza nagusia entzun da laster, inguruetako aide,
adiskide ta bazkarraldoakaz maian jarten diranean. Ag Kr 44s (ib. nota: "Bazkarraldoa, erderaz 'el convidado a
comer'). Bazkarraldoak zituen etxean, da areiri begira astiune azitxoa galdu eban. Ib. 50.
bazkasari. v. BAZKA-SARI.
bazkasotari. "Bodegonero" Lar. En Hb (ap. Lh) aparece bazkarisotari.
bazkasoto. "Bodegón" Lar. En Hb (ap. Lh) aparece bazkarisoto.
bazkategi (Lar, Hb ap. Lh). 1. "Cebadero, lugar en que se da de comer al ganado" Lar.
"Lugar de pasto" A. v. bazkagia, bazkaleku. Zeruko bazkategi onak utzi ta sartu giñan --dio-- bekatu
gaistoen lar-arte ta sasi galgarrian. Mb IArg I 151. Zoruntasun-belardi, / bazkategi gizen, / betiko poz-iturburu
garden. Gazt MusIx 89.
2. "Grenier à fourrage" Dv.
3. bazkatei (B). "Agujero por donde se arroja el heno desde el desván a la cuadra. Bazkateie in berrie dugu"
Izeta BHizt2. v. bazkazulo.
bazkatoki (BN-ciz ap. Gte Erd 10; Urt, Hb ap. Lh). Pastizal, prado. "Bucetum, arthalde bazkatókia,
bazkatókia" Urt III 419. "Artzainak bazkatokiz aldatu ziren (BN-ciz)" Gte Erd 10. Hamar idi gizendu, eta
bertze hogoi idi bazka-tokitakoak. Lg I 328. Laztura batek hartu zituen, eta jadanik aiphu zuten bazka-tokiz
behar zirela aldaratu. Barb Leg 124.
bazkatsu (G ap. A; Dv). "Riche en pâturage, en parlant d'un pays; herbeux" Dv. "Lugar de mucho pasto" A.
1 bazkatu (G, L, AN, B, S; SP, Urt I 483, Ht VocGr 395, 398, Lar, VocS, Añ, Lecl, VocBN, VocCB, Dv, H, A
DBols), baskatu, pazkatu, mazkatu. Ref.: A; Lrq /baska/; Gte Erd 46.
Tr. Pouvreau y Xarlem usan baskatu, TB pazkatu (alternando con bazk-) y Ducq phazkatu; hallamos además
un ej. de mazkatu, de un bersolari de Oiartzun.
1. (Aux. trans.). Alimentar; apacentar. "Paître" SP, Ht VocGr 395, VocS. "Alere, bazkatu, [...] bazka eman" Urt
I 483. "Pâturer" Ht VocGr 398. "Alimentar", "apacentar", "cebar", "criar, nutrir" Lar. "(Dar de) comer, (c.)
janaritu, jaten emon; al ganado (G, AN) bazkatu" Añ. "Paître, repaître" Lecl. "Paître, faire manger, donner à
manger, avoir fait manger" VocBN. "Donner la pâture, et par extension nourrir" Dv. "Nourrir, donner de la
pâture" H. "Pastar, hacer alimentar" A. "Pacer" A DBols. "Bazka [...] 2.º faire paître; [...] 4.º donner la pâture"
Lrq. "Zakurrak ezurrekin bazkatzen ditugu (AN-gip-5vill) [...] egunero bazkatzen dugu zakurra (B)" Gte Erd 46.
v. 1 alatu (2), bazka izan. Tr. En la tradición septentrional es usual desde Leiçarraga; al Sur, en el s. XVIII
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
324

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
sólo se encuentran ejs. de Mendiburu y Lizarraga de Elcano, pero desde principios del s. XIX es corrientemente
empleado por los autores guipuzcoanos. En el s. XX su uso aumenta entre los meridionales, e incluso se
encuentra algún ej. vizcaíno. En DFrec hay 3 ejs.
Iauna, noiz ikhusi augu goserik, eta bazkatu augu: edo egarririk eta edatera eman drauagu? Lç Mt 25, 37
(Dv eman izan darotzugu jatera). Ezen hura dela ogi zelestiala bizitze eternalekotzát, gure arimén hatzeko eta
bazkatzeko. Lç Ins B 4v. Eta urdeak bazkatzen zituztenék ihes egin zezaten. Lç Mc 5, 14 (TB pazkatzen).
Bazkatuko nauzula zeure Sagaramendu saindu hunetzaz. Mat 257. Hartzaz gaituzu, Iaun ona, / kreaturak
bazkatzen, / zeure odol sakratuaz / halaber edaraten. EZ Noel 123. Zeure doktriñaz zinduen / bazkatzen
arthaldea. Ib. 150. Bazka nazazu bada bianda saindu hunez. Harb 280. Ardi artaldeak bezala tropelaka, eta
parzelaka ifernuan egonen dira, herioak bazkatukoitu, herioa izanen da heken bazka, eta bai hek ere herioaren.
Ax 592 (V 381). O andre loriakoa, / Zeruez goragokoa: / Nork baitzaitu kreatu / Ugatzaz duzu bazkatu. Hm 103.
Baska nazazu, Iauna, nigarrezko ogiz, eta neurriz indazu nigar edatera. SP Imit I 21, 6. Hobekiago Zeruak /
Bazkatuko duela. Arg DevB 132. Graziazko Ianhariaz / Zeren nauzun bazkatu. Ib. 203. Gose direnen bazkatzia.
Tt Ar 91. Haren artha dibinoa / Zure arthak du pagatu, / Zure ezne sakratuaz / Jesus baituzu bazkatu. Gç 146.
Denbora hartan, bazkatuko duzue idia belhar freskoz. Mong 589. Bazkatü ezpadük, hil. "Si non pavisti,
occidiste". Bp I 18.
(s. XVIII) Zori-gaitz bere buruen lausengatzen, eta bazkatzen dabiltzan Israelgo artzainentzat. "Vae
pastoribus Israel, qui pascebant semetipsos" (Ez 34, 2). ES 149s (Dv alhatzen). Goizean bazkaldu baiño lehen,
zure arima bazkatu izan duzun bezala, Meditazionearen medioz, hala afaldu baiño lehenago hartu behar duzu
neurrimendu ispiritual guti bat. He Phil 122. Eta eman digu neguan, udan ta noiznai ongi bazka gaitzaken
otoitz-bidea ere. Mb IArg I 310. Aberatsaren gorphutz guriki haziak harrak bazkatzen zituen denbora berean.
Lg II 189. Orduan ere Jesusek erran zion: bazka zatzu ene bildotsak. Ib. 294. Berás bere amarén / hume
amatúak, / bere debozióko / esnes bazkatúak. LE Kop 61. Bazka-zkizu ene axúriak. LE Io 21, 15 (Lç, He, TB,
EvS bazkatu; Dv, Leon alhatu, Ol, Or, IBe larratu). Nahi nau bazkatu, eta gizendu bere gorphutz sakratuaz.
Brtc 229. Instant guziez kontserbatzen du, hazten eta bazkatzen du. Ib. 92.
(s. XIX) Bestela igorten ait / xixarien baskatzera. Xarlem 295. Zain gaitzazu eta bazka / Zure ontasunez goza
/ Gaitezken arteraino. Monho 138. Alaere berrogei urtez bazkatu zituan Jaunak, Zerutik bidaltzen ziela janari
gozo bat, mana zeritzana. AA I 428. Ez det deretxarik galdu [griña makur] oek gura duena egiteko, oek
bazkatzeko, ta nere Anima, ta beste askorenak galtzeko. AA III 276. Irakurtzak sor-arazten dituen sentimendu
onez bihotza bazkatuz. Dh 55. Jainkoak bazkatzen ditu, hura ezagutzen eztuten sinhets-gabeak. Ib. 236. Non-nai
beti, mendean / bizi dan jendeak, / bazkatutzen oi ditu / bere erregeak. It Fab 51. Belar omanea eta samurra eta
irusta txuria edo gorria agitz dira onak bazkatzeko. "Para alimentar el ganado". It Dial 82 (Ur ganaduben
jatekotzat, Dv azienda bazketako, Ip bazkatako). Gazurarekin bazkatuko ditu guriro bost edo sei zerrikume
beren amarekin. Izt C 170. Nolako larre gozo indartsuak ematen ez dituzte abere samalda andiak bazkatzeko?
Ib. 38. Bazuela ahuntz bat, Yupiter haurrean / Bere errape urusaz bazkatu zuena. Gy 185. Karitatezko legea /
Ezta alferrak bazkatzea. Ib. 4. Baña gure aita Moisesek ere berrogei urtean seieunda geiago milla lagun
eremuan manarekin bazkatu zituen. Lard 401. Eta zuk, zure mahainera hartu, eta aingeruen ogiaz nauzu
bazkatzen. Dv LEd 245. Belhar usaindu edo erdi ustelak, hobeak dira ongarrirako ezenetz azienda bazkatzeko.
Dv Lab 119. Haren erakuspenek urruntzen dituzte gaizkiak, sorrarazten urrikiak, bazkatzen karitatezko suak. Hb
Egia 103s. Bazka zitzu zere antxumeak artzañen etxolen ondoan. Echn Cant 1, 7. Nun etzuan kornadu edo pelat
bat jantzitzeko jaiotzera zijoakion zortzigarren semea, ez ta ere beste zazpirak eta emaztea bazkatzeko. Zab
Gabon 78. Bazka zatzu ene bildotsak. Lap 363 (V 166). [Ardi] guzien phazkatzeaz eta gidatzeaz kargatua da
Jondoni Petri. Ducq 84. Eta Jinkoaren dohainez zerbützatzen haren loriatako, eta ez gure ürgülliaren
bazkatzeko. Ip Hil 116. Han hatzemaiten dute jaun erretoraren sehia, etxe aitzinean, oiloen bazkatzen ari. HU
Zez 130.
(s. XX) Kabalak, oiloetarik haste, noiz behar diren bazkatu eta nola. JE Bur 70. [Ardi] berririkan azi ez ta /
lengo zarrak iltzen, / aurten bapo ari naiz / putriak mazkatzen. Auspoa 119, 39. Ez ahantz hala hala aziendaño
horien, ez eta ere oiloño horien bazkatzea. Barb Sup 19. Betidanik izan dituzte eztabaiak bertze aldekoekin,
Xubero eta Biarnesekin, azinden bazkatzeaz. Zub 53. Ta une aretan basuan zan, auntzak bazkatzeko juanda. Otx
106. Bazka dezagun bein-betirako gogo euskeltzalea egiaren ogiz eta ardoz. Ldi IL 52. Sari orrek gertu aurrena,
ta bazkatu gero egin bear duala iñoizko gure egunkaria. Ib. 105. Bazka itzazu nere axuriak. Ir YKBiz 538. Beiak
bazkatzen, belar-gordetzen. Or Eus 237. Mandoak bazka, zorroak gertu, / axuri begira dago. Ib. 238. Soa
bazkatzen eta asetzen zuen aita besoetakoak hainbat edertasunez. Mde HaurB 99. Begiak higuinez bazkatzen
zituen andre gazteari begira bere larrugorrian. Ib. 37. Nork igarri dizaioke nere biotz usteldua bazkatzen duen
belzkeriari? Txill Let 89. Haur batzuek maite zuten gatu horien bazkatzea. JEtchep 35. Eguzkia ieiki ala edota
izarrek gaua dakartenean bazkatuko dituzu abere taldeak. Ibiñ Virgil 97. Enarak ez du bein egindako kabirik
iñoiz aldatzen: / urtero beti kabi aretan umeak ditu bazkatzen. NEtx LBB 327. Denek dugu bakea gure
mingainean, / nahiz herra bazkatu bihotzen barnean. Xa Odol 250. Hamarretarik batto behar dut / otso zar hau
bazkatzeko. Mattin in Xa EzinB 93. Guadiana biur-zalearen soro zabaletan beren aziendak bazkatu oi
dituztenak. Berron Kijote 199. Bazka ditzagun begiak, ez liburuetan, inguruan dugun mundu urrikigabe honetan
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
325

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
baizik. MIH 392.
(Aux. intrans.). "Se nourrir, s'alimenter" H. "Pheskiza zoro batez bazkatzen nintzen, je me repaissais d'une
folle espérance" Dv. "Pastar" A DBols. Baina batbedera tentatzen da bere guthizia propriaz tiratzen eta
bazkatzen denean. Lç Iac 1, 14. Abiaduraz bolatzen gero [usoa] kanpoetara, / Libertaterekin nahi ianhariz
bazkatzera. EZ Man I 129. Dabit bezala baskatzen da nigarrez gau eta egun. SP Phil 484. Zeren orduan milla
zinetste falsoz baskatzen da. Ib. 232. Huntaz arimak bazkatzen / Dire bere gosean. Arg DevB 118. Edaran zatzue
arthaldeak, eta goanaraz bazkatzera. Urt Gen 29, 7 (Dv alhatzera, Ur larrera). Zeren alferkeriak bere bazka
gaztetasunean kausitzen baitu, han hazten, gurentzen eta bazkatzen da. ES 186. Nilo deritzan ango ibai batetik
atera ziran guziak eta andik atera ta, asi ziran ur bazterreko belar ederrean ongi bazkatzen. Mb IArg I 392.
Badakit herri huntako habitant batzuen azinda bazkatzen dela zuen mendietan (Itxassou, 1807). RIEV 1934, 694.
Ministro zaharren doktrinaz / Ez baitziren hauk gustatzen, / Mentaberriren katiximaz / Dire gozoki bazkatzen.
Monho 40. Han bazen azinda belz mulzo handi bat mendi gainean bazkatzen zirenak. TB Lc 8, 32 (He, Brunet
bazkatzen; Oteiza larretzen, Dv, Leon alhan, Ol, Or larratzean). Hazinda belz mulzo handi bat pazkatzen hari
zena. TB Mc 5, 11. Asto bat zebillen bein / bazkatzen larrean. It Fab 62. Lenago ikusiko / dirade oriñak /
bazkatzen dabiltzala / airean ariñak. Ib. 182. Hoa! animale ladrea / Dakikela madarika! / Komunetik hadi
bazka. Gy 186. Janari gozo onekin Israeltarrak, eremuan igarotako berrogei urteetan, bazkatzen ziran. Lard 75.
Or non ditugun lurrak nekazaritzarako, ta zelaiak abereak bazkatu ditezen! Etxeg EE 1882c, 562. Bazan inguru
artan zerri-saldo aundi bat, mendian bazkatzen. Ir YKBiz 190. Utzi ardiak joaten / Aloñan-gora Aloñan-bera /
naitara bazka ditezen. SMitx Aranz 28. Oi bezela ardiak bazkatzera eraman zitun. Etxde JJ 249. Irakurri-ala
zure euskal-zaletasuna bazka ta goza dedintzat. Gazt MusIx 8. Ene idiak lasa bazka ditezke nunnai. Ibiñ Virgil
31. Hor bazkatu ziren 'Asociación Euskara' eta Revista Euskara zirelakoak. MEIG VI 77.
2. (Lar, A, BeraLzM). "Regir, gobernatu, erondu, erondetu, bazkatu, agindu" Lar. "Gobernar" A, que cita a
Liz(arraga), sin duda error por Leiz(arraga). Hireganik, ilkhiren duk Israel ene populua bazkaturen duen
gobernadorea. "Qui paîtra". Lç Mt 2, 6 (TB bazkatuko; He gobernatuko, Dv populuari hotsemanen dioena).
3. Comer, alimentarse de. Larre onetako ardiak / ez au bazkatu nai [dirigiéndose a la hierba]. NEtx LBB
252.
2 bazkatu (BeraLzM). Desmembrar, disgregar. Neol creado por AG hacia 1896, de batz 'unión' (v. NeolAG).
"Desmembrar, disgregar, disolver" BeraLzM.
bazkatzaile (Urt III 413, Lar, Dv, A), bazkazale (S ap. Lrq). 1. Apacentador; alimentador. "Bubsequa,
arthalde záña, artzáña, bazkatzaillea" Urt III 413. "Cebador" Lar. "Celui qui est chargé de la distribution de la
nourriture au bêtail. On le dit aussi de celui qui nourrit bien le bétail" Dv. "Pastor, apacentador" A. "Bazkazale,
qui fait paître, qui donne la pâture" Lrq s.v. bazka. Eta [azinda mulzo] hura bazkatzailek ikhusi zutenean zer
gerthatu zen, ihes egin zuten. TB Lc 8, 34 (Lç urdainék). Ekaitza indarrean ta egiñaletan gañera badatorkio edo
abere basatiren bat usterik ezean agertzen bazaio, lanak eta nekeak izaten ditu bazkatzalleak. Ag G 152.
Anderia har ezak, ziraie saltzale: / Haurrak jinen zaitzie gose bazkazale. L. Ligueix GH 1928, 245.
2. bazkazale. "Regente, erregentea, erondaria, gobernutaria, bazkazalea" Lar. Cf. 1 bazkatu (2).
bazkatze, baskatze (Lar). "Pacedura" Lar.
bazkazulo, bazka-zilo. Agujero en el suelo del granero por donde se echa el heno. Hainitzek bazka-zilhoak
egiten dituzte errextasun batengatik mañateren gainean. Dv Lab 218.
bazkeragin (Urt). Apacentar, hacer pastar. "Carpere herbam, [...] bestiak bazkarazi, bazkeragin" Urt IV 255.
v. bazkarazi. Oraño bazkeragingo ditiat hire arthaldeak eta begiratuko tiat. Urt Gen 30, 31 (Dv, Bibl al(h)atu,
Ol larratu). Haren anaiak bada goan izan ziren bazk-eragitera bere aitaren arthaldeak. Ib. 37, 12.
bazkide (BeraLzM, A DBols). Socio, afiliado. Neol. creado por AG en 1895 de batz 'reunión' y -kide (AG
1015). "Socio de casino (neol. AG)" A DBols. "Socio de círculo, club, baztoki, congregante" BeraLzM. En 1920
Altube (Eusk 1919-1920 (II), 51) lo cita entre los neologismos bastante difundidos. v. batzarkide. Lenengua
igarri dau I. eta L'ttar P.'ek, Euskeldun'aren bazkidia ta Bilbokua dana (1895). AG 499. Bazkide (socio, associé)
guztiak isilik egon bear izango eidabe batuten direan bakoitzean. Ezale 1897, 23b. Uste degu orain iru urte
bezela gure goterkiko bazkideak jai ospetsu oetara ugari etorriko dirala. JBDei 1919, 251. San Pedroren jaia,
batez ere, aundiro ospatzen zuten Anaidi ontako bazkideak. Eguzk RIEV 1927, 422s. Gastedijako bazkide gaste,
/ Aizkide, lagun, sendi, emazte. Enb 87. Berreun bazkide barri, / Au gitxienian, / Orra nun geitu ziran / Iru
egunian. Ib. 128. "Eusko-Ikaskuntza"ko zenbait eta zenbait bazkideek elkarrekin noiz-nai oi duten mintzairaz.
Ldi IL 92. Leenengo urtean gogor ekingo diogu bazkun berriaren zabalkundeari ta bazkideak batzeari. Ib. 117.
Oraingo estaduok baño gizabatza txikiagoetan bazkide bakotxak guztientzat eta guztiak bakotxarentzat lan-
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
326

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
egiñaz, gizaseme oro baltsan bizitea. Eguzk GizAuz 8. Gurartean indartsuena "Eusko-Langille-Batza" da,
bazkiderik geien, beste biak baño askoz geiago, onexek daukaz-ta. Ib. 193. En DFrec hay 64 ejs.
Socio (en un negocio). Benitxo, lurrun-ontziko nagosi (patroia) ta Kose, Anix eta Mielegaz batera
bazkidea. Ort Oroig 101.
- BAZKIDE-SARI. Cuota. Kontuen gorabera: arpidez atera ditugu diruak. Bazkide-sariak, geienak, eztitugu
yaso. Ldi IL 143.
bazkidetu. Afiliarse. Yaungoiko zale yaupari Bazkuna sortu zanean, bereala Agirre yauna bazkidetu zan.
GMant Y 1934, 327. Ziñez, badago non bazkidetu; bear ba-da, larregi. Or dagoz langille katolikuen bazkuna,
langille azke edo libreena ta eusko-langilleena. Eguzk GizAuz 193. En DFrec hay 2 ejs. más.
bazkidetza. Condición de socio. Nere aburuz, zuek itz-egin bearreko notintzaz bi sail egin ditezke. Bata:
Euskaltzaleak-en bazkidetza ta Egunkari-arpidedungoa pozik erabat ontzat emango dituztenena. Ldi IL 153.
bazkina. v. baskina.
bazkintza (BeraLzM), bazkintxa. Junta. Neol creado en 1896 por AG (1015) de batz 'reunión' y -kintxa (v.
NeolAG). "Colectividad, junta. Bazkintz-artezkari, junta directiva" BeraLzM. v. batzar. Bazkintxa batek biaregitten
dau Elexeak deun-ixena emon Berrio-Otsoa'tar Balendin bizkaittarrari dagijontzat (1896). AG 1011.
Gaur illabete, Buru-Batzar iraste ta Bazkintza-aldatze oietarako, Donostian batzar bat egin gendun. Ldi IL 143.
Bereala, edo erabat, buru-batzar bat eratu ta Bazkintza edo Junta berritu ta azibearra agertu zaizkigu. Ib. 143.
- BAZKINTZA ARTEZKARI. Junta directiva. Nekotxeako Bazkintza Artezkari gurgarriari. Enb 123.
Euskeltzale bazkunaren barrenean, zuek, Euskel-Idazleok, talde berezi bat osatu bear dezute, zuen Bazkintz
Artezkari bereziaz. Ldi IL 146.
- BAZKINTZA ZUZENDARI. Junta directiva. Zenbait euskozale bioztun eta azkarrek egindako Bazkintza
Zuzendaria. Ldi IL 116.
bazko (AN-5vill, B, L, BN, S, R; SP, Urt I 344, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB), pazko (Ht VocGr; ph- Lecl, Arch
VocGr, H), basko, pazkoa (Lar, Añ), pazkua, pazku, pasko (V, G; SP), paskoa, paskua (V-gip; Lcc), paska.
Ref.: A (Bazko, Pasko); Lrq; Iz ArOñ (páskuaskua). Tr. En textos vizcaínos y guipuzcoanos se encuentran
siempre las formas con p- (salvo en algún ej. de Ubillos); los alto-navarros usan siempre bazko(a). Al Norte,
bazko es la única forma que se encuentra (salvo en Oihenart y Tartas, que utilizan pazko) hasta principios del s.
XIX; a partir de esta época, p(h)azko se va extendiendo y parece ser la forma más utilizada durante el s. XX. En
los autores meridionales, hasta mediados del s. XIX alternan las variantes con y sin -a constitutiva, con cierto
predominio de las primeras; posteriormente --al menos en los guipuzcoanos-- van imponiéndose las formas sin -
a. Encontramos algún ej. de paska en Olabide. En DFrec hay 7 ejs. (5 septentrionales) de bazko y 55 de pazko
(50 de Orduen Liturgia (Bilbao 1977) y 4 septentrionales).
1. Pascua, fiesta de la religión judía; día de Pascua (Domingo de Resurrección); Pascua, días comprendidos
entre el Domingo de Ramos y el de Cuasimodo. "Bazkoa, pâque [...]. Bazkotik bazkora, de pâque en pâque.
Bazkoz, à pâque. Bazkokotz, pour pâque" SP (que tbn. trae paskoa, pero citando a Oihenart, por lo que debe
tratarse de paz-). "Pascha, bazko" Urt I 344. "Pâques" Gèze, Arch VocGr, H. "Pâques. Quand il s'agit de la fête
de Pâques, on décline à l'indéfini, comme pour tous les noms de fêtes de l'Eglise. Le guip. au défini [en realidad,
en los dialectos meridionales el tema nudo es Pazkoa]. Bazkoz ethorriko da, il viendra à Pâques. Urthe oroz
bazkotan ethortzen da, il vient toutes le années à Pâques" Dv.
Zen bada Bazkoaren eta ogi altxagarri gabekoen bestá bi egunen buruan. Lç Mc 14, 1. Eta hurbil zen Bazko,
Iuduen bestá. Lç Io 6, 4 (He, Dv bazko, LE, IBk, IBe bazkoa, Leon phazko, Or, Ker pazkoa, Ol paska; TB bazko
eguna, EvS bazko besta). Kalendrera, Bazko noiz daten, ilhargi berriaren eta letra Dominikalaren ezagutzeko
manerarekin. Lç Cal a 1r. Gutienean bederen Bazko inguruetan / Aingeruen ogi hura formatu zen mugetan. EZ
Man I 19. Gorputz saindua errezibi / Baskoetan ezpere. EZ Eliç 104. Errezibi zazu bazkoz gorputz saindua. Harb
9. Domingo, pazkoen izen andia, / koronika garri zeure egia. EgiaK 87. Izan dagiezala paskoa geztoak. Ib. 90.
Arropa berriak bazkokotzat eragin nahi dituenak. Ax 200 (V 134). Urthean hiruretan, bazkoz, mendekostez eta
eguerriz kofesaturik. Ib. 533 (V 343). Bazkoz lekora igande guziaz. Hm 185. Pazkoz urkagei duenak,
garizumaren laburrez ditu penak. O Pr 395. Zure baitan eginen dut ene Baskoko afaria ene diszipuluekin. SP
Imit IV 12, 1 (v. BAZKO-AFARI). Ore kreazalia rezebi ezak bazkhoz aumens hunbleki. Tt Onsa 179. Pazko
denboran. Ib. 113. Hartuko duk Bazkoz bederen / Gorphutz saindua humilki. Gç 215. Bere Bazkoaren berrogei
eta hamar garren egüna. Bp II 73. Bazkoren tenpora güzia zer sendimentütan igaran behar dügü? Ib. 58. Bazko
etzena Jüdio Popüliaren besta bat? Ib. 56.
(s. XVIII) Hau duk bazkoko sakrifizioa Eternalari. Urt Ex 12, 27. Juduen Bazkoarekin phizte hark duen iduria
gatik. CatLav 395s (V 190). Bazkoz hauta othe dezakegu nahi dugun Kofesora? Ib. 286 (V 143). Jesus biztu
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
327

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
etzelako ustean joan ziran Bazko goizez Jesusen gorputza aromaz maneatzera. Mb IArg I 294. Bazkoen urrengo
igandeko irakur-aldia. Ib. 299. Bazkotik bostgarren igandeko irakur-aldia. Ib. 331. --Nos biztu edo erresuzitadu
zan? --Pazko goxean. Oe 28. Yuduen bazkoak hurbilduak ziren. Lg II 207. Bazko denboran Yerusalemerat gan
zirenean. Mih 114. --Zoin denboraz gira hertsikienik obligatiak komüniatzera? --Bazkuetan, eta hilzeko
lanjerian girenian. CatLan 137. Arrazoinaren adineraz geroz bazko astean bere herrian komuniatu gabe egoten
direnek. Brtc 67. Eta barau-egun oek dira Bazko aurreko Garaizumaren berrogei egunak. Ub 186. Pazko
bespera zan. Ib. 87. Ijit-artetik irtetean egin zuen lenbiziko Pazkoatik berroge-ta-amargarren egunean. Ib. 26.
(s. XIX) Agertu ziren figurak: / Hetarik ziren Isaak, / Bildots pazkoz jaten zena, / Eta zeruko mana. Monho
138. Pazkoa kunplitzeko denporan ala konfesatu ta komulgatu danak, ez du bete edo kunplitu Pazkoako
obligazioa. Mg CC 116. Eta zer esan, gura legez urtian bizi, ta pazkuaz baño konfesetan ez dirianen ganian?
Mg CO 79. Atxinako Bildots Pazkoetakoa (oraingo Sakramentuaren irudinza) jan oi zan letxuga edo urraza
garratz-minakaz nasturik. Añ LoraS 58. Ez da asko nola nai Pazkoetan komunioko Sakramentua artzea. AA I
480. Orregatik ez oi dira ekusi Pazkoako denboraren bukaeraraño, edo denbora au igaro artean. Ib. 480.
Pazkoaren izenez aditzen dira oraiñ erramutik urrengo amabost egunak, erramu eguna ere amabost egun oetan
sartzen dala. Ib. 477s. Urte au aituten da Paskua batetik bestera. Astar II 218. Eta nor daude obligatuak
Bazkotan komekatzera? CatB 50. Phazko denboran. JesBih 488. Bazkorik Pentakoste ondoko Igantiala artino.
UskLiB 214. Erran daiteke ilhabethe hau guzia dela Jesusen bizte loriosak, bazkoetan, bihotz guzietan ezartzen
duen loria eta alegeratasun inozentaren kontinazionea. MarIl 4s. Urte guztietako Pazkuaetan Erri bereko jende
beartuaren artean partitzeko eun dukat. Izt C 452. Geijen geijenez, daukazuz gogo ta asmuak konfesetako
Paskuetan, edo jai andiren baten. Ur MarIl 81. Eta Pazko onek zazpi egunean iraun zuen. Lard 110. Pazkoako
egun oietan. Ib. 375. Yainkoak bere populuari egin ungi horren orroitzapena zen Bazko. Hb Egia 5. Non naitzu
disponi dazaiguzun bazkuako aigaria? Hual Mt 26, 17 (Samper bazkoako abaria). Ore Kreazalia errezebi ezak,
berantena Baskoz ümilki. CatS 7. Garizuma len irago biar du / etortzekotan Pazkuak. Xe 191. Maiatzak ekarri
zituan Pazko egunak, urtiak dituan alai ta zoragarrienak. Bv AsL 190. Pasko-goixa duiñ alegerea / Da gaur
gurea, / Pare bagea. AB AmaE 372. Pazkoatik Espiritu Santuaren etorreraño. Arr May 175. Herra errabiazko
hori asko eta asko aldiz erakutsi dute Yuduek, partikularzki Phazko irian. Elsb Fram 168. Guk ere badugu,
bederen Bazkoetan, Jainkoaren Bildotxaren jateko manua. Jnn SBi 8. Ezen itsutu zen ordu berean, eta egotu
osoki itsutua Bazko arteraino. Ib. 72. Urthe oroz bazoatzan Maria eta Josef Jerüsalemera Bazkoko besten
egitera. Ip Hil 133. Bazko denbora zen. Arb Igand 89. Paskoetati negura artean / gazteak dagoz zororik. Azc PB
70.
(s. XX) --Zoin egunez phiztu da Jesu-Kristo? --Phazko egunean. CatJauf 61. Gero jinen da Bazko
pharkamentiekin / Gü adixkidetüko salbazaliekin. Xikito 2. Bainan aro txarraren ondotik iguzkia, garizumatik
lekora Pazko. JE Bur 120. Tamalez nik, Pazko izanarren, goizmezatxo batez naikotu bear izan nuen. A Ardi 45.
Pazko goiza zen. StPierre 15. Madalenako horiek garizumen begirale, / Pazko aintzin ditutzu Egurgin errege. Ox
23. Azken aldikotz hamahiruak Pazkotako aphairuan. Ib. 74. Pazko-eguzki ederrarekin / auzo leio denak argi.
Or Eus 185. Pazkoaz nork norekin bazkal / irakur ditu lerroan. Ib. 184. Gaur Pazko dugu, Pazko, diote gorarik.
Iratz 29. Alaba Pazkoz hitz-emana delarik, Omia-saindura gabe ezkondu behar da. Lf Murtuts 53. Hori Phazko,
erran nahi beita pasatzea, deithurik izan zen. Zerb IxtS 35. Orzirale sainduz, kurutzeari itzatua, hil izan da,
Pazkoz hiletarik phiztu. Ib. 114. Juduen Phazkoa hurbildua baitzen. Leon Io 2, 13. Badakizute etzidamu Pazko
dala. Or MB 318. Pazkurik zoriontsuenak opa dizkitzut. Mde HaurB 21. 1916-ko Bazko astean Dublinen, bere
lagunekin, Irlandar Herkala irazan nahi izan zuen sorterrizale gaztea. Mde Pr 299. Hemen iragan dut Pazko.
JEtchep 74. 1571go Pazkotan, bertso auek kantatuz, Teresa Ama kordegabetuazi zun mojagaiak egiña nunbait.
Gazt MusIx 162. Paskuak igarota gero. Etxba Ibilt 463. Bat batean, azkenean, han gaindi distiratu behar zuen
Bazko goiz distiranta! Ardoy SFran 257. Bazko guziek il-zar: ireute (iñaute) guziek il-berri: errege Salomonek
(Absalonek) ez du gose, ez egarri (AN-ulz). "Illa zelako berria emateko esana". Inza NaEsZarr 1881. Bazkoz ilzar,
Austerrez il-berri, ire aita ta ama ez dituk gose ez egarri. --Illak ttuk ordu(a)n? --Ik diok ori (AN-5vill). Ib.
1682. Bazkoz illargi-zar, Austez illargi-berri (B). Ib. 2001. Eskualdun zaharrek zioten bezala, "ezta egun oroz
Phazko". Etcheb Obrak 195 (ap. DRA). Dakizuenez, etzi Bazkoa dugu, eta Gizonaren Semea saldua izango da,
gurutziltza dezaten. IBk Mt 26, 2 (IBe Bazko-jaia). Bazko (Jauzi) oparia da, Jaunarentzat. Bibl Ex 12, 27.
Salamancan has eta Gipuzkoako Errenterian buka, Bazko bezperan. MIH 401.
v. tbn. Ber Trat 123v. Arg DevB 242. FPrS 15. CatLuz 20. CatS 52. P(h)azko: Jaur 169. CatLuz 87. Ir YKBiz
435. Basko: Hm 107. Arb Igand 221. Pasko: ArgiDL 147.
(Pl.). Fiestas de Pentecostés. "Barrakak etortzen die Paskuetan" Elexp Berg. Pazkoetan Bergaran. JanEd II
52. Kutxillotxua ekarrikoiat / Pazkuetan Bergarati. And Auspoa 52-53, 192.
(Dv). (Con vbs. como jan, egin, kunplitu, etc., se refiere a la obligación religiosa de Pascua (el cordero pascual
para los judíos, la comunión para los cristianos)). "En terme biblique, on décline au défini. Dizipuluek erran
zioten Jesusi: Non nahi duzu aphain dezazugun Bazkoa jateko? Ubi vis paremus tibi comedere pascha?" Dv. v.
BAZKOAK EGIN, BAZKOKOA EGIN. Non nahi duk aphain diazágun iatera Bazkoa? Lç Mt 26, 17. Hi
baithan eginen diat Bazkoa neure diszipuluekin. Ib. 26, 18. Kolerusak, medisentak, obra hunetan gaiñen
erraiteko edireiten düienak, elizan respetü gabiak, eta bere Baskua egiten eztüyenak. Mercy 25. Pazkoa
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
328

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
kunplitzeko denporan ala konfesatu ta komulgatu danak, ez du bete edo kunplitu Pazkoako obligazioa. Mg CC
116. Lege berriko pazkoa / Kendurik lehenekoa / Mahain hortan egin zen. Monho 136. Zenbat poztuko
lirakenak, Pazkoarik ez izateaz eriotzako orduraño? AA I 480. Yerusalenen Paskoa egin, ta bere eriotzea esan
gura eban bildotsa yan eban. Añ EL 2 215. Jüdiuen legiaren arau bere diszipülieki bazkua egin onduan. UskLiB
89. Pazkoa au egiten zan arkume erre, letxuga min, legami gabeko ogi, eta ardoarekin. Lard 438. Beste asko
bezala, Pazkoa egitera, Jerusalenen sartu zan. Ib. 543. Non naizu presta dezagun Bazkoaïn yateko? Echn Mt 26,
17. Zure etxean egiten det Paskoa nere ikasleakin. Ur Mt 26, 18 (Ip bazkuaren egitera, SalabBN bazkoaren
egitera). Hirian sarthu eta oro khausitu zituzten Jesusek erran bezala, eta aphaindu zuten Bazkoa. Dv Mc 14,
16. Holako yaun aberats horrek ez du Phazkorik egiten, ez dabila ere guti baizik elizan. Elsb Fram 184. Bekhatu
handia da Phazkorik ez egitea? CatJauf 87. Bere Aitaren yaurgoan yan ta edango duela beste Pazko bat, egiazko
Pazkoa, esan-nai-da, betiko zoriontasuna. Ir YKBiz 435. Opa nuen opa aspaldi Pazko au zuekin jatea. Or Poem
536. Zeru gainetik urrikal dadin / batzuk bertzer egin minaz, / bake gozoan geldi gaitezen / Bazko on bana
eginaz. Mattin 64. Zure etxean ospatuko dut Bazkoa nire ikasleekin. IBk Mt 26, 18 (Leon zure etxean eginen dut
Phazkoa, Or MB 319 Pazkoa zurean egingo dut, Ker ospatuko dot Pazkoa, IBe ospatuko dut Bazkoa).
2. Navidades, Pascuas de Navidad. Kristau guziak iru Pazkoetan bederik konfesatu, ta komulgatu zitezela,
au da Eguerrietan, Pazkoa loratuan, eta Espiritu Santuaren etorreran. AA III 522. Jangeiko ume sor eguneko
Bazkoak igarbetza kain alegre, nola nik ustebaitud igar. Mdg 147.
- BAZKO-AFARI, PAZKO-AFARI. Cena de Pascua. Yesusek agindutakoa egin zuten ta Pazko-afaria atondu
zuten. Enb 435. Pazko-afari au zuekin yateko irrikitzen nengoen. Ir YKBiz 435. Zure ikasleen soiñak aseaz /
aurrez Pazku-aparitan. NEtx LBB 267. Noiz prestatu behar dizugu Bazko-afaria? IBe Mt 26, 17.
- BAZKOAK EGIN (BN, S; VocBN, Dv), PAZKOAK EGIN. Ref.: A; Lrq. "Bazkoak, communion pendant le
temps pascal. Bazkoak egin ditut, j'ai fait mes Pâques" VocBN. "Quand il s'agit du devoir pascal, on emploie le
pluriel à moins qu'on ne doive se servir du partitif, comme dans cette phrase: Ez du bi urthez bazkorik egin, il n'a
pas rempli le devoir pascal depuis deux ans. Egun egin ditu bazkoak, il a fini aujourd'hui ses pâques" Dv.
"Bazkuak (S), bazkoak (BN), comunión pascual" A. "Bazkuk (plur.), les Pâques (lang. relig.): le devoir pascal des
catholiques" Lrq. Batek igandetako meza erdietan ez entzunez, bertzeak Pazkorik ez egiten. HU Zez 197.
Pazkoak ba egiten, eta, nahi baduzu, zerbeit gehiago ere. Ib. 198. Aphez baten nahia banuke, ene baskoen
egiteko! Prop 1897, 187. Zuk ere, Mattin, gaur egin gogo / omen dituzu Bazkoak. Xa in Mattin 69.
- BAZKO-ARO, PAZKO-ARO. Tiempo pascual. v. bazkoaldi. Pazko-Aro. Gizonaren Eroskundea. Or MB
31.
- BAZKO-ASTEARTE. Martes de Pascua. Buruzagi izendatua da Bazko asteahartean. Laph 185.
- BAZKO-ASTELEHEN, PAZKO-ASTELEHEN (paskua astelen V-gip ap. Elexp Berg). Lunes de Pascua.
Pazko Astelena. Or MB 422.
- BAZKO-BIHARAMUN. Lunes de Pascua. Bazkoa biaramunean etorri zen. Ber Trat 113v. Bazko
biharamunean. JesBih 469. Bizi denak ohit ükhenen dü / Bazko biharamena. ChantP 214. 38-eko pazko
biharamunean. Iratz 31.
- BAZKO-BIHARAMUNAGO. Martes de Pascua. Bazko biharamunean eta biharamunagoan. JesBih 469.
- BAZKO BIGARREN, PAZKO BIGARREN (paskua bigarren V-gip ap. Elexp Berg). Lunes de Pascua.
Bazko bigarren eguneko irakur-aldia. Mb IArg I 283. Pazko bigarren goiza. Gand Elorri 215.
- BAZKO-BILDOTS (SP, A). "Cordero pascual" A. Hartzen da [...] deliuranzaren kommemorazionetan iaten
zen Bazko-bildotsagatik. Lç Decl a) 1v. Zergatik Jesu-kristo ill zan pazko-bildotsa iltzen zan egunez? Ub 92. Non
da nik nere ikaslekin pazko-bildotsa yateko bear dudan gela? Ir YKBiz 434.
- BAZKO-DOMEKA, PAZKO-DOMEKA (paskua domeka V-gip ap. Elexp Berg). Domingo de Resurrección.
- BAZKO-EGUN, PAZKO-EGUN. Día de Pascua, domingo de Resurrección; día de la Pascua judía. "Dies
paschalis, bazko egúna" Urt I 344. Eta erran draugu zuek Bazko egunean partitu zinatela Ierusalendik. Ber
Trat 113v. Egun Bazkoa eguna da. Ib. 112v. Nola Bazko egunean profeziak konplitu ziren. EZ Noel 113. Bazko
egunerainoko aste azken guziak. Harb 427. Gizonaren bizitzea, / Deitzen dut Garizuma, / Mundutikan partitzea, /
Haren Bazko eguna. Arg DevB 129. Jesusek Bazko egunean / Erakusten du gloria. Ib. 95. Santa Lidubina,
Paskoa egunean, illtzen zegoela. Cb Eg III 238. Ordean bazkoko bildotsa bera zenak bazko egunarekin eman
nahi zuen bizia. Lg II 251. Hiletarik phiztü zen / Pazko Egünian, / Eta pübliki agertü / gero bihamenian. Xarlem
182. Bada Bazko eguna, zein baitzen Juduen festa, hurbil zen. TB Io 6, 4 (Lç Bazko). Hila Ortzilare Sainduz;
phiztua Bazko egunean. CatLuz 31. Meditazionea Pazko eguneko. Jaur 157. Apirillaren amalauean, zeña Pazkoa
eguna zan. Lard 541. Apez batek ekharri zion komunione saindua bazko egunean. Jnn SBi 85. --Zoin egunez
phiztu da Jesu-Kristo? --Phazko egunean. CatJauf 61. Korrengatik, egun Bazko eguna aprobetxata dud baranein
sosegatruk. Mdg 139. Oitura da zuen artean, nik zuei atxillo bat askatzea Pazko-egunean. Ir YKBiz 490. Pazkoegunean,
mendi aietako batean bildu giñan batalloi osoa. Salav 79.
v. tbn. Gç 95. CatLan 47. CatS 103. Pazko-egun: Ub 91.
- BAZKO EMAN ERRAMU BAINO AITZINAGO. Tener relaciones sexuales antes del matrimonio. Cf. Palay
s.v. Pàscoes: "Ha Pasques abàn Arrams, faire Pâques avant les Rameaux [...]; se dit d'un couple qui n'a pas
attendu la cérémonie du mariage"; cf. tbn. con el mismo sentido, cat. fer pasqua abans de rams. Eta gazte
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
329

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
hoik esposatu balinbadire, oi, Ama! hiru ilabethe iragan ere gabe, Phazko emanik Erramu baino aintzinago,
xixtuz eta kantuz hasten dire liztor pullit hoik! Barb Sup 110.
- BAZKO ERDIKO, PAZKO ERDIKO (paskua erdiko V-gip ap. Elexp Berg). Lunes de Pascua.
- BAZKO ERRESURREZIOKO, PAZKO ERRESURREZINO, ERRESURREZIOKO PAZKO (e. paskua Lcc).
Pascua de Resurrección. Irugarrena komulgetea Paskua Erresurreziñokoetan. Bet 11. Eta determinatu zuten
partitzera Bazkoa Erresurrezioko egunean. Ber Trat 112v. Irugarrena komulgaetea Pasko erresurreziñoetan.
Cap 12. Komulgeetan Paskua Erresurreziñoekoetan. VJ 13. Pazkoa resurrekziokoz komulgatzera. OA 147.
Komulgetea Pazko Erresurrezinokoetan. Arz 46 (ib. 24 pasko erresurrezinokoetan). Paskoa
resurrekziokoetan komulgatzea. Iraz 33. Elizak jarriya dakar Errezurreziyoko Pazkua ezin izan litekela Epailla
edo Martxuaren ogei ta biya baño lenago. Sor Bar 70.
- BAZKO, PAZKO ESPIRITU SANTUKO. Pascua de Pentecostés. Garagarrillaren lenengo egunetan
Pazkoa Espiritu-Santuko inguruan Efesotik irtenda. Lard 519. Ondorengo Pazkoa-Espiritu-Santuko egunean. Ib.
538. Jerusalenera iritsi nai zuen, Pazkoa-Espiritu-Santukoa baño lenago. Ib. 520.
Espiritu Santuaren Bazko bigarren eguneko irakur-aldia. Mb IArg I 363. Gertaera au izandu zan 1521-garren
urteko Maiatzaren ogeiyan, eta alabearrez Espiritu Santuko Pazkoa-bigarrenean. 'El segundo de Pentecostés'.
Aran SIgn 9.
Espiritu Santuaren Bazko irugarren eguneko irakur-aldia. Mb IArg I 371. Pazkua Espiritu Santuko irugarren
goizean. Izt C 502.
- BAZKO-FESTA. Fiesta de Pascua. Eta Ierusalemen zenean Bazko bestán, anhitzek sinhets zezaten haren
izenean. Lç Io 3, 23. Nola beraz ihork ezagütüren dü Bazko besta hontan egiazki arrapiztü denez Jesüs-Kristeki?
Bp II 57. --Zertako Elizak ordenatü dü Garizomako Barüra? --Jesü-Kristo gure Jaunak desertian egin zien
barüraren ohoratzeko, eta gühauren Bazko-Bestara preparatzeko. CatLan 104. Bazko-pesta andirako presta
gaitezentzat. Ub 189. Salbatzailea gurutzefikatua izan zenean Phazko bestan. Jaur 202. Eta Bazko besta zuin
beitzen Jüdiuen besta handi bat, hüillan zen. EvS 6, 4 (Lç Bazko). Zertako erran düzü Besta orotako handiena
dela Bazko Besta? CatS 103.
(bazko-besta SP, Urt, Dv). (Pl.). "Bazko bestetan, aux fêtes de pâque" SP. "Fêtes de paques, bazkobestak" Urt
Gram 30. "Bazko-bestak, les fêtes de Pâques" Dv. Zortzi egün iraiten zien Bazko bestek. Ip Hil 133.
- BAZKO GARIZUMAKO, GARIZUMAKO BAZKO. v. garizuma.
- BAZKO-IGANDE. Domingo de Resurrección. Bazko igandeko irakur-aldia. Mb IArg I 275. Bazko
Igandean, indulientzia osoa. JesBih 469.
- BAZKO-HIRUGARREN, PAZKO HIRUGARREN (paskua irugarren V-gip ap. Elexp Berg). Martes de
Pacua. Bazko irugarren eguneko irakur-aldia. Mb IArg I 291. Gaur da Pazkua irugarrena, / ez naiz izandu
mezatan. Tx B II 209.
- BAZKO-JAI, PAZKO-JAI. Fiesta de Pascua. Etxekoak, adiyo, / Pazkua jai ona. Echag 128. Okendua erosi
eta beste gauzak prestatzen zebilzan bitartean, Pazkoa-jaia sartu zan, eta onek zirauen artean, alako lanak
egitea [...] debekatuta zalako. Lard 465. Yuduen Pazko-yaia urbil zegon. Ir YKBiz 209. Iñauteri, Pazko-jaiaz,
Korpus-egunez eta Sanjuanetan. Munita 125.
(Pl.). Beti bizi naz Andres, aste santuetan, / Zu beti Pazkoa jai alegerietan. AB AmaE 262. Pazku-jaiak
ondo igaro! NEtx Nola 51.
- BAZKOKOA EGIN, PAZKOKOA EGIN (paskuakua egin V-gip). Ref.: Etxba Eib; Asp Leiz2; Elexp Berg.
Cumplir con el precepto de la comunión de Pascua. "Comulgar por Pascua Florida. Paskuakua eittera jatxi zan
kalera, eta etxera baño len, ardauzko komunioa be artu guran zan Txirriztenian" Etxba Eib. Ta pazkuakua
egiteko alan konfesau, ta komulgau danak, ez dau kunplidu pazkuako obligazinua. Mg CO 165.
(Pl.). "Pazkoakoak, la confesión y comunión pascuales" Asp Leiz2. v. BAZKOAK EGIN. Pazkuakuak
egiteko're / badatorkigu denbora. Imaz Auspoa 24, 161.
- BAZKO-LARUNBAT. Sábado de Pascua. "Paskua-larunbat (G-to)" A. Angelus xutik erraten da larunbat
arratsetik igande arratseraino, baieta bazko-denborako egun guzietan ere, eta bazko-denbora doha bazkolarunbatetik
Trinitateko iganderaino. Dh 92.
- BAZKO LEHENEGO, PAZKO LEHENENGO (paskua lenengo V-gip ap. Elexp Berg). Domingo de
Resurrección.
- BAZKO-LILI, PAZKO-LILI. Margarita. "Nor niz ni" debrusa! Gu bezala lurreko lapharretik izanagatik,
horrek bethi Phazko lili daukala bere burua, to! Larz Iru 132.
- BAZKO LORATU, PAZKO LORATU (pazkoa loratu Añ). Pascua. "Pascua florida" Añ. Hirugarrena,
Paskoa loratuetan komulgatzea. CatBurg 31 (Mb IArg I 30 Pazko loratuetan (sobre uda berriko Pazkoan
tachado)). Pasko loratuan komulgetea. Cb CatV 44 (CatG 12 Pazkoa loratuan edo Resurrekziokoan). Irugarrena
da Pazko loratuan, edo Garaizumakoan komulgatzea. Ub 183. Bazko loratua edo Jesu-Kristo biztu zan,
Garaizumako Bazkoa deritzanaren egunetan. Ib. 185. Kristau guziak iru Pazkoetan bederik konfesatu ta
komulgatu zitezela, au da Eguerrietan, Pazkoa loratuan eta Espiritu Santuaren etorreran. AA III 522.
- BAZKO-LORE, PAZKO-LORE. "Pasko lorea, la jonquille, fleur du coucou" Dr. Souberbielle GH 1931, 159.
"(Bellis perennis) [=margarita], izar-lilia. Eskualde zenbeitetan uste dugu Phazko lorea erraten diotela izar
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
330

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
liliari" Zerb GH 1933, 96. "Pazko-lore, es una flor de hojas amarillas; generalmente se encuentran mordoxketan
y aparece por San José. Con todo, no hay que confundir, aunque algunos lo hagan, con la flor de San José, que es
blanca" (AN-gip) Garbiz Lezo 72n. Aiphatu uhaitzaren hegitik bazohan izar-lili, margarita loreketa. Ikhusten
du ur bazterrean phazko-lore bat. Etcheb MGaric 30 (ap. DRA).
- BAZKO MAIATZEKO (B, BN; VocB), PAZKO MAIATZEKO (G-nav; pasko maiatzeko G; paskua maietzeko
V-gip), MAIATZEKO BAZKO (R-uzt), MAIATZ-BAZKO (L), MAIATZ-PAZKO (V, B; maietz-paskoa Añ),
PAZKO-MAIATZ. Ref.: A (maiatz-bazko, maiatzeko-bazko, pasko); Satr CEEN 1969, 98; Izeta BHizt2; Elexp
Berg (paskua maietzeko). Día de Pentecostés. "Bazko maiatzeko egunean Berroetako bestak" Izeta BHizt2. v.
mendekoste. --Ze egunetan bialdu eutsen Espiritu Santua bere Apostuluai? --Maiaz pazko egunean. Oe 28.
Jendamende gontan Maiatzeko bazkoa batean, eroririk elur bat gariak ya buruturik (72). LE-Ir. Baña ez beste
egunetan, ez Eguben santuz, ez Idulenzijaz, ez Zapatu santuz, ez Maijatz Paskua bisperan. Astar II 239.
Pazkoetan den alegerena / Pazkoa maiatzekoa / Pazkoa maiatzekoa zan da / jaiki nintzanean goizean (G-nav).
Balad 52. Baldiñ orduan jai egun andiren bat suertatzen balitz, konturako, Pazkoa Maiatzekoa edo Korputz
eguna. Arr May 139. Oletan, Maiatz-Pazkoz egiten direan irugarren erromeri-egunean. A BGuzur 114. Pazkoa
Maiatzeko zan ain zuzen ere. Or SCruz 94. Pazkoa Maiatz igande-aurrez / dute larunbat-letari. Or Eus 238.
Arbazegin Maiazpazkoz bedeinkaturiko ura emoten deutse eten abereai gaitzik izan eztagien. A EY I 30.
- BAZKO-MARTITZEN, PAZKO-MARTIZTEN (paskua m. V-gip ap. Elexp Berg). Martes de Pascua.
- BAZKO-OPIL, PAZKO-OPIL (paskua-opil V-gip). "Oblada, cierto pan que regalaba por Pascua la madrina a
los ahijados. Nere amapuntako Antzuelako Tia Juli zan eta Paskua Udaberrikoz urtero-urtero etortzen jatan
etxera paskua-opilla eskuan zebala" Elexp Berg.
- BAZKO SAN MARTINGO, PAZKO SAN MARTINGO (paskua San Martingo V-gip ap. Elexp Berg). Lunes
de Pascua.
- BAZKO UDABERRIKO. "Paskua udaberriko, Domingo de Resurrección" Elexp Berg.
- BAZKO ZAHAR (L-ain, B, BN, Sal, S; SP, Sb-Urq, Dv, Hb ap. Lh), PAZKO ZAHAR. Ref.: A (bazko); Lrq
(bazko); CEEN 1970, 194. Domingo siguiente al de Resurrección. "Quasimodo" SP. "Dimanche de Quasimodo"
Sb-Urq. Eta hauste egunetik Bazko zahar arteño ezteirik ez egitea. Mat 11. Eta hausterritik bazko
zaharreraño bazko zahar bera barrenean dela. EZ Eliç 39. Halakoak egunetik egunera, garizumaren hastetik
akhabatzera, akhabatzetik bazko zaharrera, azken ephera luzatzen du. Ax 547 (V 351). --Noiz dira debetü
ezteiak? --Adbentü lehen Igantetik, Aparizio zoin baita hirur Erregen Besta; eta Hausterik Bazko zaharra igaran
artio. Bp I 112. Abendoko lehen igandetik Trüfaniaraino, eta Garizomaren lehen egünetik Bazko-zahar
biharamuneraino. CatLan 106. Oktaba guzian bazko zahar bera barnean, egun guziez hogoi eta hamar urthe eta
hanbertze berrogoi egunetako indulientzia. JesBih 469. Bazko zahar egünian. UskLiB 185. Meditazionea Pazko
zaharreko. Jaur 165. Bazko zaharretik Jaun Done Salbatoreraino. Dv LEd 35. Bazko egunean eta Bazkozaharrez
ere bai, giristino gei hetarik hainitz ethorri zaiku gure Soloirako elizaraino. Prop 1904, 249.
"(S-saug), Pâques fleuries" Lh.
- BAZKO-ZAPATU. Sábado de Pascua. "Paskoazapatu (Vc)" A.
- BAZKOZKOA, PAZKOZKOA EGIN (KUNPLITU, etc.) (paskoazkoa V; paskuazkoa V-gip). Ref.: A; Iz
ArOñ; Elexp Berg. "Paskoazko (Vc,...), precepto pascual. Paskoazkoa eragin barik bialdu dabe mutil andia
Manillako puntara (V-m), sin hacerle cumplir el precepto pascual, le han enviado al chicarrón a un punto tan
lejano como Manila" A. "Páskuaskua kunpríittia, el cumplir con la pascua" Iz ArOñ. "Aintxiñan Paskuazkua
eitteko txartela biar izate zan, da ortarako dotriñia preguntatze zeban abadiak" Elexp Berg. v. BAZKOKOA
EGIN. Apaizaren aita etzala kristau ona, Pazkoazkoa etzuela egin. A Ardi 101.
- BAZKO ZURI, PAZKO ZURI. Dominica in albis, octava de Pascua. Epaillaren 19garrena Aste Santuz
gerta baledi, Pazko Zuri ondoko Asteartera bialtzen da. Or MB 886.
- MAIATZEKO BAZKO, MAIATZ-BAZKO. v. BAZKO MAIATZEKO.
bazkoaldi, pazkoaldi, paskoaldi. Tiempo pascual. Orain bazko aldiko estu-ertsi onetan konfesatzen dira
guziak. Mb IArg I 277. Pasko-aldian gitxienez Jauna artzea. KIkV 75 (KIkG 60 pazko aldian). Pasko aldian.
ArgiDL 143. Pazkoaldi onek zeru-bizira eragiten gaitu Jesukristorekin. Or MB 419. Pazkoaldian Alleluia
eratxiki bear zaie. Ib. 886. Aurrean daukadan zenbakia hirugarrena da, aurtengo Pazko aldikoa. MEIG II 96.
bazkokari, pazkokari. 1. Cada Pascua. Eta guziz Pazkokari / Bazk' adi zeruk' ogiaz, / Iesusen gorputz
biziaz. O Po 54. Urthian behin Bazkokari berantena Jaun Erretorari, edo haren lekhükoer, edo hari permisione
galthatürik, beste kofesor bati kofesatü eztatianak. Bp I 109. --Nork hausten dü manü haur? --Bazkokari nork
bere Parropian, edo Jaun Erretoraren nahiareki bestetan errezebitzen eztianak. Ib. 109. Alabainan Bazkokari
bildoskiak arrakasta handia. Herr 21-4-1960, 3.
2. "Bazkokari (S), que cumple la pascua" A (puede tratarse de una mala interpr. de algún ej.).
bazkorni. "Víveres" y "vitualla" Lar. Gazteluan gordeak dauzkagun bazkorni eta janariak aitu dakizkigun
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
331

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
baño len etorriko da jendea guri laguntzera. Arr EE 1885b, 473.
bazkornizale. "Vivandero" Lar.
bazkun (BeraLzM). Sociedad. Neol. creado por AG en 1897 de batz 'reunión' y -kun: "Bazkun / [origen] batzkun
/ [significado] sozijedade / compagnie / sociedad, compañía" AG 1065. "Sociedad" BeraLzM. Tr. Usado
desde Arana Goiri por autores meridionales. Encontramos algún ej. seguro con -a constitutiva en Eguzkitza
(junto a bazkun). En DFrec hay 32 ejs. Etxe edo Bazkun Argittaldari au iru bizkattarrek irasi dabe
Euzkadiren Edestija ta Izkerea jakin erazoteko (1897). AG 1066. Aurrera zijoan Jesukristok iratsitako bazkun
(sociedad) garesgarriya [sic]. J.M. Tolosa EEs 1913, 207. Inglaterrako Bazkun (Sociedad) batek erosi zuan
Echenaren lanik bikañena. Ayerb EEs 1915, 279. Sortu ziran gure errian baserritar artean Elkarteak, Bazkunak,
eta arrantzalien artean anaidi edo Kofradiak. EEs 1918, 159. Euskeltzai-Bazkuna laster izango degu; ta Bazkun
orrek arazoaren eredutzat artu ditzake, gaurdañokoan idekorik ez duten orrelako lan aundi bi. Ol EEs 1919, 26.
Emakume onen bazkunak Jaun-maitasunaren ikurriña (bandera) jasorik. JBDei 1919, 163. Biar-añeko notiñen
Bazkun bat, aldiak batak bestiakin aztertu ta aldan ondoen erabagiteko. Eusk 1919-1920 (I), 40. An arkitzen
ziran Donostiko iru ereslari-bazkun (bandas de música). Garit Usand 45s. Bear dan bazkun ori izendatu ta
eraltzeko Diputaziñoak alkar-artzea izango litzake bide onena. Belaus LEItz 116. Donostiako abeslaribazkunekoak
abestu zituzten itzaldian aitatzen diran eresiak. Itzald II 3. Au dala-ta, gaur zeu autu zabez /
"Jaungoiko-Zale" Bazkunakuak. Enb 143. Asshead and Company deritxon Bazkunak bialdu ditu amabi idi gizen,
Nord Dakotako Cando uritik Chicagora. Kk Ab II 66. "Consistorio de los Juegos Florales Vascos" zerizkion
donostiar kutsuko elerti pizkunde bazkuna. Y 1933, 4. Garatz-txartelak ziran. Meatz-bazkunetako txartelak;
Laterriaren zor-txartelak eta abar. TAg GaGo 67. Euskeltzale guztiok, eta batez ere bazkun euskeltzaleen
ordezkariak, batzar batera deituko zaituztegu. Ldi IL 79. Uts ori berdintzeko, "Euskaltzaleak"-bazkuna
eraberritzea, osatzea, azitzea asmatu degu. Ib. 143. Bazkun onen buru ta jabe sozialistak dira, nai daben lez
darabille ta nai daben lekura daroe. Eguzk GizAuz 126. Trade Unions deritxon bazkuneak batzorde bat izentau
eban. Ib. 22. Jabe ori naiz erria izan, naiz bazkun edo soziedade bat izan. Munita 26. Aipatu gertariok
barrutikiago aztertzeko irasi zuten Londonen 1882-an "Society for Psychical Research" (S. P. R) izeneko bazkun
bat. Mde Pr 317. Euskaltzaindiak edo euskaltzale bazkunen batek herri-izenak euskaratzeaz erabaki bat hartzen
ez duen arte. Ib. 247. Alaitasunez gañezka dago Zarautzko "Gure Kabia" deritzaion bazkuna, soziedadea.
Basarri 63. Asieran eta aldi luzearen epean, etzuten ikastetxeok bazkun baten edo baltzu baten eskubiderik
izaten. Zait Plat 22. Leblanc eta Chatonet-en Bazkuna, bere nagusia buru zutela, an aritu ziren goiz guzien
lanean. Izeta DirG 96. Anarkista bazkunean ezarri dau bere izena. Erkiag BatB 183. Sekretario jaun bat / bazan
bazkunian. Uzt Sas 316. Gure artean sutan dauden ezin konta ahala istilu horiek (aldizkarietan dela, liburuetan
dela, bazkunetan dela, ikastoletan dela, erlijio-gaietan dela, politikan dela). MIH 228.
bazkunde. "Corporación, association" Eusk 1919-1920 (II), 91 (en un índice de neologismos). Bizkaia,
Gipuzkoa, Araba eta Naparraren Diputaziño eta Parantzeko euskeldunen ordezkariyen keriz ta babespian,
irasten da Bazkunde bat. Eusk 1919-1920 (I), 40. En DFrec hay dos ejs. más.
bazkundu. Asociarse. Alakorik batean, Antiokiatar batekin bazkundu ta Panamatik Medellinera seda asko
sartu zituan. JAIraz Bizia 73. Bertako aberats batzuekin bazkunduta. Ib. 94.
bazkuntza. Asociación, agrupación. "Kristau-Demokrazi" delako zer orrek, alegia, etorkizunik ederrena
duan langille-bazkuntza orrek, eta orren jarraitzailleek [...] auxe ere egingo dute. Alt LB 117. Euskal Kulturako
Bazkuntzaren batek, edo bazkuntza baten baiño geiagoen artean [...] Euskal-Kulturaren-Irakasletzako Titulu bat
sortu. Alzola Atalak 137.
bazpatz. "Federación, asociación" BeraLzM. Bazpatzaren aldi nastuko edestilari batek, beste XIV
Koldobikaren bakaldeko batek bezela etzuan idazten. "Un historiador del revuelto tiempo de la Liga". Zink Crit
71. Marxek eta onen jarraitzalleak asmau ta irazan dabezan enderritarteko bazpatzok (internacionalok), zeinbat
eta zeintzuk izan ete dira? Eguzk GizAuz 67. Maizter edo errentadoreak, euren eskubideai eusteko, maizterren
bazkuna, ugazabak be eurena, eta guztien eskubideak batera jagoteko, bitzuon bazpatza. Ib. 193. Beste bazpatz
bat sortu. Ib. 70.
bazpi (Añ (V) A), baspi (V-oroz-arr-ple ap. A; Mic, Añ), pazpi (V-oroz-ple ap. A). Liendre. v. bartz.
baztandar. Baztanés, del valle navarro de Baztán. Ezperen bat-bedi Nafarroa-beherearra, edo Zuberoarra
Bizkaitarrarekin, edo Alabesarekin, eta Otxagabiarra edo Erronkalesa Baztandarrarekin eta Lau-urtarrarekin.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
332

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ES 398. Baztandarrak itzak eder / Malmotea kolkoan. In Izt C 245. Franzizko Zabierekoa aitaren aldetik
Garaztarra zen, amaren aldetik Baztandarra. Laph 123. Nork berea ez duan ibarreko kristauari esaten dio
koko: baztandarrak ultzamarrari, ultzamarrak Juslapeñakoari, ta abar. Mok 14n. Badakika zonbatian saldu
ditudan baztandar tratulant galant hari? Zub 42. Baztandarrak tuku-tuku: gasna-erretzale, autsera gan ta bat
ere gabe (B). A EY III 40. Eskuara ere herrikoa erabiltzen du eta erreza baztandar izkiriazaileak. AIr in Izeta
DirG 10. Ezkondu behar zen Maria de Azpilcueta, Baztandar andere gaztearekin. Ardoy SFran 45.
Baztandarrak itzek eder, baño opille kolkoan (AN-larr). "Itz ederren ondotik besterik egin". Inza NaEsZarr 348.
Baztandar edo aetz ez diren nafarrek, giputzek eta manexek (baita xuberoarrek ere) errazago aditzen dute elkar,
bizkaitarrek eta azkeneko hauek baino. MIH 391.
baztanga (G; Lar, Añ (AN), H), bastanga (G; H). Ref.: A (baztanga, bastanga); Arin AEF 1955, 108.
Viruela; varicela. "Viruela" Lar y Añ. "Petite vérole. Baztanga edo nabarreria (Mb)" H. "Viruela" (de las
ovejas) Arin AEF 1955, 108. v. nafarreri. Aurtasun guzian bagenuen zer edo zer. Bagenuen bein ortz-aginen
agertzea; bein baztanga edo nabarreria; gaur txisariak, bigar gornia. Mb OtGai I 18. Aurten baztanga soñurik
ez da izan, ta kolera murmorik ere ez. Sor Bar 88. Goiko Amerikako Texasko Errialdean naparreria edo zakutea
edo baztanga deritxon gaiso zikiña zabaldu zan baten. Ezale 1897, 182b. Ill egiten nituben bastangak arrapatu
bañan len. Sor AKaik 122. Nik detana da baztanga, eta badakit zeñek pegatu ditan. Iraola 139. Zuk etzenduen
pasiatzen juan dan udan, emakume itxusi baztangak zulatu batekin? Ib. 53. Gaitz itsaskorren bat --esaterako,
baztanga naiz sukarrustela (tifus)-- norbaitek zuenean. A Eusk 1925 (2-3), 4. Gure bertsolarietan naparreri edo
baztanga maiz azaldu oi da. Inzag RIEV 1933, 415. Baztanga deritzaion eritasun bildurgarriak jota. Jaukol
Xenpel 19 (ap. DRA).
- BAZTANGA ERO. Viruela loca, varicela. "La varicela en Navarra" Garate 6.ªCont BAP 1949, 355. Eta
modu ontan azkenerako ikusi zan, baztanga erua baño ero geiago zala erri artan. Iraola 139. Etzuten aitortu nai
baztanga eruak juak zirala. Ib. 137.
- BAZTANGA-LARRU. Piel picada de viruela. Seme batzuek erlantz, eta beste batzuek, baztanga-narruz.
Inzag RIEV 1933, 415.
- BAZTANGA-PIKATU. (Persona) picada de viruelas. Orra or nun datorren bastanga pikatua. Urruz Zer 93.
- BAZTANGA TXORO. Viruela loca, varicela. Nola denak edo geienak ezkutatu nai dituzten baztanga
txoruen lanak. Iraola 138.
baztangadun (Lar, Añ (G)). (El) que padece la viruela. "Virolento" Lar y Añ. Baztangadunen etxean
aurpegi zulatudun gizon bat bein baino sarriago ikusi dugu atezain. A Eusk 1925 (2-3), 4.
baztangatu, bastangatu (Lar). Picado de viruela. "(Cara) apedreada, arpegi, musu bastangatua" Lar.
(Fig.). Ur gardenpean arkaitza baztangatua nabari zen, zuloz beterik eta lapaz estalirik. "La roca
carcomida". Etxde Itxas 44.
baztan-pertz. Tipo de cocido, a base de tripas. Cf. baztan-zopa. Txurikiña bereiztetik etorri da Amatxi, /
ardiaren Baztan-pertza ote-dan egosi. Or Eus 60. Baztan-pertz ua baiño pozez gaiñezago. "La caldera de los
mondongos". Ib. 60.
baztan-zopa (B). "Sopa de patas de ternera, aliñada con azafrán, en la que echan trozos grandes de pan, en
rodajas, que se sirven aparte" VocNav. "Tripaki-zopak eta baztan-zopak, berdin dira" Or Eus 60n.
baztar. v. bazter.
baztarda. v. bastarta.
baztarpe. "(Hb), pastenague, atte ronde (pisc.)" Lh.
baztasun. v. belztasun.
bazter (gral.; SP, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB), baztar (V, G, AN, L-ain), baster (V-gip,
BN-ad-ciz; Mic, Lar, Añ). Ref.: A (baztar, bazter); Lrq /báster/; EI 281 (para la pregunta "el ruedo de estas
sayas"); Iz ArOñ (baster), Ulz (baztarrékua); Etxba Eib (baztarra); Elexp Berg (baztar); Gte Erd 182.
Tr. La forma baztar se documenta por primera vez en fray Bartolomé; antes hallamos en Larramendi (SAgust)
ubaztar, 'orilla del agua', cuya -a- no es seguro que no se deba al editor Arana. A lo largo del s. XIX la emplean
autores guipuzcoanos como Iztueta, Arana o Soroa (tbn. hay ejs. en dialecto guipuzcoano de Arrese Beitia).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
333

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Durante el s. XX su uso se extiende a bastantes autores vizcaínos, como Agirre (Kr 172), Kirikiño (Ab I 17),
Enbeita, Eguzkitza (GizAuz 61), Erkiaga (Arran 9), San Martin, Bilbao, Akesolo (Ipiñ 19), Gandiaga (Elorri 74),
Alzola (Atalak 36) o Kerexeta, mientras que en los textos guipuzcoanos se hace por lo menos tan frecuente como
bazter. En DFrec hay 169 ejs. de bazter y 6 de baztar.
I (Sust.). 1. Borde, orilla, margen; límite, extremo. "Orilla, extremo y cabo de alguna cosa" IC II 351. "Orilla,
generalmente, basterra" Mic. "Bord [...]. Plamaren bazterra, la marge d'une feuille de papier. Oihalaren
bazterra, albenia, lisière" SP. "Ribera de mar, de río, bazterra, ubazterra, ugertza" Lar. "Orilla, ertza, albenia,
basterra, ermiña" Ib. "Margen" Ib. "Le bord" Arch VocGr. "Objet formant la lisière d'un corps" VocBN. "Objet
ou corps contigu à un autre corps, mais en dehors" Ib. "Rivage, bord" Gèze. "Bord, rivage, marge" H.
"Extrémité. Lurraren bazterretarik berdinki urrun dena, qui est également éloigné des extrémités de la terre (EZ
Man)" Ib. "(gral.) [...] orilla" A. "(BN, R), orillo del paño" Ib. "Extremité, limite" Lrq. "(El) extremo, v. gr., de
una heredad" Iz ArOñ. "Oian arren baztarretik, por la esquina" Iz Ulz. "Kendu zaittez baztarrera autua dator ta"
Elexp Berg. v. ertz, muga. Tr. Documentado ya en Leiçarraga, es de uso gral. al menos desde principios del s.
XIX.
Damus illa uinea et alia uinea in Mendigoria et tertia uinea que dicunt Bazterrecoa (47, 1070). Lac Irache 62.
Eneco Buztinzeco, Urracha Bazterreco, Garcia Macua (pecheros de la Orden de San Juan, s. XIII). TAV 2.1.7.
Domicu Deituco, Orti Ussoa, Lope Bazterra. Ib. Ezen nola xistmistak argi egiten baitu zeruaren azpian den
bazter batetik, eta argitzen berze bazter zeruaren azpian denerano. Lç Lc 17, 24. Eta bere obra guziak egiten
dituzté gizonéz ikhus ditezenzát: ezen zabaltzen dituzté bere filakterioak eta luzatzen dituzté bere beztimendetako
bazterrak. Lç Mt 23, 5. Ifernuko ingurutan hura da xoill handia / Eta bazterretan ditu Linbo Purgatoria. EZ
Man I 130. Lezea da munduaren erraietan barrena / Lurraren bazterretarik berdinki urrun dena. Ib. 91. Bide
xuxenetik gare bazterrera berezi. EZ Man II 140. Nolako baita ehaiten den ehuna, eta oihala, halako izanen da
oihalaren albenia, eta bazterra ere. Ax 215 (V 143). Zeren nola zahartzea baita azken adina, eta bizitzearen
bazterra eta hondarra. Ib. 191 (V 129). Halatan nik ere zenbait aldiz eskiribatukoitut alde batera liburuan
barrena, eta bertze aldera liburuaren bazterrean, in margine. Ib. 18 (V 9). Biltzen baitituzte arregak, martutsak
edo matsokak hezien basterretan. SP Phil 244. Eta denbora iragaiten nuen itsasoaren bazterretan. Ib. 329.
Ororen azken xedia eta bazterra da herioa. Tt Onsa 172. Makhilaren bi buriak, bi bazterrak. Ib. 119.
Munduaren bazter batekoak baldin bertze bazterrekoarekin egitekorik bazuen. ES 384. Eta Munduaren
bazterretaraino joan ziren hekien hitzak. Ib. 383. Gure Jesusi zuk diozun amore bazterrik ez duena gatik. Mb
OtGai III 180. Hedatu zen [Sabako erregina] lurraren bertze bazterretik Salomonen gana. Lg I 335. Markatüren
dü marjetan edo bazterreko xurietan, haien hilzeko egüna eta urthia. Mercy 39. Mundiaren bazter batetik
bestera. AR 76.
(s. XIX) Behar dügü persegitü / mündiaren bazterriala artino. Xarlem 1067. Catilinaren soldaduben izena
zabalduko da lurreko bazterretaraño. Mg PAb 205. Igarotzen ditu lurraren bazter ta muga guztiak, ta itsasoa
baño zabalagoa da. AA III 310. Non ez duan, ta ezin izan-ere dezakean neurririk, bazter edo mugarik. Ib. 318.
Ekusi det, zion, oiaren bazter batetik agertzen zala noizean beiñ atzapar itsusi-ikaragarri bat. Ib. 532. Zuhaitzek
ekhartzen dituzten hosto guziak, itsasoaren bazterrean diren hare bihi guziak. Dh 166. Erakhutsi zaukun
maithagune bazterrik gabea. Ib. 94 (v. baztergabe). Iragoten banas egun sentijan itxasuen baztarreragino. fB Ic
I 54. Jendez guztiz beteak / bazter plazakoak, / doarik ikusteko / zezen illtzekoak. Echag 231. Ethorri nintzenean
Jaun Doni Joaniren Elizara, zeina baita hibaiaren bazterrean. MarIl 75. Azal ta mami, barru ta bazter, guzti
guztiak dira Probinzia onetako lurrak. 'La periferia o el centro'. Izt C 25. Itsaso hartan inhurria / Igerika
zabilan, / Galzera zoan bizia, / Bazterra atzaman ezpeitzioan. Arch Fab 107. Ora bat, dio, zoala / Haragi zathi
bat ahoan zeukala, / Ibai baten bazterrean. Gy 127. Azken judizioko turutak bere deia heltzen duenean
munduaren bi bazterretara. Dv LEd 257. Hamasei hilabethetan aldatzen dira bazterretako hortzak. Dv Lab
238s. Zola eta bazterrak harri zorrotzez ditu [harpeak]. Laph 41. Bere bi zaldiekin aldizka eraman zituan
ibaiaren beste bazterrera. Bv AsL 124. Eta handik berehala aurkhitu zuen bere burua Esiptoko ur handiaren
bazterrean. Jnn SBi 62. Iguzkiko phartean, Frantziaren bazterrean, Montmedy deitzen den hirira. Elsb Fram 90.
Eta bazterrik ez ondorik eztian itsaso bat üdüri beita. Ip Hil 29. Zü, zure sabelian edüki düzüna mügarik eztiena,
bazterrik gabea. Ib. 94. Eta bidearen bazterretan loreak, belharrak, oihanak, xoriak, Jainkoaren eskuko gauza
bizi horiek guziak, lotarik bezala iratzartzen ari ziren. Arb Igand 53.
(s. XX). Ibaiko urak, ujoldietako loikeri guztiak basterrera kendurik, garbi garbi erakustebien kolko barrua.
Ag Kr 37. Gelditu gabe bethi berdin azkar sortzen den ur hotx garbiaren bazterrean. JE Bur 37. Landa baten
bazterretik zoazilarik. Barb Sup 64. Errege-bideko autsarengatik baztarreko zuaiztian zear dijoala. Mok 13.
Makillaz jota ibiltzen asten baziran [astoak], beti bazterretara ta bear ez zan tokietara zijoazten. Muj PAm 59.
Eup, yauzi egizu alegin guztian onantzako bazterrera eldu zaitezan. Or Tormes 35. Han ikusiren duzue oraino
[etxea], gau izigarri hartako uriek egin ur-geldi edo aintzira handiaren bazterrean. Barb Leg 71. Gorria
bazterretik, ni gibeletik, ardiak bagineramatzan aintzinean, ahalik eta lasterrena. Ib. 149. Erregebidearen bi
bazterrak hesten dituzten zuhatz-lerroen hutsgunetarik. JE Ber 16. Ni jausijeran urmaeletik basterrera zapart
egin daben arrain gustijak batuta. Otx 158. Baiñan utsa naiz ni; Jainkoak nau bete. / Ark ez baitu bazterrik, nik
ez dut bazterrik. Or Poem 556. I, agian, oraindik amesetan ariko aiz. Nik, baztarra jo diat. Laster, emen
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
334

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
geldituko nauk ankaz gora, ao-zabal, aundi ta txikien bildurgarri. NEtx Antz 103. Bi baztarretan ipiñi ditugun bi
aburu orien aitorleek, bataren naiz bestearenak au erantzunen dute. "Assertores duarum istarum sententiarum,
quas extremas posuimus". Or Aitork 362s. Haien oinetaraino atseden hartzera zetorren itsaso bortitz eta ezti,
bazterrik eta ondorik gabeko hartan. Mde HaurB 98. Ortaz, zorionetik kanpora igitzen da adimentua. Arimaren
baztarrean geratzen da berez. Txill Let 131. Bazterrak utzi [oñezkoak] ta amorratzen / bidearen erdirako, /
bozinak entzun, baña ez daude / mugimentu aundirako. Basarri 172. Gure herrian bazuten etxeño bat pollita
hartua, mendi baten zolan, erreka baten bazterrean. JEtchep 34. Plaza uts-utsa zegoan. Baztarretan, arkupean,
amar edo amabi txapel-gorri. Ugalde Iltz 17. Ai, labradore alperrak / dira trepetxu okerrak, / latz eta zikin
soluetako / erdi ta bazterrak. And AUzta 125. Emakumiak [Arantzazuko elizan] egoten ziran lurrean eserita.
Gizonak zutik bazterretan. Ib. 101. Mendeen asieratik azkenerarte, munduaren bazter batetik besteraiño. Vill
Jaink 178. Eta itxasoari Jainkoak bere bazterrak markatu zizkiola esatea, jakintza naturalen landan deus ez
esatea bezala da. Ib. 44s. Autoa bazter batean utzi ondoren, igen ziren bizitza ortara eta yo zuten atea. Izeta
DirG 119. Lur ertzetako etsaiei eskuetatik kendutako trofeu biak eta munduko bazter bietan iaritxi garaita
bikoitza. Ibiñ Virgil 95. Etxeko lotsagarrikeririk aundiena bezela, munduko bazterrera jaurtikia. NEtx LBB 35.
[Gipuzkera] ez da Gipuzkoa osoan egiten, bi bazterretako mintzairak bestelakoak direlako. MIH 385. Bakea,
bazterrik gabeko bakea, maite zuen bihotz bihotzez. Ib. 264.
v. tbn. (para textos anteriores a 1800). Hm 44. Aq pág. 63.
(Tras tema nominal nudo). "Bide bazterrean, auprès du chemin. Ithur-bazterrean, au bord de la fontaine" SP.
"Ribera, erribera, erreka bazterra" Añ. "Ur bazterra, le bord de l'eau. [...]. Bide bazterrean, au bord du chemin"
Dv. "Soin bazterrak lohitzea, salir les bords de son vêtement. Itsas bazterra, bord de la mer. Bide bazterra, bord
du chemin. Ur bazterra, bord de l'eau" H. Ikhusi zuenean hura neskato batek su bazterrean iarria. "Auprès du
feu". Lç Lc 22, 56 (He, Dv suaren aitzinean, TB, IBk su ondoan, Oteiza, Brunet suaren ondoan, Ol, Or, Ker,
IBe sutondoan). Eta huna, bi itsu bide bazterrean zeudenek, enzunik ezen Iesus iragaiten zela, oihu egin zezaten.
Lç Mt 20, 30 (TB, Dv, Ip, SalabBN, Echn bide bazter, Or, Ker bide-baztar, Samper bide baxter; He baster; Ol
bide ondo, Leon bide hegi, IBk, IBe bide ertz). Eta iragan zenean Iesus unzian berriz berze aldera, populu handi
bil zedin harengana, eta zen itsas bazterrean. Lç Mc 5, 21. Ezen zenbat baita handi eta husu nonbrea / Nola
itsas bazterretan ezin konda sablea. EZ Man I 96. Ur bazterrean aurkhituenzat [...]. Zeñen ediren baitugu
gorputza bazterrean, / Eta arrokak itsustu baldin badu lurrean, / Ordañez bista ezazu othoi spirituan. EZ Man II
159. Zur bat [...] hosin handian erraxki manaiatzen da [...]. Baiña ur bazterrean, leihorrean, ezin higi dezakezu.
Ax 518 (V 333). Ordea San Agustiñ-en argi-itxasoari etzion Jainkoak ipiñi muga-arririk, ez ta ubaztarrik-ere.
Lar SAgust 10. Biderik eta zubirik etzuen itsas bazter batera. Mb IArg I 269.
(s. XIX) Ur bazterrean zure predikuak / Aditzaileak zituen hertxatzen. Monho 158. Itxas bazterretan onzian
dijoazanak. Mg CC 197. Itxaso eta ühaitz bazterretan hariña bihi den bezanbat milla million urtheren bürin.
UskLiB 99. Gelditzen du astoa / bide-bazterrean. It Fab 121. Hendaia hitsik dago itsas bazterrean. Hb Esk 136.
Ikusi zituzten Faraon eta bere lagunen gorputz-illak itsasoak ur-bazterrera botatuak. Lard 74. Itsas bazter
guzian gorbela biltzen da. Dv Lab 179. Hamahirur egun iragaiten ditu itsas bazterrean. Laph 229. Or dago
itxas bazterrean / Atx kontran eginda erdi erdi bi. AB AmaE 381. Hiritik kanpo, aurkhitu zuen egun batez, bide
bazterrean, sortzez itsu zen erromes bat. Jnn SBi 24. Berritan erraiten ginuen etxe-aintzin, bide-bazter, xoko
guziak oro eskelariz beteak zirela. HU Zez 38.
(s. XX) Bakean da geldirik egozan kale basterretako paper, zotz, zakar, lasto, buruko ule ta maluta galdu
guztiak. Ag Kr 12. Eta gertatuko balitz, Donostiaren mendeko itsas-basterretan ontziren bat galtzea. Etxeg
RIEV 1908, 114. Itxasoan da itxas-basterretan. Echta Jos 343. Zotz batzuek erreka bazterrean bildu zitzala.
Goñi 24. Sacramento-River deritzaion ibai-bazterrean. A Ardi 2. Itxas-baster atan ontzija galdu ebenak aberrira
bigurtu ziranian. Kk Ab I 85. Baita Genesaretko itxas baztarrean eta Olibeteko mendi saietsean ere. Inza Azalp
76. Kixkaili dira bide bazterrean, lephorainoko erhautsean. Barb Sup 72. Plaza bazter guziak dire jendez
beltzak. Ox 181. Urratsik emateko aalik etzuela gelditu zen bide bazterrean etzanik. FIr 150. Behin Ruth eta
Noemik ogi biltzen ikusi zituzten bide bazterreko landa batean. Zerb IxtS 50. Asi mendian goen-goenekoetatik
eta beko ibai baztarreraño. Munita 115. Barruti bazterreko bidean. Etxde JJ 238. Exeri zen ohe bazterrean,
gogoetaturik. Mde Pr 146. Nornaik ikusi zezakean, bide-baztarrean, mando bat gurditzar bateri lotua. Anab
Poli 99. Beste bein be, kale baztar batian billau eban lenagoko bezela. SM Zirik 55. Gure polizia batek arrapatu
du ugalde bazterrean gaur goizean. Izeta DirG 66. Ibai-baztarreko petrillaren kontra gelditu giñan juxtu xamar
putzura erori gabe. Salav 62. Orduntxe bai kamio-bazter guziak elbarriz beteko lirakela! MAtx Gazt 65.
Zarauzeko itsas bazter zabala. Ardoy SFran 23.
v. tbn. (para textos anteriores a 1800) Hm 71. He Mc 4, 4. Baster: INav 132. Gç 206. AR 76.
(H). Lado; costado. "Côté. Su datxeka bazter guzietarik, il a pris feu, il brûle de tous côtés (EZ Man)" H.
"Aldameneko etxetik [...], bazterreko etxetik (AN-gip)" Gte Erd 9. Berzeari su datxeka bazter guztietarik. EZ
Man I 102. Birjina bazter batean / eta Josef berzean: / biak belhauriko iarri / ziren haren aldean. EZ Noel 57.
Beraz gehien bazterretarik hartua da halakoa, alde guztietarik atrapatua da. Ax 428 (V 277). Neketan arkitzen
naz bazter guzietatik; egiten badut zuek nai dezuten gaistaginza, galdua naz sekulako, ta egiten ezpadut, ekusi
bearko dut esan dezuten alkekizuna. Mb IArg I 383. Jarriko dirala Abrahanen, Isaken ta Jakoben bazterrean
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
335

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
zeruko nere mai atsegindunean. Ib. 185. Oi arima nerea, ongi begira dezagun goiti eta beheiti, bazter batera eta
bertzera, iragan denari eta ethorkizunari eta oraiko aldarteari. Dv LEd 168s (Cb Eg II 93 alde bata ta bestea).
Kruz aurraren bazterrean eserita zegon. Goñi 53. Bere burua jaun baten gañera botiaz eta ankekin bazterrekua
sabelian joaz. Iraola 67. Oartu ziran atalarria kendurik zegoala baztar batera eta illobia utsik. Inza Azalp 76. Ta
Aingeru Migel ezpatarekin / gure bazterrean dago. Jaukol Biozk 71. Irudimena asi zitzaidan bazter guzietatik
izeki ta suak artzen. Ldi IL 29. Bi ate ederrak, aintzinetik eta bazterretik, baderamate ikuslea barnerat. Zerb Azk
11.
(gral.; Lar, Añ, Gèze, H, A DBols, Zam Voc), baztar (V, G, AN, L-ain), baster (G), bastar (V). Ref.: A
(bastar, baztar, bazter); Etxba Eib (baztarra); Elexp Berg (baztar); Gte Erd 37. Rincón. "Rincón, zokoa, txokoa,
bazterra" Lar. "Apartadijo, sala bazterra" Ib. "Coin" Gèze. "Coin, endroit. Bazter guziak ongi bilhatzea,
chercher soigneusement en tous les coins et endroits" H. "Sukalde baztarrian dago eskobia" Elexp Berg.
"Bazterrean zegoen maaian eseri zen (V-gip, G-azp)" Gte Erd 37. Cf. IC II 351: "Llamado Puenbaster, que
quiere decir [...] 'venturoso rincón'". v. zoko. Tr. Mejor documentado en textos meridionales. Gero zenbait
etxeko ganbaratan edo bazterretan belhauriko iarririk erran itzazu. Mat 182. Komoditateak hala emaiten
baderatzu bazter batetara berezirik Iainkoari eskerrak eman diatzotzu debotki. Harb 155. [Komuniatu ondoan]
Joan behar da bazter batetara, han oren laurden batez bederen Jainkoari eskerrak emaitera. CatLav 253 (V
128). Zuenzat ostaturik eztago emen, / Akomoda zaitez basterren baten. Acto 148. Gero laur oñeko zikiñez [bete]
bere jauregi bera ta jauregiko gauzak, geletako maiak, oatzeko maindirak ta bazter guziak. Mb IArg I 119. Ta
bitartean zegoan beste Misionista bere laguna Eliz bazter baten orazioan. Mg CC 127. Galdu danian ereztun
balioso bat, ikusten dira etxeko bazterrak. Mg CO 17. Alperrik aratuko dituzu zokondo ta bazter guztiak. Mg
PAb 190. Jangarritzat eznea, berotegitzat sukalde bazterra. VMg 10. Begiratzen zien etxeko bazterrai. AA I
580. Begiratzen zien etxeko baster guziai. AA II 92. Sarri iragoten zituban Santa Teresak gau osuak orazinoian
negarrez zeldaan, edo koru baztar baten Jesus maitiaren aurrian, inok ez ekusala. fB Olg 23. Argitu egidazuz,
arren, ene arimako begi ilun itsutuok, ene biotzeko baster ezkutuak arakatuteko. Añ EL 2 131. Bei-elea bildurik /
gaur illunabarrean, / ukullu bazterrean / nagoala lotan. Echag 122. Topatzen det atsoa / etziñik lurrean, / alkitik
eroria / sukal-bazterrean. It Fab 114. Azkenik aurkituten dabe oe baten azpijan ezkutauta, etxeko bazter baten.
Ur MarIl 13s. Eta, zer egiñ iya, / Atzera biurtu? / Ezer kantau bagarik / Bazter baten sartu? AB AmaE 178.
Konzienziako bazterrak ongi begiratu, eta ikusi. Arr May 28. Trabena-baztarrean lo zegoala, arratoiak kabia
egiñ eta umiak atera zizkioten jakaren poltsikoan. Urruz Urz 61.
(s. XX) Iagi zan baster batean eukan makillea artuteko asmoagaz. Ag AL 86. Esku bustiak amantalpean
gordeta edo erratza baster batean itxirik, amarren bat bidar atara eban leiotik burua. Ag Kr 50. Patxiko ta
lagunai bazkaria baster baten, otza, urri ta kiskaldua ematen diote. Ag G 350. Ez zutelakotz etxe hartakoek, ez
mahainean, ez etxe bazterretan, ez nihon, erdal-hitzik atheratzen. Lander RIEV 1907, 430. Estalpe nolabaiteko
bat, zuma batzuek, saski bat edo beste, lapiko bat sutan, an bazter batean. Urruz Zer 122. Alperrik aratu ta
ikertzen zituen zakurrak etxeko zoko-bazterrak. A Ardi 89. Geratu zan gero baster baten ixillik eta adi. Kk Ab I
11. Orduari edo erleju bat gela artako baztarrean eta beste aldekoan ataria añako ispillua. Inza Azalp 31. San
Josef, ixil ixila, lanean ari zen bazter batean. Barb Sup 165. Amai bultzekada bat emoutso eskerraz ta garrazi
baten suete-basterrera bota dau. Kk Ab II 55. Eta ainbat lagun bialdu zittuzan ara ta ona, baster eta zokondo
gustijetan gure gixona billatu egijen. Otx 87. Zumezko otartxoa, / bazterrean utsik... / Noizdanik, gaixoa, / ez
duzu lorerik? Ldi BB 74. Aurreko leioko / goi-bazterrean, / armiarma ari da / egiñalean. Ldi UO 50. Etxebaztarrak
zillar iduki / goiz goizetik arratsera. Or Eus 413. Ukullu-bazterrean egiten dana mai-aintzinean
debekatzen dalako. Or Aitork 64. Lo, edozein baztar ezkutuan. Anab Poli 14. Koruko baztar baten egon arren.
Bilbao IpuiB 125. Baiña ba-dago oraindik beste zoko bat, bazter beneragarri bat, orain arte aztertu eztuguna.
Vill Jaink 106. Oilategiko baztar batean gordetan zituan Patxik bere gordailuak. Osk Kurl 74s. Iñazik bere
erraiña botaka arkitu zuan ikuillu baztarrean. NEtx LBB 24. Bidoiak bazter batera bildu dituzte. Lab SuEm 183.
Bazterreko suaren edo ezpata zorrotzaren antzekoa da izan ere. "Como el fuego apartado". Berron Kijote 160.
Fellinik gizartearen bazter elkorretara eta zoko ilunetara du joera. MEIG I 182.
v. tbn. JJMg BasEsc 240. Altuna 14. Etxde JJ 30. Ugalde Iltz 28. Baztar: Muj PAm 64. Ugalde Iltz 18. Ker in
Alzola Atalak 128.
"Begi bazterraz ikhusten ditu guziak, il voit tous du coin de l'oeil. Begi bazterraz behatzen dio, il le regarde de
travers" Dv. Zuk zenbat usu / Haur baitakusu, / Begi basterraz lastana, / Alabadere, / Soz behin ere /
Etzindezke iar nigana. O Po 12s. Eta begi bazterrez behatzen dik nere aldera. Elzb PAd 23. Ezker eta eskuin
behatzen zuen, begi bazterraz. JEtchep 115. Ezpain bazterrak jaso ta irriñoak ahal beste lilluragarri eginik. Osk
Kurl 175.
"Cantero de pan, ogi erza, basterra erz, baster azala" Aq 1335 (Interpr?).
2. (S; SP, Gèze, Dv, H), baztar (V-gip; A DBols), baster. Ref.: Lrq; Etxba Eib (baztar); Elexp Berg (baztar);
Gte Erd 83. Lugar, región, parte (en exprs. como 'todas partes'...), tierra(s), alrededor(es). "Écart, l'environ de
quelque lieu [...]. Miratzatzue bazterrak, videte regiones, les environs" SP. "Campagne" Gèze. "Bazterrak eder
dire, les campagnes sont belles" Dv. "Environs. Bazter ageri ederrak, environs découverts et beaux [...].
Contrée, région, pays" H. "Territorio" A DBols. "Pays" Lrq. "Baztar askotara eldutako gizona" Etxba Eib. v.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
336

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bazterralde. Tr. De uso general, se documenta ya desde Leiçarraga.
Eta ethor baitzedin Iudeako bazterretara, Iordanaren berze aldeaz. "Quartiers". Lç Mt 19, 1 (He baster; TB,
Hual, Leon lur, Echn, Ur, Ip, SalabBN, Ol muga, Dv aurkhintza, Samper termino). Ametsetan dibinoki
adbertiturik retira zedin Galileako bazterretarat. Ib. 2, 22. Oi dafinela [Salbaterrako Rejimentuak] / republikea
garbirik, / bazterrok bere / oi ondo gobernadurik. Lazarraga 1203r. Lehen eta bizikorik bista zaie penatzen /
Noiz ere bazterretara baitute begiratzen. EZ Man I 104. Munduko baster guztiak dire iaun onarenak. EZ Eliç
376. Eskolak zintuen bazter / guztietan ideki. EZ Noel 176. Zuri zordun zaitzu Europa / Calviñek nahasia, / zuri
Amerika, zuri / bazter zabal Asia. Ib. 176. Zu zara Iainko handi hura, zein edireiten baitzara bazter guzietan.
Harb 259. Bere meneko dakuski / Bazter gorak iautsirik. Hm 38. Berhala Jinkoaren partez aholkatzen dütügü
herriko güziak, zahar, gazte, xipi eta handiak, hanbat hiri bildü nola bazterretakoak. Bp I 22. Eta emanen ziotzat
hire ondoreari bazter horiok. Urt Gen 26, 4 (Dv lekhu haukiek).
(s. XVIII) Zeren bide hartaz hedarazi baitzuten bere omena eta Kristoren lege Saindua munduko bazter
guztietara. ES 151. Hauk dira Jaunak igorriak munduaren bazter zabaletan lege sainduaren kridatzeko. Ib.
124s. Konsidera detzagun haren obra miragarriak, eta gure ganateko ontasuna, zeina bazter guzietarik gure
begien bistan ageri baita. CatLav 32 (V 24). Ta jakin bezate txiki ta andi munduko bazter guzietan zer mutil
zuzenak edo zer tresna biurriak dabiltzan nagusiaren inguruan. Lar Fueros 49. Garbi zedilla zazpi aldiz Jordan
zeritzan bazter artako ibaian. Mb IArg I 319. An bazter illun triste izugarri ta guziz nazkagarri batean, edo
infernuan arkitu zan. Cb Eg II 209. Galde gure auzoetako, ta munduaren bazter oietako nekazaritxo garbi, beren
izerdiakin jaten ematen diguten askori. Cb Eg III 217. Emanen diot asaldu bat Ramoth, Galaadeko bazterretan
den hiriari. Lg I 359. Erakutsi ziotzon handik begiak ikhus ahal bezanbat bazter. Lg II 131. Haren erresumaren
baster guzietan ziren yendien, gizonki eta emakumen, larrien eta xehien kondatzeko. Mih 73. Finka zazu eta
heda lurraren baster guzietarat. Brtc 25. Eleiza bat bera da Munduko toki ta bazter guzietan. Ub 147.
(s. XIX) Zu ganik heldu den argiak / Betetzen tu bazter guziak. Monho 142. Ordre haur emaiten düt: /
lürraren bazter orotan / Enperadore ziratekiela / koruatürik Erruman. Xarlem 1410. Naparrua, Araba,
Giputzkoa, ta Bizkai guztiko bazter guztietan ibilli nekatuten buruba. Mg CO 293. Jaun bera arkitzen dala
munduaren bazter guztietan ta gu gauden edozeñ lekutan. AA III 318. Eta Abilinia zeritzan beste bazter edo
Probinzia batean zegoan Lisanias. Ib. 519. Trunko higun bat egina, laster bazter guziak phozoa eta izurrizta
letzakena, ezpalire lehiatzen luphe batean harren zarratzera. Dh 119. Bozkaria zaite [...] munduaren bazter
guzietan ohoratua ikhusteaz. Ib. 265. Munduko baztar gitxik kontauko dabee [...], beti bardin ta beti garbiro
gorde dabeela Jaungoiko Bakarraren sinistute ta ondra egijazkua. fB Ic I IV. Zabaldurik eureen argijak baster
andi ta ugarijetara. JJMg BasEsc I. Asi zirean Apostoluak munduko baster guztietan Ebanjelio santuko egiak
zabalduten. Añ EL 2 128. Albixoen heresia inpioa hedatu zen, ur hausin bat bezala, Frantziako hainitz
probentzietarat, eta bereziki hartu zituen Langedoko eta Dofineko bazterrak. MarIl 120. Joaitekotzat Lurraren
bazter guzietarat pederikatzera. Jaur 178. Bedatsian bazterrak berdatzen dirade. Etch 668. Bestek ez bezalako
doai on andiak / Dauzka Gipuzkoako baztar maitatiak. Izt C 509. Bazter heietako xarmak, / Hetako yenden
ohitzak. Gy 65. Eman zuketen zango haren bazterretan. Hb Esk 16. Ez dakizu beraz nola argitzen duen iguzkiak
eta zein bazter arraiak diren hari esker? Hb Egia X. Asia, Afrika, Europa, Amerika, Ozeania; lurreko bazter
guzietan baditu partalierrak fede, sakramendu eta sakrifizio beretan. Ib. 105. Lur edo bazter aietako Erregeai,
alako jendetza eta ainbeste armadun ateetan idukitzeak, buruausterik asko ematen zien. Lard 99. Lebiren
ondorea bakarrik bazter berezi edo jakiñ gabe geratu zan. Ib. 118. Ikusi zuen nola bazter aiek, eta
zuhaitzetarañoko guziak jendez beteak zeuden. Arr GB 119. Zurekin naitut jirabiratu / mundu guziko baztarrak.
Aran SIgn 212. Ea zer billatzen zuan bazter aetan. Zab Gabon 79. Beste baztar abetan eta zenbat eta Donostitik
kanporago, gauza garbiyaguak izaten dira. Sor Bar 80. Eman zizten asko izkiribitu batarentzat eta bestiarentzat,
zeñekin juan zitezkian segur munduaren edozein bazterretara. Bv AsL 200. Bazter onetan ez da lapurren
beldurrik, / Orretan ez da senti iñoiz euskaldunik. AB AmaE 412. Eta... nola ibilli zera baztar oietan? Apaol
110. Munduaren bazter guzietarik hunat jorik. Zby RIEV 1908, 84. Askotan bazter guziak betheak zirelarik
elhurrez. Jnn SBi 166. Laster bazter orotarat hedatü zen, eta orai mündü orotan zelebratürik da eliza
katolikoetan. Ip Hil 5s. Ethorriko zela lege bat berria eta bethierekoa, baliaturen zena mende eta bazter orotako
jende guzientzat. Arb Igand 61. Ez aire hartzerat ez eta bazter ikusterat. HU Aurp 97.
(s. XX) Madrill edo Barzelonako basterretan ikusitako zatarkeri lizuna. Ag G 166. Baditeke [...] xume eta
pollit baizik ez diren izanen bethi, Eskual-herriko bazterra bezala. JE Bur 159. Badakizu ba, bazter onetan ez
gera Burgosen bezela. Urruz Zer 94. Buenos Airesko alde ori otzaz baster geiztua dala, Garagarrillan edurrez
zuritzen dana. Kk Ab I 55. Argatik jai aundi ortarako lurreko baztar geienetatik biltzen ziran Jerusalemera gizasail
aundiak. Inza Azalp 85. Agur zuer ere, bazter eskualdunak, / Oihan, zeru, pentze, mendixka legunak! Ox
166. Xoratua bazterrer beha nago xutik. Ib. 184. Eri andi etsitu batengana sendakiñak bezala eldu ziren bazter
artara inkenieroak. FIr 135. Eta handik gazteluaren zaintzaleak ikusten ahal zituen inguruetako bazter guziak.
Zub 83. Salbaiez beterikan / hemengo bazterrak. Etcham 82. Eta Gastela-mutil areek Españako baster
gustiyetara zabaltzen ziran alantxe, oñez, ta etorri be bai. Kk Ab II 167. Hemen dira bederatzi ehun sainduren
erlikiak, lurreko bazter guzietarik bainan guziz Erromatik hunat bilduak. JE Ber 60. Egiaz, gerla-denboran
baitzen no man's land --gizonik ezin bizizko bazterra--, gizontasunik gabeko lekua da Gipuzkoako bazter hau. Ib.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
337

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
93. Lurralde asko ta askotan ixan ei ziran eta ainbat baster ikusi ei zittubezan. Otx 58. Gure ertia edo artea yaso
ta bazter guzietara zabaldu. Ldi IL 171. Mundu bazterretako erri txiki guziek gero ta areago beren burua
zeintzen ta indartzen diarduten garaion. Ib. 136. Neolitos-garaiko agerkaiak Euskalerriko baztar batzuetan
azaldu izan ditugu. JMB ELG 59. Bazter au basa-lekua da ta eguna aurreratua da onezkero. Ir YKBiz 209. Zuek
maitatu zaituztelako, Euskal-Herriko bazterrak. Iratz 148. Denek ezagutzen nute bazter hautan guzietan. Lf
Murtuts 24. Giza-mintzalaririk ageri ez dan bazterrera asagotu nazazu len-bai-len lurralde ontatik. Zait Sof 97.
Baztar aietan ibilli ez danak beroa zer dan ez daki. JAIraz Bizia 47. Itxasoan, legorrean, errian naiz erritik
landa, non da baztarrik, bat edo baten gorputza erio gelditu ez zanekorik? Or QA 113. Ibili naizen baztar
bakoitzean, an gelditu dira nere alegiñen auts eta txingarrak. NEtx Antz 107. Neguaren biotza da. Baztar
guztiak zuri ta gogor daude. Munita 19. Ango bazterrak zeatz-meatz ezagutzen zitun. Etxde JJ 5. Damu dut hala
ere zu ez ikusiaz bazter horietara joan baino lehen. Mde Pr 35. Zoragarri da bazter au: paketsu ta irribera.
Txill Let 54. Eguzkia astiro joian etzin guraz, bazter ezkutuetarantz. Erkiag Arran 7. Bazter maite aantzeziñak
barriren barri ikusi. Ib. 181. Laborariak elgarretaratzen dira bazter guzietan, berearen galdez. Herr 14-4-1960,
1. Nahi ala ez, hemengo bazter ikaragarriek berek lotsa bat bezala emaiten dautane. JEtchep 69. Bazter berriak
ikusteko irrika ta axkurea bere bularpean somaturik zeukan lenago ere. Zait Plat 12. Hortik aise igaiten gira
bazterren eta gauzen ederrerat, arinago eta garbiago egiten baitzaiku sendimendua. Lf in Zait Plat XIX. Ba'kizu,
baztar orietan bero aundia asi da. Anab Aprika 23. Baztarrak oartzen atsegiñez ari giñan bitartean. Ib. 28. Eta
guk, eguntto batez bizi geranok eta mundu zabal onen bazter nimiño bat zapaltzen dugunok. Vill Jaink 176. Aita
Sainduak igorria zela bazter guzietan fedearen ereiterat. Ardoy SFran 205. Hor bazterrak bethikuak, / bena
oihanak aphürtürik. Casve SGrazi 32.
(L-sar, AN, B, Sal, R; Urt I 425, Dv, H, VocB), baztar (V, G, L-ain, AN). Ref.: A (baztar, bazter); EAEL 67.
Campo, heredad, tierra de labor. "Ager, kanpóa, baztérra, larréa" Urt I 425. "Bazter ederra duzu, votre terre est
belle" Dv. "Bien, possession. Bazter handien iabe da, il est possesseur de grandes étendues de terre. Bazter
handiak dituen etxea, maison qui a de grandes dépendances" H. "Posesiones" VocB. "Posesiones adjuntas a una
casa" A. Itxiko yoadaz danak / ortxe basterra, / etxe ederra, / eta mastui galantak. Zav Fab RIEV 1909, 35.
Lur-erlo andi eta bazter zabalak oparo eman ziezten, maneatu, laboreak ereiñ eta abuztu onak izan zitzaten.
Lard 302. Haina da lur gizonik hoberena zeinak bihia eta bazka bazter berean altxatzen baititu. Dv Dial 46 (It,
Ur lur beretik, Ip ber lürretik). Ananias deitzen zen gizon batek, bere emazte Saphirarekin saldu zuen bazter bat.
Dv Act 5, 1 (Lç posesione, TB gozamen, He lur, Ol, Ker landa, IBk, IBe soro). Aitore-semeen yauregiak, bere
inguruetako landa, phentze, mahasti, oihan eta bertze bazter ederrekin. Elsb Fram 156. Agustin de Enbeita /
Luperiyakuak / bazter ederra dauka / bere etxe aldian. EusJok II 104. Askok balu zuk dezun etxe ta baztarra, /
Lasa botako luke tirri nola tarra. AB AmaE 402. Baztarra saldu! --esan zuan apaizak zerura begiratuaz--. Etxea
saldu esan duk! Apaol 83. Bere basterra ikusteko bost ordu bear omen ditu, zaldiz. Millaka omen dauzka beiak
eta idiak. Ag G 258. Gañera berriz bazter ederra / sagastiakin ertzian, / denda polita, ardo ta guzti, / ezer falta
ez etxian. Tx B I 63. Satorren antzera solo ta baster itxulastu ta azpikoz-ganera imintten dozubelako. Otx 27.
Baziran Errusin be bazter onaren jabe ziran baserritar aberatsak. Eguzk GizAuz 132. Etxe-bazter ederren iabe,
eiztari ta zaldi-zale amorratua zan Xenoponta. Zait Plat 81s.
(Lar, Aq 1478, Dv, H), baster (Lar). (Pl.). Todas partes, (el) ambiente, (la) sociedad. "Asombrar de
admiración, bazterrak ikaratu [...]. Baster guziak ikaratu ditut, he asombrado a todo el mundo" Lar. "Valor,
errua. Muy valiente es éste, baionek errua dakar bazterretan" Aq 1478. "Hori diote bazter guzietan, voilà ce
qu'on dit partout" Dv. "Gezurrez bazterrak bethe tu, il a partout répandu les mensonges" H. "Baztarra guztiak,
bazter guztiak. Hala esaten da, a eta guzti, arraroa badirudi ere. Baztarra guztiak endredau bia dittue" Elexp
Berg. Ideki itzatzu ene ezpainak eta ene ahoak bazterretan adiaraziko du zure laudorioa. Harb 336. Lurrean
da itxasoan / zure izenak / bildurtu emen ditu / errien bazterrak (1658). ConTAV 5.1.5. Bazterretan, ta itsu,
motel, jakiñezen artean darauskiote, baña eztira gai, ezer ere danik agertzeko ta argitaratzeko. Lar, carta a Mb
280. Bat-batean asi ziran guziak ojuka, bazterrak ojuz urratu bear zituztela ziruditenen gisan. Mb IArg I 390.
Lutherek eta Kalbinistek mortifikazione handiago bat hartu zuten estakurutzat bazterren izurriztatzekotzat bere
ilhunbe damnagarriez. Lg II 244. Esan ta banatubaz bazterretan, ezkonduteko itunduta dagozala urlija
mutillegaz. Mg PAb 107. Ezerbere ez juakola, baztarretako guzur, ta saltsa guztiak batuta. fB Ic II 210. Otsoa
dabil basoetan / basterrak guztiak galduten. Zav Fab RIEV 1907, 533. Iñoren bizitzako gauzaak yakin ezinik,
edo basterretako ereziak ta errondoak batu ezinik ibili zareanez. Añ EL 2 154. Baztar guztiak izutu eta larritzen
zituen Maragatoak. Izt C 504. Bazterrak oro dira lotsatzen; / Ihizi guziak aldiz gordatzen. Arch Fab 101. Ikusten
banabee sarritan geixotegijetan, Eleixetan, konfesau ta komulgetan, esango dabee bazterrak engañetan
nabillela. Ur MarIl 57. Bazter guziak ditu asaldan ematen. Hb Esk 45. Hek eginen dituzte zorrak bazterretan. Ib.
208. Hartaz behar ditu bildu eta argitu bazterrak. Hb Egia 109. Irurogeita bederatzi senide anaia batek ilda
ikusteak, bazter guziak izutu zituen. Lard 132. Ez da bada deithoragarri bazterrak hola nahas ditzan tresna txar
horrek? Laph 112. Nere andria ikasiya da / irabaziya gastatzen, / dantzan igual preparatzen zait / baztar
guziyak puskatzen. Xe 268. Jende alper eta seme gaizki azi asko dago orain bazterretan. Zab Gabon 66. Uste
diat erraten ahal dutala Piarres Adame bezalako gizon guti ikhusten dela bazterretan. Elzb PAd 70. Framazonek
sinhets arazi dute bazterretan erlisione guziak berdin direla egiak edo berdin dudazkoak. Elsb Fram 158.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
338

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Eskualduna, hor, emaitzak / Hire kantu ederrak; / Irrintzinaz ere atxik / Harroturik bazterrak. Zby RIEV 1908,
758. Bazter guziak zorrez beteak, eta ez iduri deusen eskasik baduketela. HU Zez 68. Sobera usteldura da
bazterretan, nehondik argi onik eta garbitasun handirik igurikitzeko. Ib. 47. Ingeles idun-sendoak / danak baten
antzekoak / edo bateti / edo besteti / dabilz mundua argituten / eta basterrak ostuten. Azc PB 212. Zu gezur
kontatzen, / publikuan kantatzen, / baztarrak tentatzen. AzpPr 73.
(s. XX) Zenbeit urte hotan nahasirik dabiltza oraino bazterrak, esku-lanen erakusteari dauden eskola motez
bezenbatean. JE Bur 52. Txoratu al zerate, kristauak? Ez al daukagu basterretan beste lanik? Ag G 78. Etzutela
oraino Alemanek aski odol erakutsi [kapitalist] heieri jazartzeko; gu Frantzian biziki gehiago ginela bazterren
nahasteko eta harrotzeko. StPierre 14. Gizon orrek nastutu du guziya: ori da baztarrak saltsatzen dabillena. Alz
Txib 89. Kexu ziren beraz bazterrak. Barb Sup 102. Errebolüzioniaren herotsek aranatzen zütien bazterrak.
Const 23. Lizarragak eta Dorrontsorok ere, baztarrak erabilli zituten, Errege Carlosek Santa Cruz galdu zezan.
Or SCruz 113. Zonbat ongi lioten / egin bazterretan, / Iñorantak argituz / ez dakitenetan! Etcham 129. Besten
batzuek dabiltzade or / baztarrak toriatutzen. Tx B I 225. Letra bat eztot ezagututen, / Nago bazterren
lotsagarri. Enb 165. Amaikatxu euzkeldun / atzipetu dabez: / baztarrak ondatzen da / ibilli diradez. Ib. 37. --
Zurekin aurrera joango gera. Jo ta kea! --Gazteak astindu bear dituzute bazterrak. Lab EEguna 116.
Dinamitaren bidez asi ziran bazter guztiak ikaratzen. Ldi IL 170. Erromarrak etsaituko zaizkio, ta bazterrak
nasten dabillelako aitzakian, lotuko dute. Ir YKBiz 391. Baztarretan ba-dituk amaika neskatxa aundi-iritzikoak
ere, irekin pozik ezkonduko lirakenak. TAg Uzt 282s. Garai batzutan ibili arren / bazter guziak astindu bear /
egoak iñoiz ots aundi gabe / ordain baretsu, leuna dakar. EA OlBe 27. Joan zen bada herrestan jaun auzaphez
dohakabea, bazter guziak harrituak zauzkala. Lf Murtuts 37. Badira or bazterretan artista esaten zaien --edo
berak beren burueri ala esaten dien-- gizon batzuk. Or QA 146. Wellington jeneral anglesaren hogoitabortz
kanoiak Larrundik orroaz hasi zirelarik bazterrak laster garbitu zituzketen! Zerb Azk 11. Erri guztia jeikita
zebillen. Baztarrak alaitu ziran. Anab Poli 79. Peio tipia bere adineko haurrekin jostatzen ari da. Bainan
bazterrak nahasi dira eta azkenean eldu da amaren ganat nigarrez. Egunaria 9-7-1959 (ap. DRA). Bazegoen
aizea eta ustea bazterretan! Zait Plat 99. Erakutsi ori, bai, eta ikusiko dugu heroismua ugaltzen ote den
baztarretan. Vill Jaink 81. Badakit nik, emen nor dabillen bazterrak nastauten. Erkiag BatB 63. Baztarren
barragarri jarri nai eban Olarratz. Ib. 94. Ez du balio sobera bururik hauts dezagun bazterretan
hobendunketan. Hobenduna Anton da. Larz Senper 80. --Izenik ez al-dezu? --Bai, jauna, ta ongi ezaguna,
gaiñera, baztarretan. NEtx LBB 178. Bazter guziak etzituena nahasiko? Ardoy SFran 222. Lazkanotegi apezak
harrotu zituen bazterrak, eskola libroa eta gazten libertitzeko plaza bat ere eraikiz. Xa Odol 88. Ni ez naiz
eredutarako jaioa, eta hoberik aurki dezake irakurleak bazterretan. MIH 366. Ez naiz berriz hemen hasiko
bazterrak aspertzen. MEIG VI 179. Oteitza asi zitzaigun / bazterrak berritzen. MEIG I 114.
3. "Gizonez bazterrak baziren, il y avait grand nombre d'hommes" H. "Baztarrak egin dittuz [= 'ha hecho
mucho'] gaur, baia biarko biarrik andienak geratzen jakoz (V-ger). Baztarrak diru egin dau Ameriketan, mucho
dinero (V-ger)" (comunicación personal). v. BAZTERRAK BETE.
4. "Gauza edo gertakari baten ondorio txarrak; elderi batenak, gaitz baten iraute luzea eta unen kutsuetan
ondorio tzarrak adiarazteko maiz entzuten dugu orrek bazter beltzak ditu" FIr 157s.
II (Adj.). 1. (AN, BN, S ap. A; H). Apartado, separado. "Éloigné, écarté. Ezta lekhu hañ bazterrik, il n'y a pas
de lieu si écarté (Mst)" H. "Separado" A. Ezta komentü hañ saintürik, ez lekhü hañ bazterrik, nun
tentazioniak, edo phenak eztiren edireiten. Mst I 13, 2 (Ip ez lekhü hain bazterrik; SP, Ch, Leon gorderik).
Orreagako Ama Birjinaren omena eskualde bazterrenetara edatu zuten. FIr 163. Andere xaharra jarri zen
parkeko aulki bazter batean. Mde Pr 152. Eskolea zan etxe eskerga ori, eta erriko kale bazter eta aldendu
batean egoan. Erkiag BatB 17. Asiako bazterrik bazterrenean eta Europako txoko honetan gizonak era
batetsukoak direla: gizon, alegia. MEIG I 130. Lorategiko zokorik bazterrenean arbola bat zegoen. "In the
farthest corner". MEIG IX 105.
Lekutuko naiz baztarrenera, / ez dedilla nitaz jakin. "Al último rincón". Or Poem 542.
(Pred.). "Nik uste, Jose bazter zela, creía yo que se excluía a José" Bera EEs 1914, 33. Cf. BAZTER UTZI.
Jaun erretora bertzetarik bazter, otoitzean. HU Zez 127. Beude bazter egün gure tristürak. UNLilia 16. Herrikoetxea
bakarrik, eta bi eskolak, bat mutikoena, bertzea nexkatoena, bazter daude, arras hurbil, laborantzak
beretzat daukan lurrean. JE Bur 198. Gaur ez da arkume-janik; an daude / gelan burruntziak baztar. Or Eus
262. Irlanda, bere egonguneari esker, bazter zegoen Barbaruen inbasioneetarik. Mde Pr 227. Goizikegi heldu
ohi zen ikas-etsera, eta ekurugaitz igurikitzen zuen sei orduak artean, hura bezala haiduru ziren guraso eta
neskameen saldotik bazter. Mde HaurB 59s.
Baztar baitoaz [bi ontziak], otezko gauza / uin berak ditun jasotzen. "Puesto que van distanciados". Or Eus
395.
2. "(AN, BN, S), contiguo, adyacente" A. Entzünik naho herri bazter hoietan errejent famatü batez, delakoz
libürü egile [...]. Bihar goizian dateke heben. Egiat in MEIG I 233.
III. (Como primer miembro de compuestos, con los sdos. de 'lateral', 'marginal', 'extremo'). Cf. BAZTER-
HERRI, BAZTER-SO, etc. Teilatuko gapirioak bazter-harresietako gain-hegietan pausatuak. JE Ber 21.
Olaren buruzko eragillea / bazter-gelan dago. Ldi UO 50. Baztar-odeiak xirpil ta xarpil / iparrak ditu garbitzen.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
339

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
"Las nubes que quedaban hechas jirones en las extremidades del cielo". Or Eus 345. Aralar gaiñean eguzkidirdaia.
Bazter-intxaurrean / osto aiña txori, mozkor leuden gisan, txio zurrustaka. Or Poem 528. Badirudi,
beraz, bazter euskalki horiek makurtu behar luketela zenbait alditan erdikoen alde. MIH 108.
- BAXTER. (Forma con palatalización expresiva). a) Borde. Eta una nonziela nola bi itsu eseririk bide
baxterrean [...] asi zren oiu egiten. Samper Mt 20, 30.
b) Rincón. Zumezko otarñoa: / udaberria izan / ta, nola, gaixoa, / zaude baxterrean? Ldi BB 76. An agiri zan
ama bat bere bost aurrekin baxtar batean. JAIraz Bizia 45.
c) Pequeño terreno. Alabari, amaika urtetara eltzean, gurasoek lur-baxtar bat ematen zioten lioa ereiteko,
ezkontzarako zuritasuna egiten asi zedin. Or Eus 101n. Nexkak urtez amaika zituen ezkero, / aitak emanbaxtarra
lantzen zun urtero. Ib. 356.
- BAZTER-ADAR (baztarradar L-ain ap. A). "Verduguillo, rama que se deja sin cortar al podar [el] árbol, a fin
de que suba la savia y no se pudra el tronco" A.
- BAZTER-HAGIN. "Bazterragin (Sc), muela de juicio" A.
- BAZTER-AIRE. Por el borde. Etsia ez dute hartzen ene lagunek, Lasako herri bildu, ñimiñoa eskuinetarik,
bazter-aire, ikustearekin baizik. JE Ber 12. Bazter-aire, bere luzetasun guzian gure beribilek bezala ibaiño batek
kurritzen du [zelaia]. Ib. 74.
- BAZTER-HAIZE. "Louvoyer, aller le vent donnant de côté" H s.v. aize-alboa.
- BAZTER-ALTXATU. "Bazterraltxatu (Lc), levantar las esquinas de un campo" A.
- BAZTER-BAZTERREAN. Justo al lado. "Bazter-bazterrean duzu urrun uste duzuna, ce que vous croyez loin,
vous l'avez tour à côté" H.
- BAZTER-BAZTERRERA. Justo al borde. Kintze batez plazako / oien ibillera, / bost biraje pelotak / gora
eta bera, / azkenian Batistak / baztar-baztarrera. Ud 63.
- BAZTER-BIDE (L-ain ap. A; Lh). a) Camino apartado; sendero. "Bazterbidea (L-ain), camino carretil" A.
"Chemin écarté" Lh. v. basabide. Iñora eramaiten ez duen bazter bide itsua da. Mde Pr 43.
b) "Bazter-bidea, trottoir, chemin pour les piétons le long des grands chemins" Dv.
- BAZTER-EGUR. Tronco grande que se pone en el rincón del fogón para sujetar a los pequeños. v. bazterreko
(2). Bi baztar egur, eta erdîn egur txêa... / gure aitonengandik degun aldarea. Or Eus 140.
- BAZTER-HERRI. País apartado, aislado. Zuk geldiarazi duzu [David] / Orain gere herrian, / Ederki kanta
detzala / Aldiz gure mihian. / Arrazoñ zen egiñ zetzan, / Zergatik Kantabria / Deitzen baita Pirenea / Gere baster
herria. T. de Aphezte in EZ Eliç XIXs. Gerta daitekeena dela deritzat gurea bezalako bazter herri bateko jendea
Europa arbuiatzen hastea Europaren berri ongi jakin baino lehenago. MIH 340.
Aldea, pueblo pequeño y apartado. v. baserri. Bazter-Erri txiki Zaldibiakoan arkitzen dan baserri-etxe
Mugerza deitzen zaionaren lurretan. 'En el apartado pueblecito'. Izt C 27. Jesus Jerusalendik irten zan, eta
bazter-errietara bere ikasleakin joan. Lard 375. Bada erri andietara ez ezen, bazter-errietara ere joango zala.
Ib. 378. Bazter-errietatik ere jendea eri eta gaizkiñak zeuzkatenakin Jerusalenera samaldaka zijoan. Ib. 486.
Hirietan gaixtaginak hain ausart zirenaz geroz, zer ez ahal zuten eginen bazter herrietan? Prop 1882, 238.
Pilota partida bat esku huts, Lekornen, dituela hogoi urte, ikusi ez duenak ez daki zer den esku huskako partida,
bazter herri batean. JE Bur 23. Ni gaztea nintzanean, orain irurogeita amar urte, Arabako bazter-errietan
lenagoko zaarrak euskeraz egiten zuten. And AUzta 74.
- BAZTER-IKUSLE. Viajero, persona que viaja para conocer países. Jakintsun eta bazter-ikusle arrotzak
ohartuago dire guhauri baino gure mintzaiari. HU Aurp 206.
- BAZTER-JAUN. "Scythae campestres (in. sing.), basa jauna, [...] larre jauna, bazter jauna" Urt IV 114.
- BAZTER-LEKU. Lugar apartado. Hirekil' aldiz, / Bederak' aldiz / Bazter lekutan baturik. 'Chaque fois que
je te rencontre dans des endroits écartés'. O Po 9. Lurrean ahuspez iarriz, besoak bulharraren gainean
gurutzatuz, gurutzefika bat besarkatuz, hori aditzen dela, zenbait bazter-lekutan bazara. SP Phil 114 (He 117
nihork ikhusten etzaituen lekhu zenbeitetan).
- BAZTER-MAHAI. "Crédence, bazter-mahain" T-L.
- BAZTER-NAHASLE, BAZTER-NAHASTAILE. Enredador, perturbador; sedicioso. "Baztar-naastaille,
liante, embrollador. Bere denpora guztian izan dok baztar-naastaille bat" Elexp Berg. Hek dire oroz gainetik
dioenaz gorri beltzak, socialistes, radicaux, eta holako herradun bazter-nahasle guziak. HU Aurp 81. Non eta
nor ziren egiazko bakezko gizonak eta egiazko bazter-nahasleak. Ib. 121. Zure bizimoldean hain harro, zure
urratsetan hain bazter-nahasle; jan-edanetan hain sabelkoi. Leon Imit IV 7, 2. Bazen orduan Barrabas deitu
bat, bazter-nahasle batzuekin preso zena. Leon Mc 15, 7 (Lç sedizioneko lagunekin, Dv bihurri egile batzuekin,
IBk gaizkileekin batean). Odol-berotxo, bazter-nastale, eztabaikari alperrikako, arroxko ta artobero-uxai omen
naiz. Ldi IL 57s. Lapur bat zan Barabba ori ta beste bazter-nasle batzuekin baitegian (kartzelan) zegoen,
matxinada batean eriotza bat egin zuelako. Ir YKBiz 489. Urruntzeko hobeak dituk, bazter nahasle horiek! Larz
Iru 64. Hoa, har ezak lizunkeriazko emaztea eta sor itzak lizunkeriazko seme-alabak, oihu eta garraxi herrizherri
dabiltzan bazter nahastaileak. MEIG III 117.
- BAZTER-OHOL. "Baztarrolak kendu gabea da gizon ori, ese hombre es un ineducado; liter.: (tronco) al que
no se han quitado las ramas prinicpales (G-bet)" A EY III 304.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
340

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BAZTERRAK HARTU. "Erderazko 'controlar'-en esangurerako ertzak artu naiz bazterrak artu esan daroagu
guk geuk. Bazterrak artu dautsadaz soloari. Erein barri-dan arloari bazterrak artu ezkero, trugonaden batek
lurrak eroan ez dagizan controlauta (ertzak artuta) geratzen da" Aurre-Apraiz Egan 1965, 145.
- BAZTERRAK BETE. "Baztarrak bete mataza, cantidad enorme de madeja (V-ple)" A EY III 310.
- BAZTERREAN UTZI. Dejar de lado; marginar, menospreciar. Guztiaz ere esan bear det nere iritzia, /
Izango bada ere bazterrean utzia. Izt C 189. Justu guziak eskubiti ta / gaizto danak ezkerrean, / juzgatu gabe
ezta utziko / iñor ere batzerrean. Auspoa 68-69-70, 223. Eta Aitarengaz baiño Semearengaz asko geiago
entzunik gaudelako, Ebangelio ta abar, Semearen bidez Aitagana sartzen errezago zaigu, idurimen txatxu au
baztarrean uzten badugu. Or QA 154. Arakin eta eiztariak bazterrean utzi ta gutxietsi egiten zituzten. Zait Plat
53. Omen-aldi bat egin deiogun / ondo merezitakoa, / Juan Jose Alkaiñ etzan gizona / bazterrên utzitzekoa.
Auspoa 83, 87. Len berrogei eta lau, / orain berriz zortzi, / da berrogei ta amar biar edo etzi; / urterik ezin leike
bazterrian utzi, / emendikan aurrera berriketa gutxi. Uzt Sas 192. Zenbait gai utzi ditu bazterrean egilak. MEIG
III 64.
- BAZTERRERA HARTU (H), BATZERRERAT HARTU. "Bazterrerat hartzea, deitzea, ematea, prendre,
appeler, mettre à part" H. Hartu zituen [apostoluak] bazterrerat, eta erran zioten: ene haur maiteak, hel
gaiten, azkenean, Yerusalemerat. Lg II 210.
- BAZTERRERA (BAZTERERRAT) DEITU, BAZTERRERA HOTS EGIN. "Bazterrerat hartzea, deitzea,
ematea, prendre, appeler, mettre à part" H. Izketa onekin Pedro txit arritu zan, eta bazterrera otseginda,
Jesusi esan zion. Lard 406.
- BATZERRERA EGIN. Acabar con, dejar atrás. Nikanor-en saltzailletzea bazterrera egiteko asmoa izan
eban beingoan, baiña, goiz aretan beintzat, mutikoak egunkari asko saldu egiala, orixe gura eban dendariak.
Erkiag BatB 64.
- BAZTERRERA EGON, BAZTERRERAT EGON. "Bazterrerat egotea, rester de côté" Dv.
Horra gauza bat, berenaz ona, ezin hobea. Batzuek nahi, bertzeek ez: Zer egin? Bego bazterrerat. HU Aurp 82.
Beude othoi ametsak bazterrerat gure begiz ikus eta eskuz hunke dezakegunari gaudelarik. JE Bur 94. Beude
haatik bazterrerat, Japoniakoak izana-gatik, tratulant oker batzuek merkatuetan eskaintzen dituzten Tamba eta
Shiba bi motak. Zerb Azk 41.
- BAZTERRERA EMAN, BAZTERRERAT EMAN. a) Dejar de lado, relegar; abandonar. Zeren hunela utzi
eta bazterrerat eman nauzun zutaz kexu naiz, nere Haurra. Dv LEd 43. Juje hura ez dut behin baizik ikhusi.
Handik laster bazterrerat emana izan zen, ene ustez, gure alderat sobera ona zelakotz. Prop 1880a, 34.
Jainkoaren hitza bazterrerat emaiten dute. Lap 129 (V 60). Herri bateko gizon guziek nahi ukanikan ere Jainkolegea
bazterrerat eman, zuzen kontrako legea litake. HU Aurp 83.
b) (Dv). Ahorrar. "Bazterrerat ematea, économiser, mettre de côté, en réserve" Dv. v. baztertu (5). Bederen
gutienik hamar libera bazterrerat eman zetzazketenak. HU Zez 68. Soska soska bazterrerat emanik zauzkaten
diru guziak. Ib. 46. Sos bat ez diat oraino bazterrera emanik. Larz Iru 80. Sos batzu bazterrera / eman baditugu.
Mattin 52.
c) "Bazterrerat hartzea, deitzea, ematea, prendre, appeler, mettre à part" H.
- BAZTERRERA HOTS EGIN. v. BAZTERRERA DEITU.
- BAZTERRERAT HARTU, UTZI, etc. v. BAZTERRERA HARTU, UTZI, etc.
- BAZTERRERA UTZI, BAZTERRERAT UTZI. Abandonar, relegar. v. baztertu, abandonatu. Tr.
Atestiguado desde comienzos del s. XIX. Casi todos los ejs. son septentrionales. Beretzat on ez dituen letrak
bazterrerat uztea, eta atxikitzea on dituenak. MarIl VIII. Kontzientzia ere bazterrera utzia, / Tontokeriatzat
hurren idukia. Gy 62. Zorigaitz zuentzat, Iskiribau eta Pharisau begi lilluratzaileak! Zeinek bihurtzen baititutzue
mentatik, milhutik eta kuminetik hamarrenak; eta bazterrerat uzten baititutzue aginduak zaizkitzuen gauza
handienak. HeH Mt 23, 23 (Dv, Leon bazterrerat utzi, IBk, IBe bazterrera utzi; Lç, He, TB, Ur, Ip utzi,
SalabBN, Hual, Samper abandonatu, Ol alde bat utzi, Or alde utzi, Ker alde batera itzi). Behar da hitzeko izan,
hisia utzi bazterrerat, lana egin adirazi bezala. Hb Egia 128. Ez nezazula beraz bazterrerat utz nere
dohakaitzean. Dv LEd 144. Beraz, egiaren bidea bazterrera utzi, eta erremedio gabe bethiko galdu naiz! Ib. 269.
Eta egun hartan ene hasarrea sutatuko da horren kontra; eta bazterrerat utziko dut. Dv Deut 31, 17. Bainan
Jainkoak ez du bazterrerat utziko bere urrikalkortasuna. Dv Eccli 47, 24. Izendazione zaharrak utzirik
bazterrerat, hartzen bagintu berriak. Dv Lab 57. Munduko gauzak utzirik bazterrerat, Eternitateari buruz
jartzen da. Laph 15. Haren gezurrer ohartu diren bezain laster, bazterrerat utzi dute. Ib. 177. Haragia utzi zuen
bazterrerat, ziolarik: "Egun mehe eguna da, ez dut beraz haragirik hunkiko". Prop 1888, 16. Haurrak altxatuak
dire beraz Yainkorik ez balitz bezala, eta harren lege saindua utziz bazterrerat. Elsb Fram 163. Gure arimen
etsaiak sinetsarazi zion, Jainkoak utzia zela bazterrerat. Jnn SBi 164. Errege Magoak joan zirenean, Jainkoak
manatu zioten bezala, Jerusalemeko hiria bazterrerat utziz. Ib. 17. Buraso xahar eta ezindu batzuek bere haurrez
idorki ahantziak eta bazterrerat utziak. Lap 45 (V 24). Bertze egiteko guziak bazterrerat utzirik, kaperara doha
xuxen. Arb Igand 128. Orok ahantzia daukatela eta utzia bazterrerat. HU Aurp 204. Legezko zikaneria guziak
oro bazterrerat utzirik. HU Zez 135.
(s. XX) Nola izan ditezken ekharriak hain errexki Eskuararen bazterrerat uztera. RIEV 1908, 352. Beren
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
341

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
mintzai ederra bazterrerat utzirik, bertzetarat lerratzen ohi dira. JE Bur 177. Bear ginuela bazterrerat utzi
nekazari ta goldenabarkari deus ez jakiñentzat on dan eta gure argizko denborari ez dagokion izkuntza zar ori.
Lh EEs 1915, 243. Lenguak bazterrera utzita / oek aurrena ikasi. EusJok 158. Aiherren ikasi lana etzuen,
guarda izana gatik, behin ere arras bazterrerat utzi. Ox 194. Orrek baztarrera utzi / laundu biarrian. Imaz
Auspoa 24, 131. Bizpahiru ilhabetheren buruko eroria izanen da, utzia bazterrerat, iendeak alda maitez labur
baitu ezagutza. JE Ber 88. Xixari-belarra, tanaisie vulgaire frantsesez, tanacetum vulgare latinez, ez da egungo
egunean ere arras bazterrerat utzia, ez Azkainen ez nihun. Zerb Azk 88. Izigarri da bakartasuna. Bestek
bazterrerat utzia nutela uste dut. JEtchep 72. Ho, nik zu zaitut maite... Hilen naiz bazterrerat uzten banauzu!
Larz Iru 106. Lehenik, etzituen bazterrerat utziko ospitaleko eriak. Ardoy SFran 185. Urarte handienak
bazterrerat utzirik, ttipienetarat jo zuen. Ib. 190.
Dejar aparte. v. BAZTER UTZI. Bainan, bakarka eta multzo ttipitan daudenak bazterrerat utziz, erran
dezakegu Ameriketako leihorrak deramala arrotzerat doan Eskualdun keta guzia. JE Bur 206. Ez litake gisa
hoinbertze Azkaindar apez aipatu eta bospasei bazterrerat uztea. Zerb Azk 83. Eta bazterrerat uzten ditugu beste
saindu andana bat, hetaz xehetasun gutiegi dugulakotz. Ardoy SFran 16. Historiari baino nazio arteko lege eta
politikari dagokion [idazlan] bat bazterrera utzirik, aipa dezagun berehala [...]. MIH 236.
- BAZTERREZ BAZTER (Dv). a) Por aquí y por allá, de un lado a otro. "Bazterrez bazter ibiltzea, errer de côté
et d'autre" Dv. v. BAZTERRIK BAZTER. Zu nahiz batu / eta Minzatu, / Hora nol' erbiratzean, / Bazterrez
bazter, / Bethiere laster / Ari naiz zure hatzean. 'D'un côté a l'autre'. O Po 13. Agar atheratu
ondoan, bazterrez bazter zabilan Bersabeko mortuan. Dv Gen 21, 14 (Urt errebelaturik, Bibl harat hunat).
Bazterrez bazter, irakasle jaun, Jesus bazabilalarik, / Haur ttipienak amek lagunduz zethozkion etxetarik. Ox 72.
Larrungo mendia, / Bazterrez bazter nabilalarik maiz nago zuri begira. Iratz 46. Bozkarioa bazterrez bazter
nahiz orotan ereini. Ib. 71.
b) (Lar, Dv). Siguiendo el borde. "Tierra a tierra, lurrez lur, bazterrez bazter, lat. prope terram, juxta ripam" Lar.
"Bazterrez bazter goatea, aller tout le long du bord" Dv. Donosti alderat, bigarren hiriño bat, hura ere uraren
bazterrez-bazter jarria. JE Ber 91.
- BAZTERRIK BAZTER, BAZTARRIK BAZTAR. Por aquí y por allá, de un lado a otro. Ni nabil bazterrik
bazter, erririk erri, Bizkaiko uri ta elizaterik geienak irago ditudala. Mg PAb 195. Ez nuen udan astirik izan
bear egiteko, ebilli nintzalako erririk erri, bazterrik bazter soñua jotzen. VMg 78. Usteko dau benturaz
norbaitek Don Franzisko Longaren zelataka eta basterrik baster ibilte au, bere ollokerija eta bildurra zala.
Astar II XI. Jo batera ta jo bestera dabiltz basterrik baster, aldrarik aldra, txosnarik txosna, gauza guztiai
begira. Ag G 183. Alakoxeko iraña bazterrik bazter zabaldu da. Etxde AlosT 45. Zertarako baztarrik baztar
diru-arrika ibilli! EgutAr 27-1-1957 (ap. DRA). Benetan ete zan, Ume Itsu orrek [Kupidok], gizasemeemakumeak,
bazterrik bazter, zauriz beteten ziarduana, egun eta eguzki? Erkiag Arran 152. Eta gelako ateleioak
itxita, asi niñakon eskoba-makilleagaz jo ta ke, baztarrik-baztar erabilliaz. Bilbao IpuiB 193. Bitarte
guzian, argazkilaria argazkiak ateratzen, arin ta zoli zebilen bazterrik-bazter ta txokorik txoko. Herr 8-1-1959
(ap. DRA). Illunaren bildur, laixterka, baztarrik baztar. Ugalde Iltz 17.
De un etxremo a otro. Bazterrik bazter ezagutu nai izan zun ainbeste olerkariek eta era guzitako ederlariak
beren etorri goitarrez ezetutako lur bikain ura. Etxde JJ 238. Alderik alde eta bazterrik bazter ibili beharrean,
aspaldi honetan gabiltzan bezala, hobe genduke Hegel-ek irakasten zuen Aufhebung hura zer den ikastea. MIH
266.
- BAZTER-SALTSA. "Baztar-saltsa, chisme, habladuría, cuento. Oiek b.-saltsak besterik ez dira" Gketx Loiola.
- BAZTER-SO (S; Foix ap. Lh). "Bazter-so /basters!ó/, n., regard de côté" Lrq.
- BAZTER-SOLAS. Digresión. Irlandararen egungo egoera ongi ulertzekotz [...], iduritu zit premiatsu zela
hitz zenbaiten erraitea haren hastapenez eta oraindanoko birraldakuntzaz. Irakurleak horrela ez baderitza [...],
albeilietzat barka ene bazter-solas horiek. Mde Pr 206.
- BAZTER-SORO (baztar- G-nav). "Dermioko lur txarretan dauden alorrak" Satr in Eusk 1988, 656. Cf.
basasoro.
- BAZTER UTZI. Dejar de lado, abandonar. v. BAZTERRERA UTZI. Erraten dautzuet zinez eta jostetak
bazter utziz, harrigarri dela zoin gutik dakiten gutartean orroitzen! HU Zez 144. Zapuzkeria baztar utzita /
Amarengana biltzeko. Auspoa 131, 51. Ohiko joku, dantza eta kantak bazter utzirik [...], berriki egin edo
kanpotik ekarritakorik hartuko du. Mde Pr 43. Ez aren lagungoa, ez biziera ona, ez ditugu bazter utzi bear.
"Deseri non oportet". Or Aitork 294. Beren naikariak bazter utzirik, iker eta ikus ari zituen adin guzietako
gazteak. Zait Plat 99. Aita, ez nau utziko Jaunak hortik bazter, / zuk eni helarazi fedeari esker. Xa Odol 76.
Behinkoz bazter ützirik / Ehüjarre eta Arpidhia, / Hartü diagü aldi huntan / Urdaiteko ihiztokia. Casve SGrazi
100.
Dejar aparte, exceptuar. Haur xeheria bazter utziz, zonbat ote ziren "Université" famatu hartan ikasten ari?
Ardoy SFran 86.
- BAZTER-ZULO. Rincón apartado. Ez joan jokoetxetara, eta alde egin bazterzuloetan ardaua edaten beti
egoten diranakgandik. Itz Berb II 65. Arraitz-aldeko bazter-txulotan. EA OlBe 74. Bautista Bazterretxe ez zan
onen mallakoa, ezta alderatzeko ere. Ura "Bazter-etxe", au "bazter-zulo". Anab Poli 7. Berezi sarratu baten egal
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
342

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
batean, aitz aundi biri txapeltzat ezarririk, gurbiz-adar moltzoa, teillatua bai litzan. Bazter zulo ori eukan babes
antzera. Erkiag BatB 19.
- (MUNDUKO, MUNDUAREN, LURREKO, etc.) LAU BAZTERRAK. Los cuatro puntos cardinales, los
cuatro extremos del mundo; (fig.) todo el mundo. Lege berrira munduko lau bazterrak ekarri zituen gisan
ekartzea. Mb IArg II 114. Apostoluak, Espiritu Santua artu, ta banatu ziran Lurraren lau bazterretan. Ub 104.
Zenbat aur iltzen dira munduaren lau bazterretan bataioko Sakramentua gabe. AA III 271. Munduaren lau
bazterretako berriak ere apur bat jakitea on da. HU Zez 83. Orixeren ondoren orpoz orpo ibiltzea bestetara jo
gabe, munduaren lau bazterrak aztertu balitu bezalaxe, kaltegarria litzake, noski. MIH 266.
bazterdun. "Agrosus, bazterdúna, larredúna" Urt I 465.
bazterdura. "Bordure" T-L.
bazteretxe. v. bazterretxe.
baztergabe (S; Hb ap. Lh, H), baztargabe, bastergabe. Ref.: A; Lrq /bastergabe/. 1. (Adj.). Ilimitado, infinito;
inmenso. "Bazterrik gabekoa, id. baztergabea, sans limite, infini" H. "Inmenso" A. "Sans limite, inmense" Lrq.
v. mugagabe. O ene Jinkua, egia eternala, miserikordia bazter gabia, Trinitate adorablia. Mst III 40, 6. Ez
da au, Jesus onak berriro agertzea guganako ontasun eta amorio geiegi eta baztergabe bat? AA I 542. Jaunaren
ontasun baztergabearen kontra egin dituen eskergabekerien gañean biotzetik negar egiten duenak. Ib. 620s.
Gora zirade, ezinago gora, zelü zohardi, izarbegidün, lürraren gaihestalgi, hegatz argia; argililizko sorho
bazter gabia! Chaho AztiB 11. Baña lenago Jainkoaren zuzentasunari egindako bidegabekeria, orain bere
errukimentu bazter gabeari berriztuta, etsi zuen, arentzat barkaziorik etzala. Lard 449. Eta zer bidez heltzen
ahal giren egürükiten gütian gloria bazter gabiala. CatS V. Txinako erresuma bazter gabe hartan oraino badire
parabisu xokho batzu. Prop 1893, 49. Errukizko itxaso baztergabea pekatariak nere Biotzean aurkituko dute.
ArgiDL 103. Jaungoikoaren errukitasuna ondargabea ta baztargabea dalako. Inza Azalp 127s. Begiak ez du
yotzen / urdin baztergabea / besterik. Ldi BB 44. Andre asarrez betia, itxaso baster-gabia. Otx 32. Mukulua
ñimiago baita zatian osoan baiño; eta baztergabea balitz ere, nonbait ñimiago da, tarteka an emen mugatua
dalarik. Or Aitork 64. Aundi da oroitearen indarra; aundiskoa, ene Iainko; etxe aundi ta baztergabea. Ib. 255.
Baztergabe ematen du: edo gizona baño milla aldiz aundiagoa. Txill Let 114. Nere aurrean, bare, urdin,
argitsu, zabal, itsasoa... Betiereko itsaso baztergabea. Ib. 146. Arroputzak alakoak, mundu baztergabe oni
sustraia billatu nai diotenak! Vill Jaink 37. Eta teleskopio oien bidez, neurgea, egurats baztergabea, mutu eta
isillik, begietaratzen zaio [mundua] gizon arrituari. Ib. 43.
Jakinez zure ontasuna, zu bezala, ondo-ta-baztergabea dela. Dv LEd 149.
2. (Adv.). Infinitamente. Eta ba-zela Yainko bat baztergabe ona ta guzia al duna. Or Mi 134.
3. (Sust.). (El) infinito. Exeri egin da ta orain ez du iñora begiratzen. Baztergabean josirik begirada, zer
darabil biotzean gizajoak? Txill Let 92. Zorion-miña... Baztergabe-kutsua. Ib. 116.
- BAZTERGABEKO. Ilimitado, infinito; inmenso. Jangoiko berak bere ontasun bazter bagekoa mundu
berari agertzea ta erakustea. Mb IArg II 60. Andia, leku guztiak betetzen dituana, ta baztergabekoa da
Jaungoikoaren izatea. AA III 311. Gure lan guztiak Jaunari eskeintzea Jesu-Kristoren irabazi guztiakin; eta
bere Aitari zion amorio baztergabeko arekin batean. Ib. 359. Etengabeko ariztiak, bazter-gabeko pagadiak,
muga-gabeko gaztaindiak. Munita 55. Ala Zu ere, nere biziaren bizi, bazter gabeko tarteetan aundi iduriztatzen
zindudan. Or Aitork 154.
O itsaso ondo eta baster gabekoa, zeiñetan kausitzen bainaiz hondatua. Ch III 14, 3. O zoriontasunen oxin
ondo ta baster baakoa! Añ EL 2 71.
baztergabetasun. Infinitud. Ain zuzen, baztergabetasun-kutsuak orditu nau; ez bestek. Txill Let 116.
baztergarri. 1. "1. evitable, eludible, soslayable; 2. arrinconable" PMuj. Eta baztergarriak oro (berrikeriak,
itxuragaiztoko formak eta abar) baztertu ondoan ere, bada beti, edozein har-eman adierazteko, euskal adizki
zuzenik aski eta gehiegi. MEIG VIII 95.
2. "Dérivable, baztergarri, aldaragarri" T-L.
bazterka. 1. (Tras tema nominal nudo). Por el borde de. Aingurak jaso zituzten eta Kretako itsas bazterka
aurrera jo zuten. IBk Act 27, 13 (IBe Kretako bazterrari heldurik; cf. bazterkatu). Idiak bide bazterka / partitu
ziren lasterka. Etcham 191.
2. Sobre un costado, inclinándose a un lado. "Bazterka ibiltzea, [...], marcher en traînant un côté" Dv.
"Bazterka ezarria, mis de côté, sur le côté" H. Bainan kolpez altxatzen da / Furian zirimola, / Untzia kostara
doha / Bazterka dabilala. Arb Igand 158.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 343
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
"Bazterka behatzea, regarder de travers" Dv. Bazterka so egiten zautan halako irri maltzur batekin eta deus
erran gabe burua aphaltzen zuen. JEtchep 93.
3. (G-to; Dv), baztarka. "Bazterka ibiltzea, rechercher les lieux écartés" Dv. "Uxkurka edo bazterka dabilen
gizona eskerra dala esaten degu (G-to)" A s.v. exker. Or atera zaigu Simon, bazterka, zer-ikusi. "A
hurtadillas". Or Poem 546.
Vagando, de aquí para allá. v. BAZTERREZ BAZTER. Itzai bat bidez doa, gurdia / idiei lotuz. Aurretik /
itzulinguruz, iges, baztarka / txakurra isatsa iasorik. "Rinconeando". Or BM 50. Iritxi zan Siken-a, ta gizon batek
topatu zun, baztarka zebillala. "Errantem in agro". (Gen 37, 15). Or MB 215 (Urt larrez larre errebelaturik, Dv
bazterrez bazter, Ur kanpoan orremen, Ol landan barna bidekaturik, Ker landan jirabiraka).
bazterkari. (El) que tiene tendencia a apartarse. Atsegin aundiz dantzugu, artzaiak ardi bazterkaria
bizkarrean ikotika zeramala. Or Aitork 188. Sobera ardi bazterkari delarik arthaldean, arthaldearen gobernuak
ez dezake burutzerik egin. Herr 18-4-1957 (ap. DRA). Bata bazterkari-ioera duzu, erditokitik alde barreiatzen
dana, alegia. Zait Plat 116.
bazterkatu (H). 1. "Basterkatzea, longer. Kosta bazterka zezaten, ils côtoyèrent le rivage (Lç Act)" H. En
realidad, en el ej. de Leiçarraga debe entenderse que el verbo es kostabazterkatu: Orduan egu-erdi haizea emeki
altxatzen hasirik, bere intenzionearen konplimenduan ziradela ustez, partiturik, kostabazterka zezaten aldetsuaz
Kreta. "Ils côtoyerent Crète". Lç Act 27, 13 (Dv bazihoazen Kretako leihor bazterraz, Ol kereten zear, IBk
Kretako itsas bazterka aurrera jo zuten).
2. Ribetear. Berrogoi eta hamar aderailutarik berrehun arte hura eginez, erosiko dio goaz-semeari xapel
arin bat, edo gerriko xuri gorriz bazterkatu bat. Prop 1897, 124.
3. "(Hb), éparpiller" Lh. Duvoisin trae "bazterka, tze, intensif de bazter, tze", sin especificar significado.
bazterki (B, Sc ap. A; VocB). Ribete. "Retazo de la orilla de algún lienzo o tela" VocB.
bazterkin. 1. Ribete. Sotana bioletik gabe eta gerrikoan berean den gutieneko bazterkin gorrikirik gabe.
Prop 1899, 204.
2. Punta, extremo, pedazo de la punta. Artho axal bat, eta zenian, xinkhor bazterkin kharrazü bat zütian
janharitako. J. Berriondo GH 1931, 43.
bazterpandderogile, bazterpanjerugile (Urt). "Aerarius faber, [...] bazterpanjerugillea" Urt I 345. v.
basapandderogile.
bazterralde (BN, R ap. A; VocBN, Dv), baztarralde. Región, comarca, tierra(s). "Bazteralde [sic], étendue de
terrain, campagne" VocBN. "Campagne; par extension, contrée" Dv. "Campiña" A. Cf. Mb IArg I 103: joan zen
aingeru bat berri on hau ango bazter-aldian arkitzen ziran arzaiei ematera, tal vez con el sdo. de 'hango
bazterrean eta aldi hartan'. v. bazter (2), lurralde. Santa ederrak, Yainkoaren Santa ongilleak, baztarralde
ontako zaindariak, erruki zakitzoe nexka gaixo orri. Or Mi 143. Bizi zan bazterralde artako gosetea astuna baitzan.
Ol Gen 12, 10 (Ker baztarralde; Urt, Dv, Ur (h)erri). Udazkeneko kolore bizi ta sendoak Euskalerriko
bazterraldeak edergarririk bikaiñenaz apainduak zeuzkaten. Etxde JJ 103. Nork erran liro Frantses hilez
geroztik Frantsesen arimak argitu eta berotu duen bazter aldea? "Les domaines". Ardoy SFran 270. Udaberria
etorri zenean bazterralde hura guzia txoriz eta lorez josi zen. MEIG IX 103.
"Par restriction, bien de campagne" Dv. "Bien, maison de campagne" H. v. etxalde, baserri.
Matematikak areago ikasteko gogoa zuen, nonbait, pitagoradarraioen baztarraldea baitzan. Zait Plat 14.
bazterrarazi (Dv), basterrarazi, baztarrerazi. 1. Apartar, rechazar. "Faire écarter, mettre par côté, dévier" Dv.
Amak aldiz [...] lurrean zagoalarik jarria, bazter-arazten zituen ukhaldi guziak. Prop 1897, 83. Luis Handia
agertu zen, oro bazter-arazi, kanoia terrepente bere ziloetarik ateratu eta han-harat ereman ondoan... uzkaili.
Zerb Azk 103. Ageri danez, garai artako gogoetalari bikainenak ikaragarrizko gorrotoz eta erdeinuz
bazterrerazten zituen. Zait Plat 30. Barruak etzion agintzen Sokrateri egin bear zuen onik, egin bear etzuen
gaitza bazterreraztea baizik. Ib. 85. Alperrikako eztabaidak bazterreraziz, gizonarenak eta gizonarekikoak
egarri andiz iakin nai zituen. Ib. 115.
Apartar del camino. Zirkuan zakurra erbiaren ondotik doala, ez diot iara ematen; baiña landan gerta
banendi, gogai aundiren batetik erauzten nau eta eize arek beregana makurtzen, biotzaren griñaz, ez astoa
basterraraziz. "Non deviare corpore iumenti, sed cordis inclinatione". Or Aitork 290.
2. Hacer retirase a. Hertsatu zituen bazterraraztekotzat bere etxera. Dv Gen 19, 3 (Ur gelditu zitezten). Obe
lizake olako oriek izaro galdu batera baztarrerazi litezen, an elkar goretsi dezaten. "Vendría bien confinarlos".
Or in Gazt MusIx 46.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 344
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
basterrerazo. "Acorralar a uno, metafóricamente tenerlo cerrado, apretado, amedrentado, jaroerazo, itxi, ertsi,
ertsi, estutu, izi, izutu, basterrerazo, txokoratu" Lar.
3. Hacer rechazar, hacer abandonar. Euskal Herritik kanporatu nintzanean, laster bazterrarazi zidaten
giputz eta napar adiskideek euskararen negurria hartzeko era errax hau. Osk Kurl 123.
4. "Naues appellere ad littus, untziak [...] kosta bazterrerazitzea" Urt II 215. Cf. kostabazterkatu.
bazterrarazle. "Écarteur" Dv.
bazterregitasun, basterregitasun. Exageración. Orobat begiratu behar gare bertze basterregitasun
batetarik, zeiñetara erortzen baitire gaizki errateari ihes egiteko, bizioari ere laudorioak ematen diotzoten batzu.
"Se garder d'une extrémité". He Phil 360.
bazterreko (Hb ap. Lh, Dv), baztarreko. 1. Bastardo, ilegítimo. "Bâtard" Dv. v. sasiko. Baldin ez bazarete
azurriatuak, bertze guziak hala direnean, bazterrekoak zarete beraz, eta ez zuzenbideko umeak. Dv He 12, 8 (Lç
bastard, Ol, IBe sasiko). Arek Aprikara itzulirik zin egin zizun, beste gizonik etzula ezagutuko, gu bion seme
baztarrekoa nerekin utzirik. Or Aitork 150.
2. "Spectateur" Dv.
3. baztarreko (AN-larr). "Heridas insignificantes, baztarreko miñek" (comunicación personal).
4. baztarreko (G-nav, AN-ulz), basterreko (G-nav). Ref.: Iz Ulz; Garbiz Lezo 11; Ond Bac 404. "Basterreko
(Bakaikua), tronco" Garbiz Lezo 11. "Baztarrékua, el tronco mayor del fogón" Iz Ulz. "Basterreko, tronco. La
forma verdadera es baztarreko. Se trata del tronco que se coloca, o está destinado a ser colocado, a un lado del
fogón" Ond Bac 404. v. BAZTER-EGUR.
- BAXTERREKO (baxtarreko AN-larr). (Forma con palat. expresiva). "Insignificante, baxtarreko"
(comunicación personal).
bazterreratu, baztarreratu. 1. Abandonar, rechazar; postergar, dejar de lado. v. baztertu, BAZTERRERA
UTZI. Tr. Documentado en textos meridionales del s. XX. En DFrec hay 7 ejs. de bazterreratu y uno de
baztarreratze. Eta orain, esanak esan, kezka guztiak baztarreratu, barren ori lasaitu, ta Jaungoikoaren
itzalpe atsegiñean gau on bat igaro. Alz Ram 33. Zeraman bandera beltza baztarreratzeko [eskatu zion Santa
Cruzi]. Or SCruz 114. Urrena, euskera baztarreratzeak. Gizon bizardunak eta neska apaiñak, lotsa artzen dute
beren izkuntzaz. Ib. 144s. Adiñona danik ez dut bazterreratuko. Zait Sof 36. Zer uste ukan? [...] Emakume txar
ori etxean sartzeko Madalen bazterreratzen uzteko nagola? Etxde JJ 167. Leikide guziak bazterreratu ondoren
Engraziren jaun da jabe izango zan. Ib. 120. Onartutako iritziak eta usteak bazterrera zitzakean, bere burua
arroputz agertu bage. Zait Plat 91. Ala-olako neurkiñak, yarda ta metroa alegia, bazterreratuz, Fisikan asierako
galgak esaten zaienak dituzte aukera fisikalariek. Gazt MusIx 69. Baditu, bai, zenbait huts, baina ahalegin
gogorrik gabe bazterrera ditzakeenak beste batean. MIH 360.
2. (Hb ap. Lh). Llevar a la orilla. Ibaiak bazterreratutako lur ona. Zait Plat 38n.
"Appulsus, [...] itsas bazterrerátua, [...] ur bazterrerátua, kosta bazterrerátua" Urt II 214.
Itsas-bazterrera zanean Jesus bere ikasleakin ontzian sartuta. Lard 388.
Bertze bazterrera zirenean, horra non gibelerat behatu-eta, ikhusten dituzten urak berriz elgarretaratuak.
CatJauf 26.
3. (Lar, Añ). "Arrinconar, zokoratu, txokoratu, baztertu, bazterreratu" Lar.
4. Anotar al margen. "Margenar, marginar [...] lat. marginare" Lar.
bazterretsi. Relegar, dejar de lado. v. bazterreratu. Nik, gure Jaungoikoak emandako ikasgai ederra
bazterretsi bear ote niñan Berak nire ardurapean jarritako semearekin? Etxde JJ 100. Engrazi antsika ta negar
zotinka jarri zitzaion, arren eta arren, bazterretsi etzezala eskatuz. Ib. 200. Manuel Garagorri ta Larramendi
Andoainen jaio zen 1690gn urtean. Eztakigu zer dala-ta autatu zun amaren abizena eta aitarena bazterretsi.
Etxde 16 Seme 120. Azalekoa eta lekorekoa sailez-sail bazterretsiz, inoren arazoak eta arpegiak gutxietsiz. Zait
Plat 153.
bazterretxar. v. bazterretxetar.
bazterretxe (L, B, BN, R-uzt; Hb ap. Lh, Dv, H), bazteretxe (S). Ref.: A; Lrq /basterec#e/; Satr CEEN 1969, 132.
Caserío. "Maison de campagne, maison isolée" Dv. "Bazter-etxe aberats bat badu, il a un riche bien de
campagne, dans la campagne" H. "Casa de aldea, casa separada" A. "Maison écartée (des centres)" Lrq. v.
baserri, basetxe. Hiri, bürgü, jauregi eta bazter etxe orotan. Bp I 27. Axeri hau beraz goizeko freskuran /
Zagon bazteretxe baten inguruan. Gy 128. Goan ziren, bat bere bazter etxera, ta bertzea bere tratura. Echn Mt
22, 5. Bazter etxetako yabeek behar lukete elkhar aditu eta suaren kontrako konfardiak egin. Dv Dial 65s (It
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 345
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
baserri, Ur baserri etxe, Ip etxalte). Nola luza daiteke bada uztalda bazterretxe on batean? Dv Lab 88. Eta goan
zen eta jarri zen hango etxeko jaun batekin. Eta harek igorri zuen urdezain bere bazterretxera. "In villam suam".
Dv Lc 15, 15 (Lç bere posesionetara, Leon bere bordarat, Ol bere larretara, IBk bere larreetara). Han
hemenka, argi bakhar batzu, bazter-etxe zonbeitetan. Barb Sup 173. Bazterretxetako eta karrikako nexkatoak
inarrosiak zauden. Zub 85. Eta erosi zituen funts eder batzu pentze eta alor nasaiak, oian puska batekin,
bazterretxe polit bat erdian. Ib. 87. Bazter-etxe bat erosi dut eta ura ikustera yoan bear dut (Lc 14, 18). Ir YKBiz
296 (Lç posesione, He borda, AA III 421, Lard 416 baserri, HeH landetxe, Leon etxalde). Ta aldegin zuten,
batek bere bazterretxera, besteak bere garatzera. Ib. 389. Bildu bildua dauden herrietan egun berean egiten
zuten; bazterretxeak diren tokian, berriz, aurreko egunetan aldatzen zituzten beren puskak. Satr Seksu 107.
bazterretxetar, bazterretxar. Aldeano, casero. v. baserritar. Bazterretxar gaxoa helas! zuek jaten duzuen
ogi harroa, maiz bustia da zuen nigarrez. EgunO 54 (ap. DRA). Bazterretxetar batek, zakur kalapita hura
entzutean, uste izan zuen erbi baten gatik zabiltzala. Zub 64.
baztertar. "(L-ain), aldeano, casero" A. v. bazterretxetar.
baztertiar. "Dissident" T-L.
1 baztertsu. "Agrosus, [...] baztertsúa, bazter hauñitzduéna" Urt I 465.
2 baztertsu.
- BAZTERTSUAN. (Aprox. de bazterrean). "Italiaren baztertsuan da Romako hiria, la ville de Rome est vers
l'extrémité de l'Italie" VocBN 200.
baztertto. Dim. de bazter. v. baztertxo. Sasi azpiko baztertto batean makhilttoak gorde, ta beste muthil
askorekin batera, athe nagusitik sartzen ziran danak. Osk Kurl 74.
baztertu (SP, H), baztartu (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. 1. Marginar, postergar, dejar de lado;
abandonar; despreciar. "Baztertzea: baztertu nau, à l'écart [sic]" SP. "Dédaigner, mépriser. Badagoke
bazterturik, il peut rester à l'écart (Izt C). Gizonik baztertubena, billoxena, l'homme le plus méprisé, le plus nu
(Astar)" H. "Partiduan baztartuta dauke" Elexp Berg. v. bazterreratu, bazterretsi, BAZTERRERA UTZI.
Tr. Documentado desde Mendiburu; se emplea más al Sur. Libru on bat eskuan artu ta irakurzen asi horduko
uzten du baztertua ta bere tokian, ta ez du ark dion gauz onik egiten. Mb IArg I 81. Arros edo klabelin luzaro
eskuan erabilliz galdu baten gisan baztertzen dituzte ta uzten deusezetako. Ib. 164. Kendu biar dira erderati
premina baga iraatsi jakozan berbaak; batu euskera izen baztertu ta zokonduta dagozanak, ta imini biar da
garbituta. Mg PAb 196. Liburu zaarrak austu ta baztertuta eukiko ditubalako. Ib. 46. Diru berdiñean saltzen
daudenean, baztertu ta saldu ezinda gelditzen diran sagar miñ ta motelak. VMg XII. Laster igarriko dio
adartxoetan dagoala fruta; ta oni oratu bear zaiola, adartxoa baztertuta. Ib. XII. Eurak [umiak] dira ni
baztartuta, sobrauta naukeenak. fB Ic I app. 8. Gipuzkoatarrak jatorriz dituzten doai ta griña maitagarriak ez
lirake egongo dauden bezin baztertuak, baldin ezagutuko balirake ondo. Izt C 217. Itsumendu ezin ahantzizkoa!
/ Salbatzeko izan naiz kreatu / Egiteko guzien gainekoa, / Nola bada nik zaitut baztertu! CantIzp 1820 (ap. DRA).
Pobretegietan pobrerik beartsuenaren eran, baztertua, purrustatua ta utziya. 'Menospreciado y abatido'. Aran
SIgn 111.
(s. XX) Ezta naikoa [euskerea] basterturik eukitea, enzun bere ez gura izatea; ill da lurperatu egin bear da
gañera? Ag Kr 96. Ille beltz eder eta mardula / artuko luke baleuka, / baztartutzeko beti-betiko / oraiñ daraman
peluka. Urruz Zer 75. Euskera geroago eta bastertuago geratzen zan. Etxeg EEs 1916, 116. Ez nazazu Jauna
baztertu nere pekatuengatik. ArgiDL 55. Garbi jolastu... baztarturik or atzerri-jolas zikiñak. Enb 110. Bizitze
goxoa iragaiterat, aitzurra sekulakotz bazterturik. Zub 49. Aren agindu ttikitxoren bat baztertu ta baztertzen
irakatsi dukena, zeru-yaurerrian txikitxo izango da. Ol Mt 5, 19 (IBk baztertu; Arriand kendu, Ker ausi). Errezzale
ustel aiek olerki errezak bereala baztertu zituten. Ldi IL 110s. Euskera mordolloa baztartu bearra diagu:
baña euskera errikoia eztiagu utzi bearrik. NEtx Nola 24. Zer esango ditek debarrak, gu, erriko nagusienak,
Gipuzkoako aundikienak bazterturik ikustean? Etxde AlosT 74. Alare badazagut ezin zaitudala baztertu. Or
Aitork 248. Ta emozioa baztertu ondoren, ukatu egiten du urrenik bere ajola. Txill Let 131. Andrakilla, similiki
ta kopinak baztartuaz, gizon baten, mutil baten irudia barru-barrura sartu. Erkiag Arran 60. Auzitan erabili oi
diran itzaldiak eta itzak baztertu egiten ditu. Zait Plat 86. Kausa urbillei ajola guztia eman eta Jainkoa baztertu.
Vill Jaink 32. Aien sistema politikoetan banakoa, ale bakarra edo individuoa erabat gelditzen da baztertua,
orobatasunari eskeiñia. Ib. 173. Musikari kaxkarra litzake Bach baztertu ta arbuiatuz [...] Schönberg baten
dodekafoni urratuan murgilduko litzakena. Ibiñ Virgil 25. Abesti zaarrak ez ditugu baztartu nai. NEtx LBB 293.
Seme baztartuak jaso bearko ditu ama ta ugazarreba, iñolaz ere. Ib. 71. Baztertu dugulakotz zure maitasuna, /
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 346
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
desegin da betiko gure batasuna. Xa Odol 207. Beti laguna izan zaitut nik / ta etzaitut nai baztartu. Uzt Noiz
133. Lan ori baztartu da / urtetik urtera, / laiarekin ez leike / juan apartera. Uzt Sas 97. Torralbako neskak,
Lopek baztertu-ta uzten zuala ikusiaz, orduan bai benetan maite izan zuan. Berron Kijote 222. Ezin bazter eta
arbuia dezakegu zor diegun hizkuntzaren lantzea. MIH 115.
Exceptuar, dejar aparte. Beharriz eta entzutez, Benveniste baztertuz gero, ez naiz inoren ikasle izan. MIH
369.
2. (S ap. Lrq /bastert/; Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), baztartu (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp).
Apartar(se), alejar(se). "Écarter, éloigner" Arch VocGr. "S'écarter, écarté" VocBN. "Écarter, retirer, égarer" Gèze.
"Écarter, s'écarter du lieu où l'on est; mettre, se mettre par côté" Dv. "Se mettre de côté, s'écarter. Bazter zaite,
rangez-vous, écartez-vous" H. "S'égarer. Ardi baztertua, brebis égarée" Ib. "(Trans.), écarter, mettre de côté" Ib.
"Détourner. Aurpegia eztu baztertzen, il ne détourne pas la face (Mb)" H. "1.º écarter; 2.º s'écarter" Lrq.
"Baztartu zaitte puxkat autua pasau deiñ" Elexp Berg. "Baztartu adi, kotxe bat zetorrek eta, hazte a un lado" (Gazp).
Tr. Documentado a ambos lados del Pirineo (algo más al Norte), desde mediados del s. XVIII. Utzi
zuen Jangoikoak zen guzia ezkabiz ta lepraz betea ta bere aide ta beste jendarte guzitik baztertua. Mb IArg I
215. Erri onetara urbilze berean arkitu zuen bidetik baztertua zegon itsu eskelle bat. Ib. 219. Ausarte egiazkoa
konzentziaren xüxengoan dagoela ta hartarik baztertzen dena gizon apürra dela. Egiat 257. Ekharriko düie Jaun
Direktorrari respektü handi bat [...]. Zonbait bazter baledi hari zor dianetik, elüke kargürik haboro Konfrarian.
Mercy 37. Gaiztoak-gandik aldegin, ta baztertu, ta bakartasunean bizi. Ub 120. Zergatik baztertu ez, ni ikusita?
Zergatik egon ez aiz geldi bazter batean ni igaro artean? VMg 46. Haina hek atheratzen ditu mundupetik eta
baztertzen Jaunak, beretzat kontsekratzeko manera berezi batez. MarIl 116. Bai, Yauna, baztertu naiz
ustekabetan. Gy 32. Eta Jesusi, baztertu zanean, isillik galdetu zioten, ea aiek sendatu eziña zertan zegoan. Lard
408. Mariak zazpi egun egin zituen legenarrez josia, eta beragatik baztertua. Ib. 89. Baztertzera noha lurreko
zorokerietarik, zuri jarraikitzeko zure Seme Jaunaren Pasione erdiragarriko bidean. Dv LEd 280. Eta
Lisbonarat Iruñen gaindi juan beharra zela. Guziek uste zuten sor lekhuaren eta ama xaharraren ikhusterat
baztertuko zela. Laph 194. Aski nuen begithartearen ungi gordetzea, jende handiek hemen bethi ulien
baztertzeko eskuetan daukaten oihal puska batekin. Prop 1880b, 67. Ez nituen beraz begiak baztertu leihor maite
hartarik nun ez zen itzali azken mendi bizkarra. Ib. 1884, 120. Gure lehen burasoak baztertu zirenean zeruko
bidetik. Jnn SBi 1. Ordu berean, bazterturik hobia hesten zuen harria, aingeru bat eman zen jarririk haren
gainean. Ib. 31. Guziek baztertzen duten burua, haren ez ikusteko. Ib. 4. Frantziaren nahasmendu edo
erreboluzione handiak, are gehiago jendeak hoztu zituzten, komunionetik baztertu eta Jesusen ganik urrundu.
Arb Igand 109. Gure eginbide hertsienetik baztertzea. Ib. 58. Bi hiltzailek athe gibeleko khutxa baztertzen dute.
Ib. 78. Baztertu zituzten laparrak eta ostoak; lurra altxatu zuten, eltzea inguruan agertu. HU Zez 58. Bena Jesüs
Kristek gütü / Gizontzez arra erosi, / Eta gaitzetik baztertü, / Ez günilarik merexi. UNLilia 13.
(s. XX) Bada an arroka aundi bat, mendietatik baztertua. Goñi 21. Igaiten da, sartzeko aldiaren goait
zaudenak besoez baztertuz. JE Bur 191. Baztertzen zeiezte auzoak, ez deiete gehiago irabazpiderik emaiten. Ib.
105. Hurrats batez, zehe batez elgarren ganik baztertu ezpaitziren ephe luze hartan guzian. Barb Sup 184. Gizon
pizkorra ere baitzen, hari behako bat egin eta, baztertzen zitzaizkon denak ixil ixila. Ib. 45. Ipar-axiak egoalderantz
/ Baztertu dituz odei lodijak. Enb 60. Halako ingurua, eta hain eztiki, egin izan behar balin badute
gure otoek Errobiatik baztertuz. JE Ber 10. Eriak behatzen diote sagar pulliteri, eta, berehala, bi eskuez
baztertzen ditu, sekulan baino ilhunago bera dagola. "[Il] les écarte de ses deux mains". Barb Leg 136.
"Euskaldun Bat"i erantzun-bearrak nenkarrela, gogotik etzendun baztertu bear. Ldi IL 113. Gezurrezko
profetak, gezurrezko maisu ta irakasleak etortzen zaizkigu batzuetan, gu zeru-bidetik baztertzeko. Ir YKBiz 138n.
Beste batzuk jabetzea bera baño ondasun andien jabetzeak dakarren almen eta indar larregia, gizartetik
baztertu nai dabela dirudi. Eguzk GizAuz 44. Hirur dizipulu hartu zituen, heiekin baztertu eta Olibetako
baratzean sartu. Zerb IxtS 88. Ohora zazu bethi eta bethi Jainkoa eta egiozu othoitz etzaitzan utz zure bidetik
baztertzerat. Ib. 61. Aingeru bat zerutik jautsi eta hil-harria bazterturik, haren gainean jarri. Ib. 91. Burugabe ta
aolkuetarako geldotzar ziñez izango naizela zugandik baztertzen banaiz. Zait Sof 76. Erdi hontarik / ezin dugu
ihes egin, / halarik ere / baztertzen gira minekin. Or Poem 515. Aralarra goaz, eta oiñak ez dira bidetik
baztartuko. Or QA 141. Ziur zegon Piarresek etzula arnas lasairik izango Xalbat bizidunen artetik baztertu arte.
Etxde JJ 120. Eta atezaina baztertu baita, gizona makurtzen da atetik zeihar barnearen ikustekotz. Mde Pr 102.
Beste kulturen influentza onuragarriaren eragitetik baztertua egon ez denik. Ib. 205. Lotsatzen da ta beregandik
baztartzen Iaungoikoari eltzeko. Or Aitork 244. Bego zazpi egunez kaparditik alde bazterturik. Ol Num 12, 14.
Biar dator Miren: ezin au burutik baztertu. Txill Let 59. Iduri zitzaion bada Platoni bizi-modu horrek baztertuko
zituela buruzagiak intres eta amodio berezietarik, ez baitzuten gehiago gogoan izanen herriaren ona baizik. Lf
in Zait Plat XVIII. Maitek ez baitzuen asmatzen ahal holako gizon on bat zerutik baztertua izan zadien, eta
bazuen fidantzia Jainkoaren graziek behar zena egin zutela. JEtchep 59. Ez nakien hea burua baztertu behar
nuenetz. Ib. 112. Badiat uste ahatik, hire haurreko katiximatik, pixka bat baztertua hizen! Larz Iru 110. Horra
zertako hiritik zen baztertu, hogoita hamar egunez lotzeko bere Aita Iñigoren "Ezerzitzio Izpiritualeri". Ardoy
SFran 116. Jarraik ditela, baztertu gabe, zuek iragan bidean. Xa Odol 212. Ez zela sekula Orixe bide nagusitik
baztertu ez errebelatu bilaketa luze horretan. MIH 293. Euskalkiak are gehiago elkarrengandik bazter ez
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
347

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
daitezen. Ib. 351. Gipuzkera eta bizkaiera elkarrengandik baztertuegiak agertzea. MEIG III 46.
(G, S ap. A; Lar, Añ, A DBols), baztartu (V-gip ap. Elexp Berg), bastertu (Zam Voc). Retirar(se) (a).
"Arrinconar, zokoratu, txokoratu, baztertu, bazterreratu" Lar. "Arrinconarse, los mismos con las terminaciones
del neutro" Ib. "Retirarse" A. "Arrinconarse", "retirarse" A DBols. "Arrinconar" Zam Voc, Elexp Berg. v.
zokoratu; bildu, bakartu.
Tr. Documentado desde Mendiburu; es relativamente poco usado al Norte.
Nitan zure bihotza, ihurat baztertü gabe, ezpadüzü ezarten. Mst III 35, 1. Bazterzen ditu goiztar Errege berak
eta isilik esaten die Herodesek doazela Belengo errira. Mb IArg I 160. Adirazi zion Espiritu Santuak Jesus
berari baztertu zedilla, San Juan zegoan mendi artako eremu batera. Ub 76. Mendietara, ta basoetara
baztertzen ziranai. Ib. 46s. Bastertu edo erretiretan da basamortu ikaragarri batera. Astar II 247s. Jaun Doni
Petri thunbatik atheratu bezen laster Jaun Doni Joanirekin, baztertu zen bakharrik, iragaiten ziren gauza guziak
gogoan erabiltzeko. Jaur 161. Arkitzen dira arkaitztarte oetara bazterturik arras ezkutuan. Izt C 214. Eta lotarik
aholkü ükhenik, baztertü zen Galileako gaintietarat. Ip Mt 2, 22 (Ol baztertu; Lç retira zedin, HeH aldaratu zen,
Dv bildu zen, Ur alde egin zuen, Echn, SalabBN, Hual erretiratu zen). Bada, Jesusek aditurik, preso hartu zutela
Joanes, baztertu zen Galileara. Dv Mt 4, 12. Konpañiakoak Erroman zedukaten kapilla batera baztertu, eta bere
biotzeko biguntasunaren indarrez urtzen an oi zegoen. Arr May 173. Estalpe txar batera baztertu bearra du. Ib.
113. Eziñ lurrera baztertu al izan ziran, eta txalupatxoa irauli eta biak urtan arkitu ziran. Ib. 34 (cf. infra (3)).
(s. XX) Ta beste batzuek baztertu zuten ostera azkenengo aizkolarien zingo ta mugetaraño. Ag G 127.
Baztartu zan mendira ta otoitzean igaro edo pasatu zuan gau guzia. Inza Azalp 124. Areei leku iztearren ormaondora
baztertu nintzan. Or Tormes 87. Ene lagunak oro badoazi, muthilari eskupekoaren emaiteko baztertu
ondoan, igan eskaleretik jaustera. JE Ber 64. Euren gelatan bastertu ziran eta egun askotan egon ziran naigabez
okitturik. Otx 183. Yesusek berri ori yakin zuenean ta Yoan baitegian sartu zutela ikasi zuenean, Galileara
baztertu zan, Atsak eragiñik. Ir YKBiz 67. Ta etxean baztertuta bizitzia. ABar Goi 46. Neguz, ostera, nerau nire
artegira baztertzen nintzan. Zait Sof 89. Agindu ezazu, beraz, zure abere ta landan diran guziak aterpera
baztertzeko. Ol Ex 9, 19 (Ker baztartu; Urt biribillkatu, Ur, Dv bildu). Igesi egin ez zezan, ormaren kontra
baztartu zuten. Ugalde Iltz 40. Emengo oianetara baztertu zan Orpheu, bere emazte Euridike galdu ondorengo
atsekabe gorria negartzera. Ibiñ Virgil 50. Durengoko mendietara baztartu egin ei-zan penitentzia egiten.
Alzola Atalak 36. Abeto aundi baten ondora baztertuta zeudela. BasoM 136.
Perderse. Ezin erakutsi ükhen zitizien, zeren eta ezpeitzen jagoiti izan, edo eta bestela baztertü edo galdü
beitziren. Mercy 10.
(Part. en función de adj.). "Toki baztertuak, lieux écartés, éloignés des habitations. Xoko baztertu batean,
(Gy), en un coin isolé" Dv. Xoko baztertu batean / Batzen dire ustekabean. "En un coin détourné". Gy 181.
Theresarekin jartzen zen mahai baztertu batean. Mde HaurB 61.
Retirado (de la sociedad). Iñoiz baizen goiztarrago, elizarakoago, bastertuago egin zan. Ag Kr 75.
3. (Lar), bastertu (Lar). "Encostarse, acercarse a la costa, kostaratu, kostaldetu, baztertu" Lar. "Orillarse,
arrimarse a las orillas, bastertu, ubaztertu" Ib. Ontziak baztertu, morroiak bialdu, eta zuten guzi-guzia utzita,
Jesusi jarraitu zitzaiozkan. Lard 387. Urak txirla ain politik / eztu iñoiz baztartu. NEtx LBB 362.
4. (V-m), baztartu (V-gip). "Arrimar la pelota a la pared izquierda (V-m)" A Apend. "Ori ori Hilario, atzera ta
baztartu!" Elexp Berg.
5. Ahorrar. v. BAZTERRERA EMAN (b). Ez adila beraz eni pleini, dirurik ez baduk baztertzen. Larz Iru
82.
- BAZTERTUXE. (Aprox. de baztertu, part. en función de adj.). Apartardo, marginado. Gertakari horrek, nik
uste, nabari behar luke izan, baita baztertuxe dagoen Euskal herrian ere. MIH 375. Segura, Goierriko herri
ederra, baztertuxe gelditua genuen aspalditxoan, lehengo handitasunaren azterrenak agirian bazeuzkan ere.
MEIG I 99.
- BAZTERTZEKO. Prescindible, despreciable. Ez beza inork pentsa gaurko zenbaiten asmoak erabat
baztertzekoak direla derizkiodanik. MIH 234. Gipuzkoako (ez Gipuzkoa osoko, ez hurrik eman ere) hitano bitxia
(natxegok, etc.), noski, zeharo baztertzekoa litzake. MIH 113. Eta zati horien artean ez da baztertzekoa liburuak
daraman hitzaurre luze gatz-pipertua. MEIG III 93.
- EZIN BAZTERTUZKO. Imprescindible. Gerokoekin ari bagara, berriz, euskara dago beti lekuko, ezinbaztertuzko
lekuko. MIH 144s. Egiteko aspergarri xamarra, batetik, eta ezin-baztertuzkoa, bestetik. MEIG I 178.
baztertxo (Lar), baztartxo, baztertxu, baztartxu, bastertxu. 1. (Dim. de bazter). "Rinconcillo" Lar. Santua
gordeta, baztertxoan sartua, erretiroan eskutatua bezala bizitzan egon zan. Cb Just 129. Bere amak dino, topau
dabela belaunbiko gabak ordubak emonda, burubari lua kenduta, baztertxu baten. Mg PAb 106. Baita ere
arpegia estaltzeko ipiñi zioten izerdi-zapi, Juanek ikusi etzuena baztertxo batean. Lard 467. Mandazaiña
baztertxu baten iarri zan gañibetea eskutik kendu baga. A BeinB 86. "Anjel" deitu eutsan kale bastertxuan elizzapia
tolostuten egoan emakume gaste batek. Ag Kr 112. Bitartian umiak, eskaratzeko baztertxu baten batzauta,
[...] adi-adi egozan. BAizk Ipuin 18. Itxas-ertzeko baztartxu baten illotzik Sabin-gorpua. Enb 60. Au egindda,
bastertxu baten eskutau zan kurrilluak zer egin ete-eukien adi egoteko. Otx 155. Ostatuan sartu ziranian,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
348

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
baztartxo batian arpegi ezauneko bat ikusi zeben. SM Zirik 10. Ezin bere oiturazko baztertxuetara eldu bat
egiteke egon, eta an doa Katu Nabarra taskara. Erkiag BatB 186. En DFrec hay un ej. de baztartxo.
2. Pequeña parcela, heredad. Billatutzean gero nere baztertxuak, / Lenago bezelaxen txit gobernatuak. AB
AmaE 283.
baztertze. Exclusión. Zenbait gai utzi ditu bazterrean egileak, jakinaren gainean horratik eta aldez
aurretik aitortzen duelarik: herri literatura batetik [...]. Mingarri izango zaio irakurleari behin baino
gehiagotan baztertze hau. MEIG III 64. Gutxien horientzat gauza atsegina izaten da horrelako aitzakia polita
aurkitzea besteak baztertzeko eta gaitz erdi, nere ustez, baztertze hori, nahiz eta paperetan horrela agertu, gure
artean sekula zeharo eta azken fineraino eramana ez izana. MEIG IV 58.
bazterzain (Dv A). "Garde champêtre" Dv. "Guardia campestre" A.
baztiatu. v. 2 bastatu.
baztu, baztxo. v. belztu, belztxo.
bazur. v. basur.
bdelio, bedeli. Especie de palmera (lat. bdellium) de la que se extrae una goma del mismo nombre. "Bedeli.
Zuaitz baten usai ederreko izerdi lodia" Ol Gen 2, 12 nota. Toki artako urrea txit ederra da: an arkitzen da
bdelioa eta oniz arria. Ur Gen 2, 12 (Dv bdelioa, Ol bedeli, Bibl bdellium-a; BiblE erretxina). Bada, manak
iduri zuen koriandra eta bdelioaren kara zuen. Dv Num 11, 7 (Ol lerdoia).
1 be (V-gip ap. Etxba Eib). Nombre de la letra b. Es el nombre que se le da tbn. en Agakia (anónimo, 1896),
cf. NeolAG s.v. atselts, n. 8. "Ez dozu ondo egin beia" Etxba Eib. Eskuara alfabet naturala. Letren izenarekin.
a, be, zeta, xe [...]. MarIl XV. Be, be, be, / beterikan basoa, / konsolatu egidazu / neure biotz gaisoa, / be, be, be,
/ beterikan basoa. JanEd II 31.
2 be (BNc, Sc ap. A; H), bee, bei (Lc ap. A; Dv, H). Voz empleada para hacer avanzar al ganado bovino. "Cri
que l'on adresse aux bêtes à corne pour les faire avancer" Dv. "Se dit à un attelage de bœufs, vaches, pour le faire
avancer (de beia, behia, 'vache')" H. "Bei [...] 4.º interjec. a la vaca para incitar a que camine adelante" A. v. 1
aida. Behiak aintzinean bethi akulatuz, jandarmeri buruz heldu zen Lohilakat... "Behia, be!". Barb Sup 148.
Behia, bee! Ib. 168. --Hor nunbait kausituko duzu ba, larre hoitan... Bee! Behia, bee!... Itzaina aitzina joan zen
bere bideari. Lf Murtuts 18. Bainan badakigu ere badakizula lehengo eta bardin oraiko Garaziko Domingo
itzainak bezala oihu egiten: "be xuria, adizak gorria". Herr 28-8 (sic, ap. DRA).
3 be. v. bee.
be. v. behe; behi; ere; mehe.
bea. "(Sal, R), interj. para llamar a la oveja descarriada" A. Cf. 2 be.
bea. v. bera.
(bea). "Nombre que dan a la mosca de macho (Cuenca)" VocNav.
beha (L, BN, S, Sal, R; SP, Lecl, Dv). Ref.: A; Gte Erd 20, 27, 48. 1. (Con dat. o alat.). (Estar, etc.) atento
(mirando o escuchando). "Beha nago, je regarde. Beha nagoka, je le regarde" SP. "Behagoitea, demeurer
spectateur" Lecl. "Beha egon, rester" Dv. "Haurrari beha niz (BN-arb)" Gte Erd 20. v. 1 adi, 1 begira. Tr.
Propio de la tradición septentrional; no hay ejs. alto-navarros, ni meridionales en general, hasta el s. XX
(Irigaray, Orixe) y aún entonces escasean. Aunque no es fácil determinar el sdo. exacto en todos los casos,
parece que la tradición labortana y bajo-navarra emplea beha sobre todo en el sentido de "mirando, atento con
los ojos"; la suletina (salvo algún ej. de Eguiateguy), en el de "escuchando, atento con el oído". Leiçarraga se
sirve siempre del alativo, incluso con seres animados; salvo en él, se usa más frecuentemente el dat. en cualquier
caso, estando el alativo restringido a inanimados.
Bethiere konsideratu behar dugu Legea ezarten duenaren naturá, ezen hura, eztago behá kanpoko obretara
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
349

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
solament, baina bihotzeko afekzionaren eskez dago. Lç Ins D 7r. On guzién hire eskutik ukhaitera beha
gaudezenzat. Ib. A 3v. Bethiereko gure desir guziak fin hartara beha egon behar dirade. Ib. E 4r. Bethi hiregana
beha gaudelarik. Lç ABC A 8r. Ezen nehork Legea eta Profeta guziak ungi mira eta konsidera ditzanean, eztu
eridenen hitz bat ere hunetara beha eztagoenik eta hunetara gidatzen ez gaituenik. Lç Adv ** 8v. Ezen Iaunaren
begiak iustoén gainera beha daude, eta haren beharriak haién othoitzetara. Lç 1 Petr 3, 12. Eriaren inguruan
asko jende tristerik, / beha ziagok hark duen penaz damu harturik. EZ Man II 95. Hirurak egotu zaizko / beha
espantaturik. EZ Noel 64. Bethi lurrera beha zaude. Bethi gogoa lurrean duzu. Harb 128. Hei dagote mundua
ahoa zabaldurik, eta beharriak ernaturik beha. Ax 44 (V 27). Hanbat erhokeria egiten du eta erraiten, non hari
bere plazerera beha dagokana, ahalketzen baita. 'Que el que está a su gusto contemplándole'. Ib. 281s (V 188).
Gogoetan lurrera beha iartzen da. Ib. 350 (V 232). Orduan gogoratzen zaika ikhusi dutela bere adiskidek, eta
bai etsaiek ere, guztiak beha egotu zaitzala. Ib. 282 (V 188). Azkenean, bertze alderat beha zaudela ere, hitzen
erdiak eskiribatzen baititutzu. Ib. 91 (V 61). Golde nabarretan [...] lur lantzen eta aphaintzen gibelat beha
dagoela hari denak, hildoa makhur eginen du. Ib. 468 (V 303). Emaztearen begiei, begitarteari, gorputzari,
edertasunari eta ibilguneari beha egoite hark sua pitzten du. Ib. 392 (V 256). Hauk goiztirir' izar bati /
(Zenagati / Berri) beha iarririk, / Hartan Iudu erregearen / Sortzearen / Senale ardietsirik. O Po 60. Behazalea
maizago bere gaizkiari ezen ez hunkiari beha dago. "Qui demeure aux écoutes, entend plus souvent son mal, que
son bien". O Pr 84. Otsoa senar duenak oihanera beha. "Jette souvent la vue vers le bois". Ib. 386 (cf. RS 338
otsoa senar dagianak beti oianera begira). Beha eztagoena aitzinara lerra daite gibelara. "Qui ne prend pas
garde en avant". Ib. 77. Zori onari irekok atea, eta gaitzari auko beha. Ib. 438. Zeri zagotza hemen horra huna
beha, ikusirik eztela hau zure pausalekua? SP Imit II 1, 4. O Iauna, nintzen baino lehen beha zinagozkidan, eta
deitzen nenduzun neure izenaz. SP Phil 531. Ni hillari nagokala / Beha pensamenduaz, / Nadiñ amurus bezala /
Neror neure buruaz. Arg DevB 157. Hari beha gaude, bertze danjerak oro ahatzera utzirik. Tt Onsa 96. Jarririk
zagoan Jakinsien erdian, her beha eta galthoz. Bp II 34.
(s. XVIII) Haren begia bethi dago atzarria, eta gauza guztiei dagote beha. ES 142. Begiak goiti altxaturik,
jeusi guardiarik egin gabe, zeruei beha zegotelarikan, [...] erori zen zulho batetara. Ib. 170. Zeruari eta izarrei
beha baitarama denbora. Ch I 2, 1. Kreaturei beha iartzen zaizko]n[tenean, galtzen duzu bixtatik kreatzaillea.
Ch III 42, 2. Liburura beha ez egoitea gatik. CatLav A 5r (V 6). Merezituko duzu khoroa errezibitzea yuie
soberanoaren eskutik, zeiña Zeruko Gorthe guziarekiñ, zure gonbatari beha egonen baitzaio. He Gudu 102s.
Mintza zite Jauna, zeren beha beitaüzü zure zerbütxaria. Mst III 2, 1. Egon zitzaizkon beha begietarik galdu
arteraino. Lg II 297. Orhoit zaite Jainkoa beha dagotzula. Brtc 191. Ta ükhen nahiak dereionak egarria, hantik
dago bethi beha, bethi gogomenak hartara. Egiat 207. Batzük kokatzen die [lürreko paradüsia] Indietan, berez
Mesopotamian dilobioari galtho, beha zereien gaiza. (Interpr?). Ib. 196. Berze bat deusetarik jina, zorthü honak
behin konkaitz ekhar[ri]rik, dialakoz gero [...] zen lehen lekhian jarri, haren marraker giradia beha egonen? Ib.
250. Hirur mila urthez lehen [...] dügün Job Santia beha berze biziaz dioanian. Ib. 183.
(s. XIX) Remestiatü düzie Jauna / eta hura beha düzie. 'Vous avez remercié le Seigneur, / et il vous écoute'.
Xarlem 1173. Bertze guziak ahantzirik, xoratuak bezala gagozko beha. Dh 175. Langileak, bertzenaz lazatzen
badire ere, entseiatzen baitire bere eginbidea arthoski egiterat nausia edo jabea beha dagotenean. Ib. 204.
Oithoitzeko denboran konsidera ezazü Jinkuaren aitzinian zirela, beha dauzüla. UskLiB 73. Jarri nintzen hari
beha, begiak nigarretan urthuak, eta erran nioen. MarIl 72. Musde Xaho mintzo datinin, hari beha laket date. 'Il
se plaira à l'écouter'. Etch 582. Barkoxen badira / bi ama alhaba; / algarri segretien khuntatzen ardüra. / Hek
uste gabe heltü, haier beha zena. 'Il s'est trouvé pour les écouter'. Ib. 404. Hola minzo zen erbia / beha zelarik
egoiten. "Et cependant faisait le guet". Arch Fab 109. Etsitua zagolarik illhun urari beha. Gy 56. Orkatza bere
buruari beha ithurri batean. Ib. 63 (tít.). Bethi beha entzün nahiz nunbaitik zure botza. 'Toujours écoutant,
désirant entendre'. ChantP 172. Eman ninduzun, barrandan, eta gakho xilotik beha, eta ez ninduzun guti
estonatu ordian ikhusi nintuen gauzez. Elsb Fram 174. Andrea orduan eman zen / Zeru ederrari beha. Zby RIEV
1908, 292. Ohartzen da nausia / beha dagokola. / Behatze hark jo dio / bihotzaren zola. Ib. 212. Erreboteko
partida bati beha. Ib. 88. Martinaren izpiritua galdua bezala zagon Jainkoarekin batean, eta beha aingeruen eta
sainduen kantu xoragarriei. Jnn SBi 175. Debalde dugu lehengo mende eta jende dohatsuak gogoan jarririk
egoitea, gibelerat beha. HU Zez 82. Bainan gure jaun handia ezin egon da oren laurden bat beha. Ib. 164.
(s. XX) Zaude khurutzefika bati beha, edo zoazi gogoz Kalbariora. CatJauf 18. Handik beha zagola urrutirat,
artzain ala ardiak nun zabilzkion. JE Bur 16. Egiak baditu hiru itxura, baldin beha egoiten bazaizkio aitzinetik,
parrean edo, han harat joan eta, gibeletik. Ib. 162. Heien soldadoak oro, harriturik, bazterretik beha egon
zirela, guduak ziraueno. Barb Sup 183. Atheari beha zankez paratzen da, lilluraturik bezala. Ib. 94. Zer othe du
beha niri? Ox 47. Lurrera beha dagozin aita xahar ile xuridunak. Ib. 178. Kanberako leihotik so eta beha zagon
garder. Const 31. Burua gutika goititu zuen eta hazienda aldera bea, etxearen ebasgoan ari zirela ikusi zuen. FIr
147. Beha eta beha emaiten da; bainan, nola arras ilhun baitzen, ez du deusik ikusten. Barb Leg 134. Aitzinean
agertzen zaiku haur bat, bi begiez guri beha eta beha. JE Ber 27. Kathedraleak berak merezi zuken egon
gindizkion astikixago beha. Ib. 26. Munho ttipi bateko ordoki-gainean jarria, iduri alde orotarat so: baituke ere
zeri egon beha. Ib. 20. Jesus amenez larraiña garbi; / odeiari beha daude. Or Eus 343. Otoi! ez egon hola suari
beha nigarrez. Iratz 134. Gero baitzaio Jaun Goikoari beha egonen, / zorionaren zorionean dohatsu. Ib. 104.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
350

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Lohi hautarik nago zeru-alde beha. Ib. 162. Neboko mendiaren gainerat iraganik, Lur aginduari beha han hil
zen. Zerb IxtS 42. Hor berean gelditzen da bideari beha. Lf Murtuts 42. Sankristaua, eliza-dorretik beha eta
beha alde guzietarat, begiek ikus ahala urrun. Ib. 7. Ez da dudarik ondoko egunetan pilotari berri handi bat izan
dezakegula [...]. Gauden beha. Zerb Azk 117. Hogoibat urratsetarik beha zagon bigarren kontrabandixta. Ib.
102. Ez zuen erantzun. Jarra[i]ki zen solairurat beha, isilik. Mde Pr 161. Oroitzapen eta antze-lanei begira,
hark ematen zizkion azalpenei beha. Mde HaurB 74. Aita besoetakoaren botz beroari beha zelarik. Ib. 67. Eni
beha zauden argi hek, ene begiak lehertu eta itsutu behar baluzte bezala. JEtchep 37. Nere bidean abian nintzan,
ezker, eskuin eta aintzinerat beha. Ene begiak etzauden ez lo! Ib. 37. Denak dudan zauden, bat bertzeari beha.
Ib. 85. Etzegon iñor beha, / Txerren leize zuloan. Or in Gazt MusIx 202 (Gazt ikusmira, Onaind begira).
Emaztea beha, bere min ikaragarriak ahantzirik. "La femme regarde [traduction imparfaite, beha incluant à la
fois regard et attente]". Ardoy SFran 165s (y nota 8). Ezin sinetsia zuen "daimio" jaunak, Frantsesi beha eta
beha, "iduri du egiazko Jainkoa!" ziola. Ib. 237. Hau zerbitzari dohatsua, / jinen denean, Nausiak beha kausitua
(Mt 24, 46s). Ib. 350 (Dv atzeman baituke horrela hari). Anai-arrebak, ez, otoi, pentsa / neure gustura nagonik,
/ poz gehiago izango nuen / albotik beha egonik. Xa in Uzt LEG II 252. Lorentzo eta biak leihoaren kanpotik
jarri gintzaizkioten beha. Xa Odol 37. Zer dabilan jakin nahiz / hiri beha dük herria. Casve SGrazi 130.
v. tbn. Hm 170. AstLas 50. CatS 132. Elzb PAd 70. Etcham 201. In SMitx Aranz 192.
2. (L, BN; VocBN, Dv, H). Ref.: A; Satr VocP (bea); Gte Erd 48, 171. (Con gen. implícito o explícito).
Esperando, a la espera (de). "Adv., position où l'on se tient à attendre quelqu'un ou quelque chose" VocBN.
"Beha egoitea, attendre quelqu'un, quelque chose" H s.v. behatzea. "Beha 'attendre', au sens de participe présent,
se construit avec le génitif: Haren beha nago 'je reste à l'attendre'" Lf Gram 446. "Busaren beha naiz (BN-cizarb)"
Gte Erd 171. "Egun batzutan zure beha egon zen (BN-arb)" Ib. 171. Tr. Documentado en Leiçarraga,
Axular, Oihenart y Tartas; salvo Eguiateguy, no se encuentran nuevos testimonios hasta la 2. a mitad del s. XIX,
momento en el que la documentación vuelve a ser abundante.
Halaz hazi, sustengatu eta entretenitu ukhan dute bere speranzá, Iaunak promettatzen zerauenaren
konplimenduaren beha zaudelarik. Lç Adv ** 3r. Iainkoaren iujemendu handi, gizonén entrepresa guziak
moment batez berzaldera itzuliren dituenaren beha gaudelarik. Ib. ** 7r. Handia da [...] Aingeruei
luzamendutan ibiltzeaz egiten derauegun bidegabea. Zeren desira handi batekin, gure penitenziaren eta
konbertitzearen beha baitaude. Ax 556 (V 356). Aro emearen beha dagoena uda-neguetan, eskas date bere
gauzetan. "Celui qui attend le temps doux". O Pr 546. Zaude othoi gauaz grazian iratzarririk, eta egunaz goitan
zure azken orenaren beha. Tt Onsa 64. Zürübü baizik berze biziala igaraiteko eztien egiten, igaite hartara hanitz
urthez adelatürik, bethi zaudian manhiaren beha. Egiat 191.
(s. XIX) Haren urhats khexuak erran nahi zuen aspaldian norbaiten beha zagola. Laph 85. Oren on baten
beha zagon Nafartarrekin solhasean sartzeko. Ib. 122. Adinen beha gaude, egia erraiteko, / gure ontasun ororen
phartitzeko. 'Nous attendons notre majorité'. ChantP 264. Eguerdi baino lehen, ahate bat saltsan, oilo bat
eltzean, antzara bat gerrenean eta ni lorietan, zuen beha gaude. Elzb PAd 76. Belhaunikatua eta burua apaldua,
ezpata kolpearen beha zagon. Jnn SBi 141. Zeren beha zaude? Zergatik ez nauzu joiten? Ib. 141. Han dago,
nigarrez urturik, bere lagunaren beha. Arb Igand 131. Hau ez da egon azken orenaren beha. HU Aurp 155.
Hilketariek ere ez nahi kutxan sartu hila, Adéma apeza hilaren beha han. Ib. 162.
(s. XX) Jainkoaren populua Mesiasen beha zagon. CatJauf 28. Abiatzeko, manuaren beha omen zagon. JE
Bur 128. Ezagun zen estakuru baten beha zagoela. StPierre 31. Higi zaite! Ez da ez gero treina zure beha goait
egonen. Barb Sup 17. Elgarrekin zauden, edan eta kanta, orenaren beha. Ox 204. Herrian sartzian adixkideak
haren beha zauden. Zub 71. Eta nere aldi, noiz bada? Oren huntan hementxet beha bainago, nere hiru libera
xahalkiak pagaturik! Barb Leg 143. Hoinbertze urthe hautan beha nindagon, meza hau erran beharrez zeruan
sartzeko. Ib. 126. Bazkariterat joanak ditugu gure otoen zaintzale maitagarriñoak; eskupeko sariaren beha ere
ez dute nahi ukan gaixoek egon! JE Ber 24. Hau, afal-ondo, oherat joaiteko tenorearen beha dagoke. Ib. 97.
Abiatzen gira karraskan, gizonaren beha egon gabe. Ib. 51. Lau mila urthe segurik, haren beha egon da
mundua. Zerb IxtS 114. Bertze zazpi egun beha egonik, Noek berritz usoa igorri zuen. Ib. 14. Jaun erretora
esposen beha dago, barurik, mahain saindu ondoan. Lf Murtuts 54. Aipatzeko, mementoaren beha ginauden
bakarrik... Zerb Azk 83. Haatik, bet-betan, batere beha ez ginauden zer atheraldi xoragarri ezin ahantzizkoak?
Lf in Zait Plat XV. Orhoitzapenez bizi nuk geroaren beha. JEtchep 68. Haugi etxerat, gaixo Marti, haugi etxerat!
Ni hemen nuk hire beha. Ib. 74. Zer hago?... Kanperoren beha? Larz Iru 68. Zer ongi etorria! Portugesak hor
zituen beha portuan. "L'attendaient au port". Ardoy SFran 244. Nola dagon Jainkoa nahi bezain luzaz beha, noiz
eta ere gizon batek emanen dion, bere baitarik, bere baia! "Comment Dieu attend". Ib. 110. Ez dugu haatik uste
[...] Konpostelako beilarien beha egon direla [...] gure eskualdun herri eta bas-herriak, egiazko giristino molde
zerbaiten hartzeko. Ib. 12s. Zeruan justuentzat beha dauden gauzak, / debekatzen dauzkigu bataio eskasak. Xa
Odol 346.
(Tras tema nominal nudo). O zer hiltze latz' enetako! / Hura galduz gero zertako / Hemen, ala gaitz-beha
nago? 'Pourquoi est-ce que je reste ici? pour attendre des souffrances, sans doute?'. O Po 48.
(Tras pronombre no declinado). Hemen nauzu hatsantua: nun ote zaude gordea? / Hemen nagozu, Maitea,
maitez nigarka zu beha. Iratz 174.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
351

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
3. (Con interrogativa indirecta como complemento). A la expectativa. "Maite noiz jaliko ote den beha niz (BNarb)"
Gte Erd 302. Eta itzuliz ezar zezan harribat monument borthán. Eta Maria Magdalena eta Maria
Iosesen ama, beha zeuden non ezarten zen. "Regardaient où on le mettait". Lç Mc 15, 46s (He, TB, Leon beha;
Dv, Ol, Or, Ker, IBk, IBe begira). Beha egotu naiz ea zer erraiten zuten iendek nik ze[r]bait urth]ut[e duela
eskiribatu nuen Giristinoaren Dotrinaz. Mat XXV. Ingurura beha dago nork dezaken defenda. EZ Man I 93.
Naturaleza bere probetxura hari da, eta beha dago zer irabazia heldu zaion bertzetarik. SP Imit III 54, 2.
Alferrik beha nago nork libratuko nauen. Ib. 45, 1. Hargatik, neure adiskidia, zaude beha zeiñ aldetarik jinen
den. Tt Onsa 70. Azken hatsa noiz aurthikiko zuen beha zaudelarik. Laph 15. Beha zagon nundik edo nola
bidegabe eginen ahal zioten. Prop 1882, 143 (Dv traduce: 'Il guettait l'occasion de leur faire du tort'). Harrabots
handi bat entzunik, / zer othe zen beha zagon. Zby RIEV 1908, 291. Beha zagon Jinkoak zer harenganik
galthatzen zian eta berhala haren egitera ekharten zen. Ip Hil 192. Beha gautzi, orai, hunen aldi noiz izanen
othe den. "Nous sommes ici à nous demander". Barb Leg 24. Egun oroz mendixka baten gainerat joaiten zen,
nor nundik agertuko zen beha eta beha. Zerb IxtS 63. Beha nagokio, zer ari den hor aphezpiku distirant hori
bere eliza-arropetan. Lf Murtuts 2. Aspaldion beha ginauden noiz mintzaraziko zituzten tusuri horiek. Lf in
Casve SGrazi 17.
4. (Sust.). Mirada. v. 1 behako. Munduari / beha bat emaiten diozu [...]; bainan ez diozu kausitzen / auhen,
min eta pena baizen. Etcham 91.
- BEHA-ALDE (Dv). Aspecto, faz. "Aspect, face" Dv. Baldiñ akzione batek izan ahal baletza ere ehun bisaia
edo behaalde, bethi ederren duen aldera behar zaio behatu. He Phil 349 (SP 347 begitarte).
- BEHA-BEHA. (Intens. de beha). Mirando fijamente. "Neskatxari beha beha plantatu zen (BN-arb)" Gte Erd
54.
- BEHA EGOILE. Observador. "Simeon, beha egoilea" Lç Decl Mm 4v.
- BEHA-KOLPE. Mirada. Halako beha-kolpe bitzi batekin erraiten dio lagunari. Zerb Azk 40.
- BEHA EDUN. (Usado en modo imperativo). Tener cuidado, guardarse (de). v. BEGIRA EDUN. Behautzu
idek nihori! / haurra, biziaren penan, / non ez dautzuketen erran / adiskide seinaletzat: [...]. Gy 112. Orduan
kofesor on bat / Deith zazu zuk aldakera, / Ordu haiñ proziatu bat / Utz behautzu itzurtzera. Ib. 17. Behautzu,
othoi, hargatik / gauza huntaz mintzatzetik. Ib. 148. Behautzu / Lohirat eror, zuk, aingerua. Elzb Po 186.
Behautzu! behautzu! higitzen da! erortzera doha! Elzb PAd 27. Beautzue oraikoan etsaiak etzaitzaten garhait.
Jnn SBi 130. Bainan jaun-alabak burrasoekin, gazte lagunekin eskuaraz ele, beautzue! Lehenago frantsesa jakin
gabe murruzka, murtzuka, dakitenen irringarri. HU Aurp 216. Ehaiz haur bat!, erraiten diot, beauk ehezan
tronpa. Prop 1903, 141.
beaba (Dv). (Pl.). Abecé. "Beabetan da, il est à l'abc" Dv. Beabak etzinakitzatelarik egia handienetan. Hb
Egia 152 (Dv traduce "vous ne saviez pas le premier mot des plus grandes verites"). Hekien aldean urgulutsu
horrek ez dazki oraino beabak, eta bizkitartean aski derauka bere burua hekien guzien arbuiatzeko. Arb Erlis
314. Haziak ere ditugu Jesus eta beabak iraganik, hitzak elgarretarat biltzen ttikienak berak. Prop 1906, 189.
beaberta. Examen. Beaberta (examen) luzeak bearko ginduzke zerbait argitaratzeko (Ag, 1894). JFlor 77
(donde se aduce Lar beaberta "intuición", que es en realidad beabeta).
beabeta. "Intuición" Lar.
- BEABETAKO. "Intuitivo" Lar.
1 behada (H Lh). Diarrea. "(BN, S), diarrhée" H s.v. beheitikoa. "Diarrhée (contraction de beherada)" Lh.
v. beherako. Behada eta sabeldartzuna biak bat bezala dituzu. 'La diarrhée et la dysenterie'. Trai. de Vétér.
(ap. H).
2 behada. "Mirada" Lar.
beadi (Lar Dv, H), beedi (Dv (V), H), meadi (H). Balido. "Balido, v. g. de ovejas, beadia, beoiua" Lar.
"Bêlement" Dv. Emendik atera ditzaketzu berak gaitik negar egiteko, eta zere beadi edo otsakin zere Arzaiari
zere indar guziaz deitzeko deseoak. Arr Orac 466 (ap. DRA). Mendiko ujola da, Andresaroko ardi-taldeen
beadia da. Camp in Orreaga 23. Ardi-taldeen beedia da. Iza ib. 27. Bee (Beadia egin biar du). Sor AKaik 128
(acot. escén.). Beeee (geruago ta beadi gogorrago ta luziago). Ib. 129. Ifar aize atsegin batek urrutitik
zekartzkien joale soñuak, ardi umillen beadiak eta aingeruena zirudien kanta samur eztitsu bat. A. Arzac EE
1884a, 11. Aldizka nabaituko dira ardi edo bildotstxuan be...! (adiak) eta Pilliperen frausuletian soñua. Ill Pill 3.
beadia. "Reseña" Lar.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
352

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beadiatu. "(Hacer) reseña" Lar.
behagarri. "Espectable, digno de ser mirado y visto" Lar.
beagontza. "Inferioridad" Lar. Cf. beago "inferior" s.v. behe (II, 1).
beagu... (= behar dugu...). v. behar izan.
behagune. Faz, semblante. Ikusten dutenetik Jaunaren behagunea eta haren botherearen gloria. He 2 Thes
1, 9 (Lç presenzia, Ol, IBe, Bibl aurpegi).
beaiek. v. beraiek.
beajon. v. bejon.
beajun. v. bejon.
beaka. v. 2 mehaka.
behaka (Dv). Mirando. "Alde orotara behaka zohan, il allait regardant de tout côté" Dv. Izarño bat badoa
hantxet argitzerat. / Jinkoaren begia behaka lurrerat... Ox 159. Ukondoez leihoetan bermatuz, lepoa luzatzen
dute barnerat, zer guzier behaka. JE Ber 20s. Ostatu bat nun dukegun hurbilsko, behaka abiatuak gira. Ib. 47.
Harrituak zagozin elgarri behaka. "Stupéfaits, ils se regardaient l'un l'autre". Barb Leg 132. Ondoan ditut suerrabian,
/ lehoin gaitz batzu iduri: / Agoa zabal neri behaka agoa zabal, orroaz ari. Iratz 102. Igan ba eta,
besoz-beso hel, lanoez harat behaka, / hor asetzeko, hor zoratzeko gogo-ta bihotz beteka. Ib. 179. Behaka has
zaitezke zure inguruan, / enetzat jar lekurik badenetz zeruan. Xa Odol 76.
behakada. "Mirada" Lar. "Mirada, ojeada (Darric)" DRA.
behakai. "Antojos, anteojos, begiordeak, beakaiak, miserak" Lar. "Helioscopio, egukzia ikusteko beakaia" Ib.
behakainde. "Repaso" Lar.
behakaindu. "Repasar, volver a mirar" Lar.
beakaputx. v. berakatutx.
behakari. 1. Objeto, objetivo. v. behakarri. Zeinetan lañoki ta trabarik gabe mintzatzen baikinen gure
maithagunearen behakari edo objet jainkozkoaz. Birjin 516.
2. Objeto, cosa material. Ezta nere eskuan nigarrak baratzea, begikaldi bat aurthikitzen dudanean nere
Gurutzefikaren gainerat; behakari donaki hark bihotza zilhatzen daut. Birjin 560.
Tal vez errata por behakarri.
behakarri (Lar). Objeto, objetivo. "Objeto, beakarria, betezarria, xedea " Lar. Hari bere lothguna
guzien behakarriari ta ber-arimako biziari bezala batzeko. Birjin 275. Edozein ez baita eta edozein
jaite da beakarri erarta ogendun edo prozedimentu kriminal batena. Izt D 150. Egun señale oetan erriko
jendearen beakarri edo objetorik aurrenengoa da, ekintza eliztarrak alditekean otsandikoenak edo
solemnidaderik geienekoenak egitea. Ib. 100. Zer beakarri edo objeto aurkeztu al dakioteke enzuleai? Ez
besterik, ezbada, danboliñak dituela beatz azkarrak eta mingain ariña. Ib. 34. Munduaren lendabi[zi]ko adiñetik
ez duena izan otsankidak beste beakarririk ezbada itz neurtulariari enzutea esanza aundiagoa. Ib. 55. [Mundu
onetako jakituria, eginkizun ta lankite] guzien gaia edo beakarria da mundu onetako zoriontasuna billatzea.
Kortazar Serm 170.
- BEHAKARRIKO. "Objetivo" Lar.
beakatutx. v. berakatutx.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
353

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
behakida. "Habitud, relación", "Respecto, relación", "orden, relación" Lar. "Relación, respeto mutuo, beagida
[sic], elkargokia" Ib.
behakidatu. "Referirse una cosa a otra" Lar.
behakide. "Relativo" y "respectivo" Lar.
- BEHAKIDEZ. "Respecto de eso, orren beakidez" Lar.
behakidero. "Respectivamente" Lar.
behakin (Lar, Hb ap. Lh). 1. "Cautela", "recato, cautela" y "precaución" Lar. Itz neurtularien kanta otsa
aditu bezin laister korrika beren gañera dijoatzela, eriotza etoikiro edo alebosaren batzuek egiten ari balirake
bezalako beakin edo prekauzioakin. Izt D 173.
2. (Hb ap. Lh). "Regard" Lh.
behakindezko. "Cauto" Lar.
behakindu. "Cautelar" y "recatarse, ocultar algo" Lar. "Cauteloso, prudente, beakindua" Ib.
behakindun. "Recatado, prudente" Lar.
behakingabe, beakinbage (Lar). "Incauto" Lar.
behakingabero, beakinbagero (Lar). "Incautamente" Lar.
behakintez. "Incauto" Lar.
behakintsu. "Cauteloso" Lar.
beako. v. beherako.
behako (L-ain, BN; Dv, Hb ap. Lh). Ref.: A; Satr VocP (beako); Gte Erd 67. Mirada; vistazo, golpe de vista.
"(BN), regard, coup d'œil. Emozu behaldi bat ou behako bat, jetez-y un regard" Dv. v. behatze; behakunde;
begiraldi. Tr. Documentado en autores bajo-navarros y labortanos desde la segunda mitad del s. XIX. En
DFrec hay 2 ejs., septentrionales. Lo hallamos con eman en Ducq, Hiriart-Urruty, Saint-Pierre (21), J. Etchepare,
Barbier, Zubiri (119), Zerbitzari, Larzabal (Iru 84) y J. B. Etchepare, y con egin en Elissamburu, Barbier, J. B.
Etchepare y Arradoy.
Egiten zuen behako bat, urrundanik, zur xuri banderadunari. Elsb Fram 143. Jerusalenerakoan, eman
dezogun behako bat Jerikori. Ducq 249 (ap. DRA). Emozu behako bat zure mirailari, ikusteko zonbat begitarte
dituzun, eta nolakoak... HU Zez 41. Itxuraz ere berak baitu jandarme aire bat [...] behako bat igorri deie gain
behera infanteri guziari. Ib. 130. Zer egin dugu hoinbertze aldetarik holako hersturan den eskuararentzat?
Behako bat hor bakotxak bere buruari. HU Aurp 204. Buruz, besoz, zangoz, behakoz / direla gure bete, / frogatu
behar lukete. Etcham 75. Denentzat bazuen elhe on edo behako ezti bat. JE Bur 157s. Bere behako hotz urdina
gain behera landatuz. Ib. 121. Nahi duten bezain urrun eta barna hel ditela ikerzaleen behakoak. Ib. 177.
Gozoarekin behakoak distiatzen zeiela. Ib. 133. Behakotik ezagun baitute hasarre direla Amerikanoarentzat. Ib.
148. Elgarri behako bat eman zuten, etzuketela hortan gehiagokorik atera. StPierre 21. Gizon pizkorra ere
baitzen, hari behako bat egin eta, baztertzen zitzaizkon denak ixil ixila. Barb Sup 45. Behako bat emanen ahalko
diotet noizetik noizera, hemendik beretik. Ib. 52. Gure gogo-bihotzek enganatzen gituzte maiz, behakoa labur
baitute. Leon Imit I 3, 1 (Ch bixta). Buria doi bat itzulirik, behako zalu batez so-iten du mutiko arrotza. Zub 106.
Ostearen behakoak harenganat zoatzin, eta ea nor ote zen denak ari ziren galdeka. Ib. 85. Jar-orduko abiatuak
gira, azken behako bat emanik Loiolako komentuari. JE Ber 73. Ez dut ahantziko bizi nizano zer behako
garratzaz itzatu ninduen ene xokoari. Ib. 35. Labur egon ondoan ordu bat osoa eta bere atzarrian bildu, huna
nun bat-batean zabaltzen zaikun airos behakoa. Ib. 43. Ager zakizkit, Maitea, ene zeruz xoratzeko, / ager ba,
elgarri mintzo gauden behakoz behako. Iratz 174. Kartsuki beha egon zaitzue haren behako beroa, / zerumenditik
sutan luzatuz zuen alderat besoa. Ib. 148. Herritik erran dautet itzali zarela, / behako gabekorik duzula
begia. Ib. 82. Zoin zen urdin, zoin garbia zure behakoa. Ib. 171. Haren behako sarkorrak zauzte apaindu goiko
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
354

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
loriaz. Ib. 148. Jaun dotorra tiroa bezain fite heldu da etxerat. Eriaren mihiari behako bat, [...]. Lf Murtuts 32.
Borda hortarik goraxago behako bat eman nahiko diogu Giltxurrin-Harria delako harrokari. Zerb Azk 33.
Etxebarnek behako bat eman zuen ixilka bere lagunari. Beha zaion hura ere. JEtchep 102. Neska gazteak holako
behako goxo bat egin zion. Ib. 106. Lehen behakotik bitxi baino bitxiago iduritzen bazaiku ere, Platonen iritzi
horrek egiazko filosofo batentzat badu kanore. Lf in Zait Plat XXI. Gizon horrek seinale du behakotik norbait hil
duela... Behako bat badu ikharagarria... Larz Senper 72. Doi doia behako bat eginik "Santa Fe" ikastetxeari.
"Ayant à peine jeté un coup d'œil". Ardoy SFran 170. Hitz kartsu heien beroa eta behako haren dirdira / adin
huntako begi beharriz ezin prezatuak dira. Xa Odol 320. Zure laguna eginez geroz enetzat ez da nekerik, / zure
behako samurrak eman nau fidantziaz beterik. Ib. 215.
behakor. Atento, considerado. Salomon galdu izan zen bere zahartzean idolatrian erortzeraino, emazteki
lege gabeko batzuentzat sobre behakor izan zelakotz. Egunaria 1853 (ap. DRA).
behakun. "Behakuna (EZ), spectacle" SP.
behakunde (Dv y A, que citan a He). 1. Mirada. "Action de regarder" Dv. Zure edertasunaz hartua izanen
dena, ordainez zuri ere eder izanen zaitzu, begi kheinua begi k[h]einuarenzat bihurtuko duzu eta behakundea
behakundearenzat. He Phil 289 (SP 289 begitarte). Adiskidetasun sainduaren behakundeak garbiak dire eta
ahalketiak, haren arraiziak xahuak eta bidezkoak. Ib. 302 (SP 302 begi).
2. Mira, intención, objetivo. Adiskidetasun ergel eta bano horiek dabiltzanean gizonkien eta emaztekien
artean ezkontzarako behakunderik eta harxederik gabe, deitzen dire amuruskeriak. "Prétention". He Phil 286
(SP 286 borondaterik gabe).
behakuntza (S ap. A; Ht VocGr, Hb ap. Lh, H). "Regard" Ht VocGr 415. "L'action de regarder" H. "Mirada" A.
"Regard, coup d'œil" Lh.
beakur (BeraLzM), bekur. Respeto. "Respeto, lots, itzal, beakur" BeraLzM. Parece deducido de beakurtu.
Emakumeetan gauzik ederrena beraganak [sic] lotsa, beakur edo errespetua da. EgutTo 24-7-1918 (ap. DRA).
Sendietan ain xistorki ta bekurtzake ikusiak izaten diran zarrenganara [sic], ontasun ta begirune aundia azaldu.
Elizdo EEs 1929, 179 (para el suf. -tzake, cf. ib. 180 ongitzake).
beakurgarri (Lar, Bera, BeraLzM), beakurtgarri. Respetable; reverendo. "Respetable" Lar. Irakurri izan
balitu oarrez ta artezaz Unzeta beakurgarriaren eta Apez Elorza jaunaren ontzate edo aprobazioak. Izt, carta a
JJMg 9s. Jesus-en Lagundiko aita on J. Ignazio Arana beakurtgarriaren eskuz. EE 1889b, 89. Arratsalde
askotan, bakar-bakarrik joaten nitzan arren ezurruts beakurgarriengana, nere biotzeko naigabepean otoitz
egitera. EEs 1920, 136. Kur eta atsegiñez agurtzen dugu Zarrantz-Pueyo-tar Juan Pedro jaun beakurgarria,
napar argi ta onoimentsu, Plasencia-ko Apezpiku ta euskalduna ere bai. Herr 23-8-1956, 4.
- BEAKURGARRIZKO. Beakurgarrizko Jaun Erakusle On Sebastian Laurtangoa Etxerik anziña-eneko
onetan aurreragoko jatorrietatik jaiotako bertako semea izandu zan donekidatua edo konsagratua.
"Reverendissimus". Izt C 270.
beakurta. "Respeto" y "reverencia" Lar. Orazioa [...] konzienzia ona ta garbiaz egin bear da; adimentuaren
aldetik fede ta arreta biziaz [...]; gorputzaren aldetik beakurtaz. Kortazar Serm 300.
- BEAKURTAKO. "Respetoso, el que guarda respeto" Lar.
- BEAKURTAZKO. "Reverencial" Lar.
beakurtari. "Reverenciador" y "reverente" Lar.
beakurtasun. Respeto. Ikusi dezute argiroki [...] gure asaba zentzutsuak plaza agirikoetan nolako
beakurtasun edo errespetua erabilli oi zuten. Izt D 79. Aski dirala oek, gizon sentigarri guzien begietan,
ezaguerara etortzeko berak, nolako beakurtasuna edo errespetoa gordakaitu oi zan. Ib. (ed. 1895), 48 (en la ed.
de 1824, 24 se lee beacuratsuna).
beakurtsu. Respetable, venerable; reverendo. Begiratu gabetanik aurtxo gaitzik gabekoai eta zar beakurtsu
edo errespetableai. Izt D 3 (dedic.). Zuen guraso beakurtsuak begira zeudela. Ib. 38. Nere gazte denboran,
dantza beakurtsu edo respetable aietan etzan bein ere egiten, danza mota oienik. Ib. 107. Aita beakurtsu fraile
Santa Teresakoak. Izt, carta a JJMg (tít.). Zenbat eta nola engañatzen dan bada aita beakurtsua! "El
Reverendo". Ib. 9. Izandu zan donekidatua edo konsagratua Apezpikutarako guztiz beakurtsu On Diego Ramirez
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
355

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Fuenleal Iruñeko Apezpiku edo Obispo Jaunagandik. "Reverendissimum". Izt C 270.
beakurtu (Lar, Bera, BeraLzM). Respetar, reverenciar. Gipuzkoako erri leñargiti guziak beakurtu edo
errespetatu izan zaituzte beti, zu ama Donostia. Izt D 7 (dedic.). Noiz eta geiago beldurtzen duen desaraudeak,
orduan ta geiago beakurtu edo errespetatuko du eukidatzeko señalaturik dagoen jabetasuna. Ib. 154. Aiñ
beakurtua, zan bere izena / itsasokoen artean, / Kantabriyako umanta deitzen / zioten abo batean. (Elizechea,
1894). JFlor 77. Zoritxarrekoak ez ditu ezesten gañerako gizonak, beakurtzen ditu, agian andiesten ditu ta bildur
die. Zink Crit 204.
beakurtza. Respeto. Baldin beraren mesedea urritu balitz ukatzera niri beakurtzarekin jakintiaren izena.
"Se hubiese ceñido a negarme el epíteto de Respetable sabio". Izt, carta a JJMg 17. Aita fraileak segurutu
bedorri eta bedorrek moldezko letran agertaratu duelako ez derala onkai beakurtzarik. "Que yo no merezco
respetos". Ib. 17.
behala. v. berehala.
behalari (Lar). Centinela; escudriñador. v. 1 behatzaile. Ondarribiatik irten zan [...]; bañan Franzesaren
bealariak oartu ziralako, biurtu bearra izan zeban ostera plazara. Izt C 340s. Gure gizona sasian sartu ta ango
zoko-moko guziak beatzen zabilen [...]. Darteko bealaria bere soineko guziak urraturik ordu-laurden baten
buruan bideratu zen. "El escudriñador del matorral" (B). A EY II 361.
bealdi. "(S), lin, étoupe en petits paquets pour être mis en quenouille; id. (G) begistea, (L) xorroina" H.
1 behaldi (L, BN-baig ap. A; Lar, Hb ap. Lh, Dv, H). "Mirada" Lar. "Regard, coup d'œil. Emozu behaldi bat ou
behako bat, jetez-y un regard" Dv. "Behatzea, id. begiraldi bat, behaldi bat, begikhaldi bat, so bat" H. v.
begirada.
2 behaldi. "Entierro, funeral, exequias" BeraLzM. Cf. 2 behatu. Bealdi edo lur-emote edo "entierru" guztiz
ikusgarri bat. A Txirrist 71.
behaldiera. "Circunspección" Lar.
behalditsu. "Circunspecto" Lar.
bealdu. "(Dv), azotar, castigar" A, pero no lo encontramos.
bealdu. v. bidali.
beale. "Ganas de evacuar" Asp Leiz. (De be(e)ra + gale).
bealerta. "Discusión" Lar.
bealertatu. "Discutir" Lar.
bealertu. "Discutir" Lar.
behamuga. "Fin, motivo, kozka, xedea , beamuga, arrengoa" Lar. "(Hb), fin, terme, but" Lh.
beankor. v. berankor.
be(h)ant. v. 1 berandu.
beantz (Lar). "Juego, correspondecia, beantza" Lar. "Correlación, beanza, beanzoa" Ib. "(Esto no hace) juego
con aquello, onek eztu beanzik arekin" Ib.
beantza(g)i. v. berantzagi.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
356

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beantzo. "Correlación, beanza, beanzoa" Lar.
beantzodun (-nz- Lar). "Correlativo, correlato" Lar.
beanzdun. "Correlativo, correlato" Lar.
beanzkida. "Correspondencia" Lar.
beanzkidatu. "Correponder" Lar.
beañez. v. berainez.
bear. v. 1 belar.
behar (gral.; SP, Urt I 10, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Gèze, Arch VocGr, VocBN, Dv, H), bar (R-uzt), beer (Vple-gip,
G-azp-nav-to), ber (G-azp-nav, AN-araq-gip), biar (V-arrig-ger-gip-m-oroz, G-azp-bet-to, AN-araqerro-gulina-gip-5vill,
R; (V) Dv y H), bier (V-ger-gip-m-ple, G-azp-nav, AN-araq). Ref.: A (bear, biar); EI 59;
Iz ArOñ; AEF 1924, 7; Lrq. Tr. General en todas las épocas y dialectos, con ligeras variantes fonéticas (fruto
del distinto tratamiento según las zonas de las vocales en hiato) que no suelen recogerse en los textos, a no ser en
los de marcado carácter dialectal o coloquial. Ber, por ej., aparece casi exclusivamente en bersolaris (escrito bêr
o b'er). La única variante que posee tradición literaria de cierto nivel es biar, presente en el vizcaíno literario
desde la llamada escuela de Marquina y hasta comienzos del s. XX (en Lauaxeta, p. ej.).
I (Sust.). 1. Necesidad, urgencia; pobreza, penuria; obligación, deber. "Menesteroso, bear deuena" Lcc.
"Besoin, nécessité" SP. "Estali nau ene beharretan, il m'a favorisé en mes besoins" Ht VocGr 360. "Importance"
Ib. 373. "Indigencia", "penuria", "pobreza" Lar y Añ. "Necesidad" Lar y Añ. "Obligación" Añ. "Le besoin" Arch
VocGr. "Position besogneuse" VocBN. "Aucun mot français ne correspond exactement à behar, qui se rend le
plus souvent par 'besoin', mais qui comporte aussi le sens d'obligation, de devoir" Dv. "Beharrak jorik ethorri
da, il est venu touché par le besoin" Ib. "Behar gabe, sans besoin, sans nécessité" Ib. "Besoin, nécessité,
indigence" H. "Behar, nécessité, besoin. [...] Behar-gorri, extrême nécessité" Lrq. "Biarra, necesidad, penuria.
Biarra ze dan eztakizue" Elexp Berg. En AxN se explica mengoa gabe (421) por beharrik gabe. Cf. Lf Gram
655: "Notons quelques emplois de behar: haren beharra dugu 'nous avons besoin de lui (litm. le besoin de lui)'".
Cf. VocNav: "Biarra: necesidad, y, en general, todo aquello que nos fuerza y a lo cual es imposible sustraerse.
La biarra te hará comer (Cuenca y Montaña)". v. behar-ordu, beharrune, behartasun; premia.
Tr. De uso casi gral, aunque menos empleado en vizcaíno, debido sin duda a la especialización de behar en su
segunda acepción ('trabajo'), sustituido gralmte. por beharrizan (q.v.); se conserva mejor en este dialecto en la
construcción tras participio.
Las expresiones del tipo "necesidad de..." se realizan bien con genitivo (siempre, si se trata de un pronombre),
bien con el sust. indet. antepuesto; la 2. a posibilidad es algo más frecuente en los textos meridionales. Al parecer,
sólo Eguiateguy emplea instrumental en estos casos. Si se trata de un verbo, lo general es usar el part., pero hay
ejs. septentrionales desde mediados del s. XIX (de Hiribarren, Hiriart-Urruty, etc.) y tbn. alguno meridional más
reciente (de Orixe, p. ej.) en los que se emplea el sust. vbal., con o sin gen.
Amoriak bano dira harzaz berze guziak; / behar handien denian faltaturen berziak. E 91. Saroia da lohitu eta
eztut haren beharrik; / nahi badut, ukhenen dut orai ere berririk. Ib. 167. Ezen badaki zuen Aita zerukoak ezen
gauza hauen guzién beharra baduzuela. Lç Mt 6, 32 (He, TB, Ip, Echn, IBe -en be(h)arra izan (ükhen); Dv -en
beharretan izan, Ur -en premian egon, Ol, Ker -en bearrean egon; SalabBN, Or, IBk behar izan). Nahi dituan
aiutatu bere aflikzionetan eta konsolatu, beharra dutela ezagutzen duan bezala. Lç Ins A 3r. Anhitz dugularik
ere, eztugu deus, beharraren araura Iaunak emaiten duena baizen. Ib. E 6v. Bi hitz hauzaz irakasten gara
kontentamendu ukhaitera : eta gure beharrak emaiten duen baino gehiago ez desiratzera. Ib. E 6r.
Iainkoaren eta gizonen artean akordu ezartera iar leiten ararteko eta moienazale baten beharra izan da. Lç Adv
** 2r. Gure eginbide guziaren beharra sendi erazi iezaguk. Lç ABC B 5v. Oi onezkero / ez da merkatu bearrik.
Lazarraga 1202r. Bearrak bearra eragitan du. "La necesidad hace hacer lo que ha menester". RG A 63. Neure
miseriaren eta behar handiaren handitasuna konsideraturik, ezin nagoke [...] zure gana fabore eske ethorri
gabe. Mat 287. Asko daki zarrak, erakutsi bearrak. "Enseñóle el menester". RIs 19. Au danean ezta beste
bear[r]ik. (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 124. Iuramentu egiten duenak dakiela eztiola egia, edo gauza
gaistoaren gañean, eta bear bage. Ber Doc 143r. Zuri agertzen darotzut neure behar handia / eta deskargatzen
gogoan dudan gauza guztia. EZ Man I 37. Egiak, berthuteak, eztu edergarriren beharrik, bera da eder asko. Ax
514 (V 331). Bere anaia salduaren beharrera eta menera ethorri ziran, herstura handian iarri ziren. Ib. 328 (V
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
357

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
218). Probea gezurti izaitea, ezta hain miretsteko, zeren beharrak anhitz gauza eragin dezake. Ib. 189s (V 128).
Beharrak aharra. "La nécessité engendre noise". O Pr 78. Beharra eragile handi. Ib. 80. Beharrak zaharra
merkatura. Ib. 81. Beharrak izurriaren manak ditu, askazi-adiskidez gabetzen gitu. Ib. 82. Iatea, edatea [...],
trabaillatzea eta naturalezaren bertze gainerako beharren azpian egoitea. SP Imit I 22, 2. Konparazione baten
beharra dut ene erranaren adiarazteko. SP Phil 149. Haren konplitzekotzat eztela beharrik hura oso egin
dezazun aldi batez, bainan hainitz alditan. Ib. 509. Birjina, fabora nazazu / ene behar guztietan. Gç 143.
Jinkoaren izena jura eztezala ez beste gaizarik behar gabe. Bp I 46 (tbn. en FPrS 13s y CatS 7). Ageri da, nola
saintiek hobeki ezagützen baitütie Zelütik gure galthoak eta beharrak. Ib. 88. Armarik batere gabe hura errezibi
graziatan, eta beharra bada onsa kofesatürik. Ib. 73.
(s. XVIII) Denbora hartaraino Munduko hitzkuntzak etzuen izenik: zeren bat baizik ez baitzen, etzuen izen
beharrik. ES 390. Hagitzez dohatsuago bide gintezke orai garen baiño, gorputzeko behar guzien gatibu garen
huntan baiño. Ch I 25, 9. Beharra baginduke berriz has litezen gure nausiak gauzarik xeheenak guri irakasten.
Ib. 22, 7. Frogatzen du bere baitan hobeki Jai[n]koaren beharra, zeiñ gabe ez baitagikegu deus onik. Ib. 12, 2.
Gauza guztiak dauzka presente eta eztu memoriaren bearrik. Iraz 55. Zeñaren, bear dan bezala, edertzeko eta
apaintzeko, grazia askoren bearra daukat. Lar SAgust 5. Lurreko eta zeruko gauzak ezagutzeko, argiaren bearra
degu. Ib. 16. Jinkuak baletsa halako beharrik elizan, [...] zuñ elas aski bekhanki gozatzen beitütügü! Mst I 25, 9.
Bena bizi zireno, zelüko armen beharra ükhenen düzü bethiere. Mst III 35, 1. Bestetzaz ihardesteko beharrik
eztüzü, bena zihauren khontiak behartüren zaitzü eman. Ib. 24, 1. Heltü behar dien gaizak, egin izan ziren beno
lehen ezagütü züntian, eta eztüzü beharrik nurbaitek abisa zitzan. Ib. 50, 6. Ez duela onek jauregi ederren edo
etxe andien behar andirik. Mb IArg I 236. Berez zenbat ere geiago ontziko gizonak, anbat geiago ontzi bereko
gizonen behar, gizonen gaitz eta gizonen eritasunak. Mb IArg II 341. Artu, bada, berarekiko debozio andia, [...]
balia dakizun zere aldian edo beharra agertzen zaitzun horduan. Ib. 323. Lotsak lenbizian gogortzen bazion ere,
beharrak azkenean ar-erazi zion bide hau. Ib. 353. Ona anima triste bat zure berri onen bearra daukana. Cb Eg
III 299. Bazuen Salomon bezain gizon zuhur baten beharra. Lg I 327. Zer kontsolazione gozo yakitea [...]
botheretsu bezain arrai agertzen dela gure behar guzietan! Lg II 103. Sendoek etzutela miriku beharrik, bainan
bai eriek. Ib. 83. Ikusten duzu nolako beharra dudan bihotza alxatua izateko. Mih 114. Ez zaitezela izan aberats
gogor eta abarizios heien pare, zeñek bere erraiak zarratuak baitituzte bere anaien beharren gañean. Ib. 83. Eta
berexiki zeren egün huntan fornitü dazkozun gure gorphutzari bere behar güziak. CatLan 163. Othoiztü behar
dügü kontinozki, [...] zeren Jinkuaren sokhorriaren beharra baitügü bethi. Ib. 67. Zü zirate ene lekhü segurra,
nura retiratüko beiniz ene beharretan. Mercy 23. Sainduek estimatu dute othoitza, zeren ezagutzen bai zuten
haren beharra eta balioa. Brtc 184. Bilhatzen gaitu, gure beharra balu bezala. Ib. 246. Ez, baldin orretarako
behar edo premi andirik ezpadago. Ub 182. Bada konfesio beharrik, bekatu txiki arin benialen barkatzeko? Ib.
213. Arimaletan sortzen dian zalegarria, khoietara edo beharretara gilikatzen dütiana. Egiat 207. Jinkoa egin
naizazü halako non hil nizaitekenian Purgatorioko süiaz beharrik eztüdan. Ib. 178.
(s. XIX). Lagüntüren beikütü / etsai hoien kuntre, / ikusirik badüzüla / behar handia heben. Xarlem 1260.
Tresorak garni, Jauna, / beharra ükhenen düzü. Ib. 845. Orain ekusi bear degu zer dan aozkoko [sic] konfesioa,
ta oni dagozkion gauza bear andikoak. Mg CC 101s. Euskereak ez dau iñoren biarrik edozein gauza esateko.
Mg PAb 197. Mankauko da; etorriko dira nire biarrera, ta gero egingo ditut kontubak ederto. Ib. 75. Ez dot
[konfesore] onen bear geiago? Añ LoraS 157. Begira, zelan daukan gero bere egoen bearra, pozik egaz egiteko
aidean. Ib. 128. Gure gorputzeko eta animako bear edo premia guziak sokorri ditzala. Gco I 448. Zeruko
graziaren edo laguntasunaren bear andia degu. Ib. 464. Ezi óngi daudének eztúte Mediku-bearrík, baizik gaizki
daudének. LE Ong 121v. Ene beárra ta miséria ándia dá: baña andiágo orrén podórea ta miserikórdia. Ib. 138r.
Eta sentitzen ahal dugu laguntza hekien zer behar handia dugun. Dh 219. Hortarakotz etzen giristinotasun
beharrik; aski zen mundua uztea zen bezala. Ib. 232. Bat bereziki hautatzen dute, [...] zeinek bere beharren
arabera. Ib. 53. Hekien behar[r]a edo beldurra dutenek zenbait agur eginen diote, lausengu aphur batekin
mintzatuko zaizkote. Ib. 196. Kristinau gustijak dauke biar edo obligazinoe estuba, fedeko egintza edo aktuak
egiteko. Astar II 6. Pekatubak parkatuteko asko dala Jesu Kristoren erijotza eta pasinoia, penitenzija eta damu
biarrik baga. Ib. 16. Eztauka janen, ez luaren biarrik. Ib. 283. Laguntasun au aituten da, ez gorputzeko biar edo
nezesidadeetan bakarrik, baita arimakuetan bere. Ib. 81. Eztit nik senar beharrik / ohian lo egoiteko. AstLas 53.
--Noiz obligaturen dute bekatuaren azpian? --Gizon iakintsunek behar handia dela iuiatzen dutenean. CatLuz
21. --Nork begiratzen ditu Igandeak eta Bestak? --[...] Beharrik gabe trabailatzen ez denak. Ib. 18. Salba ezazü
gizuna, / zütan ezparanxa dügü, / zeren beharra beitügü. UskLiB 220. Othoitz egiten delarik Elizako
beharrentzat eta Aita Sainduaren xedetara. MarIl 6. Kit'ezazü Phetiri jin bada beharra, / gure gobernadore hura
aski beita. Etch 280. Heien behar guziez artha du. Jaur 134. Aithor dezagun gaitzaren handitasuna eta
erremedioaren ezin bertzeko beharra. Ib. 147. Kontsidera dezagun gure errumeskeria eta aberastasun dibino
heien izaiteko ginuken beharra. Ib. 199. Pazientzia eta errezinazione beharra badu luzamenik den mendrena
jasaiteko. Ib. 188. Agertuten zarianian bere aurrian epai betikua artuteko, ez da izango salatzalla, ez ikusleen
biarrik zure pekatuak jakiteko. Ur MarIl 71. Eta ene pena guzien / xede bakharra da, horren / plazera
prokuratzea / edo beharra estaltzea. Gy 260. Nere gorthean eztut nik / zaren bezalako hitzkari beharrik. Ib. 182.
Guzien beharrerat denak eroria / ez dezake antola nihongo herria. Hb Esk 192. Jakin bear zuen onelako
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
358

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
prestamen bearrik etzala, igesegin nai etzuen bat eskuratzeko. Lard 443. Ez darotzut erran oraino nola egin
daitekeen samats lasterra, beharra den orduan. Dv Lab 160. Yainkoak ez du mintzatze beharrik, ixilik egin
dezake bere lana. Hb Egia 16. Gizonak ez dire bethi aski, beharrei buru egiteko. Ib. 25. Ez detzakete soldadu
egor gazteak zuzen kontra, ez sobera itxikaraz harmetan, ez odolik behar gabe ixuraraz. Ib. 128. Ez dauke
juanaren biarrik, emon egijezube zeubek jaten. Ur Mt (V) 14, 16 (Echn eztute goan bearrik). Eguzkiyaren
biarrik gabe / argi egiten dezuna. Bil 66. Aita Sainduari zitzohakon ikhustea ordre berri baten beharrik
bazuenez Elizak. Laph 174. Ikusten gireleik zenbeit bear, tentazio edo peligrotan. CatAe 16 (CatSal 17 bear,
CatR 17 biar). Eztügü nahi ükhen goratü libürü baten preziua, zuñen beharra hain handi beita familia orotan.
CatS VII. Beharra gauza meharra. "Le besoin est chose déliée, c'est-à-dire: Pressante nécessité fait accepter la
loi". Dv REusk 1878, 296 (refrán recogido tbn. por Inza NaEsZarr 1733: Bearra, gauza miarra (AN-5vill)). Ez
du buru galdubak / txapela bearrik. JanEd I 39. Ez nian libururik ez eta ere beharrik, irakurtzen ez nakielakotz.
Elzb PAd 19. Bere bear eta premiak agertuaz, arren salba zezala erregutzen zion. Arr May 173. Saldea edaten
dalez / agin bear barik / ezteutso ondo barruak / artuten saldarik. Azc PB 75. Maitatzea, horra gizonaren
bihotzaren lehen beharra. Lap 47 (V 26). Eztüzü ene aithortziaren beharrik ene bekhatien jakiteko. Ip Hil 224.
Eskual-herrian baino araiz behar gehiago ikusiz [...], noiz nahi Landesetako zoko batzuetaraino bazoan
predikatzerat. HU Aurp 148. Behinere ez dute, ez dugu orok ere izan laguntza eta argi behar gehiago! Ib. 71.
Ago, ago; ez diat hire sos zikinen beharrik. HU Zez 60. Beharrik gutiena dutenak dire ardura kopeta eta mihi
tzarrekoenak. Ib. 34. Bazakian Jinko Jaunak / gure behar handia, / nula gü ezkintakian / gur'indarrez balia.
UNLilia 14. Ez dago orren bear ez premiñarik. Itz Azald 39.
(s. XX). Haragirik jan denetz ortziraletan [...], behar egiazkorik edo permisionerik gabe. CatJauf 17. Biarra
denian otoiak on. Mdg 155 (refrán; cf. A s.v. bearrordu: "Bearra dionak, saintiuer otoiak on (R-vid), el que
tiene necesidad dirige buenas oraciones a los Santos"). Jaungoikoak ur ari edozein bearrez bat-batetan
sendatzeko birtutea eman diola. Goñi 101. Orrengatik etzuten guziak esamiñatzeko betarik, ez eta bearrik ere.
Ib. 93. Bai ama, mutil ona izango da, baña nik eztaukat oraindiño senar bearrik. Echta Jos 170. Beren mintzai
ederra bazterrerat utzirik, bertzetarat lerratzen ohi dira, ardura batere beharrik gabe, handiarena egin nahiz.
JE Bur 177. Beharra handiago, handiagoa izanen da heien lana, hertsiagoa elgarri dakarten amodiozko
laguntza. Ib. 103. Etzakiat zer gibelondo ukanen duen ene solasak, bainan xuxendu gogo hit, baituk beharra. Ib.
95. Gure Malenek txukunduko du bai Martin; baita osaba ere. Txukundu eta etxean lotu. Badaukate bearra. Ag
G 247. Lapurren artian iñun baño agintari-biar geiago ixaten da. Kk Ab I 116. Jaungoikoa gizon egittearen
bearra obeto adirazteko, oiek bietaz nai dizut itzegin aurretik. Inza Azalp 41. Jaunak bere amatako artu bear
zuana, ezkondua bear zan izan [...] aitta ordekoaren bearrak izango zittuelako. Ib. 57s. Bihotzaren hazkartzeko,
beharrik balu ere, kanta detzagun [...] persulari zaharrak eman koplak. Barb Sup 117. Maitatua sobera
nintzelarik haurra, / ez nakien nik zer zen amaren beharra. Ox 144. Nik ez det kale-bearrik: nik basarria nai det,
baiña basarri nerea, ni jaio nintzanekoa. Mok 10. Gizon leiala omen zan, beren bearretan besteai gogoz
laguntzen ziena. Muj PAm 6. Bizi izan ziren, ez beti bakian, bata ez bestia ez beitziren berjitez maitagarri, bena
beharrak eskerniatürik izan gabe, 80ra urtetara hüillan. Const 36. Bearra lako irakaslerik ez da. Or Tormes 51.
Baditeke zorrotzegi ta gogorregi izan izatea, baño bearra ere bazegoan norbaitek ori egitekoa. Or SCruz 10.
Gure gazte denboran, baditu urteak, etzen garbitasuna batere edatua, etzen oroz gainetik baitezpadako behar
bat, orai bezala. Zub 90. Iduri zaiolakotz yende arrunta eta eskola gabekoen izkuntza dela, eta sekula ez da
mintzatzen, beharrak ez balin badu bortxatzen. Ib. 66. Bizkitartean orotarik behar dugu, bizitzaren beharrei
iardokitzeko. Ib. 117. Ezin utzizko beharra duela urte guziz iragaitea ahal den epe luzena herri eskualdun huts
batean. Ib. 94. Gozo biarra neukon barruko miñean. "Falto de dulzuras". Laux BBa 30. Ez dugu galdegitearen
beharrik nun giren, afixa zozo batzuek erakutsia baitaukute. JE Ber 74. Iñoren laguntza-bearra nabaitzen asi
nintzanean, orduantxe iges egin zidaken albotik. Lek EunD 21. Asmo aundi guziak neke-bear ori berekin
daramate. Ldi IL 155. Zaldunak, Urretatar Mikel du izena, ta aurkezpen bearrik ez du. Ib. 156. Esanaren
ereskitasunari (musicalidad), otsaren eztiago-bearrari zor zaio berea. Ib. 36. Aldi bakoitzeko bearrak erakutsiko
luke "Erri-lan"eko dirua nola banatu. Ib. 123. Baña, besterik gabe, euskelzale aberatsen laguntza (ta laguntza
zabala) gabe, eztegu bearra osatzen. Ib. 74. Lengo tresna asko galdu ziran; orain ez zan alakorik egiten, beren
bearrik etzalako. JMB ELG 55. Ortik ageri da bada Aitortzaren bearra. Ir YKBiz 533n. Gure etxean, berriz,
bear izan edo bearrik ez izan, noiznai lanegiten saiatzen ikasiak gera. TAg Uzt 196. Nik ez diat ezpata beharrik:
Israelitar Jainkoa enekin duk eta Haren laguntzarekin garhaituko haut. Zerb IxtS 53. Memento hartan jendeak
predikari kartsu batzuen behar handiagoa zuen holako juie baten baino. Zerb Azk 93. Alare, etziduridan katoliku
bidea artze-bearrik [...]; ezta nere siñestea utzi bearrik ere, bi aldetako arrazoiak berdintsu ziralako. Or Aitork
123. Gutxiago maita bear al zaitu Zure errukiaren bear gutxiago zulakoan? Ib. 49. Geiago nai bide dut,
eskeintzen zaidana gutxi bailitzan, eta geiago-bear orretan mugitzen naiz alai eta triste. Txill Let 64. Iñork ezin
dezake beregan nortu besteren zorion-bearra. Ib. 95. Jainkoak bearra berdintzen duala baleki bezela ibiltzen
zan. Anab Poli 8. Leziño on baten bearra euken areik, ez besterik. Bilbao IpuiB 147. Ez ginakian oraino
amodioaren izenik ere ta elgarren behar bat senditzen ginian. JEtchep 67. Orain goan gaitezen denak goatzera;
denak ere badugu lo egiteko bearra. Izeta DirG 52. Bazan bearra, nere ustez, euskeraz onelako zerbait egin
zedin. Vill Jaink 7. Lagunarte-bearrak, aldakuntza-bearrak ta abar piztu du zugan kanpora irtetzeko gogoa. Ib.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
359

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
140. Premiña ta bear gorria sarri bai sarri bular-bizkar, jasan eta iragan zituan. Erkiag BatB 34. Zuzena da
izan baiña, [...] Aren artez-bearrak beti erabilli oi dau, buztarturik lez, maitetasuna. Ib. 199. Gogoan har-azu
Konpainiak zure baino gehiago zuk Konpainiaren beharra baduzula. Ardoy SFran 335. Bestenaz ere, Bergson
handiak ziona, bere behar lehenentzat eginen ez duena, bere soberakinenzat egiten gizonak! "Pour ses besoins
essentiels". Ib. 189. Eskuara aldiz amaren bularrean zelarik erran ditake esnearekin batean xurgatua zuela eta
etzuela ikaste beharrik. Ib. 70. Emen egin-ezakin / ez balitz okerrik, / gabe pasa gindezke, / ez da lan bearrik.
Uzt Sas 84. Bierrak ondutako matsa duk ori (AN-araq). 'Gaitzak ikusi ta ondu edo zentzatu danaz esana'. Inza
NaEsZarr 20. Bearrak erakusten du atzeko aldea nola dantzatu (G.-nav). 'Lana nola egin'. Ib. 152. Bearrak,
mutur beltza (AN-ulz). 'Bearrak, goseak baño geiago ez barkatzen'. Ib. 929. Ez duela aski hizkuntza batek hitzak,
beharra sortu ahala, ingurukoetatik hartzea. MIH 251.
v. tbn. (para textos vizcaínos) Zav Fab RIEV 1907, 92. AB AmaE 81. Ag Kr 177. BEnb NereA 160. Biar: JJMg
BasEsc 189. Altuna 5. SM Zirik 70.
(Con suf. de superlativo, con el sdo. de 'la mayor necesidad'). Noiz eta ere baitzuen Elizak buruzagi on
baten beharrena, orduan dio Jinkoak eman [...] iraunkorrenetarik bat. HU Aurp 133.
(Con part.). "Afán (V). Arako jan-bearra!" A Apend. "Aretxena da "esan biarra": afán de decir. Cuando
alguien dice o cuenta algo con afán le decimos: Zeuria da esan biarra" Etxabu Ond. "Manía, ansia excesiva [...].
Ori da jan biarra daukazuna" Elexp Berg. "Gaurko gaztiak daukazue ibilli biarra, Jesus, Maria ta Jose" Ib.
"Ikasle orrek eukitzen dau preguntau biarra" Ib. Cf. Lar y Añ: "Doctrina Cristiana, Kristauen jakin-bearra".
Ikas dezagunzat mundu hunetan herri arrotz batetan bezala iragaiten, hemendik ioan beharraz ardura pensatzen
dugularik. Lç Ins C 8r. Konsideratzen du zer egin behar duten bertzeek, eta eztaduka konturik berak egin
beharrez. SP Imit II 3, 1. Badakigu ez garela / Inmortal mundu huntan, / Kontestarikan eztela / Noizbait hill
behar huntan. Arg DevB 165. Ahanzi du inprimatzailleak lerro hau bigarren lerroaren ondoan eman beharra.
INav 167. Jesus-Kristek batheiatü beharra ziana? Bp II 28. Badire bertze batzuk [...] zeiñek eziñ bertzez aditzen
badituzte munduko gauzak eta gogoaren bortxa iarraitkitzen baitzaizko bere bizi beharrari. Ch III 4, 5. Onekin
batean pisa dezagun illuntasun andi beti demonioak begiz ta alde guzietatik ikusibear gogorra. Cb Eg II 122. Ai,
ene galdubearra! Ib. 68. Zure ao gozotik kondenazioko itzak enzun bearra, pensatuak berak ikaratzen nau. Ib.
114. Gogoan guk artu ezkero geren laster ta fite ill-bear hau, emengo gauzei ez diegu anitz begiratuko. Mb IArg
I 289. Nondik duela uste dezu Kristo Jaunaren Erreinu onek bein ere ez bukatu bear hau? Ib. 343. Barurak
nekaturik utzi zuten eri gaisoa ta jateko zerbait artu behar andiarekin. Mb IArg II 354. Lehenik iakin beharra.
Giristino-kalitatiaz. CatLan 18. Oriek ere barkatzen zaizka bere bataioan, bere bekatu etorki orijinalarekin
batean baita oriei zegoten Infernura beharra ere. Ub 193s. Jainkoa bein ere ikusi gabe, Infernuan beti surtan
erretzen ta erretzen egon-beharra. Ib. 158.
(s. XIX) Nolako garbitu bearra idukiko ez dute bekatuetatik irten berriak bezela diranak? Mg CC 221. Agur
adiskidiak; etxera biarra eldu jat, agindu ta gera zaiteze Jangoikuaz. Mg PAb 194. Ez dozuela bata bestearen
jarraian joan bearra. Añ LoraS 63. Joan bearra daukat urlia etxera. Ib. 23. Au gerta diteke era askotara, eta ez
da guzia esan bearrik. AA II 143. Edalea bere edan bearrarekin ta alferkeriarekin zorrez betetzen da. AA III
375. Iñoiz nai ta ez lagunakin bildu bearren bat tabernan edo beste lekutan gertatzen bazaio. Ib. 385. Zure
idoloa da ezkondu bear, bear ta bear ori. Ib. 632. Asko bertze, meditazione egitetik desenkusatzen dire bere
lanean hari-beharraren gainean. Dh 93. Arako ito biar ta ito ezin ta esturasun desesperau, amorruzko, esplikau
eziñ dodana. JJMg BasEsc 92. Ez da dotrina onen ikasi biarra ez daukanik bere. fB Ic II 183. Ez dago
Jerusalengo Piszinara juan biarrik [...] geure arimak garbituteko. fB Ic III 306. Pekaturik eztaukana eta euki
bere ezin leijana, dago aragija eziten ezi biar baga. Astar II 248. Baru egin biarra edo baru egiteko
obligazinoia. Ib. 242. Zure neke, atsakaba, premiña, gaixo aldi ta osterantzeko ikusi-bear guztietan. Añ EL 2 75.
Eban baia larritzen / yan bearrak gaistoa. Zav Fab RIEV 1909, 32. Ben'etzaie erran beharrik, berek beitakie
hori! Etch 332. Non ateratzen dituzten aixa aski, arlanza eder zabal galantak, eta landu-bear andirik ez dutenak.
Izt C 59. Hola he! yaunttoa yauts bazinte hortik? Segur ez zinduken nik erran beharrik. Gy 200. Ibilli-bear
andiak izan zituen. Eguzkiaren sortaldera joan zan; eta eguzkiaren sartaldera etorri ere bai. Lard 532. Baserri
bat erosi det, eta au ekustera joan bearra daukat. Ib. 416. Ipiñi zieten len ainbat adrillu egunoro egin bearra,
baña lastorik eta beste errekiñik eman gabe. Ib. 67. Añenekoa bota du. Zertako degu iñork esan bearra?
Añenekoa aditu dezute. Ib. 447. Bere il-bearra bazetorkion. Ib. 106. Jainkoa bethikotzat galtzea, haren bekhunde
zoragarria behinere ez ikusi-beharra, hori da ifernuko gaztigurik latzena. Dv LEd 231. Ez dago Indijetara juan
biarrik sedia izateko. Ur Dial 4. Eztute goan bearrik: maiozue zuek yatera. Echn Mt 14, 16 (Ip, Ol, Or, IBk, IBe
joan (juan, etc.) be(h)arrik; Ur (V) ez dauke juanaren bearrik, SalabBN ez da beharrik yuan diten; Lç eztute
ioaiteko mengoarik). Bere erran beharrak hari erranen ziotzala. Laph 91. Zenbat bider izan ez dezu damutubearra?
Arr GB 91. Betiko sutan aien mendian / egon bearra ezta atsegiñ. Xe 322. Jaikitzen diranian / kalera
korrika, / eztago mugitzeko / esan biarrika. JanEd I 54. Zuek utzi ta juan biarrak / neri ematen dit pena. PE 38.
Topau ezinda kantagarritzat gei egokiak. / Zer ete da zer, zeren gañean kantau bearra? AB AmaE 442. Ze
garratza dan edan bearra kalizatxo au. Ib. 170. Gertatzen bazitzaion aldamenetik igaro biarra, igaroko zan
beste aldera begiraka. Bv AsL 38. Pekatu hura konfesatu-bearrak ematen zion lotsa. Arr May 69. Zer
damugarria gaur, ez eman bearra gure Jaungoikoak ordu beteko bizia Juane eta Fraiska zorionekoeri, au ikusi
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
360

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
dezaten! Apaol 123. Ezeben itxaro bear andirik izan danak bere. Ag AL 46. Danak euken Arnoldoren izen
garbiari loikeri apurren bat bota bearra. Ib. 77. --Ill da. --Ill? Aiñ laster? Zer izan dau bada? --Ptxe... Ill
bearra. Ego aizeak baiño urte geiago eukan-da... Ib. 92. Ez da gauza ikaragarrizkoa [...] berba orreek
esanbearra? Itz Azald 162.
(s. XX) Jaungoikoan aurpegie ikusi gabe egon biarra. CatUlz 48. Zer esan andirik ezeuken euren artean,
baña etxera joan bear andirik bez. Ag Kr 105. Martiñek, aittamarik ez aide urkurik baga, ezkondu-bearra
eukan. Echta Jos 127. Billatu zak, Manuel; arrekiñ egon bearra zeukat. Ag G 287. Oñazerik ez, baño ito-bear
estuak oi ditu. Ib. 374. Bai jauna, badegu iñori eman diogun gaizpidea kendu bearra, eta bear aundia gañera.
KIkG 56. Batzuena ta besteena entzun-bearra dago, iritzi zuzena emate eskeroz. Or SCruz 7. Zere denboran
izandu zera / tunantia ta litxarra, / infernuetara joan bearra / ori daukazu lan txarra. Tx B 141. Eni duk eman
beharra / oilasko pare ederra. Etcham 201. Alde-egin biar bat "suertau" yakela, ta axe agindua nori itxiko ete
eutsoen topau eziñik ebizala. Kk Ab II 76. Orretan biyok alkar aitu bierra dogu. Ib. 151. Axek peseta bat
ordaindu biarrak, asko asarratu eban jentia. Ib. 151. Bart ire etorri bearrakin ez omen zikan begirik itxi. Alz
Ram 89. Oi, zein dan ituna / bêra-bear au! Ldi BB 130. Yondone goiangeru / garale goitarra, / gure arazo latza
/ duk bizi-bearra. "Se reduce a querer vivir". Ib. 160. "Euskaldun Bat"i erantzun-beharrak nenkarrela, gogotik
etzendun baztertu bear. Ldi IL 113. Erderaz ari-bearra bidezkotzeko asmatzen ditugun guziak, maratil utsa
dirala ta ez arrazoi. Ib. 90s. Zirt edo zart egin bearra dago, sariaren orrekin. Ib. 106. Gizona! Ori ere bada, ba,
urrutira begiratu bearra! Ib. 100. Guztiak aldran lan-egin bear orrek, neke gorriak dakartsez. Eguzk GizAuz
133. Baserritar lugiñai orain darabillezan bazter eta lurren jabetzea kendu arren, bazterra bera kendu bearrik
ez legoke. Ib. 124. Zurekin luzaroan itzegin bearra daukat. TAg Uzt 245. Etzuan izan Yolandak iñork agindu
bearrik, mutillengana zer nai zuen galdezka joateko. Ib. 217. Kontuz ibilli bearra zegok. Gutxienen usten duenen
batean, errizaien eskuetan eroriko dituk. Ib. 176. Dabidek ederki frogatu beharra zuen hori bere azken
urtheetan. Zerb IxtS 55. Ordutik dator, askirik gabe, / aunditzen eta aunditzen / Arantzazuko azi-bearra. /
Mugarik nunbait etzuen. SMitx Aranz 89. Basoak larrutu ezkero ezin-bizia, gosea, legorte galgarriak, toki
aldatu bearra, lekaroa, baso mortua datoz. Munita 105. Gaur dana jaso zara, / lore ta orri barriz, / igo bear
batean. / Gaur, Udabarria, / zeure adar pean. Gand Elorri 33. Nornai joan leike igesi / aiengandikan, al balu... /
Nik aiekin egon bear / orrek dit egiten dolu. Mde Po 42. Isabelaren etorri-beharraz gogoratzen zen, eta
eguerdiko hamabiak hurbiltzen ari ziren araura, haren alaitasuna itzaliz zoan. Mde HaurB 31. Bere zorigaitza,
ardotan ito bearra zeukan. Etxde JJ 32s. Bai, aitor egin du baiño ez berealakoan. Min zun zeu salatu bearra. Ib.
192. Joseuss! A zan ezdabaida ta errieta egin-bearra! Bilbao IpuiB 145. Askotaz obeagoa zan bestaldekoa. Esan
bearrik be!... Ib. 63. Gure azeriak eukan baten bat zatitu-bearra! Ib. 187. Guzti au jakin ebenian, izan eben zati
baterako barrea ta esan bearra. Ib. 25. Eta, emakumiok parkatu oin be zuek txar laga biarra. SM Zirik 119.
Azkenian, ez gizenak euazelako, baña bai zarrak ziralako, txerriok il biarrera eldu zan Erratxu. Ib. 59. Ez
dakinat nundik heldu zatan bizi behar bortitz hori. JEtchep 69. Diranek or badute bere zertako izana, zertara
bearra, nora bearra, Sokratek zionez. Zait Plat 86. Barri barriak erosi bearra izaten dauala txitean pitean.
Erkiag BatB 152. Gure irritsa asaldatu egiten da bukatu-bear onen kontra. Vill Jaink 112. Beste korapillo bat
ere askatu bearra dago, ordea. Ara zein: [...]. Ib. 37. Izan ere, mundu au esplikatu bearrak ekarri du beti gizona
Jainkoagan siñestera. Ib. 30. Besteak itz bakarrean emaiten duzten itzak, guk bitan eman bearra daukagu. Or in
Gazt MusIx 14. Orretarako zeuk be daukazu / gizon jokatu bearra. BEnb NereA 186. Toki mear ontan ibilli bear
onek eragozten dit gai oni ekitea. Ibiñ Virgil 110. An beti zegon ontziren bat bete, naiz ustu bearra. NEtx LBB
34. Ez eban Zaldunari luzero itxaiñ biarrik, ba onek beriala urten eban. Etxba Ibilt 484. Juan zan bere betiko
etxera, zer gertatzen jakon ikusteko, ikusi biarrik bazan. Ib. 467. Agindu bear aundirik ere / guk ez gendun sasoi
artan. Uzt Sas 149. Mundu onetan danak ditugu / geren oitura plakuak, / eta azaldu bearra dago / geraden
bezelakuak. Ib. 233. Ikusten nuen asi bearra / neskatxan bati esaten, / eta ark baietz esatia're / ez da seguru
izaten. Ib. 204. Ni ixillikan neguan baña / daude deklaratu bêrrak. Saiburu in Uzt LEG I 233. Gure erran
zaharra "euskaldun fededun" / bere erran beharraz gabetu da egun. Xa Odol 241. Betikotasun betean murgildu
beharrak artegatzen zuen Unamuno. MIH 265.
(En oraciones exclamativas, sin un vb. principal expreso, con un sentido de lamento). Mundu batetik
bertzera, o erdutu beharra! / Egia duk, bekhatuez iustu dela nigarra. EZ Man I 52. Ai! Bereala ill bearra!
Juizioaren bildurra; ta betiko zer izango dan, laster ikusi bearra! Cb Eg II 237. Pekatu bakar batek galerazo
biarra ainbeste penitenzija! Mg CO 205. Zelango desberguenzak enzun biarra gizon onrau batek! Mg PAb 67.
Oi nere bihotzmina! Zure aho gozotik nere kondenamendua hartu beharra! Dv LEd 204. Aren irintsi bear
tristea! Apaol 119. Au gauza guztien amaitu bearra! Ag G 214. Nik ez jakin-bearra, beronen ikaskizunetan aria
emateko adina! A Ardi 30. Au pena; bi ezagunik aundienak nere bazterrean umill eta lotsaz beteak eraman
bearra! Ill Testim 14. Ene zoritxarra! / Neure kumetxu maiteok / ik ostu biarra! Enb 56.
(Con rad. en vez de part.). Cf. Añ: "Contribución, paga-bearra". Eztuela kofesa beharrik, eta ez bere
konzientzian harrik. Ax 452 (V 295). Kondenatzeko bidean dago? Galtzeko perillean dabil? Goarda bearrik
badeu etsai gaistoetatik? Lar, carta a Gandara 161. Irurogei ta amasei urte, / garaia da umiltzeko, / bultza
bearrik ez nadukake / goitik bera amiltzeko. Tx B II 267. Euskalerri osoko / elbarri ta eri, / galde bearrik gabe, /
bat-bana dakizki. SMitx Aranz 204. Ez baitute [...] Zure itza ezaguteko irakur bearrik, Zure aurpegia beti
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
361

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ikusten ari baitira. Or Aitork 392. Ogei lagunen lanak egiten / dago makina bakarra, / era onetan derrior dago /
jendea sobra bearra. Basarri 132. Obeki azter-bearra lizake, ezpaita gauza errezaz iarduna. Zait Plat 147.
Barruko ler bear / zoragarrizkoak. Gand Elorri 49. Bizitzaren laburrak eta buka-bearrak uzten digun ondoez
aren pareko garraztasuna. Vill Jaink 117. Nik gau orretan lo egiten dot, / ez badot ibil bearrik. BEnb NereA
209. Patxiri beste gonadunik zanik ere, etzitzaion bururatu! baiña mundu ontako gauza guzien alda-bearra!
NEtx LBB 123. Asturiarrak sendatu zuan Santxo, ez bait zuan onek, izan ere, nagusiak baiña gutxiagoko sendabearra.
Berron Kijote 175. Ezin uka gainera, barrengo mintza-beharrak hala agintzen zielako edo, nahiago
zutela bere bidetik ibili hizkuntza gaietan. MIH 234.
2. (V, G; Lar, Aq 447, Añ, Dv, H, Zam Voc), biar (V-gip). Ref.: A; Etxba Eib (biarra); SM EiTec1 (biar);
Holmer ApuntV; Elexp Berg (biar); Gte Erd 209, 250. Trabajo, labor, tarea, obra, quehacer. "Labor", "trabajo",
"afán", etc. Lar y Añ. "Obra, bearra (G)" Aq 447. "Sus menesteres, bere bearrak (G)" Ib. 448. "Biar (V), c'est le
même mot que beharra, le besoin. Le bisc. l'emploie dans le sens de 'travail'" Dv. "Jakiña da Bizkaian lanari
biarra esaten yakola" Kk Ab I 107. "En Eibar, este vocablo tiene uso dominante sobre su sin. lana" Etxba Eib.
"Ez zan pozgarri txikixa sasoi artan biarra eukitzia, ainbeste geldi ziran artian" Ib. "Geldi ziran biargiñeri
biarra emoteko asmuan aindu zan Izurako bidia" Ib. "Bizi guztirako biarra artu dau ba oiñtxe gure gizajuak" Ib.
"Ezta biarrin erreko. Se dice de quien es poco trabajador" Etxabu Ond 109. Cf. Lcc: "Día de hacer algo, bearr
eguna". v. egiteko, lan, behargai.
Tr. Fundamentalmente vizcaíno, donde el general lan es poco frecuente. Hay ejemplos de otros dialectos,
sobre todo guipuzcoanos, pero cf. el ej. de Etcheberri de Ziburu, el proverbio de Oihenart y las siguientes
indicaciones de Harriet en su dicc.: "5. travail [cita O Pr 256]. 6. affaire, occupation: Bere beharrak arthatzea,
soigner ses affaires. Beharrez ilkhia da, il est sorti pour affaires. Nere beharretara noa, je vais à mes
occupations. Syn. egitekoa, eginbidea, egin beharra". Esa especialización de significado en vizcaíno dio lugar en
algunos medios a una preocupación normativa por encontrar equivalentes precisos y distintos a cada una de las
acepciones de la palabra; cf. p. ej. AG 958, nota: "El vocablo lan no pertenece al Euskera Bizcaino. [...] Los
bizkainos, además de 'trabajo', significamos con bearr o biarr 'necesidad' y 'deber'; pero 'trabajo', 'necesidad' y
'deber' son significaciones genéricamente iguales, pues equivalen a 'sujeción', pero específicamente diversas: por
esto, juzgo que 'trabajo' debemos significar con lan, y 'necesidad' con biarr, debiendo formar otra voz para
'deber'" (v. NeolAG).
Hurrieteak hurri gauzak, ta hurri dira aren bear[r]ak. "Menguadas son sus obras". RS 149. Bear igesi
Castrora, an ere bearrik (asko da). "Allí también (hay harto) trabajo". RIs 15. Zerori ziñen etxeko / beharretan
nekhatzen, / zerorrek zerbitzariei exenplu on ematen. EZ Noel 156. Erraz ioan deitezala bere bearrera. "A sus
ocupaciones". Cap 148. Iainkoari otoi eginez, eta beharrari ekinez . O Pr 256. Oetik jagitzen naizanean,
oera noeanean [...] eta edozeinbere bear egiten asitzen dodanean. CatAnz 2. Nezesidade andirik bage trabajatu
ote deban [...] eta zenbat tenpora jaurdun zeban bearrean. OA 150. Jainkoari erreguz, bearrari malluz. "A Dios
rogando y con el mazo dando". Lar s.v. Dios. Kriadu izango naiz ni / bearrak pozik egingo ditut. Acto 472.
Bearrik asko daukagu, astia bagendu. Aq 447. Bearrean banago: zuri begira. Lotara banoa: an ere zuri begira.
Cb Eg II 45. Aspaldiko urteetan ekin diot nere euskeraren bear ta lan oni. Lar, carta a Gandara 162. Noiz baliatu
bear degu siñale onetzaz? Obra onen bat asitzen degun guzian, ta orobat gure lana edo bearra asitzean.
"Nuestra labor o trabajo". Lariz 18.
(s. XIX) Euren biar prinzipala / lelengo illian / eskubariaz basora / orbelen atzian. DurPl 67. Oneek
[armerubak] ezpalitzatez / beti biarrian / zer egingo genduke / gerria danian? Ib. 113. Itxasoan dijoazanak ez
due onekin bearrik; [...] ezin eragotzi lezakee ez aize kontrakoa, ez aizegabetasun edo kalma kaltegarria. Mg
CC 189. Ekusi bear degu bada zein diran zimendu onak, erori ez didin animako bear guzia. Ib. 185. Geiago
jaramon baga, asi nintzan neure bearrean. Mg PAb 198. Illa betean egon zan buru austen, ta oraindino ez eban
bearraren erdirik egin. Ib. 198. Etorkizuneko oliak, biarrik ez. Ib. 123 (cf. RS 15: balizko oleak, burdiarik ez).
Eguraldi txaarrak eragozten deustazanian baso ta solo biarrak, jardun daruat mai, aulki ta ezgauza batzuk
egiten. Ib. 152. Gabeko biarra, egunerako lotsaari. Ib. 123 (tbn. en JJMg BasEsc 114). Ta arik aurrerako biar
edo lanak geratuten dira ijeliarentzat, zeñi jagokan ijestea edo irutia burdiñia. Ib. 127. Bazaube [...]
Misionarijak, zelan euren biar asko galdu daruazan Diabrubak. Mg CO 294. Izan zuen astoak jabe obe bat,
zeñek ematen zion ondotxo jaten ta ez bear gogorregirik eragiten. VMg 47. Prestatu bear dala zer jan, bearrik
ezin dan egunetarako. Ib. 35. Diotela beren artean, iñoren lumaz janzi nai duela belatxikiak; au da, besten
bearrak artu nai ditudala. Ib. IX. Kitutuko dau onelan, galdu baga orregatik bere bearra ta denporea. Añ LoraS
98. Lau egun iraungo daben bizitzea gaitik bear latz gogorrak egiten dodaz. Ib. 194. Jaungoikoak alakoen
nekeari eta bearrari bere bendizioa ugari ematen dio. Gco II 90. Urliak nai luke idi-uztarri bat, bearrerako
azkarra eta gogotsua. AA II 168. Mirabeai jai osoetan bear debekatuak eragiten badieztezu. AA III 556.
Ezagutu dituzue jai egunetan bearrean aritzeko eta dotrinetatik iges egiteko oitura duenak. Ib. 425. Zegaitik
bestiori [seme ori] eleisarako? Biarrian atzeria ta makala dalako. JJMg BasEsc 214. Biarrak amaituta,
illuntzian dua bakotxa bere etxera. Ib. 113. Geure jenijuak, kondezinoiak edo naturaleziak beti sen baten, biar
baten edo gauza baten gobait egin bagarik iraun ezin dabelako. fB Olg 15. Piesta zaleentzat ez dago piesta
eguna baino priesakuagorik. Orduban dira goix parteti etxe biarrak gaztiak egitia. Ib. 56s. Ez da ain biar gatxa
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
362

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
euskeera garbiko izeneetan imintia. fB Ic I X. Goitu biar ditugu gurari deungak, pekatu ez dan biarrian zetan
edo atan denporia iraguagaz. fB Ic II 281. Jostun edo dendari asko abijetan dira biarrian zapatuban. Astar II
72. Orduterdi edo bi baño geijago egiten badabe biarrian. Ib. 72. Zuaze biarrera eta zeuben arazubetara. Ib.
204. Gizon ezkondu bat, zeinek bere biar edo irabazijagaz emoten eutsen bere emazte eta semiai biar eben
gustija. Ib. 100. Etxean aziriko / zekortxu ederrak / egin oi daroadez / soloko bearrak. Zav Fab RIEV 1909, 37.
Bear litekean baño lan ta bear gitxiago egin izan badozu. Añ EL 2 152. Egunez bearrean aritzen ziran, ta gabak
orazio luzietan igarotzen zituzten. Echve Imit 52. Pozez kantari gogoarekin / daude nor bere lanean, / eta
sarritan dantza oi dira / bearrik ez dutenean. Echag 182. Egunaz gogotik bearrean / eta deskantsuz gabean. Ib.
118. Zeugaz eskolan, biarrian, bidian ibilli oi zirianak. Ur MarIl 41. Bere mastirako langilleen eske irten zan.
[...] arkitu zituenean, bakoitzari erreal biña eskeñita, bearrera bialdu zituen. Lard 422s. Erliak goxetik gaberaño
diardube biarrian gelditu baga. Ur Dial 26 (It, Dv lanean, Ip lanian). Sarriten konfesetie ta komulgetie; egun
bakotxeko lanak eta biarrak egun guztijetan Jangoikoari ofrezietie [...]. Ur CatArrig 95. Urregorrizko luma eder
bat / eskuan dozu saritzat, / bear andiak zenduzalako / egiñda itxi guretzat. AB AmaE 195. Onen bestegaz urten
egin zan kalera, / ordu batak jotean, sartu bearrera. Ib. 265. Aiñ dira enkantugarriak / gabak dituzan
ezkutapenak; / arima zoratu oi dabe / Jaunaren alako bear eskergak. Ib. 384. Bear asko, ian gitxi, / beti bizi
nekez. Azc PB 316. Asko dagoz geldirik / bearrik bakoak / onek eztira alperrak / ezpada zintzoak. Ib. 111.
Nekazaleak astegunean / atzamarrakaz daroa / kontua ziur noiz izango dan / eguna bear bakoa. Ib. 76s. Utsean
eta alperrik egin dogu txarrerako geure bear guztia. Itz Azald 151.
(s. XX) Gizon zuzena, bere bearra zuzen egiten zuena, jakintsua, oso biotz onekoa. Goñi 37. Ondasunik
ezpeukan be, beukazala gorputz azkarra ta beso indartsuak bearrerako zein burrukarako. Echta Jos 45. Asi zan
lenago lez, baserri bearrak egittera. Ib. 245s. Juadi etxe-osteko solora, antxe yabik gure Praisku biarrian. Kk
Ab I 69. Nire gauzak aintzat artzen asi dozak, itxuraz [...]. Orrezkero nasai ta pozik amattuko yuat biarra.
Altuna 20. Baratzian biarrian eguala. Ib. 61. Len zan bezela ipiñitzeko / izango degu biarra. Tx B I 103. Ene
seme gaiztotxuak, aita yagok ona, / zein biar egin dozuen / jakin daunik ona! / [...] sasi-eskola eginda / ibil zare
atzo. Enb 165. Iñor ez dot ikusi belarri-motzdunik / gogotik biarrean ekiten dautsanik. Ib. 162. Enintzan gauza
ordu laureneko bierrari eltzeko, asi orduko izerdi larriyak urteteustan. Kk Ab II 58. Argintzan alkarregaz
bierrien ibilli giñiela. Ib. 58. Beiak, berotuz, asi balitez / nai ez luken bearrean, / Petirik zorrotz agindu dio /
egon dedilla erne an. "Comienzan a hacer lo que él no quisiera". Or Eus 340. Zeuri adi neskatxak / itxi dabe
biarra. Laux AB 27. Soloan bearrean aspertute, iluntze guztietan auntzek etzera ekarten yoaten zan. Akes Ipiña
32. Uzaba-pekoak, errentadoreak, kofradi-basoetan landara-sartzeko bearretan ibilten zireana [...] egi utse da.
Ib. 26. Neska gitxik dakie Japonen bordetan. Era orretako bierrik onenak mutillenak dira. EgutAr 19-9-1960
(ap. DRA). Gogorra da eguneroko beharra. Hau da gizonaren izaerak merezitu duen nekerik gogorrena. Arti
Ipuin 65. Eibarren krisis gogor bat izan zan, ta biargiñik geienak biar barik gelditu ziran. SM Zirik 48. Ezin
igarri biarrian ala denpora-pasa ziarduan. Ib. 55. Burdiñako biarretan asko erabiltzen da cianuroa. Ib. 23.
Pernando gizajuak baeban naikua biar zutiñik egoten da ate-morrolluan giltz zulua billatzeko zelan izango zan
ba gauza. Ib. 37. Zelan igaroten dodan denporea / otoitz, ikastaldi, esku-bearretan. Gand Elorri 152. Eztakizu
zelako biherra emoten deustan! Osk Kurl 51. Ekaitz txar batek ondatu leikez / urte guztiko bearrak. BEnb NereA
243. Ari [emaztiari] biar zetsan mesedia, sarri auzuan eitten eban, naiz biar ixillian. Etxba Ibilt 469. Ez eutsen
jaramonik egin eta etzan gelditu bere biarrean. Alzola Atalak 42. Gaur eztau denporaik bertsuetan ibillteko,
bier asko dau-te. Ib. 92.
3. "Culpa, bearra" Lcc. "Culpar, bearr egotzi" Ib. Cf. behargabe. Ni zugaz amoraduagaiti / eztaukat nik
bearrik. Lazarraga 1184r. Ene bearra da, ezta zurea: / neurk konfesatzen dot au alaklara. Ib. (B) 1193vb. Ez
dauko Peru Garziak bearrik / Ain gatx andia apukadua gatik. "No tuvo culpa". (Cantares de la quema de
Mondragón). TAV 3.1.5, 17s. Gu nagitzen bagera, gurea da bearra edo kulpa. Mg CC 189 (CO 284 geuria
izango da erruba).
4. (Sobre todo pl.). Necesidades fisiológicas (usado eufemísticamente). "Beharrak, les besoins naturels" Dv.
"Nécessités naturelles (plur.). Bere beharrak egitea: faire ses besoins" H. Cf. BEHAR-GELA. Ahalkegabea
da gizona non-nahi jarriko dena jendearen ibil-bidetan, hitz estalika baizik aiphatzen ez diren beharretako. Dv
Lab 173. [Zerriak] azpi guztiya loitsua baldin badauka ere, txokora jun ta egingo ditu bere biarrak. Sor Bar 102.
Txakur baten azurra ipiñi dautsozuben ezkero, zelan arrano gura zenduben ba gixon onek bere biarra egitia,
ankea jaso ezik orma baten ondora urreratuta? Kk Ab I 22. Bearra egitera zijoalakoan, oñetakoak jantzi zitun,
eta bere artan goraka-antzean asi zan abokorroka zeriola. Or SCruz 96. Aldi artan, apaiz-gaiek etzuten gauontzirik
izaten eta beren bearrak egitera zoko illun batera joaten ziran. Etxde JJ 19. Han egon nindian
estekatua, kanperoak atzeman artio, kordez kolpatia, ahuldia, salbu hi eta, ene beharrez galtzak orhatuak. Larz
Iru 60. Urduri zegoan [...]. Behin baño gehiagotan joan zan sukaldera tabako erretara eta ixuritegira bere
beharren egitera. Osk Kurl 21.
5. Faena, mala pasada. Izter bijak ausi be... A zuan biarra! Enb 178.
II (Adj.). 1. (Mic, SP, Lar, Añ, Gèze, Dv, Dgs-Lar, A). Necesario, preciso, indispensable; forzoso, obligado.
"Necesaria cosa" Mic. "Beharren dudan gauza, chose de laquelle j'ay le plus de besoin" SP. "Necesario" Lar.
"Tuautem, [...] bearrena" Lar y Añ. "(La cosa más) necesaria, gauzarik bearrena" Añ. "(Muy) preciso" Ib.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
363

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
"Necesario, necesitate medii. Noraezian biarra" Dgs-Lar. "Nécessaire" Dv. Tr. Documentado en todos los
dialectos. Parece que su uso desciende notablemente el s. XX. v. beharrezko.
Enetako ohoin zira, ohoin ere handi zira; / nik beharren nuien gauza daramazu zurekila. E 183s. Guk dugu
halaber sinhesten ezen on eta behar dela superintendent izateko elejitu diradenék gogoa eta ordena dezaten
elkharren artean Eliza. Lç Ins G 6v. Iainkoagana hurbiltzeko moienik ukhaitekotz behar eta nezesario izan da
Allianza berri bat. Lç Adv ** 2r. Biotza ta zenzuna guduan dira bearrago iskilluak baño. "Son más necesarias
que las armas". RS 7. Bekatariak bearren duena bekatuetatik atratzeko da Iaungoikoa urrikari dedin arzas. Ber
Trat 107r. --Eta zein bear da sinestatzea fedesko gauzak salbatzeko? --Anbat eze hau bage ezin ihork ere erdetsi
dezake gloria. Ber Doc 101r. Iongoiko handiak bada aditurik nigarra, / sokorri bidalduren du damuturik
beharra. EZ Man I 70 (donde beharra parece que califica a sokorri). Arrazoiñekin sentituko duzu eta damu
hartuko, Iainkoa bera, den gauzarik hoberena, handiena, baliosena eta zuk beharren zenduena, galtzen
duzunean. Ax 576 (V 369). Zure flakotasuna hain handia dela, non hargatik bertzeek baino behar[r]ago duzula
norbait hel eta lagun dakizun. SP Phil 544. Zeiñ gauza beharrak baitire / eskuak armen hartzeko, / nigarrak haiñ
beharrak dituk / arimaren salbatzeko. Gç 158. Orothan gainti ene Anaie maitiak, ezakhit hain behar nola urri
den lan hontan, ezi horren sari Zelüko gloriaren khoroa badükezie. Bp I 25. Gure Relijionian beharrenik eta
gozatsien diren gaizak. Ib. 123.
(s. XVIII) Nihoiz ere eztuzu beharrago zure buruari billa izatea nola gutien nahi zinduken gauza ikhusi edo
pairatu behar duzunean. Ch III 49, 5. --Zein bearra da aien sines]nes[tatzea? --Ain bearra ezi aien fedea bage
ezin ior salba daike. El 28. Lenengo bostak dira premiazkoak edo bearrak artuz [...] eta oek bage ezin salba
diteke iñor. CatOiq 260. Ez genuke on andirik aterako, geren obenez gero bearren dugun aldian galzen bagenu.
Mb IArg I 372. Konfesio on batekin animen erremedioa billatzen ta Eleizaz kunplitzen besteak ikusi, ta berak
guziak baño bearrago zuela ezagutzen zuen. Cb Eg II 197. Bizkaiko, Nafarroako ta Gipuzkoako iru dialektoetan
eskribitzea, guztiz premiazko ta gauza txit bearra da. Cb EBO 63. Ez du gizonak deusere beharragorik hau
baino. Brtc 193. Kontrizione hau da penitentziako sakramenduan gure ganik galdetzen den disposizionerik
beharrena. Ib. 164s. Guzientzat beharra da, beraz, Bataioko Sakramentua. Ub 193. Gü, balima, hüskaldünak,
hartan inhur beno enjogiago giradialakoz medika sendogarriak beharrago güntüke. Egiat 225. Nahiak, aldiz,
medio beharrak dütianian arrazantzü da esperantza. Ib. 243. Diela ontzier aize beharra emaiten ekharreraziteko
lekhü batetara mündü güzian berhezirik diradian aberatstarzünak. Ib. 195.
(s. XIX) Iñork esaten badu Konfesioko Sakramentu santua ez dala Jangoikoak agindua, ezda bere aginduz
bearra salbatzeko, izan didilla deskomulgatua. Mg CC 102. Geien geienentzat da bearra ta obligazio estukoa.
Ib. 163. Bada fedia baisen biarra da grazija salbeetako. Mg CO 89. Ez dinot nik dongarorik zure biargintzia
gaiti: gizon biarrak zaree zelanbait: bizarra kendu baga ezin egon geindez. Mg PAb 49. Kristau-dotriña,
zeñetan erakusten baitire gure Fede Sanduko gauzarik bearrenak. Añ CatAN 1. Asten dira [...] adobetan
zuloak, ez guztiak beingoan, ezpada banaka ta bearren daben lekutik. Añ LoraS 46. Ain bearra zein zeure begia
eta eskua izan arren bere, larga bear dozu. Ib. 23. Ogia bera gorputzarenzat baño bearragoa degula
Jaungoikoaren hitza animarenzat. Gco I 426. Oen eta oek dakazten beste askoren ezaguera argia edukitzea
gauza bearra eta guztiz probetxugarria da gure buruak obeto ezagutzeko. Gco II 7. Zerurako bidean bear eta on
izango dedan guzia, batez ere bekatutik aldegiteko eta bizitz onean irauteko doaia. AA I 519. Askotan bearra da
dotea, baña bearragoa da bizi laguna zintzoa eta Jaunaren beldurrekoa izatea. Ib. 602. Ain dira bearrak ta
balio andikoak, non ezin utzi nitzakean banaka [...] adirazi gabe. AA III 308. Bat bederak hauta dezan
hobekienik dagokon eta beharrena duen meditazioneko geia. Dh 102. Bilatuten dogu geure ondo egotia ez
daguan lekuban, ta biarreen dogunian, geratuten gara utsik. fB Ic I 58. Nos preminago ta biarrago Zeruko
argija, norberari jaokan lagun bategaz bat egiteko? fB Ic III 332. Ez dago gauza biarragorik salbazinoia baño.
JJMg BasEsc 78. Inos estututen badau gizona agindu onek, ez inos obeto, ez inos biarrago mundu onetatik
bestera irago biar danian baño. Astar II 229s. Ez da beraz nesesario hemen markatzen ditugun pratika guzien
besarkatzea [...]; beharrena da hautatuko direnen begiratzea fidelki. MarIl 26. Galdegiten ditugu haren [...]
othoitzak gure biziaren denbora guziko eta oraino heriotzeko mementekotzat, zeintan protekzione hori
beharrago izanen baitugu. Jaur 353. Munduan gutxiena / uste duan personak, / egiten oi dituzte / lanik
bearrenak. It Fab 99. Gaztañak ematen daben garau maitagarria, sagarra ta matsa baino ere askoz obea eta
bearragoa da Gipuzkoarako. Izt C 149. Ai zein biarra ta premiñazkua dozun kristiñaua, salbauko bazara,
Marijaren laguntasuna! Ur MarIl 7. Baiña ikhusten dute laster, munduan omen ona / prenda orotarik eztela
gutien beharrena. Gy 59. Egin arte karrosen bide hain beharra, / higan diteke urez nahi bezen gora. Hb Esk 97.
Ez dire bizi tripa ungi bethetzeko, / beharra yaten dute xoilki bizitzeko. Ib. 89. Jesu-Kristoren legea zerua
irabazteko zein premiazkoa eta bearra dan [...] erakutsi zuten. Lard 508. Zeren garbitasuna den guziz beharra
osasunarentzat. Dv Dial 35 (It beharra, Ur premiñazkua). Jangabia guretako bezain behar da aberentako eri
denian. "La diète est nécessaire". Ip Dial 76. Bainan nork daki, hekientzat gaizki direnak, ez direla on eta behar
Yainkoaren xedetan? Hb Egia 30. Biarraguak zituen errepausa eta janariya gonbatia baño. Bil 162. Debekatu
zion bere buruari bizitzeko ere bearrenetakoa zuena. Aran SIgn 21. Orai ari gira beharrenera. Prop 1882, 239
(Dv traduce: 'À ce qui presse le plus, [...] au plus pressé'). Gauza bearra da beñ edo beñ nere besoaren indarra
orrek sentitzea. Arr May 181. Arretaz begira zazu zeñ bearra zatzun salbatzeko Mariaren laguntza. Ib. 17. Han,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
364

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
airea eta argia bezala, eskas ziren gauzarik beharrenak. Elsb Fram 106. Eskoletan erakasten ezteno, beharrago
baizik ez bakotxak bereaz egin, ahal duen ber. HU Aurp 218. Bide makurretik doanak du bide xuxenaren
erakusle beharrena. HU Zez 82. Alta bada pereku eta maina guti zuten etxean, beharrez kanpo. Ib. 70. Bizirik
zaude eta ori da bearrena. Apaol 110. Zu zara neure egunen / eguzki bakarra / ta gaua argituteko / ilargi
bearra. Azc PB 61.
(s. XX). Urhats bat bakarrik ez dutelarik egiten non ez den beharra. JE Bur 163. Nere barrengo illunpe aundi
au alaitu dediñ, bearra arkitzen det beti zure onduan izatia. Ill Pill 10s. Orretarako biarrak dira ba beso sendua
ta azkora andi zorrotza. Kk Ab I 3. Nere suan nik dakot moldatzen aintzurra, / Nihaurk arthatzen ere --nola den
beharra-- / Golde nabarra. Ox 169. Len ere, amaika bider [...] esan izan degu ori bearra dala, zenbait arlo
astindu ta eragingo badira. Ldi IL 74. Garizumaren adarra, / luzea, baiña bearra. Or Eus 183. Zerimoni au
bearra zuten / Naparroako oituretan. "Era obligada". Ib. 407. Orduan, ugazaba ta langilleen arteko eretxibatasuna
iñoz baño bearragoa izango da. Eguzk GizAuz 142. Mundu onetan eroapena gauzarik bearrenetakoa.
Bilbao IpuiB 136. Gaixo Frantses! Etzuen beste beharragorik bere azken indar bakarren galtzeko! "Il n'avait
besoin de rien de mieux". Ardoy SFran 263. Katixima baten moldatzeko: ez luzea, segur, bainan elhe alferrik
gabe, egia beharrenen bilduma. "Vérités indispensables". Ib. 163. Ik ere nik bezela / bearrena palta. Uzt LEG I
319. Bere bizitzari buruz, argitasunik beharrenak emango ditugu huts hutsik. MIH 235. Euskara idatziaren
barrutian, irakaste lanean dugu beharrenik batasun hori, [...] literatura "ederrean" baino areago. Ib. 95.
v. tbn. (para ejs. posteriores a 1900) CatJauf 45. NEtx Nola 12. Munita 139. Gazt MusIx 7. Xa Odol 158. Berron
Kijote 87.
2. (Lc, BN ap. A; Mic, SP, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB). Necesitado, pobre (tbn. usado como sust.).
"Menesterosa cosa" Mic. "Pobre beharra, on-beharra, pauvre nécessiteux" SP. "Pauvre, nécessiteux, indigent"
VocBN. "Pauvre, besogneux" Dv. "Le pauvre, l'indigent", "(adj.) indigent, nécessiteux" H. v. pobre; behartsu.
Tr. En vizcaíno sólo lo hallamos en un refrán recogido por Garibay.
Gizon bearra, gogo us. "El hombre necesitado, todo es pensamientos". RG B21. Konsola itzazu tristeak,
senda itzazu eriak, fabora itzazu beharrak. Mat 221. Limosna andiak jende bearrei. Ber Trat 110r. Egun oro
behar gara, iguzu mantenua, / eta guk berzeri legez hutsen barkhamendua. EZ Man I 36. Ezen ni naiz kreatura
gauza guztiz beharra. Ib. 35. Eske dagoena emozu beharrari. EZ Man II 11. Erromerian dabilzanak eta berze
beharrak ostatatzea. Harb 28. Nagia bethi da behar, eskas eta errumes. Ax 42 (V 26; v. tbn. ES 183). Behar
duguna hartu, eta ethorkizuneko kasuetako ere zerbait gelditu, eta gaiñerakoak probe beharrenak dira. Ib. 225
(V 149). Dohatsu da beharraren eta probearen gaiñean enplegatzen dena. Ib. 219 (V 146). Beharrari emaitea
ezta emaitea, baizi ereitea. O Pr 83. Amatasunaren karraz, / Birjina zara xahu: / Gu beharroz egiozu, / Seme
Jaunari oihu. Hm 91. Iainkoaren grazia heldu zaionean gizonari, indarsu eta ahaldu egiten da gauza guzietara;
bainan ioaiten zaionean behar eta flako gelditzen da. SP Imit II 8, 5. Pobre behar bat ikusi dut eta enatzaio
heldu izan ahal bezala. SP Phil 157. Ederkiago preparatzen da besta egunetan [...]. Penitenziazko denboran,
nola Garizuman, hagitz behar[r]ago iarten da [arropaz]. Ib. 331. Baiñan beharra bezala / Heldu naiz haren
gana, / Eria doan bezala / Mirikuaren gana. Arg DevB 198s. Garbi zazu odol hunetan / ene arima beharra... Gç
113. Nola gabeziari iarraikiren gira? Maithatzez jente beharrak. Bp II 20. Nere urrengo zu Egiptoko erreinu
guzian, ta gaurdanik zu munduko bearren ariñle ta salbale. Mb IArg I 393. Egin dituen milagro ta gauz andiak
eta guziak izandu dira eskatzen zituen beharrari zegozkanak. Mb IArg II 269. Pobre bear oni begi onez begira
zaiozu. Cb Eg II 77.
(s. XIX) Jende bear guztia alferra, burugabea ta besteren kostuz bizi nai lukeala iritzitzea. AA III 630. Jende
beharrak, biziko badire bethi ta bethi lanean hari behar direnak. Dh 100. Persona bearra edo pobria baldin
bazera [...], izan zaitez ere espirituz pobria. Echve Dev 317s. Zü idüri süjetik, Franzian eztela / hain ürrikal
dianik, persuna beharra. Etch 590. Ondikozko Rolandok orro berritz ere; [...] / Karlek oraino berritz aitzen
lagunekin; / Rolando dela dio behar etsaiekin. Hb Esk 60. Sal zaiteken ezen diru hainitzetan usain gozo hori, eta
beharrari eman. HeH Mt 26, 9 (Dv, Ip behar; Lç paubre, TB, Echn, Hual, Samper, Leon pobre, SalabBN probe,
Ur eskale, Ol lander, Arriand txiro, Ker, IBk, IBe be(h)artsu). Txit ona eta Jainkoaren bildur andikoa zan [...].
Persona bear asko estaltzen zituen. Lard 498. Oi zeruetako Erregina, eri behar huni begi onez begira diozozu.
Ib. 142. [Diru hori] andre batek egorria nuen norbait beharri emateko. Hb Egia 21s. Elizak egin ditu eri, zahar,
haur galdu, behar eta zaurthuen lehen etxeak. Ib. 103. Urrikalmendu nitaz, zeren hainitz beharra eta dohakabea
nagoen. Dv LEd 129. Aberatsaren jauregian nigar gehiago egiten dela beharraren etxolan baino. Dv Lab 3.
Ttipi eta handiek, aberats eta beharrek, pelut eta gathibuek. Dv Apoc 13, 16 (Ip beharrer, Ur (G) behartsuai).
Yende beharrek ez dute yotzen / gure etxeko atean / non ez duten mahainean / [...] lekua gure aldean. Elzb Po
197. Oraiko eskelariak eskergabeak balinbadire, ez dire gutiago urrikaltzeko, egiazki beharrak direnean. HU
Zez 35.
(s. XX) Eman dezala handik sos hura herriko behar bati. JE Bur 149. Den beharrena ere jendea baita, eta
erikor. Ib. 187. Badakik errana: zarrago eta biarrago. EEs 1918, 121. Hiritik jali ziren: hirian ezpaitzen / eskale
beharrari atherik zabaltzen. Ox 65. Jende bearrak zirala aren gurasoak, eta laister umezurtz gelditu zala. Or
SCruz 17. Ontasunetan igeri baitzen / etxeko seme bakarra, / espos-laguntzat hautatu zuen / nexka gazte bat
beharra. Etcham 151. Eskual-Herri Nabarroako herri batean bizi zen familia bat arras beharra. Barb Leg 129.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
365

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Dituzuen gauza guziak saldu ta yende bearrai eman. Ir YKBiz 282n. Prefetak ordena ematen zuen baserrietan
irina biltzeko, arto ta ogi, jende beharreri partitzeko. Mattin 35.
(Tras tema nominal nudo). Necesitado (de). Cf. behar izan (3). Nehor ez hain saindurik non barkhamendu
behar ezten. Lç Ins E 6v. Gure buruak bekhatore eta miserikordia behar ezagutzen ditugularik. Lç ABC A 7r.
Beste amore bilatuko nax / amore bear banadi. Lazarraga 1165r. Ez othe daoke ere dena den, Yainko bat urre
eta zilhar zalea, hainbertze neskato beharra bere mainatzeko...? Hb Egia 66. Landare gazteak [...] itzala,
babesa nai du lenengo urteetan. [...] Zortzi bat urte ezkero, ez da itzal-bear. Munita 45. Argi-bear ez dan
zugurtasunak bestek nork argi detzake gure buruak. "Nullo indigens lumine". Or Aitork 161.
(Tras construcción vbal. o adv.). Necesitado (de ser, de estar...). "Ongi beharra, qui aime ses aises, qui aime le
confortable" Dv. Ea egundaiño baiño ongi nahiago, adinaren arauaz hobeki beharrago, eta plazerei ere
emanagoa zarenean, zeure burua penatuko duzunz. Ax 179s (V 121). Bere buruaz itsutuki hartua, eta oroz
gainetik, ohore gose errabiatua, orotan bera nausi beharra. HU Aurp 64. Hil ditu Herodes tzarrak / Betlehem
guziko haurrak / bulharrean beharrak. Ox 67.
3. (Tras part.). "Ethorri beharrak nonbaitik heltzen dira" SP. "Beharra lié à un participe verbal exprime que
l'objet de ce participe doit être fait, porté, etc. Idi hori saldu beharra da, hil beharra, gizendu beharra, ce bœuf
doit être vendu, doit être tué, doit être engraissé" Dv. "Laster ezkondu beharra naiz, je dois me marier bientôt"
Ib. "Hil behar du, il doit mourir; id. hil behar da, hil beharra da, il doit mourir, il est destiné à mourir" H. "Egon
bearra naiz (AN-arce, Ae) egon biarra naiz (AN-ulz), eon beharra nuzu (BN-ad)" EI 269s. Cf. Lar s.v.
cimarrón: "Ezibearra significa indómito, que necesita domarse, de ezi ezitu, domar, y bearra, necesidad".
O Birjina, zeru-lurrek / ohoratu beharra: / zu baitharik sorthu da / munduaren ibarra. EZ Noel 68. Orduko
iustuak eta salbatu beharrak ezin sar zitezkeien zeruko erresuman. SP Imit III 18, 2. Alabaiñan badakigu / Hill
beharrak garela. Arg DevB 107. Ikhus ezak, ene arima, / zer bekhatu egiñ duken, / eta halaber zer ontasun / egiñ
behar utzi duken. Gç 58. Jinkoak zer egin nahi ükhen dian gure salbatzeko, eta gük ere hargana helzeko, zer
egin beharrenik dügün. Bp II 3.
(s. XVIII) Joan beharrak baitziren fedearen irakhastera; hartarakotz bada Mundu guztiko hitzkuntzen
ezagutza eman nahi izatu zioten. ES 393. Ontasun guziak idukatzu [...] ene ganat bere ethorkira gisa bihurtu
beharrak bezala. Ch III 9, 1. Hil guziak piztu bearrak dira orduan? CatBurg 19. Zertako elkharri atxiki berdiñ
hautsi beharra liteken lokarri batez? He Phil 51 (SP 50 urratu behar den). Etzitiala, ene semia, izan jakin behar
hetarik, eztezazüla ükhen arranküra behar gaberik. Mst III 24, 1. Ill ziran Bada bakea ta bakea. [...] Bake on
guk billatu bearra da Jangoikoarena edo Jangoikoaren grazitik datorrena. Mb IArg I 301. Eta galdetzen die non
jaio bearra den goiztar arrotzak dioten Errege berri au. Ib. 160. Andik atera zen lenbiziko egunean [...] baño
ere agitz nekatuagoa ta zerbait artu beharragoa. Mb IArg II 354. Mundu galdu bearrari begira diozagun alde
guzitik, gose ta izurriakin, gerra ta eriotzakin. Cb Eg II 139. Zure arpegiko argian zeñ gauza eder miragarriak
ikusi bearra nagoen! Cb Eg III 311. Ondo illtzeko, lau gauza andi edo lau pauso lenago eman bearrak dituzu.
Ib. 219. Hori izanen da seinale bat gure gaitzak ez direla Israelgo Jainkoa ganik heldu; bainan ethorri beharrak
zirela. Lg I 258. Hume txiki gazteak, jaio ziranetik zenbatgarren urtean dira komulgatu bearrak? Ub 185.
(s. XIX) Dixidatzen omen tutzu gazte eta zaharrak / eta beldurrez hastantzen lausengatu beharrak. 'Ceux qu'il
faudrait flatter'. Monho 50. Beldur onekin estaltzen dio zirkunstanzia esan bear ura, ta bakarrik konfesatzen ditu
egin dituen bekatuak. Mg CC 114. Guziok agertu bearrak gera Jesu-Kristoren jar-leku edo tribunalaren
aurrean. AA III 457. Eztaki milla gauza berorri esan bearrak banituan, baña gaur ez dago betarik guzia
esateko. Ib. 559. Erakutsi edo esan izan badozu [...] gure arimea eztala betiko iraun bearra. Añ EL 2 133s. Orain
aldian igo bearra dala Euskara odeiaz goiti, edo botako dutela arras beera. Izt C 231s. Jainkoak ala argituta,
esan zuen mundu guzia gosete izugarri batek artu bearra zala. Lard 501. Urramendiko errege hori bezala da
gizona lurrean, laster yoan beharra handik. Hb Egia 33. Jesu-Kristoren ospean sekula guzian parte
idukitzekotan, zer da nik egin beharren nukeena? Dv LEd 60. Landarea ez dezazula xertha sorthu den lekhuan,
ez bada han berean zahartu beharra. Dv Lab 380. Neskatxa onradurik / baldin juaten bada, / lotsatuta kanpora /
irten biarra da. Bil 31. Bakhotxak uste zuen bakharra zela, Iñaziorekin Lur Saindurat juan beharra. Laph 137.
Gaur arratsean bertan hill bearra zera. Arr GB 27. Miseriyaren adarrak / dauzkat itzegin biarrak, / eragin
ditzadan farrak. Xe 231. Eman biarrak gera / txit kontu estuak, / gure lanak ez dira / izango aztuak. Ud 94.
Yakin bearrak yakiten ez dituenak. Legaz 24s. Egia erraten darotzuet, zuetarik batek saldu beharra nauela. Jnn
SBi 27. Bainan nola etsi gindezakeen, gosta beharrak gosta, Mezako sakrifizioaren gure Aita dohatsuaren hobi
gainean emaitea. Prop 1893, 129. Non ginitazken erran dut, non gira erran beharra. Ba, ba: non gira? HU Zez
87.
(s. XX) Dabidek bere psalmoetan aitzinetik aiphatu zituen Salbatzale ethorri beharraren bizitze eta heriotze
miragarriak. CatJauf 27. Lentabiziko bortzak dire nezesidadezkoak, obraz edo deseioz errezibitu biarrak. CatUlz
36. Arratsaldean aitari Tolosara lagun egin-bearra naiz. A Ardi 141. Noizbait azkenean, makila horrek galdu
beharra zen gure gizona! Barb Sup 146. Emazte berak du gantzutuko Jesus ehortzi beharra. Ox 73. Bidean
bazituzten galbide andiko bi leku iragan bearrak. FIr 150. Astiasuarrak lagundu ezpaliyo / galdu biarra zan
noski. Tx B I 223. Egun batez, errege ethorri beharra eta, erraiten dio bere andreari: [...]. "Un jour que le roi
était annoncé". Barb Leg 132. Sanmieletan badakik nora bearrak izaten zeraten apaizgaiok. Lek EunD 20. Noiz
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
366

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
arteko burruka / iasan-bear naiz ni? Or BM 42. Piko-masustondo baten gañera igo zan, Yesus ikusteko, andik
igaro bearra zan ta. Ir YKBiz 366. Zer da Erri-ertia?... Itz bikoitz orrek zatirik azaldu-bearrena erti du. Ldi IL
124. Jainkoaren aintzinerat agertu beharra niz egungo iguzkia sartu gabe. Lf Murtuts 50. Noiz gare denak lano
gainetan batetaratu beharrak? Iratz 150. Atzerritar etsaia, beraren izkiluz garaitu beharra zen. Mde Pr 238.
Egun hura izan dük, frantsesen arauera, libertatiaren hatsarria; erran beharragorik, egiazko libertatiaren
ehorztia. Ib. 50. Biak alkarrekin zijoaztela nola tiroa bota? Bati sartu bearra besteari sar zezaioken
illuntasunean. Etxde JJ 146. Utzi bearrak zitun lagunai barkapena eskatu ondoren, abiatu ziran kalera. Ib. 277.
Eguberri ederrak pasatuko zituzten, ez ordea bertze zenbait beartsuk. Ok beltzak ikusi bearrak ziren. Izeta DirG
95. Hau, gaztena, mutxurdin hil beharra zen. "[Il] devait mourir célibataire". Ardoy SFran 58. Berez ortako
sortua zera / ta obeditu bearra. Uzt Noiz 116. Berriro ere gu Lizasori / gaude erantzun bearrak. Ib. 93. Bilakatu
beharrak gaitu gu amentsak / arimarik gabeko izaite deus ezak. Xa Odol 225. Bi sos behezi beitüt / untsa izan
beharrak gütützü. "Bi sos aurreratu bait ditut". Casve SGrazi 42.
Abrahan ta profeta guziak, eta zu ta zure eskolarrak zarazte zori oneko gizon bein ere ill ez beharrak? Mb
IArg I 260.
Lehenago beharra zen / finkatu larderia, / orai etzaio itzuliren / bakotxari beria. Bordel 87.
(Tras alativo). Hara biribillaturen dire sura beharrak, / bai ikhusiko tuztenak oiñen azpian izarrak. EZ
Man I 62. Gaisto oriek ere beste orien gisan sulezeko etxera beharrak dira. Mb IArg I 236. Ikhusi zuen Zakee
arbola gainean, erran zion arraiki yautsteaz handik, eta egun hartan haren etxerat beharra zela. Lg II 216. Nola
baitzakien nausia kanporat beharra zela gau hartan. Hb Egia 16.
(Con rad. en vez de part.). Nola bethiere aprendiz eta ikhas-behar baikara [...]. Mat XXV. Guziak dira
sinists-beharrak, zeren Espiritu Santuak agertuak eta erakutsiak diran. Ub 109. Baño gañerontzean berak ba
zun zerekin zuritu Seminarioko paga-bearra. Or SCruz 18. Uts au orde, zerbait al da? / Pekatu. Beste zerbait al
nintza / utsera biur bearra! "Que me tuviese que convertir en nada". Or BM 80. Antzigar ori urtzeko gai da /
ezkon-bearren biotza. "El corazón de los esposos". Or Eus 361. Urka-bear bakoitzak bere egin-okerra / berez
naiz bestez, bazun koplatzeko oitura. Ib. 120. Ebaz-bear oro ebazten du. Or Aitork 404.
(Con elipsis de izan o ukan). Behin batez, Lamin bat haurra beharra zen. "[Elle] allait avoir un enfant".
Barb Leg 25.
(En composición con sust. o adj.). (El) que ha de ser, futuro. "Hau da ene andre beharra, voici ma future,
celle qui doit être ma femme" Dv. "Senar bear, novio. Emazte bear, novia (G). Senar-emazte bearrak, los
futuros cónyuges" A Apend. "Nire koñata bearra (AN-gip-5vill, BN-arb), koñadu bearra (AN-gip-5vill, B) [...]
Irene da espos laguna beharra (BN-lab)" Gte Erd 199. Tr. Documentado al Norte a partir de mediados del s.
XIX; al Sur lo emplean Orixe y Zaitegi. Emazte hartu zuen Urraka ederra, / Aragonan Aznarren ondoko
beharra. Hb Esk 65. Zure lagun beharrak gorphutz ederra du; / baso]a[ errietan pare nihon ez du. Ib. 178. Nork
ez du konprendituko aise, aphez-gai batetarik komuzki soldado txarra eginen dela; nola soldado beharra, aphez
egiten bada, aphez hitsa baiditake? Elsb Fram 153. Izpirik ez zen ohore gosea, ez handikaria, nahiz ez zuten
handiek, ez handi beharrek izitzen. HU Aurp 178s. Ezkontza bat egiteko zenean, espos beharrek mintzatzen zuten
katixima egilea. Prop 1898, 236. Kantak "illea oria", baiña / Andre-bearrak "gaztaiña". "Pero la desposada de
hoy lo tiene castaño". Or Eus 361. Oro elhe dorpe, oro mehatxu, bai alabaren kontra, bai suhi-beharraren
kontra. Lf Murtuts 118. Ikasten asi zedilla gizon aundi-bear ua. "Ut ille vir tantus futurus iam inciperet discere".
Or Aitork 140. Sofista gizagaixo lausoa, guzien nagusi bearra, ordea, guzien esku-makil eta mutil gertatzen zan
azkenik. Zait Plat 151. --Norekin? --Ene lagun beharrarekin (edo Ene emazte-gaiarekin). Larz Iru 140. Hiru
letra uzten ditu: batean, aintzinetik onhartuz Ordena berriaren lege beharrak. "Les futures constitutions". Ardoy
SFran 143. Bainan "ulitxak zituen" Alfonso da Souzak: Indietan gobernadore beharra, Indietarat joan nahia!
"Devant être gouverneur de l'Inde". Ib. 157. Adimendu ezin xorrotxagokoa, oro ikasi nahia eta egiazko jauna
egiten duten guzietan lehen beharra. "Jaloux d'exceller en tout ce qui [...]". Ib. 280. Kontseilu-gaia herritarra
zen, / mera-beharra arrotza. Mattin 66.
Jesus, Mariaren haurra / Errege zela beharra / Zukan hire beldurra? Ox 67.
- BAITA BEHAR ERE. v. baita.
- BEHAR-ALDI. v. beharraldi.
- BEHAR-ARTE. Momento de descanso en el trabajo, rato libre. v. lanarte. Ai-llagiña zaletu zan
liburubetara, zeiñda biar arte ta jaijegunetan euretan billatuten eban bere atsegiñ gustija. JJMg BasEsc 1. Aitak
erakusten eutseen etxian eskolia jaijegun ta beste biar arteetan. Ib. 28.
- BEHAR-BEHAR. a) "Urgente, premiazkoa, bearrezkoa, bear-bearra" Añ. "Behar-beharra, adj., qui est
d'absolue nécessité, indispensable" Dv. "Bear-bearra, behar-beharra, lo absolutamente necesario" A. Jainkoa
serbitzeko bear bear dana emango dizut. Cb Eg II 42. Beraz, esamina kontuzko au da biar biarra edo
preminazkua? Mg CO 17. Ororen buruan ezta gazua bat baizen behar-beharrik. Dh 207. Asiera ona ondo da,
jarraitutia gustiz ona, baña azkenik ondo amaitutia [...] biar biarra, salbauko bagara. JJMg BasEsc 75. Ez,
arren Yauna, ene arimeari ukatu dotrina argi ta yanari bear bear oneek. Añ EL 2 109 (EL 1 100 beartsu).
Lenengo bostak dira bear bearrak [...], zeintzuk baga ezin gizona salbau leiteke. CatBus 28. Asi adi len-bai-len
mintzo bear-bear ori ikasten. A Ardi 18. Bere osasun, bere ogasun, / Ixerdi eta nekiak, / Biar-biarrak zitualako /
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
367

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Euzko-Aberri maitiak. Enb 52. Egunean eguneango gertari ta arazoen berarizko ispillu litezken irakurgai
argitara ematea bear-bearrago da, ezbairik gabe. Gazt MusIx 7.
v. tbn. VMg 18. Biar-biar JJMg BasEsc 75. CatLlo 54.
b) (Tras gen.). Muy necesitado (de). Zuen bear-bear da gure bazkuna. Ldi IL 146.
- BEHAR-BEHARREAN. "Dans une nécessité absolue" Dv. Ezi behar-beharrenean, / hel-helez egon
naizenean / etzitzauzte hurbiltu, ez heltu / aitzitik zitzauzte gibeltu. 'Au comble de la détresse'. O Po 48. Argatik
Jesusek eskatzen du, bear bearrean baizik ez egiteko [juramenturik]. Lard 381. Gaztelu artan kapillarik ez zala
armak belatu aal izateko [...]; baña berak ba zakien, bear bearrean non-nai belatu zitezkeala, eta, gau artan,
gazteluko patioan belatu zezazkean. Berron Kijote 50.
- BEHAR-BEHARREKO. v. beharreko.
- BEHAR-BEHARRENEAN. "Au plus grand besoin" SP.
- BEHAR-BEHARRENEZKO. "Bear bearrenezko kondizioak bete bear dira (G-azp)" Gte Erd 144.
- BEHAR-BEHARRETAKO. Urgente. Bere morroiak antz-eman zuten idazki (carta) ura bialtzea bearbearretakoa
zala. EgutTo (ap. DRA, sin más referencias).
- BEHAR-BEHARREZ. "Par absolue nécessité" Dv. Bainan, iduri zaut, behar beharrez baizik ez zindukela
mugitu behar. Barb Sup 18.
- BEHAR-BEHARREZKO. v. beharrezko.
- BEHAR BEZALA, BEHAR BEZALAKO. v. behar izan.
- BEHAR BIDEAN (Dv, H). En vez de. "Erran behar bidean, erran bearrean (G)" Dv. "Au lieu de (L)" H. v.
BEHARREAN (b). Tr. Propio de la tradición septentrional no suletina; apenas lo hallamos en el s. XX.
Gaizki egiten duela abisatu behar bidean ixilik egoitea. Mat 32. Badakit, Iauna, munduan gizonak hunela
partidatuak diren orduan pazegatu behar bidean errabiatzenago direla. Harb 143 bis. Erran behar bidean:
benturaz hala izanen da, benturaz kondenatuko naiz, erraiten duzu: benturaz ez naiz kondenatuko. Ax 71 (V 47).
Iesus Iauna ekharri behar bidean, Adonis daritzon amuruskerietako Iainkoa ekharten baitute. SP Phil 392. Ezta
gure imajinazionerat etorri ere zuen habitantek [...] hartu duten [...] libertatea zuek reprenitu bear bidean
authorisa ahal dezazuekela. (Urrugne, 1680). RIEV 1908, 729 (tbn. en ConTAV 133). Ni urrikari behar bidean,
ene etsaiek trufatzen baitire nitzaz. Gç 45. Mintzatu behar bidean ixilik egon zen. ES 152. Ezen berzela, zure
bihotza arindu behar bidean, gehiago asalta-araz baizen ez lezakete. He Phil 195. Zeruko fagoreek erakharri
behar bidean yuduak humilago izaterat, ez ziren supherago baizik agertu. Lg I 210. Ez othe duzu zure baitan
mañaztatu zenbait pasione perillos, zure bihotzean pixten zituen lehen inharrak, abisatu zaren bezain laster, hil
behar bidean? Mih 121. Zeren ordian obligatu baita proximuaren bere beharrian laguntzera [...] eta hala egin
behar bidian menturaz [...] laudatzen bezala baitu. AR 443. Kreaturez baliatu behar bidean ene maitatzeko,
hetaz zerbitzatu haiz ene desohoratzeko. Brtc 126. Debruarekin bethi gerlan bizi behar bidean, hura hartu eta
atxiki duk hire aitatzat. Dh 149. Berze bide guziek zerura bidatu bihar bidean, ez gaituzte errebelatuko baizen.
CerBid 7. Begira gaiten Jainkoaren loria bilhatu behar bidean, gurea xerkhatzetik. Jaur 183. Askotan gerthatzen
baita gauza bat zenbatenaz xehatzenago, eta hanbatenaz dela, argitu behar bidean goibeltzenago. Gy V.
Debruaren gathea herrestatu behar bidean, Aingeruen kargua bethe dezadan nahi duzu. Dv LEd 132. Ideki
behar-bidean, atheaz ahurpegian eman darotzu. Ib. 196. Bainan ihardetsi behar bidean, mintzatzen zitzaizkon
bere handitasunaz. Hb Egia 32. Adiskide behar-bidean, ez bilhaka zure lagunaren etsai. Dv Eccli 6, 1. Gibelerat
egin lezake, aintzinatu behar bidean. Dv Lab 356s. Jaunaren eguna izanen da bada zuretzat debruaren eguna,
[...] izan behar bidean zuretzat merezimenduzko eta santifizionezko egun bat. Arb Igand 188. Bizi behar bidean /
beti hobekituz, / ene denbora doa / ezin korreituz. Etcham 198. Izan behar bidian urrikalmendia / zerbitxatu izan
nuen krudelitatia. Balad 119.
- BEHAR EDERREZ. Expresión irónica que equivale aprox. a '¡buena falta que hace!'. Ez lezokete hoinbertze
neskatori burua bero-araz: [...] jakintsun handi, andre handi izanen direla zer nahi amets eder egin-arazten
baitiote. Behar ederrez! HU Zez 106s. Pagatu nahi ez badu fuera kanporat. [...] non ez duen herriak harentzat
eske bat eginik, bertze aterbe bat bilatzen [...] edo egiten etxe berri bat, ontsa gostarik, behar ederrez!... Ib. 189.
- BEHAR EGIN (Lar, Añ, Aizk (G), Zam Voc), BEHARRA EGIN (bairra eiñ V-gip ap. Etxba Eib).
A) (Vb.). a) Trabajar. "Trabajar. En G es lan egin, que también se dice en B, pero no tanto como bear egin" Zam
Voc. "Biarra eiñda bizi izatia, Jaungoikuan legia" Etxba Eib.
Tr. Sólo meridional; más común en vizcaíno, aunque aparece tbn. en textos guipuzcoanos. Su frecuencia
disminuye en el s. XX. Beharra egin es ligeramente más frecuente, aunque suele alternar con behar egin aun en
un mismo autor. En oraciones negativas aparece gralmente. beharrik egin, aunque hallamos ejs. sin partitivo en
DurPl y Arrese Beitia.
Bear egin deutsaneen alogera. Cap 109. Pekatu da bearra gauza gitxitan edo bear direanetan egina? "Será
pecado trabajar". Ib. 47. Bearra egin daigun benzietarren. Ib. 69. Domeekaak eta Eguzeriek gordeetan, da
oneetan ez bearrik eiten. VJ 12. Egin leije biarra gerrako misterijoan. ZBulda 13. --Norzuk eztauke
obligazinoau? --Gexorik dagozanak da bearra egiten dabenak. Arz 46. Nezesidade baga biarra egiten dabena.
Ib. 43. --Nork santifikatzen ditu jai egunak? --[...] Aetan bearrik egiten eztuanak. Iraz 30. Nagusiari esan zioten
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
368

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Isidrok bearrik egiten etzuela. Cb Eg III 335. Idi uztarri zuri galantakin pozik soloan bear egiten. Ib. 335.
Beharra egiten duan langilleari zor zaio bere saria. Ub 187. Mutil neskatillentzat / ondo alegria / endemas
badagoz bertan / Braulio ta Pepe / olgetan pasetako / biar egin bage. DurPl 71.
(s. XIX) Bear egin bear du graziak gurekin batera, dio San Pablok. Mg CC 188. Euskara eztakian
Librugilleak ezin bear egin lezake ain zuzen, nola dakianak. Ib. 259. Serbitzari onak egin daruaz borondate onaz
ugazabaren esanak [...] ta ez dabill biarrik egin gura ezda, ugazabak ikusten ez dabenian. Mg CO 49. Soluan
biarra egiteko, ez dau begiratu biar atzera, ta bai ekin bere lanari. Au egin biar da birtuteko biarrian. Ib. 277.
Jangoikuak bedeinka zuben biar egiteko gogua, ta besuetako sendotasuna. Mg PAb 141. Eskuak bear egiten
dabe; begiak, ikusi; belarriak, entzun. Añ LoraS 151. Abere ta animalia adimenturik eztabenak bere, beintzat
erleak ta iñurriak, errazoiaz esango deuskue bear daigula. Añ GGero 24. Ez nuen udan astirik izan bear
egiteko, ebilli nintzalako erririk erri [...] soñua jotzen. VMg 78. Nai dek iñoren maian jarri, galanki bazkaldu ta
bearrik egin ez? Ib. 52. Nere urte loratuetan bear egin nion; nere bidez ill zituen erbi asko. Ib. 29. Eman bear
zaie egiazko pobre bearsuai, eta batezere lotsatiai; bearrik ezin egin duenai eta eritasunean [...] daudenai. Gco
II 37. Sei egunetan bear egingo dezu, eta bukatuko dituzu zure lan guziak. AA II 43. Ezpazera saiatzen bearra
galanki egitera, umeak ta familia mantentzeko. AA III 595. Ez dozu zapatuko egunian (orain Domeekan) biarrik
egingo. fB Ic I 23. Sei egunian biarra egingo dozu. Ib. 23. Ez zan iñun obato biarrik egiten baseer[r]i onetan
baño. JJMg BasEsc 95. Nai ezpadabe eztira egongo Jaijegunian biarra egiteko nezesidadian. Astar II 75.
Gorputzarenzat biarra daigun, emoten deuskuz asteko sei egun, eta bat bakarrik arimiagaitik biarra egin
daigun. Ib. 76. Edo beste edozeinbere onelako bere ofizijo edo lanian biar egiten dabenak. Ib. 67. Zuk bere
bazenduke / egingo bearra. Zav Fab RIEV 1909, 37. Bearra egiteko ustean meatze zulora sartu eta lanen pitinik
egin gabe aste osoak jokuan igarotzen zituztela. Izt C 68. Jai osoa bada, bear edo lanik egiten ez dabeenak,
premiña estu edo errazoeko baga. CatBus 24. Boozi biotza bete zion Ruten bear-egiteko eresiak, era morroiai
esan ere zien, ez eragozteko. Lard 160. Bitartian an bere biar eginda bizi da jentia. Ur Dial 41 (It lan eginda, Dv
lanean hariz, Ip lan eginez). Bearrik egiten ez badegu, etziok emen ezer guretzat. Zab Gabon 54. Orretarako zoli
egiñ eban bear. AB AmaE 235. Karidadeak eingo ezpaleu bearra, / Lurreko soñu dana litzake negarra. Ib. 317s.
Arrats-aldean gero / etxean bakarrik / eztot gorputza ausiko / egiten bearrik. Azc PB 235. Ezta idien bearra /
beretzat izaten; / berak bear egin da / inok deutso jaten. Ib. 110. Santuak egun guzian, lenengo beargilleak
bezala, bearregiten eta gauaren geiena orazioan igarotzen zuen. Arr Bearg 288 (ap. DRA). Nok gordetan dituz
jaiyak? Meza oso bat entzun, eta premiña baga biarrik egiten ez dabenak. Itz Azald 90. Zer autuko leukean
berak, zeruan bereala sartutea ala lurrean geratutea, Jaungoikoaren zorionagaitik bearra egiteko. Ib. 65. Beti
da pekatu ilgarria ordu bi baño luzeago biarra egitea? Ib. 94.
(s. XX) Amak agiraka asko egitten eutsan ainbeste bear egitten ebalako. Echta Jos 193. Auxe dok eguraldi
ederra baratzian biar-egitteko! Altuna 64. Orretara, gure mutillak Errotarijarentzat egitten eban biarra. Ib. 66.
Itz-egiteko bidian dagoz euzkeraz idatzi dabenak, bestiak ez, lanaren neurrija biar-egin dabenak dakilako. Laux
BBa 142. Ipiñeburutarrak bear egiten deuden toki guztiok euren guraso zarren pozgarrizko gomutez beterik
aurkituten dituez. Akes Ipiña 22. Oingo munduan, zenbat biar ein biar dan, biarrik ein barik bizi izateko. SM
Zirik 44. Eibarko basarritar bati, kalian biarra eiten ei ebana ei zan, [...] preguntau ei zetsan kapitanak, ia zer
ofizio eban. Ib. 72. Ordu libreetan bier egiñaz irabazten eban eskolakoa ordaintzeko dirutxoa. EgutAr 27-10-
1960 (ap. DRA). Aitak basoan egiten eban bierra egur ebagiten. Alzola Atalak 48. Andra Sabadiña, seme alaba
pilloa azi daben alarguna, eskatzean egiten deusku bierra, janaria gertatzen. Ib. 92.
v. tbn. Apaol 59. Biar egin: CatLlo 41. Bearra egin: Echag 45. Biarra egin: Zav Fab RIEV 1909, 37.
Ontzian ainbeste dabill geldirik dagoena, nola bear asko egiten duena. Cb Just 46. Idijak biar asko eginda
arikatu dirianian. Mg PAb 109. Txarri abillagorik ezin lei billatu, / gitxi jan ta bear asko egiten deusku. Enb
184.
b) (Con aux. trans. tripersonal). Hacer falta. Aiei dei egiteko turuta edo korneta batek bear egiten ziola, len
zerabilena ausi bai zitzaion. Or SCruz 16. Gari gorria atzera duzu oraino [...]; baño aize onek balirau, igitaiak
bear egiñen digute. 'Vous verrez les faucilles manquer au travail!'. Or Mi 87.
B) (Sust.). a) Trabajo. Cf. BEHARGINEAN (s.v. behargin). Zaar nekatuei ondo begiratu; / Bear egiñak ondo
saristatu. VMg 30. Maitetasun geiago ekusiko litzake beren serbitzari ta errenteroen alderonz, zeintzuen neke ta
bearegiñez dauden anbeste era ta jauntasunean. Ib. 61. Bakotxari emon biar jakala bere biar eginaren sarija.
Astar II 244.
b) Trabajador. v. behargin. Besterik ezpada bere, asko izango da zure lepora ezarteko luma biar egiñen
nekesarijak. 'Los gajes de la gente de pluma (lit. los que hacen trabajo de pluma)'. Mg PAb 80.
- BEHAR EGINARAZI. Hacer trabajar. Premiña andi baga bearrik egin edo egin-erazo badozu. Añ EL 1 130.
- BEHAR-EGUN (Lcc). Día laborable. "Día de hacer algo, bearr eguna" Lcc. Gobernadore Jaunen /
disposizinuan / dagoz materijala / fabrika guztijan / baita oraintxe bier egunak / bere eskubidian. DurPl 113.
Asteko biar egunak eskatuten dira ogija billatuteko ta gorputzeko bizitziari iraun eragiteko. Mg CO 289 (CC
192 bearegunak).
- BEHAR ERAGIN, BEHARRA ERAGIN. Hacer trabajar. "Zek egin zenduzan beargin? bearrak bear eragin
(Vc), ¿qué te hizo trabajador? la necesidad obliga a trabajar" A s.v. beargin. Saldu zion bere jabeak errotari
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
369

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
txatar bati, zeñek eragiten zion bearra txit agitz, ta eman jateko gutxi ta makillada asko. VMg 47. Alperrari bear
eragitea, lotia irazartzea ta ardura bagea estutu ta arduratsu egitea. Añ GGero 17 (Ax 28 (V 16) trabailla
arazitzea). Ez daukee edo ez dakijee beste pozgarririk ume inozentiak [...] isilik eukiteko, esanak ta biarra
eragiteko [...] dantzako ibilte batera agindutia baino. fB Ic I app. 17s. Guraso batek maite dabela bere semia, ta
ez nekerik emotearren, dauka biarrik eragin ta ofizijorik erakutsi baga. JJMg BasEsc 10. Premiña andia bagarik
bearrik zuk egin edo besteri eragin badeutsazu. Añ EL 2 138. Badakit barritsuak, ez gitxik auzoan, / derautsela
nigaitik gaur modu gaiztoan, / bearra eragiten azur bageari [= 'a la lengua']. AB AmaE 335. Zelan dira
[esetsiak], arimako lanetan guri biarra eragiteko? Itz Azald 186. Zek egin zenduzan beargin? bearrak bear
eragin (Vc). "¿Qué te hizo trabajador? la necesidad obliga a trabajar". A. Orregaittik, esakunea dan lez,
bearrizanak bear eragitten eutsan Karlosi. Echta Jos 107. Emakumia dozu etxeko ardurea daukana, gauzeari
iraun eragitten dautsana, sendija jagoten dauana, otseñai biar eragitten dautsena. Otx 21. Derrigorrezko biar
orrek biarra eraitzen zetsen. Izan be eurendako ori zan biziaren garratza: biarra. SM Zirik 11.
- BEHAR ERE (S). "Il faut ésperer que" Lrq. Cf. beharrik. Parisen bada andere, zunbait unest behar ere /
bena üskal herri hoietan, oro halako dirade. Etch 524. Zer erranen die irakurzalek prefaziotto horrez?
Haboruek erri eginen die, eta behar ere. Const 25.
- BEHAR-ERRAZ. Fácil de laborar. Onek [lenengo gizonak] pekatu egieban baño leenago, lurra samur ta
biar-erraza bazan bere; ta pekatu egiebanian gogortu, arantzatu ta lartu jakola. Mg PAb 149.
- BEHAR ETA BEHAR. a) Trabajando sin descanso. Iru aste osoan erabilli eban biar da biar. Eta jateko
guztitzat bedar siku apur bat besterik ez eutson emon. Bilbao IpuiB 203.
b) Obligadamente, forzosamente. Aurtzaroan etzun maite eskolarik. Bear ta bear bialtzea ongi egin zioten. Or
Aitork 24.
- BEHAR- ETA BELTZ-. Necesidad extrema. Beti mintzatzen ari danari, itz arrotz tartean bertako ez oituak
ere jaulki egiten zaizko. Bañan itzik jatorrenak bearrak eta beltzak eragiten ditu. Ayerb EEs 1915, 2. Nork
irakatsi dizkio orren itz eta eskari egokiak? Bearrak eta beltzak. Ib. 2. Nik nai nuan berak asmatzea erderazko
itz oiek, eta berak euzkeraz esatea, esan bearrean eta beltzean arkitzea. Ib. 3. Bearrean eta beltzean egiten degu
(AN-larr). 'Ezinbestean'. Inza NaEsZarr 208.
- BEHAR-EZ (AN-gip ap. A). a) Infortunio. v. ezbehar. Iturri artara dijoaz Ama Birjiñaren izen santua
aboan dutela, beren bearezen sendatze billa. Goñi 80s. Jausi zan kontuan zer zori gaiztoko biar-eza batu
zetsan bere buruari. Etxba Ibilt 458.
b) (Tras part.). No tener que. Cf. Lar: "Excusado, inútil, bearreza" y Añ: "Bear eztana, bear eza". Zeugan
maitatzen danik itxi biar eza; / oro zeu zaralako, muin eta azala. "No tener que dejar". Laux BBa 102. Guzurra
zirudian arranegitar neskatxa guzti guztiak an egon bear eza. Erkiag Arran 67.
Piñua karutu zanean, dana piñua. Baiña ortik etorriko da iñork bear eza. And AUzta Ib. 96.
- BEHAR EZ BEZALA. v. behar izan.
- BEHAR-GELA. "Retrete" Bera. Cf. supra (I, 4).
- BEHAR IZAN. v. behar izan.
- BEHAR LEKUAN. "Egiñ behar lekhuan, au lieu de faire" Ht VocGr 380. "Erran behar lekhuan, au lieu de
dire" Ib. 380. v. BEHAR BIDEAN.
- BEHAR-MAHAI. Mesa de trabajo. Ze erremienta biar da arotzijarako? Enzuzuz: askoria, azuelia [...],
zurmalluba, biar-maija, barrenia. Mg PAb 152.
- BEHAR-MODU. Trabajo, faena. Ikusi dot iños, jostun edadiak obligeetan ebana, juan bere biar modura
baseerrira baru egunian ta etxeko andriak esaten, ez egijala barurik egiñ. JJMg BasEsc 204. Afal osteko
erpillauste, liño aterate ta beste biar modu, jente gazte ta nasai asko batu oi diranetan. Ib. 118s. Beste biar
modu batzuk dagoz zeinzuk Jangoikuen honrarako eta Elexien onerako izan arren ezin euretan biarrik egin
leitekian jaijegunian. Astar II 69. Iñor ez dot ikusi belarri-motzdunik / gogotik biarrean ekiten dautsanik; / [...]
Biar-modu batean eztauke paltarik; / Orren artean bada emazte bakorik? / Laster topauko dabe, ez artu
bildurrik. Enb 162.
- BEHAR ORDUAN, BEHAR ORDUKO. v. behar izan.
- BEHARRA EGIN. v. BEHAR EGIN.
- BEHARRAGOKO. Cf. beharreko. a) Más pobre, más necesitado. Ez naizela hik uste dukan gizon aberatsa,
nahiz ni baino beharragoko hainitz baden. Elzb PAd 12.
b) Más necesario. Ango agintariak, auntzak baño bearragokoak dirala basoak, zuaiztiak, eta debekatu omen
ditu auntz guziak. Munita 132. Kapital hori gastatu balu / beharragoko obretan, / bertze aldiko estimua're /
izanen zuen dobletan. Mattin 66.
- BEHARRAK EGIN. Hacer efecto. Ardaotxoak bearrak egin ebazanean, da bero-bero egozanean, iru mutil
lagunak asi zirean Karlos zirikatuten. Echta Jos 43. Gaur Jaungoikoak nai badau, zigorrak bearrak egingo
dittu: orrek ume zittalok eztira Murguara joango beste baten. Ib. 35.
- BEHARRAREN BEHARREZ. En extrema necesidad, en extrema pobreza. Nere etxe-gañean ezer arkitzen
badezute, artu. [...] bearraren bearrez ez gera. Muj PAm 67.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
370

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
En caso de extrema necesidad. Orduan ere, agintaritza berentzat onen bat dalakoan, ezta artan onik
igaroko dutelakoan ere, beaiek baino oberik, ezta kidekorik ere aukeran eztalakoan bearraren bearrez baizik.
Zait Plat 140.
- BEHARRAZ. v. BEHARREZ.
- BEHARREAN (S ap. Lrq; SP, Lar, Añ, Dv). a) En estado de necesidad, necesitado; en caso de necesidad.
"Beharrean dago, il est en nécessité" SP. "Necesitado así [el que ha menester], bearrean, premian dagoana" Lar
y Añ. "Beharrin izatia, être dans le besoin" Lrq.
Ikhusirik anhitzetan beharrian pobria, / eri, gose, egarria eta buluzkorria. E 67. Zu zara itsasoko izarra eta
beharrean daudenen faboratzaille handia. Mat 362. Bearrean dagonari konseju ona ematea. Ber Doc 90r. Ene
amoreak gatik nekeak sofrituak / beharrean zeudezenak ere faboratuak. EZ Man I 86. Beharrari emaillea, ezta
beharrean iarriko. 'El que da al necesitado no padecerá necesidad'. Ax 232 (V 155). Ha, iauna, errazu zer?
Zeren beharrean gaude. 'Porque buena falta nos hace'. Ib. 604 (V 388). Beti bearrean gagozan egunean
eguneangoa eskeetako. Cap (ed. 1893), 37. Damu zuten gorputzaren serbitzatzeaz beharrean ere. SP Imit I 18, 3
(Mst mengua zienian, Ol, Pi bear zanean). Eztut deus eskaz, aberats naiz / naizelarik beharrean, / baldiñ zurekiñ
bizi banaiz / karitate ederrean. Gç 205. Beharrean erakutz-kitzu / zeiñ tutzun indar handiak. Ib. 144. Beharrian
denari hunki egitia gatik. Mst I 15, 1. Bearrean ta gabe arkitzen diranei geretik al duguna ematea. Mb IArg I
316. Noiz, Jauna, ikhusi izan zaitugu sofrikarietan eta beharrean zuri emateko gure laguntza? Lg II 249.
Billusten ditu aberatsak, beharrean direnak untasunez bethetzeko. Mih 54.
(s. XIX) Bearrean edo premian arkitzen bada norbait, ori da edo zeren nekatu nai ez duan, edo zeren ori
dagokion bere onerako. AA III 342. Zer bidez hobeki ta bizikiago erakhar gintzaken, gure anaia beharrean
direnei gure ahalaz laguntza egiterat? Dh 227. Egin behar nor nahik gerla beharrean / etsaia hondatzerat heldu
zaienean. Hb Esk 13. Seme baten kontra ezer egiteak min ematen zion; baña bearrean arkitu zan. Lard 199.
Sinhesten dut [...] etzarela beharrean zuregatik [...]: Zenbaten zorra dukezu? Ez naiz aberatsa; bainan lagun
zaitzaket. Hb Egia 21. Zu guziz bearrean zaude; baña Jaungoikoa aberatsa da. Arr GB 25. Tori janari oriek eta,
biarrian arkitzen diranian, or gorderik dauden erlijioso orieri emango diezu jaten. Bv AsL 105s. Langille gajoa,
bera añ bearrean zegoelarik... Arr Bearg 263.
(s. XX) Biarrian dagonai konseju ona matia. CatUlz 35 (Añ CatAN 41, CatAe 48, CatSal 49 bear duenari).
Oso bearrean gaude. Aita, bere bizi guztian, ziranak eta etziranak eralgitzen ibilli da. Ag G 278s. Bearrean
dagonari burubide onak ematea. KIkG 65 (KIkV 81 bear dauanari). Bearrean dauden Eliza, Seminario,
Gaxotegi ta Beartsutegiai laguntzeko izaten da. Ib. 64 (KIkV 80 bearrizanean). Eskalerik badea, guziz
beharrean, / dabiltzaner othoizka bide bazterrean? Ox 164. Erruki nitaz, Mirei, ta Yainkoari otoitz, oraintxe
bearrean naun eta. Or Mi 69. Zertako Donibane-Garazin eta Hazparnen bezalako batasun azkar bat ez egin
Azkaindarrek ere, beharrean Senpertar, Saratar eta Ainhoarrekin bat? Zerb Azk 51. Ez da ezer asko. Guk ere,
bearrean gertatuko bagiña, laguntzea nai izango genuke. Etxde JJ 160. Oihuz ar nintazke ainitz ikastea gogoan
dutenen kontra, beren jakitateaz baliarazteko orde beharrean direnak. "Ceux qui sont dans le besoin". Ardoy
SFran 336. Xalbadorren loreak dira: bertso eder batekin gogoeta indartsu errateko molde nasai eta betea,
poesia, eta beharrean hirugarrenik irriparra sortzen duen alaitasuna. Larre in Xa Odol 18.
(Con adjs. como handi, gorri, etc.). Haien lanaren ekoizpenak lurjabea aberastenago zuelarik, berek behar
gorrian zirauten. Mde Pr 236. Bear aundian bizi dan jendea da. Anab Aprika 85.
(Tras gen.). Ene arima agertu da zure begien aitzinean zure haiñ behar handian, nola baita lur xukatu eta
idortu bat uriaren beharrean. Gç 50. Esklabo gaude guztiok, / haurra, zure beharrean. Ib. 64. Baldin Axular
kausituko baliz orai dagoela purgatorioan gure othoitzen beharrean. ES 154. Bizi izatu naiz gauza guzien
beharrean. Ch III 18, 1. Indarren eta konsolazioneen beharrean naiz. Ib. 5, 2. Jainkoa nausi dela gauza guzien,
non ezin izan baitaiteke nihoren menean edo beharrean. CatLav 26 (V 20).
Hau da zerbaiten beharrean arkitzen denak bere otoitz aldietan egin behar duena. Mb IArg II 352. Erromes eta
miserable da, gauza guzien beharrean da. Brtc 102. Jan egizu atsakaba baga, ta bijar edo etzi arkitu neinde zure
biarrian. Mg PAb 189. Nere bearrean jartzen bazera, lagunduko dizut. VMg 8. Ongi daudének eztúte Medikubearrík,
baizik gaizki daudének. O, Jesus ona, erranzózu, oná non duén heribát orrén beárrean. LE Ong 121at.
Bertzeren laguntzaren beharrean. Dh 71. Andere dena Maria, birjina garbia, / zure lagüntzaren beharrian gira!
Etch 656. Anartean, pazientzia beharrean gare. Jaur 188. Zerbaiten bearrean daudenai laguntzea. Lard 436. Zur
baten beharrean zarenean, haritzari azala sei hilabethe bederen aintzinetik khenduko diozu. Hb Egia 375.
Graziaren baten bear edo premiñan gagozanean. Itz Azald 58. Euri edo eguzkiaren bearrean arkitzen diran lurjabeak.
Ag G 178. Eguneroko ogi beraren bearrean dago aberatsa. Inza Azalp 143. Ama Birjinak bazakik nor
den / ophil baten beharrean. Ox 55. Oraindio nere bearrean arkitu bear dezu, eta ordun ordainduko diazu dana.
Lek EunD 30. Zuen guzion bearrean da "Eusko-Ikaskuntza". Ldi IL 128. Bide-erakuslearen bearrean da. Zait
Sof 93. Etxean ikaragarrizkoak gertatzen ari ditun, ta zuzenbiderik jarriko badiñagu, ire bearrean gaitun. Etxde
JJ 122. Giza-soin-atalak elkarren bearrean dauden eran. Zait Plat 126. Orduan konturatu ni danak ez zutela
artzen aien bearrean arkitzen zan guztia. Anab Aprika 65. Dena dela Jainkoaren bearrean, Jainkoa gabe dena
dela ulerteziña. Vill Jaink 10. [Nobela] ikutu batzuen bearrean daukat. NEtx LBB 11. Haur handixiaguak ere /
dütügü adin gaixtuan, / Altxatzeko zure beso / azkarraren beharrian. Casve SGrazi 142.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
371

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(Con adjs. como handi, gorri, etc.). Ikhusten dut pazienziaren behar handian naizela. Ch III 12, 1. Bata ta
bestea arkitzen ziran [...] Espiritu Santuaren bear andian. Mb IArg I 367. Serora gaixoak ere, hain beharrak
herrian, / ginauzkanak egoitza on baten behar gorrian. Xa Odol 158.
"Lauen bearren dago irabazteko, está a falta de cuatro" A Apend.
(Tras tema nominal nudo). "Lo beharrean nabil (G-azp), lo beharrean nüzü (S)" Gte Erd 213. Baldin bere
haserre hartan kolperik egin badu, barber beharrean nehor ezarri badu. Ax 282 (V 188). Nere laguna laguntza
beharrean da; goanen natzaio esku ematera. Dv Lab 9. Atseden bearrean Praisko zan aurkitu. AB AmaE 292.
Potiñetakoak eurak eioazan laguntasun bearrean. Ag Kr 198. Gaizki janean ta lo bearrean. Ag G 254. Diru
bearrean geiagotan arkitu zan diruz aseta baño. Muj PAm 18. Iñoren laguntza bearrean dagozan langille ta
alogerekoai berariz lagundu bear dautse estaduak. Eguzk GizAuz 171. Arras diru beharrean baitzen, Heliodoro
igorri zuen Jerusalemerat hango tenploan ziren aberastasun guziak har zetzan. Zerb IxtS 75. Guztiok dakiguna
da sail aundiak daudela egur-bearrean. Munita 22. --Zer dalata baña gizonak iretargira juateko ainbeste
amorru? --Nunbaitx leku biarrian izango gaituk. SM Zirik 23. Botikarixua botika biarrian. Etxba Ibilt 472 (tít.).
Hitz beharrean aurkitzen da galesa ia behinere erabiltzen ez den barrutietan. MIH 186.
"(Todo lo habrá) menester, guztia bearrean egongo da" Añ. "--Zelan dago ama gaixua? --Dana biarrian, así
así, regularcito" Etxba Eib (s.v. dana). Narras ta guztia bearrean ibilten da. Txanponak nekez datorkioz; joan,
barriz, errez. Erkiag BatB 152.
(Con adjs. como handi, gorri, etc.). Sendagilleak ikusi nintzala agindu zun, eta arek, atxeden-bear gorrigorrian
nengoala. Or SCruz 94.
(Tras -tzeko). Nola lur-lantzea, aphaintzea, laboratzea eta begiratzeko beharrean eta premian ere iartzea,
bekhatutik sortzen eta heldu diren [...] ondoreak baitira. Ax 22 (V 12). Beren langintzaren uzteko beharrean
aurkitu ziren zorigaiztoko gizeraileok. Mde Pr 139.
b) (V, G, AN, S; Lar, Añ, Dv (G), H). Ref.: A; Lh; Gte Erd 244, 157. En vez de, en lugar de. (Precedido de
part.). "(En) lugar, en vez [...]. Agitz hitz egin bearrean, ain malsoro hitzegiten diozu?" Lar. "(G, V), au lieu de.
Syn. behar bidean, behar zuela, zuelarik" H. "Se usa éste con verbo infinitivo. Or egon-bearrean, zatoz barrena
(G), en vez de estar ahí, venga V. adentro" A. "Etxerat jin beharrian, ostalilat juan da (S)" Lh. "Kopletan ibilli
bearrian, biarra eiñ (V-gip), lana egin bearrian, denbora alperrik galtzen (V-gip, G-azp, AN-gip) [...] bear in
bearrean koplea bai asko (V-arr)" Gte Erd 157. v. BEHAR BIDEAN. Tr. Propio de los dialectos vizcaíno,
guipuzcoano y alto-navarro, y atestiguado tbn. en roncalés; a pesar del testimonio de Lhande, no lo encontramos
en textos suletinos (sí aparece en un refrán de Oihenart, versión del recogido por Isasti).
Idiak erausi bearrean, gurdiak iño. "El buey había de mugir, y el carro gruñe". RIs 49. Idiak erasi beharrean,
gurdiak. O Pr 273. Negar ta negar egin beharrean anima bekatuz ilzen dezun aldian, irriz ta farraz zaude. Mb
IArg I 171. Zu onen biotzeko ateetan deiez, ta idiki bearrean, ateaz arpegian eman zizun. Cb Eg II 109 (Dv LEd
196 ideki behar-bidean). Ori ere kontu ona degu, barautu bearrean, mai bietan jatea. Cb Just 46s. Kendu
bearrean geituko zakoz. Mg CC 159. Zelan aragija jagiko ez da ezi biarrian gozatu ta gizenduten bada? Mg CO
286. Zorrak pagatu bearrean, geirik geira doazala zor barriak. Añ LoraS 32. Gu joán beárrean berarén billa,
bera lenzen gure deitzerá. LE Ong 123v. Berari begiratu bearrean, edo ordean, naiago genduke noaski fedearen
argiak animako begien aurrean ipintzen ezpaligu Jaun bera. AA III 316s. Dotriñara etorri bearrean batzuek
joaten dira plazara pelotara. Ib. 595s. Kastigau biarrian gauza andijaguak ikasi ez daijeezan, biar bada ez
deutsee jaramonik egiten. JJMg BasEsc 11. Emakume pekatarijari arrika asi biarrian, zaarrenetati asita,
banaka ta binaka ixil ixilik jente guztiak alde egin eban andi. fB Ic II 236. Benturaz atzera zuaz aurreratu
biarrian. Astar II 167s. Ematen zaiolarik / kulpa Jainkoari, / nork eman bearrean / bere buruari. It Fab 74s.
Bere odoleko Jainkoaren serbitzari bat emazte egin bearrean, Heten jatorriko bi neskatx idolozalerekin ezkondu
zan. Lard 31. Ikasitoki andira sartu bearrean, bat batean bestera pensatu zuen. Aran SIgn 68. Gaiztotzen asiya
da / ondu biarrian. Xe 251. [Kandelak] ipiñi bearrean San Anton Abati, / Jarri eutsazan bere arerio bati. AB
AmaE 274. Nola etzekiten ango izkuntzarik, esan biarrian ez, berdin esaten zuten bai. Bv AsL 166. Lurrian
zegoana zutitu bearrian, zutik zegoana lurrera erori. Urruz Urz 16. Liburularia izan bearrean palankaria edo
pelotaria izan balitz, beste txorik erezi edo kantako eutsan. A in Azc PB 16. Eskatu bearrean itxi ez dagigula
jausten, ez litzateke obeto izango eskatutea librau gagizala esetsietatik? Itz Azald 66.
(s. XX) Gero Karlosen gerran, karlisten deituzteinian mitilak [...] balle koni mitilak eraman biarrian paka
arazi zein ogeita bi milla duro. Mdg 138. Errezago ipiñi bearrean, dana ipiñi dogula geroago ta gatxago. Ag Kr
9. Au ez dago ongi iñoren iritzian, eta gauzak zuzendu bearrean okertzeko modua da. Goñi 82. "Barkatu" esan
biarrian, gutxik egin zuen nola etziyon eman begi ondoko bat. Iraola 60. Mutillak banandu ta bakian ipiñi
biarrian, amorratu ta sututen ebezan. Kk Ab I 32. Elizaren Legeak bete bearrean olako legerik ezpalitz bezala
bizi diranak. Inza Azalp 11. Eulijak jo biarrian, bere buruba baño ezeban joten. Otx 160. Ori, korapilloa askatu
bearrean, moztea izango zan. Or SCruz 113. Mordoska aundia utzi-bearrean, aien aberatsari ala dagokiolako,
uskeri batez etsiko dizute, ta kito. Ldi IL 74. Orregatik ematen die Yudak aurretik ezaupide ori, Yesus atzeman
bearrean besteen bat lotu etzezaten. Ir YKBiz 470n. Ikasketari, oi bezala, burua lotu bearrean, leio-oñari besoak
egotziz egon zan. TAg Uzt 68. Egazkariz Bogotá-ra igo ziran. Bi ordu t'erdin, ibaiez gutxienaz bost egun pasa
bearrean. JAIraz Bizia 67. Ekaitzak aurtiki oi ditu itsasgizonak, iretsi bearrean. Or Aitork 189. Piarres
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
372

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Etxahundarraren adintsukoa zen, baiñan, oñordeko izan bearrean, zazpi senidetan gazteena. Euskalerrian
etzeukan etorkizunik. Etxde JJ 10. Donostian jaio bearrean, txinatarren artean jaio izan balitz, itsaslapurra.
Anab Poli 16. Lurreko iakin-gai guziak ikasten ari izan bearrean, norbere burua ongi ezagutzen asi zan. Zait
Plat 88. Ardaua izan biarrian ura. SM Zirik 42. Berak egin beharrean, amak egiten zuan negar orduan. Osk
Kurl 38. Baiña esplikazio orrek, ezer argitu bearrean, ez ote digu korapilloa naasiago biurtzen? Vill Jaink 58.
Tabernan egun gustiyen ibili bierrien, zu be etorri baseiñien neugaz, obeto eiñgo zeiñun. Alzola Atalak 55. Salto
eiñ biarrian, jausi zan artoz betetako zorro bat bezela. Etxba Ibilt 461. Mutillaren deadarrak geldi-arazi
bearrean, neskatxaren erabakia aurreratu egin zuten. NEtx LBB 53. Semearen utsegiteak, diran lez ikusi
bearrean, grazi oneko biurrikeritzat artzen ditu. Berron Kijote 17. Bazterrik bazter ibili beharrean, aspaldi
honetan gabiltzan bezala, hobe genduke Hegelek irakasten zuen Aufhebung hura zer den ikastea. MIH 266.
(Con el part. elidido). "(Lo que ha de cantar el carro, canta la) carreta, idiak bearrean gurdiak orro" Lar.
Beldur naz nere baruak, nere otoitzak [...], atsegin beharrean, atsekabe eman diezaten nere Jaunari, edo garbitu
beharrean, zikiñagoa utzi dezaten nere barrena. Mb JBDev 260. Beste leku askotan letrak trukatuak daude: [...].
An bearrean au: ta au bearrean an. Cb Eg III 396 (en la fe de erratas). Zerura biarrian Linbora juan zana. CrIc
68. Z bearrean S ta kontrara leku askotan idoroten da. Añ EL 1 239 (en la fe de erratas). Madrilla bearrean /
galdurik bidea / Cataluñara joan da. Echag 163. Arraia biarrian / zuten aragiya. JanEd I 77. Aurrera biarrian /
atzera salida, / indarrik asko bazan / portatu balira. Ud 122. Zerren bakigun baten giñala / ibilli oker begira, /
nun Iparrera bearren [sic] jo / genduan Eguerdira. AB AmaE 61. Egunaren atariruntz / zauri bat, gordiña, /
odol-bearrean urre. Ldi BB 106. Firma beharrean, zentzu gabeko lerro bihurri batzuk imini zituen. Arti Ipuin
35. Ango etxeek ez dute balkoirik. Tellatua bearrean egon-toki zabalak dituzte. Anab Aprika 18.
c) (Precedido de part.). Debiendo, teniendo que; necesitando; en la obligación de, en la necesidad de.
(Acompañado frecuentemente de verbos como izan, egon, aurkitu, ikusi etc.). "Eon bearrean naiz (G-azp)" EI
269. v. BEHARREZ (a, c). Tr. Documentado en los dialectos meridionales (a partir de comienzos del s. XIX)
y en algún texto suletino moderno. Badira guraso, beren seme alabeekin konturik iduki ez duenak urte
askotan [...]; jakiñagatik, edo jakin bearrean, bizi dirala pauso gaiztoetan, atzeraten ez dituztenak. Mg CC 171.
Bardin okasino donga ta torpia euki dabenak etxe baten, badua ara jakin biarrian jarten dala pekatu egiteko
peligruban, juanaz beste baga egin dau pekatu mortala. Mg CO 128 (CC 91 jakin bearrik). Egin dituan kalteak,
al badu, erremediatu bearrean arkitzea. Gco II 53. Gauza bat zuri esan bearrean nago, eta da oraiñ adituko
dezuna. AA III 491. Guda kaltarkitsuak oi dakartzien ausiabartza gaiztoai arpegi emateko [...] zenbait mendilur
gozo saldu bearrean arkitu diralako. Izt C 177. Atzeneko aulkira lotsa gorrian jatsi bearrean ikusi etzaitezen.
Lard 416. Saul bere itza jan bearrean arkitu zan, Dabidi alaba emaztetzat ematen ez bazion. Ib. 167. Jueza
ordea beti libre ta ontzat eman bearrean arkitzen zan. Aran SIgn 56. Mendi santu au berriz ere kontaira onetan
aitatu biarrian nago. Bv AsL 117. Lenengo aietan kristau buru zagiak amor eman bearrean ikusi ziran. Arr May
174. Autortu bearrean nago, aspalditxoan eurak izan dirala bakearen areriorik gogorrenak. Ag AL 48. Biziera
onetan sartu bearrean ez gagoz iñorbere, atara deituak izan ez bagara zerutik. Itz Azald 199. Kenduriko onera
eta izen ona biurtu bearrean geldituten da. Ib. 110.
(s. XX) Ontziko guztiak geratu zirean etxeratu bearrean, ontzia France-ko ikurriñaz jarten zalako. Echta Jos
274. Erdaldunen artean, erderaz mintzatu bearrean. Ag G 109. Zer egin bearrean gelditzen da dongaro autortu
dana? KIkV 99 (KIkG 76 bearrean). Pekatu txikiakgatik Garbitokiko oñazetan egon bearrean naiz. ArgiDL 30.
Ori barkatzeko duro erdi-banako bi meza atera bearrean zera. Muj PAm 71. Estüdiantek etziela gaiazko untzirik
eta jeiki beharrian gertatzen zenak juan behar ziala [...] zoko ülüntto batetan zen barne hartara. Const 21. Bere
adizkiderik onena naz, bai?, ta zaindu biarrian nago. Altuna 57. Gaur nago, Manu, agur gozo bat / zeuri egin
biarrian. Enb 120. Ernegatuta jarri giñuzten / zerbait egin biarrian, / zergatik gerra eman ziguten / arrazoi-bide
txarrian. Tx B I 105. Agur egin zion uriari ta yakiñaren gaiñean [...] bere landako zerua besterik ez ikusi
bearrean gelditu zen. Or Mi III. Arrotz-erri batera yoan bearrean arkitu zan bizitzera, bere errian iñork yatera
eman nai etziolako. Ir YKBiz 79n. Gizona, izakera berri oen mende, bere bizi-bideak zuzendu bearrean gertatu
zan. JMB ELG 55. Eurentzat baño len nagi aentzat lan egin bearrean dagoz. Eguzk GizAuz 110. Egunen batean
egundoko gorriak ikusi bearrean aiz, txalu ori. TAg Uzt 168. Alakorik egin bearrean arkituko zanik etzun uste.
Etxde AlosT 39. Izeba harrotu zen, bere burua zaindu beharrean igurukitzen ez zuen oldar hortarik. Mde Pr 86.
Nekez aitzinatzen da, [...] hipotesis anda bat egin baitaitezke beti edozein galderari ihardetsi beharrean. Ib.
218s. Geok ere latzak ikusi bearrean gera, oraindik sasoikuak geralarik. Etxde JJ 255. Jaungoiko errukiorra!
[...] Zer ikusi bearrean ete gagoz? Erkiag Arran 157. Karta bat bialdu deuste goizeon, eta errira joan-etorri bat
egin bearrean ipiñi nabe. Bilbao IpuiB 262. Bidea lenik erakutsi zuten gizon iakitunen aurrean begirunez gure
txapela kendu ta burua makurtu bearrean gaude. Zait Plat 54. Eta sustraia, kausa edo zergatia, oraindik aztertu
bearrean gelditzen gera. Vill Jaink 64. Gaur jakin-arazi bearrean nauk iri, nere bizitzako ixilleko bat. NEtx LBB
125. Beti bildurrez eta begi biak zabalik dirala ibilli bearrean gaude. Ib. 83. Martin bera nobio egin bearrean
gertatu etzanean, kontentu. Uzt Sas 336. Edan zuaneko, alako bota-bearrean asi zan goraka, ez zitzaion ezer ere
urdaillean gelditu. Berron Kijote 188. Norbait hautatu beharrean, Lizardi hautatuko genduke askok. MIH 175.
(Con rad.). "Aurreraxego dago goxoa" / zeuden sinis-bearrean. "Tenían necesidad de creer". Or Eus 327.
Zer ikhusi behar zünian, / haiñbeste egar beharrian, / azken hatsa eman ezinian! "[Il] avoit tant à souffrir".
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
373

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Casve SGrazi 64. Betiko leloa aipa beharrean naiz, berriz ere. MIH 177.
(Con el part. elidido). Jakobek esan zion bere gurasoen etxetik iges-egin eta ara bearrean zerk ipiñi zuen.
Lard 36. Neskatxa bere etxera ezkontzen zanean / oge bat ekartzen zun mutillak dotean; / ergia, artaz gaiñera,
ume-bearrean. "Una novilla preñada". Or Eus 359. An barriz aste guztietan diru-mordo barrie etorkiela
sakelera-ta, ara bearrean yoateko zaletasunea geiagotuez yoan yakien. Akes Ipiña 23.
Con la intención de; afanándose en. v. BEHARREZ. Mesede andiren bat egiten bazenio bezala asitzen
zatzaizka konbidatu bearrean: "primo, kuñado, hermano [...] Atoz edan dezagun". AA III 368. Inziria eta
marrua izugarriak egiñaz, buruaz pareteak puskatu bearrean abiatzen zan. Arr GB 142. Egun guzian aien
pardelak / nere bizkarrian; / gero illunabarrian / estimaziyo txarrian / ibiltzen naute soñeko galtzak / kendu
biarrian. Xe 244. Seme-alabak bizi bide barria artu bearrean edo ezkongei dagozanean. Ag Kr 107. Nunbaitetik
sartu bearrean, aldamenetako guztiai bultzaka. Ag G 83. Joanes eiztari / erdi-bearrean dago egin zun einkari.
"Está deseando abortar una hazaña que hizo". Or Eus 47. Egun ederra igaro bearrean giotzik [...]. Biarritzera
juan bear diagu. ABar Goi 56s. Orain, beste makurkeriren bat asmatu bearrean izango aiz, osaba maltzurra.
Etxde JJ 77. [Mendi] kozkorrari bira eman bearrean, iru kamionak alkarren ondoan gertatu ziran. Anab Aprika
76. Goiak eta beiak ausi bearren asi zan. Erkiag BatB 93. Gabonak dira urrian / da etxeratu bearrian, /
gurasuakin apaldutzeko / oitura zarrian. Uzt Sas 71. Nekazaria bere burua madarikatu bearrean zegon alako
erokeri-makiña entzunaz. "Se iba dando al diablo". Berron Kijote 68.
d) (Tras part.). A punto de. "Zolditu bearrean, a punto de enconarse (V)" A Morf 465. "Ito bearrean (V, G, AN)"
A EY III, 328. Bere arpegiko kolore guziak galdu, gorputz guziko izu-ikara laborriak artu, eta estutasunaren
indarrez ito bearrean. Arr GB 89. Neska bat ikusi nun / erotu bearrian, / ikusi zualako / kaka oriñalian. JanEd I
104. Olatuen tartian / ito biarrian. Arrantz 98. Goseak eta egarriak amaitu bearrean, gizonaren itxurarik
ezekarren. Ag Kr 17. Ta asi ziran batzuek berriren berriz biriak bota bearrean, eztarriak eten bearrean ojuka.
Ag G 103. An zegoan gizona edo gizantza, argal, beltzeran, zuriz jantzirik, begi biak erten bearrean. Ib. 250.
Galdu-bearrean zebillela, beste oiek Zabala baña argi eta zorrotzagoak ziruditelako. Etxeg in Muj PAm 23. Sasi
ta bedar txarrez / itto biarrian, / ikusirik baratz au / ain zori txarrian. Enb 174. France-n, batez ere, poesi gaia,
aldakuntza gogorra jaso bearrean dago. "Está a punto de sufrir". Aitzol in Laux BBa X. Au ikustian, bajoian
gure mutilla pozarren-pozez ler egin biarrian. Otx 156. Goseak amorrau bearrean natxeoan. Lek EunD 28.
Erotu bearrean nago!... ABar Goi 58. Lertu bearrean dabilkit barrualdea. TAg Uzt 124. Begiak azaltzen dute,
alkar iretsi bearrean, mintzoak ez dezakeana. Ib. 7. Zirgillu latzak soñean, / goseak il-bearrean... SMitx Aranz
223. Iru milla metro bañan goragoko atso aren etxe artan otzak ebaki bearrean. JAIraz Bizia 82s. Lotzen dira,
euren inguruan --argiarenean inguma ta tximirritak bezela-- jira ta bira egoak erre bearrean. Erkiag Arran 48.
Taupadaren taupadaz biotzak urten bearrean. Bilbao IpuiB 276. Zenonek motz eta zorrotz egiten zituen
korapilo-matazak arilketan, burmuinak urtu-bearrean ari ziran entzule bizkor atzarriak. Zait Plat 40. Or nun asi
zan gure Pernando egarriaren-egarriz iturriak ez-eze errekak be agortu biarrian. SM Zirik 18. Nireak egin dau,
dirudianez. Sukarrak erre bearrean nauka. Erkiag BatB 198. Zoratu biarrian jarri zan dama aura erantzuna
artu ebalako. Etxba Ibilt 463. Ordu txarrean bigundu nintzan zure esanetara! Eta orain nere okerrak eta lotsak
auzoan arrotu bearrean dira. NEtx LBB 25. Eseriko dira orduan kai-ondoan dauden mahai luzeetan, nork bere
botila ardoa aurrean, eta zintzurra urratu beharrean ekingo diote kantuari. MIH 310.
(Con rad. en vez de part.). Ezpañak dardar, lepo-zañak ler- / bearrean, muinki dut estu nere eder /
besoetan, ta atsa yaurtiki. Ldi BB 164. Zu berriz lurpe otzean, / maitea, or zaude: / zora bearrean nabil, / beti
zure galde. NEtx LBB 359.
e) "Obeto bearrean, creyendo hacer mejor (V)" A EY III 312. "Ondo bearrean, con buena intención (V)" Ib.
306. "Ondo bearrean in noan (V-arr)" Gte Erd 240. v. BEHARREZ (e). Ikasle zenbait biurriagotu egin ziran,
obe bearrean, eta txarretik txarragora io zuten, inoren itzalik onartu nai gabe. Zait Plat 104.
f) "De necesidad, nécessairement" A.
- BEHARREANAGO. (Forma con suf. comparativo). En mayor necesidad. Han abariziosa, diruz betherik
zegoena, nezesitate handian, munduko beharrik beharrena baiño beharreanago iarriko da. Ax 591 (V 380).
(Tras rad. vbal.). Zeure umea edo zerbitzaria, korrijitu, emendatu eta zentzatu nahi duzunean, anhitzetan
ere, zerori iartzen zara zenza beharreanago. Ax 278 (V 186).
- BEHARREKO. a) (Adnominal, tras part. o rad.). Que ha de, que debe, que tiene que; que tiene necesidad de,
necesitado de. "Arek egin-bearreko testigutza zan ori eta, ez egiñean, oso gaizki geratzen giñan gu" Gketx
Loiola 35. "Esan biarreko guztiak esaittuzu?" Elexp Berg. Cf. beharreko. Tr. Documentado en textos
meridionales a partir de comienzos del s. XIX. Eskusa txaarrekin konfesatzen duenak bekatu mortal edo bere
zirkunstanzia esan bearrekoren bat, egiten du sakrilejioa. Mg CC 120. Gauzaren bat danian ikasi biarrekua ta
ikaserraza, ez ikastea ta ez jakitia pekatuba da. Mg CO 40. Bide luze au guztia arkitzen da lan gogor anitz egin
bearrekoa. Izt C 89. Ezta mirarituteko gauzea [...] leundu bearreko esakera bat edo beste idorotea. Ag Kr 8.
Joandako edo etor-bearreko gauzak gogoan zituan eztakit. Ag G 51. Buruko zorabioa duela ta etzin-bearreko
asmatzen dala ta lotara doala esan digu. A Ardi 122. Nere joan bearreko samiña, zure espa atsekabeak
garrazten didate. Alz Ram 55. Gero, egurastu bearrekoan, ez soingañeko ta ez buruntza, atsegiñez iganen
ninduken errege senarrarekin dorrearen galdotsera. Or Mi 32. Arrezkero egin ditudan bioz-bertsuetatik zenbait,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
374

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
[...] ilunbetan geldi-bearreko nitun. "Habían de quedar en la oscuridad". Or BM 6. Ona egin-bearreko
azterketaren zati nagusitxoenak. Ldi IL 79. Euskerak, zuk ainbat dezaketenak argitara-bearrekoak zaitute. Ib.
88. Nai ta ez siñestu bearreko eskutuki edo misterioak. Eguzk GizAuz 77. Erne ibilli bearreko piztitzar tajuzkoa
izan bear dik. TAg Uzt 141. Belarrira ixuri diatenez, anbat izango die sendi orretan zerbait lotsaz ezkutatu
bearrekoa. Ib. 105. Errira datozen komediante guztiak ikusi bearrekoa diagu au. NEtx Nola 24. Besterik
etzekinan gaizo arek: Espainian komunista asko zala, ta il-bearrekoak zirala. Or QA 84. Etxean nausi,
kontrabandoan nausi, orra! jende guzia ankapean artu bearreko gizona! Etxde JJ 40. Alkar maite dabenen
biotz-arimeri banandu bearreko unea eltzean zer gerta oi yaken esatea, ezta iñolaz ere gauza erreza. Erkiag
Arran 168. Nork igarri onetan zein zan geiago? Eurek jakin-arazi bearreko gauzea zoan au. Bilbao IpuiB 268.
Jaun Elustondok esan dizkigu / gaur esan bearrekoak... Basarri 23. Zintzo ta kirmen izaten bazekiten, eta il
bearrekotan ilten ere. Zait Plat 102. Zerbait agertu bearreko daukenak, lekukoak izatea nai izan oi dabe. Erkiag
BatB 36. Soldau joan bearreko ordua eldu yakan. Ib. 26. Kant-ek, ordea --eta au esan bearrekoa dugu aren
alde-- etzuen uste. Vill Jaink 90. Bada emen zerbait aztertu ta sakondu bearrekoa. Ib. 124. Asko edaten omen
zuan. Aitortzera joaten zan guztietan, "barrua busti" zuala esan-bearreko beti. EgutAr 11-9-1963 (ap. DRA).
Aipabearrekoak ditugu gaiñera, nekazari azkarrei dagozkien iskilluak ere. Ibiñ Virgil 73. --Badet, ba, zuri esan
bearreko kontu bat. --Ez al degu, ba, esan bearreko guzia agortu? NEtx LBB 44. Zenbat ote ziran desegin
bearreko kalteak, zuzendu bearreko okerrak, onbideratu bearreko bidegabekeriak, neurriratu bearreko
geiegikeriak, ordaindu bearreko zorrak. Berron Kijote 41. Jarri zan bidean, nai-ta-ez atorradunek pasabearreko
bidean, erdiz-erdi. Ib. 209. Egingo nuke [...] gorde behar genituenak oro gorde ez ditugularik, ez
ditugula ere galdu galdu beharreko guztiak. MIH 361. Nahi ta ez irakurri beharrekoa izan ez banu, hasiko ote
nintzen irakurtzen ere? Ib. 358.
(Con el vb. elidido). Lurrarekin burruka ari oi diran nekazariak [...] ainbat neke izerdizko egiten dabenik
[...] ote da besterik? Geienaz ere izango da indar bearreko lanean oek bardinduko dituana. 'Trabajo forzado'. Izt
C 76. Leen ikustaldiz egin bait ziran bein betiko elkar-bearreko lagun min. Markiegi in Ldi IL 11. Berez zan
txerakor (afectuoso), gizartetsu eta lagunarte bearrekoa. Etxde JJ 266. Besterenganako lera, norbere
kidearekiko griña, gizonen ta emakumeen alkar-bearreko erantzupen estua. Erkiag Arran 94. Ba ekian Zuriñe
etxera bearreko zana. Ib. 124.
"Guztia bearreko gizona (V), imperfecto; litm. hombre a quien le falta todo" A EY III 302. "Eiñ daben lana,
dana-biarrekua, todo le hace falta" Etxba Eib s.v. dana. Guztia bearrekoa dala batzuk esanarren, euskaldun
garbia ta euskaldun garbien semea dozu. A BeinB 65 (en el voc. del final: "el hombre desprovisto de todo").
(Con oración completiva). Ez ote ziñan bearrekoa, / gure aiten Euskalerri, / erri-lurretik alde egin bage /
biur zindezen mende-erri? "No mereciste". Or Eus 255.
b) Que está a punto de. Oroitzen zerate zeiñ tirtiri egon ziñaten, jantzi luzez ta ille arroz apaindurik lagun
artera lenbizi erten bearreko garaian? Ag G 334. Zuaitz batzuek osto berri makalez jantziak, eta beste batzuk,
jantzi naian, lertu-bearreko orri-buru berdez beteak. Ib. 43. Entzutekoa zan, ta parrez lerregin-bearrekoa, ango
aria. Ldi IL 49. Mendi tartean sartzean, aize zantzurik gabe, itxas ertzean bañan berogo. Ito bearrekoa. JAIraz
Bizia 47. Ito bearreko arnas uts-utsa biurtu banintz bezela. Ugalde Iltz 16. Ai, au lertu bearreko / biotzaren
poza! NEtx LBB 353. Alde eban [...] urringo beste gela illun batera, bakar agertzeko bere atsekabe astunagaz
eta bakarrian amaiñ emoteko bere lertu biarreko illetiari. Etxba Ibilt 487.
- BEHARREKOTAN. En vez de. "Baztanera joan bearrean... (V-arr-gip, G-azp-goi, AN-5vill), joan
bearrekotan (V-arr)" Gte Erd 244. v. BEHARREAN (b).
- BEHARREN-BEHARREN. (Lo, el) más necesario (con reduplicación intens.). Baña norzubenzat dan
biarren biarren liburu au, da otsein eta ekinza edo ofizijoren bat ikasten dagozanenzat. Astar I pról. Zure
semetxoa ain maite dezula, nola ba saltzen dezu dirutan ark bearren-bearren duana? Ezale 1897, 408a.
Deusetan ez litzaguke baitezpadakoago langilentzat elgar laguntze hori, nola bizitzeko beharren beharrenik
diren pusken erosteko. JE Bur 202.
- BEHARREN-BEHARRENEKO. Intens. de beharreneko. Bearren-bearrenekoa auzoetako etsaiak oartu
baño lenago, uriko paretak aurreratzea zan. Lard 329. Bere ustez au baitzan estu-aldi larri artatik irtetzeko
bearren-bearrenekoa. Berron Kijote 224.
- BEHARRENEAN. En la mayor necesidad, en lo más urgente. "(La) galga de Lucas, onenean larga,
bearrenean utzi" Lar. "Bearrenean (c.), en lo más preciso" A. Ethortzen gara egin behar ditugun orenera,
ordea han ixtitzen eta gibelatzen gara, han anu eta ukho egiten dugu, beharrenean faltatzen dugu. Ax 47 (V 30;
v. tbn. ES 180). Salba ahala salba, hire alde ariko nuk... Ez ditiat beharrenean ene adixkideak ukatzen. Larz Iru
88.
- BEHARRENEKO (G-azp). (Lo) más necesario. "Bearrenekoak eginda, alde egingo degu (G-azp)" Gte Erd
222. Cf. beharreko. Bizibidea edo jana lortzeko era, langintza edo laneko tresnak, jakintza, ertiak [...]: orra
erriak beren lanbide bearrenekoai eman oi dizkiten erabakiak. JMB ELG 24.
- BEHARRENEZKO. a) (Lo) más necesario. Cf. beharrezko. Aurtxoak lenengo ikastetxean ikasten bai dittu
bearrenezko gauzak. Inza Azalp 29. Kristau-ikasbidea (dotriña) da kristauaren libururik bearrenezkoa. Ib. 5.
Siñisteko egi bearrenezkoak aldatuz dabiltza beti ta ezin bestela izan. Ib. 95s.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
375

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
b) (Tras part.). Geiago daki aurtxo onek [...] jakintsu guzti oiek batean baño, egirik jakin bearrenezkoak. Inza
Azalp 21.
- BEHARRETAN (Dv, H). a) En estado de necesidad; necesitado (de); a falta de. v. BEHARREAN (a). Tr.
Exclusivamente septentrional hasta el s. XX, en que se encuentran algunos ejs. de Orixe y Villasante.
Hontarzun hoiek oro ditzogun Jinkoari eskent haren askazi edo beste arima behar[r]etan direnegatik. FPrS 31.
Korpitzez eri, edo behar[r]etan badira, ahalak heltü behar zaie. Bp I 93. Ikhusi dut beharretan, eta ahala
nuelarik, ez dut lagundu. Brtc 209. Sal diezadazu bat. Beharretan naiz ezin gehiago. Hb Egia 131. Phenatan
direnen konsolatzia, beharretan direnen aholkatzia. CatS 44. Zure bihotza nahiz hauts-arazi, haur gaixo hura
beharretan ikustearekin. HU Zez 34. Auzoan aurkitzen zena norbeit eri edo beharretan? Bazoakon ikustera ixil,
altzoa betherik. JE Bur 67. Ori, ongi beharretan balin bazira, altxatuko duzu zuhaurek! "Si vous en avez
réellement besoin". Barb Leg 131. Bakarrik eta naigabetan zegolarik, bere ondoan artuko nindula iduri
zitzaidan, bearretan dagonak laguna bezala. Or QA 164. O Jauna, hel zakizkigu, gauzkatzu beharretan! Xa Odol
183.
Aldi huntako güdüka / dükek ezinagokua; / Guri bere beharretan / so Eüskal Herri osua. "Dans sa détresse".
Casve SGrazi 146.
(Con handi). "Behar handitan aurkhitzen da" H. Haurrak gaztexko munduan utziz / hil den aita baten pare,
/ gu zure behar handitan eta / itzali zira zu ere. Xa EzinB 44.
(Tras gen.). "Zure beharretan naiz, j'ai besoin de votre aide" Dv. "Zure laguntzaren beharretan gira (BN-lab)"
Gte Erd 224. Naizen bezalako ilhauna, graziarik puxantenaren beharretan naiz, Birjina Saindua. Mih 17. --
Noiz gira berexikiago obligatiak othoitztera? --[...] Zonbait grazia partikülarren beharretan girenian. CatLan
67. Urrikarri ditut orien / beharretan direnak. Bordel 88. Andre Dena Maria / Birjina garbia, / zure laguntzaren
/ beharretan gira. Ib. 190. Hau bihotzeko gaztelutik ataratzeko, zure beso hazkarreko indarraren beharretan
naiz. Dv LEd 158. Haren beharretan zela asko galde handiri ihardesteko. Hb Egia 74. Jainkoak gure beharrik
ez du, den gutienik; eta gu aldiz haren beharretan gare, gauza guzietan eta bethi. Arb Igand 65. Bihotzminak,
herabeak, beldurrak laguntza gehiagoren beharretan baitaukate. JE Bur 207. Gizonak, bethi emazteen
beharretan! Larz Iru 18. Aberats ala deus-gabe ziren, berdin zitzaion: etzirena oro Jainkoaren beharretan?
Ardoy SFran 312. Hi orroit araztea dukek alferretan / etxea daukagula hire beharretan. Xa Odol 202.
(Dv, H). (Tras tema nominal nudo). "Diru beharretan, en besoin d'argent" Dv. Guziek ez dukete oihana
egin arterainoko astia. Diru beharretan denak lehenago motz dezake bere xara. Dv Lab 371. Hamabortz
gizonen deihadarra entzutearekin, kapitainak oihu egiten du: [...] eta bera sokhorri beharretan, badoha bertzer
sokhorri emaiterat. Laph 223. Bazabilan laguntza beharretan zitezkela jakiten zuen giristinoen ikusten. Jnn SBi
129. Zer zinen ba, Jainko maitea, / aingeru-beharretan? Etcham 108. Irri egiten ez dakiena, irri beharretan beti.
JEtchep 117.
(Tras sust. det.). Emaria bearretan dagonari eman oi zaion gauz emana bera da, ots, dirua, iana, edana. Or
Aitork 413.
(Con handi). Arras nekez, diogu adiarazten horma-beharretan gintazkela bada, behar handitan. JE Ber 70.
(Tras -tzeko). Egün oroz Jinkua ofensatzen dügüla eta hari barkamendü galdegiteko beharretan kontinozki
girela. CatLan 71.
(Tras part.). Mintzoa asmatu eta landu bearretan aurkituko da. Vill Jaink 72.
b) A punto de. v. BEHARREAN (d). Ordun guziek biotza lertu-bearretan dute. Nigar-ibaia darite. Or Mi
150.
- BEHARREZ (S ap. Lrq; Dv, H), BEHARRAZ. a) (Con part.). A fin de, con el propósito de, pretendiendo,
empeñándose (en). "Zu ikhusi beharrez dabila, il cherche à vous voir" Dv. "Dans le dessein arrêté de, la volonté,
le grand désir de" H. "Beharrez, voulant arriver à (jun beharrez, voulant réussir à partir)" Lrq. Tr.
Documentado al Norte desde Leiçarraga, y al Sur, donde es menos empleado, a partir de mediados del s. XVIII.
La forma beharraz sólo se encuentra en Cardaberaz y Moguel.
Bere aita ohortze beharrez konjit eskez zegoen diszipulua. Lç Mt 8, tít. Ikhusirik Antekristek prestuen
ausartzia, / hil beharrez asma ahal eginen du guztia. EZ Man I 72. Elisabeten hauzoa / ethorri zen lasterrez, /
Ama Birjina saindua / salutatu beharrez. EZ Noel 45. Hunen aparaillu nobleaz / harriturik iguzkia, / huni agur
egiñ beharrez / utzten du bere biaia. Gç 138. Sinhesten dut hartzen dudala / Ogi saindu huntan barna / Mundua
salbatu beharrez / Jainko, gizon egin zena. Ib. 121. Etzabilzala fama handi bat ardietsi beharrez hañitz adiskide
egiñ nahiz edo handien estimua merezitu beharrez. Ch III 24, 2. Berzek segitzen dituzten legeak guk ez segitu
beharrez errezelurik eta aitzakia alferrik bilhatu gabe. CatLav 378 (V 182). Baldiñ bethi eta bethi suspiraz
egoten bagare, harengana beharrez. He Gudu 73. Ikhusazu nola hari den borroka, bere burua libratu beharrez.
Ib. 93. Gogua emazü arren, ene semia, zure jakitia beno gorago diren gaizetzaz mintza etzitian, hen ikhasi
beharrez. Mst III 58, 7. --Penitenziaren iru parte orrek zeinzuk dira? --[...] Batzuk, obeto esan bearraz, diñoe:
Bost. Cb CatV 76 (cf. infra (e)). Mundu guztia ondatu biarrez ondaturik dago. msOñ 3v.
(s. XIX) Eskandala izigarria / gau et' egun hor dabiltza / beretu beharrez herria / maingu tropa bat tringilka.
Monho 38. Zelan ori [aditu], ituaren itoz, ta arin esan biarraz, ta arnasa ots batzuben artian badino guztia? Mg
PAb 158. Ta diotsa Astoak burla egin bearrez: O Zaldi Jauna! Eta zein aberatsa zeran! VMg 47. Egin bezate, ez
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
376

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bakharrik bizi beharrez, edo bertze arrazoin naturalez, bainan egin bezate Jainkoa gatik. Dh 72. Desertüko
ihizik jenten beldürrez / prekozionatzen dira ebiltera gordez; / nik hurak imitatzen gaxoa nigarrez / ene bizi
tristiren konserbi beharrez. 'Afin de conserver'. Etch 78. Ethorri zitzaitan gutizia Laphurdiko hitzkuntzan lan
beraren egiteko; ez hek baino hobeki egin beharrez segurki. Gy V. Iduri du ifernura heldu beharrez, nere eginahal
guziak erabiltzen nituela. Dv LEd 137 (Cb Eg II 74 infernuratzegatik). Ez naiz itsurat mintzo, ez gaizki
erran beharrez: ezagutzen ditut! Hb Egia 89. Iñazio nahi zuten ikhusi, ez khanbiatu beharrez, bainan Iñazio
ikhusgarri bat zelakotz. Laph 73. Hanitx lan agertü beharrez hari oro xori-lepho. "(Dans leur désir) de montrer".
ChantP 180. Au ikustean ezin geiago ixiotuta, / kendu bearrez Erroldaneri bizitzea. AB AmaE 452. Buruzagiek
igorri zituzten zortzi mila gizonen ingurua [...] petizione bat hari presentatu beharrez. Elsb Fram 97. Zuri gaude
Maria, oihu ta nigarrez, / Jaunaren justizia / eztitu beharrez. Zby RIEV 1908, 289. Bertzeak hari zitzaizkon
haren gorputza funditu beharrez gerren mehe batzuekin. Jnn SBi 175. Gure eginbidea betea dukegu, erakutsiz,
ez gabiltzala nehori penarik eman beharrez, merezi ez badu. HU Aurp 127. Hau erran beharrez dugu hemen
solas hau hasi. Ib. 190.
(s. XX) Etzuan iñon olesik egiñ azkar ibilli bearrez. Ag G 110. Gau baten atara eben osalarijok eta
lagikarijok matraka galanta, areik euren ogibidiaren aldez, oneik eurena goratu biarrez. Kk Ab I 18. Euskal-
Herrian ere ibili zen moroak Espainia gainetik urrundu beharrez. StPierre 25. Norbeit ba othe zabilan
Oxalderen kantuak galtzerat ez utzi nahiz, bilduma batean ezarri beharrez? Ox 193n. Makilkari bat egin zen
izigarria, nehor nihun ez baitzitzaion, borroka-aldi bat harekin egin beharrez, gogo-kontra baizik atheratzen.
Barb Sup 180. Meatze orietako goraberak zuzendu bearrez an-arat biali zuten. FIr 134. Herria azkar bai eta /
gora atxiki beharrez, / lagunt ditzagun guk ere / guziek gure ahalez. Etcham 46. Ara hortara zituzten egin elizak,
aitzineko mendetan baino hanitzez luzeago eta zabalago egin beharrez. JE Ber 21. Heien bi xerriak elgarrekin
nahasi ziren; hasten dire berexi beharrez. "Ils [y] vont pour les séparer". Barb Leg 128. Lan ederra jarri
diguzute orrenbeste galtza txuri josi bearrez. Lab EEguna 98. Semea igoa baitzun, zeruko / goikia ikusi-bearrez.
"En su empeño de conocer". Ldi BB 22. Eta ez diot iñori arririk yaurti, nere burua gerizatu-bearrez. Ldi IL 114.
Alaxe, eraztunez yosia ta erdera arroa dariola, dabil, or zear, bere burua erakutsi bearrez. Ib. 81. Zergatik
zabiltzate ni il bearrez? Ir YKBiz 313. Berriki apez suhar bat hil beharrez zeramaten; / hil-harrietan tiroka
odolez estali zuten. Iratz 25. Harat-hunaka bazabilan tanpa-tanpa bere kanbaran, bere xedeak finkatu eta
gogortu beharrez. Lf Murtuts 24. Beti zurekiko arduraz aiolatsu, ta zure soiña zaitu bearrez, eskale-bizibide
ontan. Zait Sof 127. Besoak zabalik dauzka laztan eman bearrez. "Queriendo abrazarnos". Or Poem 549. Gizona
beldur zen bai, [...] mundu zahar honetatik alde egin beharrez. Mde HaurB 95. Badela indar berri bat, giza
gorputzari datxekiona [...] eta, erraztu bearrez, arimatiko indarra dei dezakeguna. Mde Pr 330. Olakotan beren
mingañak suge pozoituen eztenak ziruditen alkarri larrutu bearrez. Etxde JJ 12. Ogibide bat billatu bearrez,
Prantziko gudari-taldean mandazain sartu zen. Ib. 21. Eragozpen aundia ematen omen zien adarrak; eta lana
erreztu-bearrez ondotik metro biz-berako adar guztiak iñausi egin omen zizkioten. Munita 61s. Zertxo bat ikutua
[...] erderakadaren batzuek koplaetatik kendu-bearrez nunbait. Lek SClar 108. Gau osoan erosta joten
txindorreme isilari, onen neke-oiñazeak arindu bearrez. Erkiag Arran 102. Etxebarnek zer tenore zen behatu
zuen, norapait higitu beharrez. JEtchep 95. Begiak zabal egoten nintzan / guztia jaso bearrez. Gand Elorri 109. -
-Bañan zuen semea, ijitua, ez odolez, bainan zorrez eta zorriz [...] --Holakatua balitz, ez laiteke zure alaba, hura
bildu beharrez ariko! Larz Iru 131s. Aren inguruan ari dira etengabe burrundari hura iagon-bearrez. Ibiñ Virgil
112. Edozoin libro izaiten baita / nahi bada presentatu, / batzuk bertzeak hautsi beharrez / bi lixta ginen
muntatu. Mattin 65. Ez ginuke hargatik, rimaren itxura egin beharrez, gure hizkuntza gaizki erabili behar. Xa
Odol 59. Egün phausian ez ginaintia / goxoki egon beharrez? Casve SGrazi 98. "La letra con sangre entra"
delako hura [...] ez zen alferren bati, denbora eman beharrez, burura zitzaion aterakari hutsala. MIH 220.
Ez beharrez elkhar utzi / pasatzera lehenbizi, / sobera lehiaturik, / biak betan lerraturik, / urera ziren erori.
Gy 185. Lur Sainduei beharrez laguntza ekharri, / balentriak eginik handik zen ethorri. Hb Esk 71. Ethorri
ziren... Zertarat othe? Zerbeit beharrez ebatsi... Ox 29.
(Con rad. en vez de part.). Ta ito-larria arin-bearrez / leio zekenera dut nerekin narrez. "Queriendo
aliviar". Ldi BB 164. Egunez kuku zeuden bareak / intzetara dira gauez / [...] maldetan gora balitz azarik / ostoa
zula-bearrez. "Para perforar sus hojas". Or Eus 319. Arreba bixtatu orduko, bere Mayi kuttuna, arengana jo zun
kontsola bearrez. Etxde JJ 56. Orain nik, aldiz, ama, zeu jantzi naiez, / zertxu bat eundu deutsut, ordain-bearrez.
'Para pagarte'. Gand Elorri 210. Askotxoren alderat betea naiz zorrez; / ez naiz hasiko denak izenda beharrez, /
hartzedun haundienak huts egin beldurrez. Xa Odol 317. Besteren hitzak, esaerak eta legeak dauzka beti gogoan
haiei nola egokituko zaien asma beharrez. MIH 84.
Estando obligado a, debiendo; necesitando. Elizatik hurrenxe direnek, meza ezin enzüten dienian etxezain
egon beharrez, zer egin behar die? Bp I 107. Damuturik gelditu ziran aren gisako gizon bat galerazi beharrez.
Mb IArg I 265. Andereño bat ikhusi nuen igande goizño batez; / [...] Ene bihotza tristerik dago harekin izan
beharrez. 'Par le besoin d'être avec elle'. ChantP 326. Haurrak diot, zerbeit erran beharrez, ez baitzaut heldu
eskura haurrak baino ere gutiago [...] den zerbeit, hemen ezartzeko. HU Zez 143. Emen zan berriz, joan zan
baino ere ilago, mailadian gora igoteko eskuzalari eldu-bearrez. A Ardi 90. Abiatu nindukan [...] hitzik yakin
gabe hango mintzaira, eta norbait kausitzen nuelaik keinuka konpreniazi beharrez. Zub 50. Hoinbertze urthe
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
377

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
hautan beha nindagon, meza hau erran beharrez zeruan sartzeko! "J'attendais d'avoir dit cette messe". Barb Leg
126. "Kristau fidel moduan / oñutsez, dolorez..." / gaituzu oraingoan / oroitu bearrez. SMitx Aranz 120. Aen
nagi ta astuntasuna, aen larri-usaiña, oin eta belaunak lanean jarri bearrez, eskolako mailletan gora joateko!
Erkiag BatB 17. Kanonigotik berakorik ez ei eben lagatzen Capilla Sixtinara sartzen, eta Azkue zana, penaz ei
zan Capilla Sixtina ikusi barik itxuli biarrez. SM Zirik 89. Goiza aurrera joanagatik, jan-bearrez baño ni ere
zerbaitean aritzeagatik asi nintzan. Anab Aprika 59. Jainkoak daki zer dutan jasaiten merezi duten gaztigua
geroko utzi beharrez. Ardoy SFran 119. Biotza det samiñez, / begiak negarrez, / zu legorrean / utzi bearrez.
NEtx LBB 358.
b) (V, G, L-ain ap. A; SP, Lar, Añ). Necesariamente, forzosamente; por necesidad; si es necesario. "Beharrez
egin dut, par nécessité" SP. "Necesariamente" Lar. "Forzosamente" Lar y Añ. "Par nécessité" Lf Gram 655.
Baian noiz ere beharrez trabatua baita, bethi iduki beza gogo ona eta intenzione saindua [komunionea]
errezibitzeko. SP Imit IV 10, 6 (Ch zenbait arrazoiñ iustuk komuniatzetik gibelatzen badu). Hainitz aberatsek
ebatsten dutela, ez beharrez, bainan abariziaz. SP Phil 255 (He 257 ez beren eskasiaz). Zenbat gauza Kristabak
jakin bear ditu bearrez, arrazoiaren usu ta argitara datorrenean? CatBurg 12 (corrección de Lar; la versión de
Mb decía jakitera dago obligatua). Zenbeit er]r[itasunetarik berriro sendatua den gizon bat ibiltzen da
beharrez, ordean baratxe eta pisuki. He Phil 5 (SP 5 nezesario duen bezanbat). --Nola santifikatzein tügü gure
apairiak? --Hek beharrez bezik ez hartüz. CatLan 109. Jar onthuruntzez kanpoan ez jateko eta ez edateko
usantzan, beharrez edo bertze zenbait arrazoin onez landan. Dh 54. Ene ezagun eskelari bat, egiazki beharrez
dabilana eske. HU Zez 39. Laguntza asko berak egin zezakena herrian, eta beharrez ardiets ere ba gorago
danik. HU Aurp 129. Hor ezarri dute Ferry zenatorren buruzagi, geroxeago ezarriko zutela ministro eta nork
daki? Beharrez oraino zerbeit gehiago. Ib. 65. Ontzen ez bada [haurra], hauts-zozue burua eta bertze bat har,
hamabortz alditaradino beharrez. Prop 1896, 114s.
(s. XX) Eta maite balin badituzte, beharrez dituztela maite. JE Bur 106. Janzkitzu, etxek-andrea; beharrez,
iretskitzu, zailak iduritzen balin bazaizkitzu. Barb Sup 69. Gogoz edo beharrez ez dute pestarik. "De grado o por
fuerza". Or Eus 248. Nehork ez daki xuxen beharrez ala trufaz pasatu zenetz. Lf Murtuts 21. Negar dagit, ezin
baitzaituz ikusi, gizonengandik bearrez dukezuen zuen bizitza latzaren enparaua ausnartuaz. Zait Sof 98.
Ontziko mutilla jaikitzen zan aurrena, bearrez goizeko ordubitan. Anab Poli 41. Atso xahar bati eskuko xakua
kenduko zuela, eta beharrez hilen! JEtchep 113. Bethi zaindu dauzkiat eta zainduko ere, beheiti joaiten bahiz
beharrez, bainan ez beheiti joaiten bahiz plazerrez. Larz Iru 82. Beste 'martir' andana bat heldu zen [...], nahiz
bilakatu zinez Jainkoaren lekuko: beharrez odoleraino, zer nahi gisaz azken hatseraino. "Au besoin". Ardoy
SFran 114. Bainan izana gatik bihotza hoin guri, / egin izan daukuzu beharrez beltzuri. Xa Odol 133. Berantago
Frankua zen / herri orotan hedatzen, / Bena gure papatxetan / beharrez esperrekatzen. 'Ezinbestean leher
egiten'. Casve SGrazi 128.
c) (Con sintagma nominal en caso absoluto). Deseando; buscando, en pos de. Bainan jakiteko duzu menturaz
handik zerbait beharrez joaten bazare. INav 135. Behiñ ere beraz, uste ez dezazula, / nihor zu beharrez hirritsan
dagola. Gy 67. Batzuek dute utzten ona, / beharrez hobea dena: / biak galtzen ohi tuzte, / nola merezi baitute. Ib.
31. Lorea, sorlekuan, apexa beharrez / begiak apaldurik zagoen nigarrez. Elzb Po 189. Erran gabe doha
Espainiako Eskual-herrietan ere ez dela pilota partidarik gabeko bestarik. Guti beharrez han ere, asko herritan
nausitu zaiote plekako jokoa. Zby RIEV 1908, 85. Erreleki hau galdu'ta / Jendeak zauden nigarrez, /
Saragozerat oihuka / Hunen ordain bat beharrez. Ib. 419. Behatzen diote Xobadinari, haren ganik zerbait
laguntza beharrez. Barb Sup 123. Dohatsu zaudeztenak oraino nigarrez / ezin helduz indarka, zorion beharrez.
Ox 70. Beti goranai, / kide goitar bearrez / duzu biurtzen ortzigai. Ldi UO 37. Huna emazte hori jaun
zuhurraren etxean berriz ere kontseilu beharrez. Lf Murtuts 36. Ez ibil omen handi baten itzalaren ondotik, ez
eta adiskide hanitz beharrez. Leon Imit III 24, 2. Jolas lagunen bearrez, noiz-nai alkarrekin zebiltzan etxe
batekoak eta bestekoak. Etxde JJ 227. Ainbeste gauza aditzera eman naiak [...] neke aundia ekarri zion
Engraziri eta aldi batez itzik bage gelditu zen atseden bearrez. Ib. 278. Arratsean ei dira alkar-bearrez diranen
aitorpen bigunberaak. Erkiag Arran 194. Alako batean kamiona ura-bearrez geratu zan. Anab Aprika 59. Nork
ez dugu otoizten behar orduz Jauna, / Haren ganik beharrez gure zoriona? Xa Odol 307. Mattinek seme bat du
eta seme hori Parisera joan zaio; lan beharrez edo. Ib. 165. Euskaltzaindia, gainerako helburuak gainerako,
batasun-beharrez sortua izan baitzen. MIH 223.
(Con gen.). Gizon izantsuna, / egun aberats dena / inguratua pobrez / haren amoinen beharrez, / biharkotz
daiteke / eroria. 'Avides de ses aumônes'. Monho 140. Mai donetuan zu ikusteko / danok pozaren indarrez /
aurkitzen gara, gagozalako / Bizkaian zure biarrez. Enb 82. Lasai sentitzen ez bazara, zeure giroan / gorputz eta
izpiritu gainezka / mundu zabalaren beharrez. Azurm HitzB 90.
d) (Tras part. o rad.). A punto de. v. BEHARREAN (d). Kurutzean untze gogorrakaz yosirik... odola eskuoñetako
zilloetati zara zara geldi bagarik eriola... egarriz ito bearrez... Añ EL 2 226. Negarrezko begiakaz /
dakus Amak Semea, / galdurik ta il bearrez. Ib. 193. Kanta ta kanta / dago, eztanda / egin bearrez soñutzen. Zav
Fab RIEV 1907, 94. Mendi bat aspaldi lehen / erdi beharrez zagoen, / eta emagiñik etzuen. Gy 45. Hura ni
nondik ifernura eramanen nauen lehertu eta zapartarazi beharrez dabila. Dv LEd 61 (Cb Eg II 27 errebentatzen
edo desegiten dabill). Osalarijok ebiltzan gau ta egun zoratu biarrez, zer ete zan ezin igarrita. Kk Ab I 22.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
378

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Makila hasten zaiote, hantxet, kiski kaska, zafra eta zafra, jendeeri eta gauzeri zapartaka, oro xehatu beharrez.
"Menaçant de tout briser". Barb Leg 65. Itto biarrez begijak be bijortu egitten zittuzan, txerrenak artuta
baileguan. Otx 166. Urdeak lepondoa puztu lêr bearrez. "A pique de estallar". Or Eus 136. Nik, ordea, gaixo
onek, ori dan ori ikusirik, etxe barnean, negar egiten dut, urtubearrez. Zait Sof 19. --Biotza!-- ekin zun Otxandak
bere semetzakoa musuka jan bearrez. Etxde AlosT 26. Eta ito bearrez eman dio eztulari. Txill Let 140.
Gizonezko ta andrazko, bata besteari bultzaka ta sakadaka, ta umeak ostikopean zapaldu bearrez... Erkiag Arran
36. Itzi eiozuela, joranei naiak lez, / [...] murkil daizala zeugan, zoratu bearrez... 'Que se sumerjan en ti, locos de
gozo'. Gand Elorri 127.
e) "Obe bearrez, creyendo hacer mejor, con la mejor intención. (V, Altube)" A EY III 312. "Obebearrez bakarrik
esan nion etxen geldi zedin" Asp Leiz2 (que tbn. trae obekibearrez y ongibearrez, con el mismo sdo.). "Honek
ongi baino hobeki beharrez egin du (AN-5vill), zure on beharrez egin det (G-azp), ondo bearrez in noan (V-arr),
ongi bearrez esan eta gaizki artu zun (AN-gip)" Gte Erd 239s. v. BEHARREAN (e). Jin ziren müxeruak,
büxüatik hekiko, / eni hobe beharrez, aldiz leher onddo. 'Et pour moi, soi-disant meilleurs, des champignons
vénéneux'. Etch 324. Dabidek esan zionean ara zerk zeraman, obeto bearrez, Nayot-era bialdu zuen, emen etxe
ezkutu batean gorde zedin. Lard 169. --Obe biarrez esaten diyotet... --Ondo esana da. Sor Gabon 63. Egiten
zuna obe bearrez egiten zun, beti asmatzen ezpazun ere. Or SCruz 69. Labur beharrez, Axulartarrak dei
genitzake, maisutzat Axular hartu dutenez gero. MIH 251. Ez dugu, beraz, hobe beharrez bada ere,
itxuragaiztotzeko eskubiderik. MEIG VII 131.
f) (Tras bere, neure, etc.). Por necesidad (mía, suya...). "Bere beharrez ethorri da, c'est le besoin qui l'a amené"
Dv. Zertako barutu zen Jesus [...]? Bere bearrez, ez; bada etzuen Jesusek gorputza baruz edo beste bidez zer
nekatu. Mb IArg I 227. Ez amorioz bena bai bere beharrez. "Mais par nécessité". ChantP 152. Hargatik handik
goiti, bakharrik zagon ahalaz, non etzen agertzen, beren beharrez, harren gana ethorri zitezkenen gatik. Jnn SBi
127. Nik orduan hanxet, nere beharrez, egin nuen indarraren erdia, ba eta laurdena ere, orok egin baginu aldi
bat, [...] ez ginintazke giren heinean. HU Zez 138. Aita ta ama merkaturat joanak. Beren beharrez. Ez gininan ez
gauza handirik esperantza. JEtchep 43.
g) (Tras gen.). Por culpa (de). Konsolaitan naiz da / konsola zaitez [...] / Galterik asko jatort / neure
bearrez. Lazarraga (B) 1171vb.
h) (Dv A). Afortunadamente. v. beharrik. Nik nahiago nuke [erauntsia] berehala ather baladi [...].
Beharrez uria gelditu zen arratsa gabetarik, eta iguzkiak, etzatzera zoalarik, bero aldi bat eman zaukun. Prop
1888, 243s.
- BEHARREZKO. (Adnominal, tras part.). De necesidad de, de obligación de. v. BEHARREKO. Cf.
beharrezko. Mundu hunetan bizi beharrezko moien xipitako ofizioetan ere, badakusagu zenbat denbora eta
zenbat pena nehork ezarten duen. Lç Adv ** 6r. Eta izorra izanez heiagoraz zegoen erdi beharrezko minez. Lç
Apoc 12, 2 (Dv haur minetan eta oinhazetan erditzeko). Salba zazu zure mutilkoaren arima hil beharrezko
bizitze hunetako perillen artean. SP Imit III 59, 4. Nork libratuko nau gorputz hil beharrezko hunetarik? Ib. 47, 2
(Ch heriotzezko gorputz, Mst hiltzezko khorpitz, Ip heriotzezko khorpitz, Ol, Pi, Leon (h)ilkor). Etsaiei barkhatu
beharrezko pontu horren gainean. 'Sur cette question de la nécessité de pardonner aux ennemis'. He (ap. Dv).
Onela uste dut nik neuk, beintzat, aitortu bearrezko dugula orain. Zait Plat 137. Jainkoak ala nairik, egingo
ziran egin-bearrezko zeremoniak, ziñetan zaldun armatua gelditu zediñ. Berron Kijote 50.
De intención de, de deseo de. Zu maithatu beharrezko lehia. 'L'ardeur du désir de vous aimer'. He (ap. Dv).
Idazti onek ames-bide xuxpergarririk ematen aal dezakio gipuzko-euskerari ta aundiki-soiñekoz yantzibearrezko
leiaketa gorri ontan gabiltzizun xoxokumeei. Markiegi in Ldi IL 7. Urratu bearrezko erabakia agertu
zionean Xalbatek, Engrazi antsika ta negar zotinka jarri zitzaion. Etxde JJ 200. Baiña edan-bearrezko uste
zuana edan baiño leen. Berron Kijote 201.
- BEHARRIK Cf. beharrik. a) (Con part.). Debiendo, teniendo que; en la necesidad de, a falta de. v.
BEHARREAN (c). Okasio gaiztoa iduki duenak etxeren baten, jakin bearrik jartzen dala bekatu egiteko
peligroan ara badijoa, joanaz beste gabe egin du bekatu. Mg CC 91 (CO 128 jakin biarrian). Ezkondu bearrik
zuzen edo oker jartzen diran askok egiten duena. AA III 382. Barau-zaro egunetan, barau egin bearrik, galdu
egin badozu. Añ EL 2 138. Astoari / garagarra / il ezkero ondotik, / biziari / zarra zarra / yaten emon bearrik.
Zav Fab RIEV 1907, 535. Lehenekoak desegitea nere eskuan balago, mila bizi galdu beharrik-ere, oi nola
guzien desegitera lot nindakeen! Dv LEd 107 (Cb Eg II 56 milla bizitzaren kostuan baliz ere). Zer egiten dugu?
Deus ez. Zer uzten egitekorik, egin beharrik eta egiten ahal ginukenik? Asko. HU Zez 139. Gure semiak
amenazatzen / luzeturikan eskuak, / itz bat euskeraz aditzen bada / autsi biarrik kaskuak. Tx B II 169. Bi
zabalkunde batera egin-bearrik gaude, ta au zalla da ongi egiten. Ldi IL 152. Orretarako zuk dakizu zer egin
bearrik zeran. Ldi in Or BM 8. Azkeneko musua bera, etzitzaion biotzetik jalki (atera) azken agur bat egin
bearrik. Etxde JJ 65s. Atx eta mendiz inguratuta, / [...] gora begitu bearrik nago, / urrun begitu bearrez. Gand
Elorri 185. Ala ere, aitortu bearrik arkitzen gera latindar klasikoak euskeraz iazten zerbait egin dutenak apaizak
izan direla. Ibiñ Virgil 23.
b) (V-ger ap. A EY III 328). A punto de. Denak zeuden buruaz gañ, ikusi nairik begi biyak atera biarrik. Bv
AsL 137. Guztiak ill bearrik asten ziran kapelu zabalaren billa. Sor Bar 84. Gertetako ta jazo bearrik aurkitzen
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
379

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
zana, / adu tristeak gorderik euken biotzetan. AB AmaE 448. An dabill trabena batian dantzan bazter guziak
apurtu bearrik. Urruz Urz 22. Ikusi ebazanean itobearrik, beingoan joan zan eurakana. Echta Jos 253. Zoratu
bearrik ebillen Masima etxe barruan, bein batera ta bein bestera. Ib. 71s. Asto oni emoiozu jaten, / eztago
egarriyak, / gosiak sartu bearrik / daukaz begi biyak. Noe 129. Farrez lertu biarrik / malkua jariyo. JanEd II
123. Emen alairik / nago begijok urten biarrik, / gauza gustijak ikusi nairik. Enb 202. Danok etxe-bete liburugaz
gau ta egun ikasi ta ikasi, begiek erre biarrik ezkabiltzalako, ez etorri esaten basatiak garala. Kk Ab II 110. Ta,
etsitu-bearrik, yo zak batera, yo zak bestera eskuak zabalik, ukaldiak boteaz... Alperrik. Ldi IL 30. Txilioka ta
sokorruka asi zan, kiskaldu bearrik egoan-da! Bilbao IpuiB 202.
c) Forzosamente. (Los ejs. no son de interpr. totalmente segura). Ama, [...] Nere galarik ederrena betor. Ha
zer guraria! Zer ill janzi berezkoa! bearrik bazuen ama orrek ekarri. Cb Eg II 192. Berak nai zuen baño
lasterrago, bearrik ukondoz arrasta eginez eta Jainkoak ala nai zuela, zaraka batetan, [...] erdi dilindan gelditu
zen. FIr 146.
En situación de necesidad. Eta, bearrik egoanez, nora joko eban ba jateko billa? Orbelaunera, jakiña!
Bilbao IpuiB 202.
d) (Tras gen.). Necesitando. Zeu zara atan be? Oraintxe egon naiatzu ba zeure bearrik! Bilbao IpuiB Ib. 201.
- BEHARRIKAKO. "Qui est nécessaire, qui doit être" Dv. O ene Jainkoaren amodio infinitua, amodio hain
infinitu batez pagatu beharrikakoa. Gy Visites 94 (ap. Dv).
- BEHARRIK-EZA (det.). "Biarrik-eza. Crisis económica, falta de trabajo. Gerra batetik besterako bittartian,
biarrik-eza ixa eten-bako gaitza izan zan Eibar-en" Etxba Eib.
- BEHAR-SARI (V-ple ap. A; Añ, biartsari Bera). Jornal, salario; recompensa. "Derechos, estipendios",
"jornal", "pago, retribución", "premio", "remuneración", "salario" Añ. Ze arrazoi arki lezake anima
Jainkoaren serbizioan sartu danak iges egiteko, largatzeko [...] bearsariak ugari ta laburtu gabe emango
diozkana? Mg CC 184. Bestelango gaiso ikustetan baño aloger edo biar sari geijago emoten bajatzu odola
ateratiarren. Mg PAb 50. Gozetako zeugaz batean Zeruko bear-sari ugari gozoak. Añ EL 1 186. Ezteutsut beste
bear-saririk eskatuten, ezpada izan zaitezala esker onekoa, aztuten ez nozula zeure oraziño ta eskarietan. Ib. 4.
Emotia adiuntzaz edo ordu onian zor deutsen biarsaria edo soldatia. CrIc 69. Beargille bati aztu eragiten
badeutsaz bere neke izardiak, itxadoten daben bear-sari edo alogerak. Añ LoraS 127. Artu zenduan zeure bearsaria.
"Recepisti mercedem tuam". Ib. 180. Bide batez arinduko dozue bearra, ta irabaziko dozue ain bear-sari
andia! Ib. 152s. Eman egidazu nere bearsari edo agindu didazun alogera. VMg 9. Azkenean zure laguntzan
zeruko bear-tsari gozoak izateko. Añ EL 2 193.
- EZ-BEHAR. v. ezbehar.
beharala. v. berehala.
beharamendu. v. beheramendu.
beharazi, beha erazi, beha arazi. Hacer mirar, hacer fijarse. Gero berriz ezar zitzan eskuak haren begién
gainean, eta berriz goiti beha erazi ziezón: eta senda zedin. "Il [...] lui fit derechef lever la vue". Lç Mc 8, 25.
Hala ifernuko eritasunak ere, hango doloren konsideratzeak, hobeki ukitzen gaitu eta aitzin-gibel beha arazitzen
deraku, parabisuko plazeretan, plazerki, pensatzen egoiteak baiño. Ax 573s (V 368). Haur da gauza latza, haur
da aitzin gibel beha arazitzeko eta gogoeta eragiteko pontu izigarria. Ib. 596 (V 384). Oi, ene Jainko, [...] eman
zotzu, othoi, bihotz hotz eta dohakabe huni zure amodio sakratuaren sentimendu kharsu batzuek, gauza guziei zu
baitan beharaz, guziak zure ganik harraraz, guziak zure gatik eragin dietzaketedan bezala. Ch (ed. 1788), 71.
Haragiaren biziuak, ziozü orano, gaztigatzez haurrak bezala behar direla korrijitü, arrazoinamenduz
eztaizteelakotz gida edo beharaz. AR 386s (Lizarza propone, con dudas, "cuidar, dirigir" como traducción).
beharbada (gral.; Lar, Añ, Dv, H), bearba, biarba, biarbada (V-gip). Ref.: Bon-Ond 171; A; Lrq (behar); Etxba
Eib (biarbada); Elexp Berg (biarbada); Gte Erd 161. Acaso, quizá, probablemente, por ventura. "Puede ser
que sí, bearbada bai" Añ (s.v. poder). "Peut-être; litm. s'il le faut" Dv. Cf. Lar Cor 300s.: "Son conocidos los de
Beterri por noaski, noaskiro y otros adverbios; por menturaz, bearbada"; cf. tbn. Elexp Berg: "Ez da asko
erabiltzen. Igual da entzunena". v. 1 agian. Tr. Documentado desde comienzos del s. XVIII en textos de todos
los dialectos.
Orai beharbada erranen darotazu Eskuaran hainitz hitz eskas direla. ES 101. Ordea behar bada boztuko
dira, ustez ezen gonbidatzen tudala Marteren suzko eta kharrezko jokho eta habarrots izigarrietara. Ib. 175.
Egiaz gaitz da, eta halatan behar bada idurituko zaitzu ezin dateken gauza bat aiphatzen dudala. Ib. 195. O ikusi
albaleitez emen dauden konzienziak, eta zein zikin bide dauden bearbada. SermAN 7. Naiko dute beiñ baño
geiagotan aditu, ikasi ta gogoan sartu hitzez predikatu ziniena, ta oraingotz bearbada azturik daukatena. Lar,
carta a Mb 281. Ta bearbada noiz edo berriz obeko da onelakoak usatzea, Euskerakoak baño. Ib. 279. Zuek
bezain odola garbia duena, eta are bear bada garbiagoa. Lar Cor 152. Arrazoi luze edo andi indarsu askok
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
380

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
baño, bearbada Euskaldunen biotzetan ejenploak errazago sartu [...] ta probetxu geiago egin edo aterako dute.
Cb Eg II 155s. Eskuetan auts puska bat ar ezazu: bearbada len ori koroa bat zan. Ib. 142. Bearbada, ta zure
animarako konbeni bada, gaitz onetik libratuko zera. Cb Eg III 249. Eta egia esatera, santuen artean, bear
bada, asko izango eztira Luisen gisakoak. Cb Just 12.
(s. XIX) Hantik gero Franzia / beitügü hartüren / beharbada Lonbarteki / beiniz jüntatüren. 'Je m'allierai
peut-être avec les Lombards'. Xarlem 303. Beste batzuek, bear bada asko jakiñagoak, dijoaz konbentu batera
[...] engañatzeko ezagutzen ez duan Sazerdoteren bat. Mg CC 209. Behar bada hemen gure alderat / amodio
sobra zutelakotz, / izan dire purgatoriotarat / aurtikiak hainitz urtekotzat. Monho 126. Gaur asko ilgo dira; eta
bearbada ni lenen. Añ EL 1 6. Ave ori zer dan ez dakigu baserriko ta beste nekezaliak; eta biar bada zeuk bere
ez. Mg PAb 160. Itxadon egizu arren aurten, bearbada frutua ekarriko dau. Añ LoraS 14. Nai ta ez ill bearra:
eta bear bada supitoan, edo uste duen baño lasterrago. Gco I 446. Ai! eta baziñaki zeñ itsusia dan Komunio
gaiztoa! Bearbada arriturik negar egingo zenduke! AA I 418. Argatik ekusten dira ainbeste ume ta emakume
erriz erri eskean, eta bear bada gauza gaiztoagoetan. Ib. 587. Badu behar bada hanbat denbora, hamar urthe,
hogoi urthe Jainkoak behartzen gaituela zenbait ongi egiterat. Dh 216. Zelan eztaukan ollarrik / amaiketan
bagarik / ta goixago bear bada: / "Mari" diño. Zav Fab RIEV 1907, 97. Ah! Bear bada ezteustazu luzeroago
itxadongo. Añ EL 2 161. Mila plazereki, Katixa, / hori eginen dizugu, / besterik ere behar bada / orai mintzatu
behar duzu. AstLas 46. Garizuma huntan, zeina azkena izanen baita behar bada guretzat. Jaur 104. Marija
gaitik eze, biar bada oraingo galdua ziñan. Ur MarIl 8. Behar bada fable huntan / noa halako bat ezartzera
bistan. / Behar bada ere norbaiti / badiduritzoke dudala egiñ ongi. Gy 155 (cf. BEHARBADA ERE). Egurgille
batek, zukeien bakharra, / galdu zuen behin haizkora giderra, / edo hautsi behar bada: / guti du gauzak inporta.
Ib. 289. Munduko mintzoetan ez da hain garbirik; / ez eta behar bada hain gai handikorik. Hb Esk 88. Arteraño
izan zan gazterik ederrena eta oiturarik obenetakoa, bear bada, zan. Lard 24. Askok behar bada saindutzat eta
beren adiskidetzat zinerozkaten, noiz eta ere zu [...] traidore bat baizik ez baitzinen. Dv LEd 271. Nexkatuak
gerlan ta / mutillak pake, / amorante solasa / dabilate merke; / behar bada norbaitek / fortuna in diroke. Bordel
170. Jakizazu, aita maitea, Erupa behar bada sekulakotz uzten duzula. Laph 196. Ori zeñ da? Ori ere zu hill nai
zaituen gizon gaiztoren bat da bear bada? Arr GB 106. Izango zara askorentzako / benturaz poztugarria; / ta
bear bada ez gitxirentzat / garratza zelan ozpiña. AB AmaE III. Lotsa ura etzan biarbada lotsa; inbidi santu bat
geiago zan lotsa baño. Bv AsL 167. Elkharri gibel-aldea erakusten zutela, behar bada elkharrekin hasarre edo
muthur zirelakotz. Elzb PAd 53. Huna hitz laburrez Robezpierre, behar bada Erreboluzioneko gaixtaginik
handienaren ixtorioa. Elsb Fram 124. Ez ginuen ontsala, behar-bada, solas huntarik hasi behar. HU Aurp 102.
Guri üdüri zitzeikegün behar bada, Jesusen ohoriak galthatzen ziala Mariak ager lezan Jinkoaren ama eta
Birjina izateko zian loria. Ip Hil 113. --Nondik etorren? --[...] Bear bada Mendiolatik? baiña ez,
Mendiolakoentzat eskumunak emon deustazanean, beste tokiren batetik etorriko zan. Ag AL 58.
(s. XX). I bilddurrez abil astiro-astiro, ta bear bada ondo egitten dok. Echta Jos 125. Banazka hartuz,
baginuke behar bada erraiteko asko bakotxarentzat. JE Bur 108. Eltze betea zeukaten bertako sukaldean, baño
beste baserrietan ere zerbait jango zan, eta, bear bada, eltze gozoagoa. Ag G 32. --Andixek nator. --Aitearen da
Semearen!!... Ondiño alakorik! Orduan, biarba, ezautu ixango dozu Juane guria. Kk Ab I 6. Jende hek hura
ikusia dutela, hala hala, aditua ere beharbada. Barb Sup 173. Ikuttu ere ez egitteko agindu zigun Jaunak, bear
bada ilko giñekelako. Inza Azalp 47. Bear bada, Santa Cruzek, bere egiteen garbitasuna emango edo zion. Or
SCruz 128. Onako otzagaz ta onako orduetan emen ibilli biarra esne-saltzen, biar bada ezer be ez saltzeko. Kk
Ab II 161. Ta onuzkero, bear bada, esaten asirik zera: [...]. Ldi IL 111. Inguruan zuloa egin ta ongarria emango
diot. Orrela bearbada arnaria ekarriko du. Ir YKBiz 289. Marx nor izan zan, bear bada iñoz eztabe entzun.
Eguzk GizAuz 63s. Beharbada auzo-erresumek menduko dute bortxaz gure Eskual-herri xume maitea. Lf
Murtuts 51. Gipuzkoan bakarrik pralle prantziskotarrak 8 komentu zituzten [...]; bearbada, bearbada diot, beste
Ordenetakoak danak batean aña edo geiago. SMitx Aranz 88n. Ez balitz hain polita izan, sekula kasu eginen
ote zion bere alaba besoetakoari? Ez beharbada. Mde HaurB 18. Guk orduan jakin izan bagenu nor ziñan,
bearbada ez genizuke babesik emango. Etxde JJ 186. Nitzaz nekatu zera... Ta, bearbada, nigandik aldegiteko
zoaz gaur. Txill Let 113. Zerbait gauza astunen bat iragarriko ete eutsaneko gertakizunetan ebillela uste izan
eban; bearba, Jonegazkoagaitik asarre edo agiraka egingo ete eutsan. Erkiag Arran 106. Leen egin dauanak
[...] barriro bere, egin lei. Leengo beste, edo bear bada, leen baiño geiago. Ib. 159. Nik ez dakit norantza
ioiazan gure Jauna ta San Pedro. Bear bada urrengo errira sermoien bat edo egitera. Bilbao IpuiB 109. Ez noia
agintzera urrengokoa nungo euskeran egingo dodan, bear bada kiputxez. SM Zirik 7. Zer adierazi nai zukean,
zuk noski, Polemark, badakizu, bear bada, nik neronek eztakit, beintzat. Zait Plat 92. Bear bada lanean etzuen
aunitzik egiñen; bañan yokoko gaietan oberenetakoa zen. Izeta DirG 28. --Laister dantzara joango al zera? --
Beharbada ba... Beharbada ez... Larz Iru 45s. Egungo munduan erlijio-izpirik gabe bizi direnak ez ote dira gero
ta ugariagoak? Bai, bearba. Vill Jaink 26. Bearbada ezta ori guretzat egokiena. Ib. 180. Ez zetsan esan gura
zergaittik gauza astuna zalako, edo biar bada gauzia astunagua eitxeko. Etxba Ibilt 471. Gerokoz ez du balio
mintzatzea, behar bada iñoiz eginen ez diren gauzak edo ametsak gertatzen aal bailirake. Satr in Alzola Atalak
126. Bati geiegi esanda ere / ez degu ondo emango, / bearbada geio gero esango det, / askiko degu oraingo. Uzt
Sas 202. Nahiz ez nuen behin ere pertsularirik entzun, ez ezagutu, eta behar bada hortako, ordukotz
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
381

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
pertsularitza nadukan berez den bezalakoa. Xa Odol 31. Hori ez da, behar bada, gizontasun prestua; bai, ordea,
soziologia zuzena. MIH 124. Ameskaitzetan edo ikusiko zuen horrelako zerbait; ilargitarren herrian behar bada.
Ib. 383s. Hori, ordea, Europa zaharreko jokabide horietako bat izango da, beharbada. Ib. 339.
v. tbn. VMg 25. MarIl 1. Arch Fab 9. Legaz III. Noe 69. Ox 198. ArgiDL 6. TAg Uzt 211. Lek SClar 110. Akes
Ipiñ 26. Arti Ipuin 49. Ugalde Iltz 50. Osk Kurl 160. Gand Elorri 53. MAtx Gazt 43. Ibiñ Virgil 80. Salav 18.
Mattin 67. Biarbada: JJMg BasEsc 11, SM Zirik 27. Biarba: Altuna 81. Otx 58.
(Uso sust.). Bearbada batean, benturaz denbora izango det batean uztea, ondo izango da? Cb Eg II 118.
Gaurtik biharrera, egiteko handi hau uztea, zuhurtzia othe da? Astia badelakoan, beharbada baten gainean
uztea, zer erhokeria! Dv LEd 212. Badakit ez naizela aproposena, beharbada eta beharbadarik gabe, parte
hartu dudan auzia juez bezala epaitzeko. MEIG VII 116.
- BEHARBADA ERE (Lar, Añ, BeraLzM). Por si acaso. "(Por si) acaso" Lar y Añ. "Por si acaso yo [sic, por
no?] viniere, bearbada ere etorte-ezpanaiz" Lar. Hartarakotz bada, erraberritzen dugularik, behar bada ere,
gure manamendua erearoaren hogoian emana. CatLav A 4r (V 5). Behar bada ere, gure nausi tenporal eta
izpiritualek indarrez erautsi bide zituzten Euskaldunen gogo-bihotzetatik paganu-usain gehiegi zeukaten herri
sinespenak... Mde Pr 265.
- BEHARBADAKO (BN-baig ap. A; Urt, Lar, Añ). "De peut être, benturazkoa, beharbadakoa" Urt Gram 54.
"Futuros, contingentes, etorkizun bearbadakoak" Lar y Añ. "Beharbadakoak, contingentes (Añ). Untsa beharbadakoa
(BN-baig), muy casual será si es que sucede" A.
beharbide, biarbide. Oficio. v. lanbide. Ze opizio edo zer biarbide daukok ba? EgutAr 15-6-1960 (ap.
DRA).
behardenezko, beardanezko. Debido. v. beharrezko. Etzaitzatela tontozarren erausiak ozpindu ta
ikaratu; eztirade jendartekoak, ez kontuzkoak; hitzera ona, beardanezkoa zein dan, eztezu aietan aurkituko, ezta
billatu bear ere. Lar, carta a Mb 280. Non zerate esker gaistoko izarrak? Oi eta atera albanegiz beren lekutik,
Señora oni beardanezko koroe bat egiteko! SermAzc 270. Asko ez jakiñek farra eta ixeka egingo du joku mota
oen izenak enzutean; baña begiratzen bazaie berai arretarekin ongi ikusiko da beardanezkoak diradena. Izt D
162.
behardi. "Munición, lo necesario para mantener un ejército, plaza, &c." Lar.
behardiatu. "Municionar" Lar.
behardin (Lar, Añ). "Cabal [...], kabala, doi doia, beardiña" Lar.
behardun (R-uzt sg. A), biardun. 1. Necesitado; pobre, menesteroso. v. behartsu. Jesus Krist sorthü deia
behardün eta nekezü? Bp II 19. Ontzira zeneko partitu zien guzia ontzi bereko behardun gaisoei. Mb IArg II
157. Jende perestiaren zokhorri zaharrean, zurzaren ürgaitz ta behardüner emaile, eskelen aita izaiteko. Egiat
265. Jente biardunen neskato guziuak faiten dra Frantziara negu guzuko espartinan trabajatra. Mdg 137. Bere
bihotz unak bazakien behardunen artean eskia zabaltzen. Zub 62. Uholde horrek malurtuetan / behardunak
baditazke. / Heien onetan, entzun dugunez, / eginen da zenbait eske. Etcham 124. Behardunaz urrikaltzea ongi,
laguntzea hobeki. Zerb Prov 183. Sekulan ez dela behardunari bere ardi bakharra ebatsi behar. Zerb IxtS 55.
Aphez ona segurki bere maneran: othoitz egilea, predikari biphila, beharduneri emailea. Lf Murtuts 58.
Egyptoko jainko-jeinuek [...] adoratzaile dituzte batez ere jende xehe behardunak. Lf CEEN 1973, 129. En
DFrec hay 4 ejs., septentrionales.
Bata datekiala gaiza güziez behardün, berziak aldiz eskü batez arrapatzen dian honak, diala berziaz
barreiatüren. Egiat 167.
Arimal güzietarik behardün dela ta hen zokhorria ezpalü, hotzez hil laitekiala dü ikhusten. Egiat 265.
2. Necesario. Bada uste dienik estudioak bihotza diala mardotzen [...]; bena net behardün da aitoren
semiari jakintze zerbaitetara heltü nahi denari. Egiat 256.
behardura (Dv). 1. "Pression, foulure, nécessité. Bihotzeko behardura, inquiétude, regret, remords" Dv.
Eta ezagutu dut horietan ere bazela lan eta gogoko behardura. "Afflictio spiritus". Dv Eccl 1, 17. Bere jakitatea
berhatzen duenak berhatzen baitu behardura ere. "Addit et laborem". Ib. 1. 18. Hasarrezko eguna egun hura,
atsekabe eta hesturetako eguna, ondiko eta beharduretako eguna. Dv Soph 1, 15.
2. (Hb ap. Lh). "Esfuerzo (hecho a un miembro por ext.) (StJayme)" DRA. "(Hb), luxation" Lh, que interpreta
la palabra como compuesto de beharri, basándose en beharri-aztal "cheville du pied"; cf., sin embargo, behartu
(6).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
382

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
behargabe, bearbage. 1. Inocente. Cf. behar (I, 3). Odol bearbagea, agirtuko da egia eurea. "Sangre sin
ser necesaria [traducción incorrecta por 'sin culpa'] descubrir se ha la tu verdad". RS 208.
2. (S ap. Lrq; Dv, Hb ap. Lh). Innecesario. "(Hb), sans besoin, qui n'a pas de besoin" Lh. "Behar-gabe, sans
besoin" Lrq s.v. behar. Etzitiala, ene semia, izan jakin behar hetarik, eztezazüla ükhen arranküra behar
gaberik. Mst III 24, 1 (Ip behar gabezko arrankürarik). Zeren tristezia bano batez zure osagarria mendretzen
düzü, eta arranküra behar gabez eñhetzen zira? Ib. 27, 2.
Inútil. Behar deraie ihes egin gizonekilako solastatze premia gabei [...]; zeren behar gabeak direnaz gero,
bethiere gaitz hurreti izan baititezke. "Inutiles". Birjin 333.
Indebido, inconveniente. Abertitüren dü Jaun Direktorra, konfrai eta konfraisen hartian [sic] aperzebitüren
edo ikhusiren dütian laxükeriez edo egin bide behar gabez. Mercy 38.
3. (Gèze; Dv y H (S)). Desgracia. "Malheur, malencontre" Géze. "(S), accident fâcheux" H. "Behargabe batian
erortzia, tomber en un malheur" Ib. v. ezbehar. Mündü huntan agitzen diren behargabe gehienak
ezaxolkeriatik jiten dira. Ip Dial 91 (It ezbear, Ur zorigaistotasun, Dv gaizki-heltze). Bere kantuetan ixilik dauka
Goyhenex-ekilako behar-gabea. Lf ELit 174.
4. Demonio. "Behargabeki dena (S; Foix), celui qui est possédé" Lh. (Parece ser un eufemismo). Debrü
saldo bat sarthü ziren haren khorpitzian [...]. Erran arazi zian arrosarioa ikhusler, eta heretikoa izan zen
behargabetarik libratürik. Ip Hil 217s.
(Gèze, H, A). "(Adj.), possédé" Gèze. "(S?), endemoniado" A. Lh cita a Const, pero lo que hallamos en éste es
behargabedün. v. behargabedun.
- BEHARGABEKO (Urt II 17, Dv). Innecesario, inútil. "Ambages, solas luzea, [...] behargabeko solásak" Urt II
17. "Inutile" Dv. "Hor egiten duzu ene gatik behargabeko gastu bat, une dépénse superflue" Ib. "Zeren gatik
behargabeko ahalke hori?Pour quoi cette fausse honte?" Ib. Nola dagoke luzero bakean bertzeren egitekoez
behar gabeko arthak hartzen dituena, kanporat spiritua barraiatzen duena? Ch I 11, 1. Arnegatzen dut zuetaz,
adiskidetasun falsoak eta desleialak, zerbitzu galduak eta zorigaitzezkoak, emaitza esker gabekoak, konplesenzia
nekhagarriak eta behar gabekoak. He Phil 37. Izerdi ithurriak bilhatzeko dire / behar gabeko moda
sorrarazietan, / hala nola yateko sobraniozkotan. Hb Esk 164. San Simeonen bizitzeaz orhoituz, bederen utz
dezagun hartu gabe hainbertze jan-edan, pausaldi eta aisia behar-gabeko. Jnn SBi 89. Ahuleziarik ez zuen nahi;
bainan ez behar gabeko gerlarik ere. HU Aurp 114. Hoinbertze sos eta diru ez-deuskerian eta behar-gabeko
gauzetan xahutzeko? HU Zez 66s. Behar gabeko pidaiarik ez da gehiago neretzat izanen. Banagoke nere
xokoan. Barb Sup 28. Ziberotarrak jazarri baitziren Frantziako gobernuaren kontra, ez nahiz behar gabeko
zergarik. Lf Murtuts 111. Azkenean egia nausitu zen, bainan zortzi ilabetez zer behargabeko kalapita! "¡Quelle
tempête sans raison!". Ardoy SFran 138. Beti bezala elhea xuhur, behar gabeko zinkurinarik gabe. "Sans plainte
inutile". Ib. 224.
Indebido, inconveniente. "Behargabeko hitz batek phiztu du eskatima handia, une parole déplacée" Dv. "Ez
dire ederresteko behargabeko solasak neskatzeri ematen dituzten gizonak, qui tiennent des propos inconvenants
aux jeunes filles" Ib. Ezpedi athera zure ahotik hitz behar gabekorik, eta flakoak skandala detzakenik. Ch III
57, 2. Neskatx onek [...] egin zuen bere anaiarekin lan behargabeko gaisto bat. Mb IArg I 245. Ez degu egiten
behar-gabeko hondra edo andi-naiak [...] eta aragizko atsegin-gurak eragiten ez digun gaitzik. Ub 180s.
- BEHARGABETARIK. "(Hb), sans besoin" Lh. Nahiago hite ikusi eta haztatu, oinhazerik minenak behar
gabetarik jasanikan ere. Erabilzkik beraz aztaparrak! (Consejos de un médico viejo a uno joven). JE Bur 124.
- BEHARGABEZKO. Innecesario. Ene semia, ez izan jakinbehartsu; eta behar gabezko arrankürarik ez har.
Ip Imit III 24, 1 (Mst arranküra behar gaberik). Zertako behargabezko akhodiñetan einhetzen zira? Ib. 27, 2.
behargabedun (Gèze, Dv (S)). Poseso, endemoniado. "Adj. possédé" Gèze. "(S), possédé du démon" Dv. Cf.
behargabe (4). Denbora haietan bazen behargabedün hanitx [...]. Sobera gaizten zirelarik, Haritxabaletek,
lübüria zerra-eta, bilo zamarretik hartzen zütian eta iharrausten zarpa bezala. Eta behargabedünak axuria
bezain ezti jarten ziren bertan. Const 29.
behargabekeria. Acción inconveniente. v. beharreztenkeria. Neronek ere erosi behar izatu ditut
esklaboak, ezpainuen nahi eror zitezen nagusi gaixto batzuen eskuetarat; bainan orai, zuei esker, eztu gehiago
nihork ikhusiko holako behargabekeriarik. Prop 1893, 184 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).
behargabeki. Innecesariamente. Gure gelattoetan ediren detzakegunaz kero hain on handi ta baliosak,
zertako utz kenetzake behar gabeki? Birjin 511.
behargabetasun. "(Hb), aisance, commodité" Lh.
behargai (G-azp; Lar, Añ, Hb ap. Lh, H), behargei (V-gip ap. A; Añ), biargai, biargei. Ocupación, quehacer,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
383

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
labor, trabajo. "Negocio, en general", "labor, materia en que se hace la labor y la obra misma", "trabajo, la obra
que se hace y se va a hacer" Lar. "Abogacía, letradunak darabilten beargaia" Ib. "Alcaidía, alcaidiado, oficio de
Alcaide, gazteluzaiaren edo karzelazaiaren beargaia" Ib. "Braceaje, en las casas de moneda, dirukintzako
beargaia" Ib. "Casería, la hacienda que se hace en casa, etxeko beargaiak, lanak" Ib. "Faena", "diligencia" Lar y
Añ. "Matière à travail, à occupation. Syn. saila" H. "Ingerencia. Zuk eztaukazu emen beargeirik, usted no tiene
aquí nada que ver (FSeg)" A. "Ouvrage, négoce, trafic" Lh, que cita a Hb. v. beharleku (2). Tr. Documentado
en la tradición meridional desde mediados del s. XVIII; apenas se encuentran ejs. del s. XX.
Laster doakizu gogoa beste beargai edo lurreko gauzetara. Mb JBDev 215. Zeiñ ere dan goi, mee, ondatsu
[gaia], ala oi darabilzu, aiñ aisa ta itobagez, beste esku-arteko beargai errazen bat baliz bezala. Lar, carta a Mb
277. Zer dute bada begi oiek alako beargaiak Jainkoari ematen eta aiñ beregandik kanporatzen dutenak? Lar
SAgust 14. Ainbeste urtean neabilk ezagutu naiez gure hizkuntza miragarriaren txitezkoak, ta etzeatiek
oraindikan osoro ezagutu; ain da beargai hau andi, larria. Lar Cor 300. Besteak [diote] obeko nukeala itxegi
beargai goragoren ta ederragoren bati. [...] Elakio, hitzonzia, beargai txar diokan horri, ta ara ni itxekiko
natxeok prestuagoari. Ib. 300. A. Larramendi, berari bakarrik zegokion ausardi justuaz beargai edo irteziñ
onetan sartu zan. Cb EBO 49. Onek, ez gizonen, ezpada Aingeruen beargaia zirudien. Ib. 29. Atxurren, laijetan,
irab[i]atuten, landara jorraan ta biargeirik gogorrenetan. Mg PAb 59. Kristauaren lanak, bear gaiak edo
egitekoak ere eztitu ondo ezagutuko. Gco I 18. Nai ta ez egin bear ditugun egunoroko lanak eta beargaiak jaso
ditzakegu Zerurako irabazi andiagoak izatera. Gco II 88. Aragiaren lanak edo beargaiak eskuratzen edo
menderatzen baditugu. Ib. 57. Bakotxak bere etxeko familijakuakin egin daizala bere biar geijak. JJMg BasEsc
105. Ezin onian eruan al dabeela, bestiak ainbeste salzeia, ainbeste biargei eukitia, ainbeste irabaztia. Astar II
25. Ezta urte asko gizendu zuela Hernanin Ignacio Goikoetxeak, bere bear gai guziak egiten ziozkan idia. Izt D
179. Iñauterian oitu bezela / Donostiako gazteak / [...] datoz plazako dantza-lekura / gaur esker onez beteak, /
bakoitza bere bear-gaiakin / erakustera nekeak. Echag 182. Naiago dutela jardun nekazaritzan, ikatzgiten, mea
ateratzen, burnigintzan, itsas lanetan eta beste beargai nekosoetan. Izt C 183. Aren beargai guzia [...] Jainkoari
erregutzea oi zan. Arr GB 48. Auzi-beargai onetan bikarioa ta beste iru juez arkitu ziran. Aran SIgn 61. Santuak
orobat ekiñ zien bere beargaiai, batez ere gizonik andizkienetakoai ejerzizio edo jardunaldi espirituzkoak
emateari. Ib. 97. Eta asi ziran gudariak gudan. Emezortzi illabetian iraun zuten biar-gai artan. Bv AsL 214.
Eman zioten biar-gai bat beenekua, zeña zan sukalkinari laguntzia. Ib. 50. Bere beargaiko gauza guziak
eskribitzeko [sekretarioak] sedazko eta zillarrezko luma txit eder eta preziatu bat egiñ zuen. Arr May 27.
Biargeiren bat edo lanen bat ikasteko. Itz Berb I 40 (la ed. guipuzcoana dice eginkizunen bat edo lanen bat).
Ona emen zertan bear zukean Elade osoaren beargairik andienak, Platon batasun-zalearen iritziz. Zait Plat 117.
Bizitzarako beargairik beinenak irakastean, eladetarren, eta batik-bat, Atenaitarren aldakeri galgarria areagotu
besterik etzuten egiten. Ib. 123.
"Au dek beargaia! , ¡qué faena, qué lata!" (G-azp).
behargailu. Instrumento. Eskuara ez badugu ezartzen biziko urhatsetan baitezpadako behargailu bat
bezala, eta ez fantesiazko edergailu bat bezala. Herr 19-12-1957, 4.
behargaite. "Negociación [...]. lat. negotiorum gestio" Lar.
behargarri. Apremiante. Jesu-Kristoren maithatzeko arrazoin guziz behargarrien kontra gogorturik
baitagoke. Birjin 518. Nahi bezain gutizia behargarria lotzen balitzaut ere. Ib. 426. Bada aphalgura izateko
arrazoinak asko dire, eta guziak batzu bertzeak baino behargarriagoak. Entseia zaite bada orai arrazoin hek
ongi sentitzerat. Dh 363.
"Qui est à charge, onéreux, fatigant" Dv.
behargarriki. Apremiantemente. Izpiritu galdu hark phiztu zuen hiriko Aitoren Seme baten bihotzean
amodio handi bat harentzat, et-erakharri zuen ezkontzaz haren galdatzerat. Hagitz behargarriki egin ere zuen.
"Avec d'importunités". Birjin 377.
behargei. v. behargai.
behargile (Lar, Añ, Dv (G), H, A), beargila (Añ), biargila. Trabajador, obrero. "Operario", "laborante" Lar y
Añ. "Obrero" Lar. "Jornalero", "labrador" Añ. v. behargin. Tr. Documentado en Oihenart y en textos
vizcaínos y guipuzcoanos. No hallamos ejs. del s. XX. Beargille gaiztoa erakusle on. "El que no quiere
trabajar (es) buen enseñador". RIs 14 (tbn. Lar s.v. diablo). Bihotzaren behargile mihia. "La langue est l'ouvrière
du cœur". O Pr 101. Laugarrena: Nekazari edo beargilleari bere jornala ez pagatzea. CatOiq 263. [Babelgo]
beargilleai gogoa kentzeko Jainkoak izkera berriak eman ziezten. Cb EBO 7. Ikusi zituenak, Jainkoak bialtzen
ziozkan Aingeru beargilleak zirala [...] aren leku edo ordean bearra egiteko. Cb Senar 53. Nekazari ta
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
384

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beargillak berak ere artu lezakete zerbait denpora nai balue [...] meditazio zatitxo bat idukitzeko. Mg CC 190.
Beargille bati aztu eragiten badeutsaz bere neke izardiak, itxadoten daben bear-sari edo alogerak. Añ LoraS
127. Badira beargille andien artean ere nagi, alper galantak. Gco II 75. Baldin au bera gertatzen bada
mirabeakin, eta beargilleakin, begira dagotenean nagusiaren begia. AA III 333. Beragatik, eta beren
izerdiarekin danboliña bazkatzen dutelako, jo bear zaiozkate beren naierako soñuak beargilleai. Izt D 146.
Kantari ona zera, / beargille txarra. / Uda igaro dezu / erausian, kantan, / ni nebillen artean / lertzen lan eta
lan. It Fab 56. Ekin zitzaiozkan mendi oni berriro menasta kentzen; bañan asi berrian ematen etzebalako
beargilleentzako laina, utzi izan zioten geldirik. Izt C 70s. Lan asko, eta bear-gilleak gitxi dira. Lard 411.
Beargille humill bat bezela trata zezaten. Arr Orac 205 (ap. DRA). Alan egiten dabena, biurtuten da
demoninoaren lagun eta biargilla izatera. Itz Azald 101.
(Uso adj.). "Trabajador, laborioso" Lar y Añ. "Hacendoso" Lar. v. behargiletsu. Eztot eurekaz emongo
biderik iñori alperrak urteteko, baña bai beargillak. Añ LoraS 162. Mirabe au txit beargillea da, eta kalte andia
da neretzat bereala botatzea. AA II 85. Ilteko egoan gurasoaren burubide ona ta ume zintzoro beargillak. Zav
Fab RIEV 1909, 35 (tít.). Ez du nere gizonak / bere parerik, / beargillerik, / iñork ikusi ez du / bentxo geldirik.
Echag 185. Lagundu bear zaio / beargilleari, / ez ordea beñere / jende alferrari. It Fab 57.
Trabajador, de la clase trabajadora. Bear bezala elkar ongi artzen badute errietako bi buruzari prestu oek,
jende beargillea jostatuko da nakidara plaza agirikoetan modu ezti aundiarekin. Izt D 161.
behargiletasun. Laboriosidad. Oraindik ni bizi naizan tokia izanik aiñ señalatua guzien artean bere
beargilletasunez. Izt D 151s.
behargiletsu (VocCB 365 Dv). Trabajador, laborioso. Onelakoak izan ditugu beste askoren artean
señalatuenak, Aita Larramendi beargilletsua, Astarloa jakintia eta Erro zentzu aundikoa. Izt D II.
Gipuzkoako nekazari zintzo beargilletsu argiak ezaguturik ondo landare onek ematen dituela ondasun andiak,
ekin zaiozka gogoz bera ifinteari. Izt C 152. Gipuzkoako jende beargilletsurik geienaren egunoroko edaria da,
iturri oek oparo ematen dabeen ur gezagozo garbia. Ib. 75s.
behargin (V; Añ (V), Dv, H), biargin (V-gip; Dv (V)), biarkin (H (V)), biergin. Ref.: A (beargin); Etxba Eib
(biargin); SM EiTec1 (biargin); Gte Erd 147. Trabajador, obrero. "Laborante", "obrador", "operario", "peón",
"trabajador" Añ. "Laboureur; travailleur" Dv. "Ouvrier, travailleur" H. "Ez al ditxuzue ikusi grabadorien
biarrak? ba, geuza fiñeko biargiñik onenak eurak ditxuzue" SM EiTec1. "Obrero, menestral. En sentido
colectivo, la clase obrera" Etxba Eib. "Biargiña alkar-aitu zanetik, asko jaso zan bere eskubidietan" Ib.
"Beargiña ezta (V-arr)" Gte Erd 147 (G-azp, AN-gip lantzale, G-azp langille, V-arr bear zale). v. behargile,
langile. Tr. Documentado por primera vez en Refranes y Sentencias, es propio de la tradición vizcaína. En
textos guipuzcoanos lo hallamos (además de en las obras de autores vizcaínos) en algunos pocos autores del s.
XX como T. Agirre o Azurmendi; cf. además beargiñean en Echegaray. En DFrec hay un ej.
Oparinak nengian beargin ta alperkeriak auzkin. "La necesidad me hizo obrero y la vagamundez pleitista".
RS 75. Artu zituban Diszipulutzat amabi gizon geien bat guztiz biarkinak eta batere jakinduria bagekuak. msOñ
7v. Ugazaba euren otsegiñai itunduriko soldatia [...] pagau nai ezteutsenak, ta bardin beste edozein biargin edo
langillai. CrIc 82. Nekezale, beargin, atxurlari, olagizon [...] ta onelako jende me ta bekokiko izerdi larriarekin
ogia billatu bear duteenai. Mg CC IV. --Zeinbat opiziale dira [...]? --Dira lau biargiñ: Ijelia, Urtzalla bi ta
Gatzamallia. Mg PAb 125. Zeinbat biargin aloger osua artu eta neke osua artu gura ez dabeenak. Mg CO 71.
Etxe, soro, ta baso asko dauzkan andikirik aberatsenak [...] aitortuko du alperrak dirala alako ondasunak
nekatzen ezpada beargiña. VMg 61. Egiten deutsazu zeure erruz epai bat biargin bati [...] eta onek ezin biarrik
egin dau egunen batzubetan. Astar II 100. Irakurri begi Ebanjelio santuan [...] bearginak mastuira eroan
ebazan ugazabarena eta beste an dagozan ainbeste [ipuin]. Zav Fab RIEV 1907, 91s. Galarazo badeutsazu
otseiñari soldatea, bearginari alogera, mandatariari saria eta edozeñeri bere izerdia. Añ EL 2 151s. Biarginai
eta alogerekoai bearreko eginsari eta alogerak denporaz emoten ez deutsezanak. Itz Azald 105. Beargin zindo
eta ganoraduna az. Alt EEs 1917, 43. Aukera onak egiten dau biargiñ ona. Or Tormes 81. Biargiñak lez entzute
andiya eben uriñetan be. Kk Ab II 182. Kale-erdian beargiñak aruntza ta onuntza atergabe. TAg GaGo 80.
Ortik etorri ziran ugazaba ta beargiñen arteko auzi ta burrukea. Eguzk GizAuz 25. Gure beargiñentzat Euzko-
Langille-Batzau berebizikoa da. Ib. 194. Makiñeak, [...], beargin askoren lana egin daroa. Ib. 21. Ez ete da
elduko Bilboko beargin batek baiño geiok "ai nok leuken baserritxo bat Ipiñeko bazter baten" esango dauden
egune? Akes Ipiña 23. Krisis gogor bat izan zan, eta beargiñik geienak biar barik gelditu ziran. SM Zirik 48.
Jauntxo itxura geiago eukan biargiñana baño. Ib. 32. Ola aundietako beargiñak baiño obeto bizi dira euren
artezkari agertzen diran izlariak. Erkiag BatB 151.
Persona laboriosa. Biergin on bat dogu Satrustegi. Euskalarien artean leku on bat irabazi dau, bere buruz.
Alzola Atalak 126.
(Uso adj.). "Trabajador, laborioso" VocCB. "Laborieux" Dv. "Adj. laborioso" Etxba Eib. Zeinbat gauza
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
385

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
miragarri irakurten dira, dinuenez, erle biarginak etxe barruban egiten dituben gauzeen ganian! Mg PAb 180.
Ikasi bear dala Txindurrietatik beargiñ ta kontuzkoa izaten. VMg 35. Etxeko buruak artu bear dituztela ondo ta
errukiz morroi ta mirabe, zaartu artean beargiñak izan diranak. Ib. 30. Onerako alperra; gatxerako biargina.
Oh pekatari tristia! fB Ic I 26. Topauko ditut Jesusen Kriadu biarginak. Egingo ditut Eleisa barrijak, Jesusen
egon lekutzat. fB Ic II 290. Baña zegaitik diñuee batau etxerako? [...] biargiñago dalako edo itxura obia
daukalako? JJMg BasEsc 214. Guztiz dira onak, humildiak, biarginak eta Jaungoikuaren bildurrekoak gure
semiak. Astar II 96. Erakusten deuskube izaten biargiñak ta begiratubak. Ur Dial 27 (It, Dv, Ip langile). Guztiz
neukan ondradu eta beargintzat. AB AmaE 329. Mutil beargina / beti prest egiteko / eukan alegina. Azc PB 96.
Neure bigaitxu motza, / ta zeure idi ezkerra / bata nai bestea da / beargin ederra. Ib. 89. Eztogu bear besterik,
Mari Jesusentzat senar ona, sendoa ta beargiña baño. Echta Jos 133. I mutil azkarra az, biargiña ta zindua. Kk
Ab I 78. Sozialisten estaduan agintari ta enpleauak erlauntzean erle nagiak baño obeto: gizon beargiñak, ostera,
erle langilleak baño askoz be txarrago. Eguzk GizAuz 110. Badakit nik, zu bestean ez arren, naiko biargiñak
dozuzana semeak. Bilbao IpuiB 173. Alabak, neskatilla beargin eta garbiak [...], laguntasun bererizkoa egiten
eutsen. Erkiag Arran 16. Ezan ezagutu inguruetako errietan "Pinto" lako asto zintzo ta biargiñik. Ib. 68.
Langille arduratsu ta beargiña izango zan. Erkiag BatB 27. Etsaiek / inguratzen dizute pakea. / Arima... Sugar
gorrotozko, / behargin ta liskarti. Azurm HitzB 63.
- BEHARGINEAN. Trabajando. Beti beargiñean / neke azpian, / bururik jaso gabe / nere bizian. Echag 184.
behargintza (V-gip, G-to ap. A; Añ (V), Dv), biargintza (V-gip ap. SM EiTec1), beharkintza (Hb ap. Lh). 1.
Oficio, ocupación, trabajo. "Oficio [...] (V) beargintzea" Añ. "Arrese, dans l'Avant-propos de son poème basque,
'travail des mains, métier'" Dv. "Emploi, fonction, exercice" Lh. "Gizona bai pozik ibiltzen dala norberan
gustoko biargintzan" SM EiTec1. v. langintza. Duaz bada damu egijazko baga konfesetara opizijo edo
biargintza askotakuak. Mg CO 71. Biargintza gogor ta jan laburrekuak. Ib. 217. Ni naz arotza, argiña, itzaña,
atxurlarija, baso-azterlarija, ta errazago ikasten dira zure biargintzak niriak baño. Mg PAb 48. Alan jazoten da
nik ezagutu ditudan zure biargintzakuakaz. Ib. 51s. Ator ona, erakutsi eijozan oni eure biargintzako tresnaak. Ib.
140. Ala bada ikasi bear dezu beargintzaren bat zer jan izaiteko. VMg 59. Nai batu dedilla jentia solora,
basora, karobija, ola, ira ebate, galjote, nai edozein biarginzatara. JJMg BasEsc 104. Ez neban uste, baseerriko
biargintzeen artian, aurkitu zaatiala ainbeste nasaitasun ta okasinoe. Ib. 108. Zeintzubak etxian edo
biargintzeetan agertuten daben askatutasun andi bat eureen jantzi ta oni jaokazan gauzeetan. Ib. 194s. Ta gero
bere gure arimen jaubea zara, / Daukazulako zeruratuten beargintza. AB Olerk 321. Olagizonak beren
beargintzari zerraikioten. Arr EE 1882a, 98. Josturaren beargintza añ ederki ikasi zuen, non inguru aietan bere
parekorik etzuen. Arr May 120. Bedeinkatuten dituz aurrerapen guztiak, jakituriako eta beargintzako gauza
guztietan eginiko geitupen zuzenak. Itz Azald 51. Zein da sementzat langintzarik edo biargintzarik onena? Ib. 98.
Ez da au gizonaren lana, ez eta ere egaztiarena; au da axari zarren baten beargintza. Aizkol 45. Bere
biargintzan arrano-begia eban. "En su oficio era un águila". Or Tormes 15.
2. "Biargintza, estropicio. Eztakixu beixak zelako biargintzia ein ddaben" Elexp Berg.
beharginzale, biarginzale. "Societario, preocupado del interés de la clase obrera. Biargiñzale zintzua izan zan
bizi guztian" Etxba Eib.
behargiro. 1. "Exactitud" Lar.
2. "Exacto" Lar.
behargiroro. "Exactamente" Lar.
behargune. v. beharrune.
beari (Lar H, beha- Hb ap. Lh). "Aleve, traidor: puede venir del Bascuence aribe, el que anda por debajo y a
escondidas, como los alevosos; aribea, bearia, etoa, etoia" Lar. "(A un traidor dos) alevosos (refr.), beari bati
berreun da bi; etoi bati, beari bi" Ib. "Traître, perfide (de betik ari, agissant en dessous), id. aribea (même mot,
fait par Lar. en renversant les syllabes, pour donner une racine basque à alevoso)" H.
behari. Espectador. v. 1 behatzaile. Behari guziak harritu baitziren eta loriatu hekien jauzi eta urrats
nobleen ikusteaz. Zby RIEV 1908, 85. Saratar hoiek dire / sortzez pilotari / [...]. Ezpeletar, Khanboarrak /
zirenean ari, / hek ere segur lehen / bazuten behari. Ib. 92. Inguruan, bizpahiru lerrotan, gainka elgarri,
kokatzen dira behariak. JE Bur 26. Halako elhe arraiak egiten zituen behari ala jokazaleekin. Ib. 137. Beharisaldo
bat badagokigu berehala so. JE Ber 46. Bainan lau jokolariek halako partida egin dute nun behari guziak
loriatuak itzuli baitira beren etxetarat. Herr 21-3-1957, 3. Iduri luke luzarat enoatzekoa balitakela [filma]
bainan ez: xehetasunak laster iragaiten dira, eta behariak bethi beldur batekin daude, zaintzaleak ez zaizkon
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 386
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ohartuko. Herr 8-10-1959 (ap. DRA). Neska gaztea ere hor dago behari, / pilota bera bezain bihotza jauzlari. Xa
Odol 283. Plaza ixilik dago, iduri eliza, / beharien begiak pilotak dabiltza. Ib. 283.
bearikeria. "Trahison, perfidie" H.
beariketa. "Alevosía", "felonía, engaño" Lar. "Trahison, perfidie" H.
behariketa. Público, auditorio, audiencia. Fama kurritu zen batto altxatuko zutela behariketa handi
batenzat aski jartokirekin, bainan xede hori ez da obratu... Herr 12-1-1956, 3.
bearikiro. "Traîtreusement" H. v. beariro.
beharin. "(Hb) gencive. Beharin-belhar (Hb), herbe aux gencives, plante de la famille des ombellifères" Lh.
beariro. "Alevosamente" Lar.
bearitu. "(Hacerse) aleve" Lar.
behar izan (G, B, S; Mic, SP, Ht VocGr 345, Lar, Añ, Lecl, Gèze, Dv, H, Zam Voc), behar ukan, behar uken
(ükhen Gèze), bar izan (R-uzt), ber izan (G-nav), biar izan (V-gip, AN-ulz), bier izan. Ref.: A; Lrq; Iz Als (ber
dan bekela), R 286, Ulz (beldurre); Etxba Eib (biar izan); Elexp Berg (biar izan).
Tr. General en todas las épocas y dialectos. El participio se forma con izan y/o ukan y sus variantes (ant.
*edun, cf. "menester, bear eun" en Landucci): el primero se documenta en toda la tradición meridional y
septentrional no suletina; el segundo es propio sobre todo de la tradición suletina (en la forma ükhen), pero se
atestigua por primera vez en Leiçarraga, que distingue entre behar izan con aux. intrans. y behar ukhan con
trans., distinción que observan los autores suletinos, en parte los bajo-navarros (en los que uk(h)an e izan
alternan para el aux. trans.), y algún labortano como Goyhetche. Cf. Gèze: "behar izan, falloir; behar ükhen,
devoir". Al Sur, sólo se encuentra en Aresti.
Los sustantivos verbales correspondientes son behar izate- y behar ukaite-. Del segundo no se encuentran sino
sendos ejs. de Goyhetche e Hiriart Urruty. El primero está, en cambio, mejor atestiguado, sobre todo en la forma
behar izaten, bastante frecuente en la tradición meridional por lo menos desde comienzos del s. XIX; no así en la
septentrional, donde apenas hay algún ej. de los últimos años (Xa Odol 88), aunque se documenta ya en
Leiçarraga. Hay, sin embargo, behar izatea o izateko en Larreguy, Duhalde, Hiribarren e Hiriart-Urruty (Zez
166), aunque tbn. en estos casos los más de los ejs. son meridionales.
La forma de futuro es beharko, presente ya en Lazarraga y Refranes y Sentencias al Sur y en Materre (16) al
Norte; cf. Lf Gram 655: "Pour conjuguer behar, notons qu'au participe passé on met behar ukan ou behar izan;
le futur se fait actuellement à l'aide de beharko (et non de behar ukanen ou behar izanen)", y Dv s.v. beharko:
"Nom verbal futur de behar izatea, dans le sens de devoir, falloir". Con todo, hay algún ej. de behar izanen,
junto al más frecuente beharko, en Pouvreau e Hiriart-Urruty; behar ukhanen en Leiçarraga y behar ükenen en
Constantin. Behar izango aparece por primera vez, que sepamos, en Astarloa (Disc 701: biar izango dot, biar
izango neban; cf. tbn. Zav Verbo 14: "El [participio] de futuro compuesto [se forma] añadiéndole izango: v.g.
gura izango, nai izango, al izango, bear izango, bizi izango"); no se encuentra en los textos hasta el s. XX
(Azkue, Otxolua, Eguzkitza, Zaitegi, Erkiaga, etc.): hay que tener en cuenta que Azkue Morf 1000 desautoriza
los futuros tipos beharko, abogando por las formas behar izango. Es de notar que en algunos ejs. de autores
meridionales de los ss. XIX y XX la marca de futuro aparece repetida en el part. que acompaña a behar; cf. p. ej.
Mg CC 198: Begitandu zitzaien orduan zedukan aragi ekuskorra zatituko bearko zuela okela zati bat bezela;
Zav Fab RIEV 1907, 97: Dei eginda, lau orritan / yagiko bearko don, Mari; Lab EEguna 70: Etxe onetan
euskeraz bakarrik itzegingo bearko degu; Vill Jaink 78: Izan adi zintzo bai, eta betiere ikusiko bearko duk ire
burua engaiñatua; cf. tbn. el siguiente ej. de Barb Sup 104: Eskapatu ez baliz, fandangoetan beharko izanen zuen
ari Mariañok, bere zaharrean oraino.
El contacto de behar con el auxiliar da lugar a diversas contracciones según las zonas (v. infra (2)), que se
comienzan a documentar en los textos desde el s. XVIII y en ocasiones han sido empleadas por autores de cierto
nivel (Añibarro en sus primeras obras, Iturriaga), aunque la documentación más abundante procede de diálogos u
otras aproximaciones al lenguaje hablado; cf. A Morf 767: "Uno de los modales de infinitivo --bear-- seguido de
auxiliar que comienza en el elemento paciente d, sufre una singular flexión. Por emon bear dot (V), eman bear
det (G), eman bear o behar dut (AN, L) se oyen mucho emon biot (V), eman biet (G), eman beaut (AN), eman
behaut (L). Por eman bear ditiat se oye en Larraun (AN) eman bea ttiat 'tengo que darlos'".
1. Necesitar, tener necesidad; (aux. intrans.) ser necesario. "Menester es, bear da" Lcc. "(Auer) menester, bear
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
387

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
izan" Mic. "Devoir" Ht VocGr 345. "(Es) menester, bear da; son menester, bear dira. Era menester, bear zan;
eran menester, bear ziran. Será menester, bearko da; serán menester, bearko dira. Sería menester, bearko lizate,
lizateke; serían menester, bearko lirate, lirateke" Lar. "He menester, bear det; habia menester, bear neban.
Habré menester, bearko det. No es menester, ezta bear; no será menester, ezta bearko" Ib. "Nai ta bear, lo
quiero y lo he menester" Lar DVC 179."¡(No falta) más!, besterik bear ez genduke!" Añ. "Superfluidad, bear
eztana" Ib. "Avoir besoin. Devoir" Dv. "Falloir, devoir" H. "Etxeak bear da bideak ekarri (Gc, B), la casa lo
necesita y el camino lo trae [...]. Se dice cuando llega a formar parte de una familia un individuo que la ha de
hacer prosperar" A. "Beharko da, il faudra bien" Lrq (cf. BEHARKO). "Biar bada, si es necesario" Etxba Eib.
AxN explica endrezu (174) por bear dezuna.
Tr. De uso gral. Es empleado generalmente con aux. trans. Hallamos ejs. donde behar den no concuerda en
número, como p. ej. Behar den gauzetan obedient izaitea (Mat 146) o Eta behar den guztiak / zuei irakastera
(EZ Noel 115).
Forma giros muy comunes con palabras como bezala, bide, era, modu, ordu etc.; v. infra los ejs. sin aux. y
BEHAR BEZALA, BEHAR DEN MODUAN, BEHAR ORDUAN.
Yoen azpian egongo edo jauxiko ez zara diruakati. Zeuk izango dozu bear dana zeuretako eta besteaendako
bere. fJZ 99. Ieinkoaz landan mundu orok eztu hanbat balia, / zeruia, lurra, itxasoa, haren peko guzia; / orotara
hedatzen du, behar bada, eskuia. E 91. Bai digneki errezebi zure gorputz sainduia, / baietare behar diren berze
sagramenduiak. Ib. 23. Anhitz plazer ukhen badu, anhitz behar dolore. Ib. 87. Ezen hunelako gauzák, guziz
lengoaje oraino usatu gabe batetan, ezin behingoaz halako perfekzionetan iar daitezkela, nola behar bailizateke.
Lç Adv * 7v. Guzia despendatu ukhan zuenean, egin izan zen gosete gogor bat herri hartan, eta hura has zedin
behar izaten. Lç Lc 15, 14 (Dv eskasiaren jasaiten, IBk beharra sentitzen). Zeren hazi humanoa bere berez
korrunpitua baita, behar zen konzepzione hunetan Spiritu sainduak obra lezan. Lç Ins C 3v. Iainkoak berak
gutan obra dezan behar da: ezen gu sorregi gara. Ib. E 2v. Ezen paillardizari ihes egiteagatik, batbederak behar
du bere emaztea, eta emaztetarik batbederak bere senharra. Ib. B 5v. Ez solament sabelera eta soinera behar
duguna, baina bizitze hunetan bakez izateko zer ere behar dugula Iainkoak baitakusa hura guzia galdegiten
dugu. Ib. E 6r. Biandaz eta berze behar ditugun gauzéz. Lç ABC B 4r. Nehork definizione propririk ezin harzaz
eman dezake, baina behar dugun bezenbat ezagutzeren ukhaiteko hunela deklara ahal daite. Ib. I 2r. Eugi
legiala kontu andia Silverori bear ebena emaiteaz. Lazarragaz 1142r. Egun askotan bearko dozu / zeure aldean
medikua. Ib. 1143v. Jaunuk [sic] asko daude, geiago bear daude. "Más han menester". RS 85. Asko badok, asko
bearko dok. Ib. 124 (v. tbn. RG A 40). Inardun badagik, ez dok be[a]r besterenik. "Si continúas en el trabajo, no
tienes necesidad de otro". Ib. 540 (TAV 3.3.2). Mendiak mendia bear ez baia gizonak gizona bai. "El monte al
monte no ha menester". RG A37 y B45 (cf. AEF 1921, 49: Mendie es mendien bear, gixona bai gixonan bear,
recogido en Larrabezua, V-ger). Konseju ona emaitea bear dabenari. Bet 14.
(s. XVII). Emanen deraukula behar dugun guztia. Mat 143. Erran drazadazu zenbat gauza bear diraden
gloria erdesteko. Ber Doc 117r. Arren, bada, irabazi / duzun kredit handiaz / fabora nazazu, othoi, / behar
dudan graziaz. EZ Noel 149. Ostera eta laster alkar arturik, / jupoak bear dituez aforradurik. EgiaK 87.
Gastelako Almiranten miserikordia / bear izan dozu, neure egia. Ib. 87. Komunzki ioaiteko bezanbat denbora
behar ohi da bihurtzeko ere. Ax 81 (V 55). Bekhaturik izan ezpaliz, etzen beharko beztimendarik: eztugu beraz
hetzaz zer banaloriaturik. Ib. 416 (V 270). Ezin dateke kontrizionerik, eta ez behar den bertze urrikimendurik,
kofesatu gabe. Ib. 531 (V 341). Halatan emaiten deraue aberatsei beretzat behar duten baiño gehiago,
gehiagoko hura probetara parti dezaten. Ib. 225 (V 150). [Erleek] nola duten bere athal-zaiña, eta behar ere
bai. Zeren eztiari [...] anhitz baitarraika, eta baitzaika aiher. Ib. 35 (V 21). Edaaten dabela bear dabena, eta ez
geiago. Cap 127. Eta pekatuen parkaziñoa, zeinda bear da komulgeetako, arerioari parkeetea bear dana legez.
"Como también lo es el perdón de los enemigos". Ib. 146s. Zeinda akudidu ezin leien ainbat bider zein bear
leukeen. Ib. pról (ed. 1893). Adiskide egik ez behar duanean, bana behar duaneko. O Pr 4. Haur duenak anhitz
behar, eztuenak gogoan-behar. Ib. 216. Ehun zaldik ehun zaltoki behar. Ib. 127. Behar da, bada, elkhar iasan
dezagun eta konsola dezagun. SP Imit I 16, 4. Abisu hauk hanbat eta hainbertze direla, non nihork nahi baditu
begiratu, eztuela behar izanen zer egin bertzerik. SP Phil 539 (He 547 ez bailuke behar izan). Urrun gare behar
dugun amorioaren neurritik eta kontutik. Ib. 291. Zer behar da bihotzean, / Iauna, zutaz berzerik. Arg DevB 10.
Iakiteko duzu amarra hagitz onak behar direla. INav 133. Oneek jakinaz bakarrik salbaduko gara? Ez Jauna.
Zer bear da bada geiago? CatAnz 3. Jaikitzean, behar den mugan, nihorekin mintzatu gabe, Jainkoari ofritu
behar zaio lehenbiziko pensamendua. Gç 35. Aurreronzean bearko dozu / Biskaiaren defensa, / ezpa juan
Errotxela. BBizk 19. Zer adin behar da konfirmatü izateko? Bp I 64.
(s. XVIII). Zeren ez baita munduan nihor, behar ahal diteken bezanbat hitzkuntza dakienik. ES 391. Hainitz
gauza falta baitzaizko behar den perfezinora heltzeko. Ib. 195. Itz dibina aek esanaz bear dan intenzioarekin.
OA 45. Egizu nitaz behar dela dakizuna, zuk nahien duzuna. Ch III 15, 2. Etseko andra noblea dogu, bear bere
ala nik. Acto 421. Ez det arkitzen zeru guzian gauza baterako bear dedan diñako argirik. Lar SAgust 3. Ez da
asko adiña edozeiñ argi; goikoa bear degu, zerutarra. Ib. 16. Bear diran Ongi Dagoakin. CatBurg 1. Ez dutela
gehiago behar ez nihoren konseillurik, ez nihoren gobernurik. He Gudu 64. Hasperen egin ezazü zeren etziren
gobernatzen [...] fraide debot batek behar lükian bezañ beste argireki. Mst I 21, 3. Aithortzen dit eztirodala,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
388

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
mendren mendrenaren ere, behar den eskerrik eman. Mst III 22, 1. Gaiza thenporal behar direnetarik batere
eztü desiratzen, huntarzün eternalen jardiets erazitzeko zerbütxatzen ahal zaitzonak baizik. Ib. 54, 5. Gogua
emaiten dizü, profeitürik batere edo aphür baizik emaiten eztian gaizari, eta ezinago behar diana, arrankürarik
gabe igaraitera eizten dizü. Ib. 44, 2. Judasen gisan galzen da behar den horduz onzen ez dena. Mb IArg I 193.
Predikatu bear zuten lege berriaren alde milagro bear ziranak eta beste gauzak egiteko zegoten indar ta esku
guzia emanik utzi zituen. Ib. 339. Orra nola bear zen (munduko guzien onerako) nere neke andien buruan ni
gurutzez illik gelditzea. Ib. 292. Beti behar dugu geren alde ta billatu behar dugu geren egiteko ta neke guzietan
Jesus maitagarria. Ib. 187. Janaria, janzia ta beste bear diran gauzak eman dizkidatzu. Cb Eg II 23. Beti bear
degunak bezala, beti eskatu bear degu ta orazioa egin. Ib. 11. Zure gaitzak zer bear edo eskatzen duen, zeruko
mediku edo konfesore zelodunak daki. Cb Eg III 387. Ala, egia esateko, zure eriotzaren baño, zure bizitzaren
bildur geiago bear dezu. Ib. 318. Hil zituen berehala zenbait filistindar. Etzen bertze deus ere behar. Izialdura
sarthu zen kanpa guzian. Lg I 268. Jainkoak etzuen utzi herri hetan leheneko yendetarik, israeldarrak [...]
beldurrean idukitzeko behar zen bezanbat baizik. Ib. 199. Ez da nihor gure artean nahiago behar ez duenik,
hanbatik hanbatean, Joben ongarria, ezen ez Salomonen tronua. Ib. 339. Maiz Jesus billatzen da, hura ediren
gabe; zeren ez baita behar den bezala bilhatzen. Mih 118. Zonbat bekatü mortal behar dira Ifernürat joaiteko?
CatLan 10. Gaisto dá ez izátea bere kulpas beardéna. 'No tener lo necesario'. LE Prog 110. Bertze guzietako
denbora asko eta sobra hartu dut, eta behar nueneko, behinere astirik asko ez nuen. Brtc 201. Nere bürüzagisak
zor dereit zortzi peseta [...] othoi detzan jar, ez ene khorpitzaren, eztialakoz behar batererik, bena bai
arimarentzat. Egiat 179s. Gezur arin bat, behar dan baño geixeago jate bat ta beste onelakoak. Ub 152.
(s. XIX). Zeinbat gauza [...] biar ditu bada [...] damubak, onak izateko? CrIc 242 (para esta construcción con
marca de ergativo también en adj. en función de atributo, v. infra (2) Tr.). Ni arzaia naiz, adiskidea, ezer bear
badidazu. Mg PAb 164. Berba eraatsi ta gatx oneek biar ebeela azaldaketa luze bat. Ib. 163. Ondorengo
komuninuak dira sakrilejijotzarrak, ezagutu daikianian bakotxak ez daruala prestaera biar danik. Mg CO 94.
Deklaraziño zuzen ta garbi bat egiten bada dongaro egiñaren damu biar dan bestekuaz. Ib. 15. Kristauaren
dotriñako lau parteen artean, ez da gutxien bear dana orazioaren dotriñako explikazioa. Gco I 383. Onelakoak,
asnasea faltatzea baizik bear eztue, betiko Infernura jaisteko. Ib. 418. Gauza bi nai ta ez bear dituzu, zure
esperanza egiazkoa izango bada. Ib. 387. Konfía Jangoikoan gogotík; ezi ematenduénak heritasúna, emanendú
osasúna, beardelarík. LE Ong 13r. Egingo det nik [...] ez bear lizakean adiña, baizik dezakedana. AA I 558.
Bebil emaztea arrastaka batetik bestera, umeenzat bear danaren billan. AA II 74. Eta galtzen ditue, gauzak bear
dan eran egin gabez, ondasun andiak. AA III 360. Haren laguntzarekin batean, behar den guziaren egiteko gai
izanen haiz. Dh 185. Mutill dantzari ta kortejo zaleetan bere ez dot aurkituten errespeto, ez biar leukeen itzalik.
JJMg BasEsc 137. Au ezaututeko ez da jakiturija andirik biar. fB Olg 198. Jesu Kristo geure Jauna illteko bere
testigu paltsuak biar izan zirian. fB Ic II 164. Medikubak aginduten dabena emon gura ezteutsenak, edo beste
biar dabeen gauzarik ukatuten deutsenak. Astar II 81. Eztago Jaungoikuaren iskini edo promesan bakarrik, biar
bere dalako geuk geure aldetik egitia alegina artuko badogu itxaroten doguna. Ib. 14. Neskak damuaz / ez eban,
ez, asko bear, / antxe egiteko txorienagaz / taska taska negar negar. Zav Fab RIEV 1907, 94. Berotu biotza ta
zolitu gomutea, bear dan legez igaroteko irakurtera zoazan gogartea. Añ EL 2 18. Ze pozik daroazun zeure
eriotzarako bearko dan zur astuna. Ib. 191. Bere bear tzan aldian eginiko konfesiño on batek. Ib. 65. Entzuten
zenduala bake bakean eta mistik bere egin bagarik nik bear neukean eriotzako sentenzia. Ib. 115s (EL 1 108 nik
merezietan nenduan). Irina behar eta pagatzen du zahiz. AstLas 74. Ongi komekatzeko, zenbat gauza bear dire?
CatB 71. Festarik bear bada / bego Donostia, / betikoa du fama / ondo merezia. Echag 139. Ezpazira behar den
modestiareki egoiten, Jesu-Kristi injürio handi bat eginen derozü. UskLiB 33. Zerbeit ikharagarririk dela, behar
izan duenaz geroz erremedio bat hoin espantagarria. MarIl 124. Bena zü, dohain haiegati, etzirade fantesius, /
ümil, afable zira eta, behar denian, korajus. Etch 578. Jainkoak [...] ezagutzen duela zer dugun behar. Jaur 121.
Ezade diferenteak bear badituzte, egon ditezke lur berean bi landare mota. It Dial 49s. Badirade latiñez, / badira
erderaz; / ez al ditugu bear / guk ere euskaraz? It Fab 16. Soñu aek ondo dantzatuko dituenak [...] ankak ariñ
izateaz landara, bearko dabela buru ona [...], konpas guztien kontua zuzen eramango badu. Izt C 218. Bertan
bear danaz gañerontzeko ur guztia igarotzen da Erribarrura jendearen ornidurarako. Ib. 97. Urde honek
gizenzeko / behar diken zahi guti: / hartu beitut aski handi. Arch Fab 187. Prestaera obakaz eta biar dan lako
modu ta itzalagaz Eleixetan ez egotetik. Ur MarIl 85s. Yainkoak du egorri, behar zen orduko, / Franzia
baketurik, Nicolas yotzeko. Hb Esk 159. Ez du laborariak nihoren beharrik; / Erregek behar dute haren
bihitarik. Ib. 189. Juramentua, bear dan bidez egin ezkero, ona da. Lard 381. Ekarzkidazute, eta iñork ezer
esaten badizute, erantzungo diozute: Jaunak bear ditu. Ib. 429. Lürrak hun izateko behar dü büztin bezañbat
hariña. Ip Dial 44. Guzien artean egin dezatela gisu-labe behar-den-bezalako bat. Dv Lab 189. Urak bere
baitharik jotzen du drainetara, eta lurra idortzen da behar den heinean. Ib. 113. Hau da ene saria?-- Ihardetsi
zion Aristhenek: Ez huen bertzerik behar. Hb Egia 25. Arnegatu du: zer bear dugu testigoik geiago? Una, orai
berean aitu 'izue arnegua. Echn Mt 26, 65. Modu orretan gu gabiltzala / gizonak bildu zaizkigu, / asto zar ori
nerea dala / bear dan añe testigu. Noe 31. Grilla zaitzu bi ahur kafe eta botha zaitzu kasola bat esne irakiturat
behar den sukriarekin. ECocin 31. Hirur taza esnetan, behar dira zazpi arroltze gorringo. Ib. 32. Franzizkoren
naturaleza minberak hala behar bide zuen. Laph 126. Munduko lokharrien hausteko, lan behar da eta denbora.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
389

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Ib. 127. Aurrerontzean zuek, zeron emazte eta aurrakin bear dezutena, nere kontu. Arr GB 119. Bekhatü mortal
hanitz behar deia Iferniaren merexitzeko? CatS 55. Botoa egin zuten, Veneciaraño igarotzeko bear zutena ez
beste guzia utzitzeko. Aran SIgn 74. Mutillzartu ta ezkondu, / oraiñ andria gallendu, / gaztia bear omen du. Xe
275. Ogirik bear dezute? Zab Gabon 28. Egin nai lukeanak gustora pausua, / zapata bearko du oña aiñakua. AB
AmaE 407. Beia bear badezu geienaz ere orlakoxia billatuko dezu beste bat ere. Sor Bar 105. Prinzesa batek
bear dituen prenda guziaz ornitua. Arr May 184. Amen errateko behar den denboran. Elzb PAd 3. Lana gogotik
egitea, ori da bear dana. Urruz Urz 40. Edo, beharko othe da, heda dezon Jainkoak zeru goratik bere esku
urrikalmendutsua eta laguntzailea? Lap 152 (V 68). Jakintsunen erranetan / behar bada sinheste, / ederrena
mintzaietan / eskuara da, diote. Zby RIEV 1908, 758. Ezagutza behar dena ez dutenek ez dute prezatzen. Ib. 88s.
Eztot nik ezer munduan gura / ez bear bere, zu barik. Azc PB 124. Etzuela bertze ametsik baizik ere Aines behar
zuela andretzat. Jnn SBi 136. Denbora askotxo bearko dut gauza abek garbitzen. Apaol 59. Ez igan zerura billa,
/ aingerutxurik bear ezkero / orra or nire mutilla. A BeinB 47. Ori da ori, persona biar dan bezelakua izatia. Alz
STFer 127. Zenbat beharko da? Deus kasik ez hastean. HU Zez 45. Bainan, Jainkoari esker, ez dire oro heien
iduriko; ez eta behar ere. Ib. 31. Bazakien, behar zenean, bertzen heinera jausten. HU Aurp 110. Lagunen batek
zetako edo atako bear izango ebala atxakitzat ipiñiaz, iagi ta atera-bidea artu eban. A BGuzur 120. Eztau
bearko; baiña bear baleu bere, eztakit amaituko ete eukean. Ag AL 72. Lagunak edozetarako bear izaten dira.
Ib. 40. Ni baiño obea bear dau beretzat. Ib. 111. --Orixen bear degu berriz oraiñ! Iduritu egiñgo zitzaizun. --Bai
zera! Moc Damu 15. Egon bear dabela gertu eta prest iragoteko Jesukristogaitik lotsariak [...] eta eriotzea bere
bai, alan bear izan ezkero. Itz Azald 132. Bide okerrez eretxia erakusten dabenak, au da, bear dan argitasun
baga. Ib. 110.
(s. XX). Nola eta zonbat aldiz egin den bekhatu: gogoz, hitzez, obraz eta behar zena ez eginez. CatJauf 120.
Jainkoa othoizten dugu eman detzazkun behar ditugunak. Ib. 101s. Gitxik goratuten zaitue bear dozuen añan. Ag
Kr 212. Nor da berau, ainbeste leku bear dabena? Erregiña dalakoan birau natxako. Ib. 68. Gure etxaguntzan
be bear genduke olako mutil bat. Echta Jos 313. Goizean goizetik zeiara, gero, gizasemearen da Josetxoren
gosariak, urrengo labako arazoak, arto edo talo bear zireanak. Ib. 25. Haiñ beste behar bada zelila heltzeko / ez
nüzü ez berhala ni abiatüko. Xikito 6. Mintzatzekotz, behar da: zerbeit erraiteko; hura erran; eta gero, ixilik
egon. JE Bur 39. Norako biar dezu billetia? Iraola 18. Merkexeagoa bear det. Billatuko aldegu, aukera
badagota. Ag G 87. Urriñera bidalduteko biar dan baño zazpi bidar indar geiago dauko. Kk Ab I 35. Leaburun
beti izateko baaiz, arako eztek latinik ere bear. A Ardi 18. Ba omen du dirua, bai ta bear ere, Leaburu ta
Gazteluren bitarteko zoko sakon ori lurrez betetzeko. Ib. 32. Bularra ere bear da gero orri burura igotzeko. Ib.
VI. Urdeak urde jana behar du. StPierre 32. Bear dan aldi ta tokian egia esateko. KIkV 71. Bear dan besteko zio
barik barau egiten ez dabenak [...] oben astuna egiten dabe. Ib. 77. Argatik bear izan zan Jesusek ere eriotza
eramatea. Inza Azalp 65. Beren ardura edo kontu guztia ari diran artan bear dute. Ib. 126. Egungo egunean,
hain neke da sehi baten izaitea!... Zer soldatak ez dituzte behar! Barb Sup 152. Hori bezalako trasterik baizik ez
behar gure herrietan, gure Eskual-Herrian? Ib. 53. Zer behar duzue haren ganik? Ib. 149. Gerla behar omen
dugu. / Othoi, zaude gure buru! Ox 57. Beldürrez etzükiala bentüraz Jinkoaren zerbütxialako deia behar zen
bezain egiazko eta azkar. Const 16. Neurtitzak bear diran legean egiñak dira. Inza in Jaukol Biozk VI. Atera
nintzan sapaillora edo balkoera, ta esan nien. Emen negok; zer bear dezue? Or SCruz 117. Donostian bizitzeko
sos asko bear eta aalik obekiena bizi nai. FIr 131. --Behar nuzke espartin batzu, Manex. --Holako zango ñimiño
eta pollitekin ez dituxu izari handikoak behar. Zub 73. Astoa izateko arrantzea baño eztabela bear. Kk Ab II
116. --Mingain luze, beñere deitu al dizut, ba? --Ez genuke besterik biar! Alz Burr 39. Eztakit idazten errijak
egitten dauan eraz baño; eta, egija esan, biar be eztot geiago. Otx 96. Ez larrittu; mutillak zer biar eta axe
agindduko dautso osagilliak. Ib. 162. Ez atara ortik barrutik [...], biar dan letxe urten dagijan ondo arazo onek.
Ib. 81. Estaduak urdalla andia, ori aseteko asko bear. Eguzk GizAuz 131. Argitasunik bear izan ezkero orretan
baserritarrai gogo onez lagunduko leuskioen gizon argiak badagoz. Ib. 127. Viva Rusia! deadarrez ibilteko
gogoa bear da! Ib. 134. Zuen odolak jitez behar du borroka eta gudua. Iratz 179. Erreza izan dedilla, e?...
Vanguardismorik ez diagu bear! Ldi IL 84. Aziak ere, lurpean sartzea ta bera usteldu ta desegitea bear izaten du
landarea ernaraziko badu. Ib. 154. Behar dena behar da. Lf Murtuts 19. Zer lur bear du? Lenengo zer ez dun
bear esango dizut. Munita 59. Zulo bakoitzak 30 zentimetrotik 40 zentimetrora bear ditu zabal eta beste ainbeste
sakon. Ib. 59. Behar zelarik harek zitun bil-arazten Uztaritzeko biltzarrak. Zerb Azk 61. Liburu bat edo disko bat
behar bazendu Gipuzkoatik edo Laphurditik, jakin araz iezadazu. Mde Pr 61s. Beste ipuin-berri baten ideia jin
zait eta zure aolkuak bearko ditut bearbada, sekula idazten badut. Ib. 82. Igurikiko zituen behar ziratekeen
hilabeteak eta urteak. Mde HaurB 103. Baiña nor da, Iauna, bear danetik araxego lerratzen ez dana? Or Aitork
283. Zin egin nionan Etxahuniaren jabetasuna bera galtzea ala bear balitz, gurasoen zemaiagatik utzi baiño len.
Etxde JJ 59. Polik bi gauza bear eta ala gertatu. Anab Poli 32. Aire guztiek ez dute atabal-jotze berbera izaten
eta badira deus ere jotzea bear ez dutenak. Ib. 99. Eztiñagu besterik bear denen aotan ibiltzeko. NEtx Antz 39.
Bear ez, ta orduan aurkitu, esan oi da, eta egia izan oi. Erkiag Arran 67. Biok alkarrekin gerala, zer geiago bear
degu? Ib. 127. "Axular" asko bear lituzke / izkuntzak eta fedeak. Basarri 50. Liburu bat bezala mintzo zen, hitzak
behar ziren tokian ezarriz. JEtchep 87. Berrogei bider, behar zirenak baino bi bider gehiago. Arti Ipuin 68.
Beste probamenturik ezta behar, akusatuaren aitorketa baizik. Arti Tobera 268. Indianu jatorren bizimoduaz
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
390

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
jarduteko, etorria bear, ostera. Ta Nikanor-ek etorririk ez euki, ekarria baiño. Erkiag BatB 170. Siñismenik ez
dau bear gizon askeak. Ib. 146. Erdi asarrez, geldi ta bear dan lez egoteko dirautsa. Ib. 156. Iritxi ziren bear zen
tenorean. Izeta DirG 90. Bost minutu ibilteko, gutxienez ordu erdi behar zuan orratz handiak. Osk Kurl 168. Ez
zaut iduritzen holako batentzat behar laitaken pietaterik. Larz Senper 128. Utz gero Jainkoa mundu huntan
behar duzuen estimuaren zuendako biltzerat. Ardoy SFran 335. --Azkenerako gorroto bizia artu bear dizut. --
Orixe bear degu! NEtx LBB 43. Irurogei ta amar urterekin Ameriketarako bidea artzeko, etzan gogo makala
bear. Ib. 68. Nehon otsorikan ez balego, / ez laike behar artzainik. Xa EzinB 96. Bururik ez duenak / txapelik
bear ez. Uzt Auspoa 43, 116. Bear eta izan; orrek du eskerra (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1136. Biar (bear) ez
duen potroak, bi almote olo (Ae). "Goseak eta bearrean dagonari ez eman, ta naikoa duenari bai". Ib. 2342.
(Con aux. tripersonal). Bereala gaztigatzen diote maizter gizajoari etorri dedilla prest; eta badator au
estura larrian, zer bear ote dioten ezin asmatuz. Izt C 164.
(Sin aux.). Tr. Con bezain, baino, bezainbat, etc., es usual tanto al Norte como al Sur. La construcción
behar + sust., normal entre los septentrionales, se encuentra al Sur en CrIc, y más modernamente en Orixe,
Lizardi y Etxaide. v. BEHAR BEZALA, BEHAR ORDUAN. AxN explica doiaz (416) por bear adiña izanas.
Aphezei ekhar diezek behar errespetua / zeren idukitzen duten Iainkoaren lekhua. EZ Man I 31. Halakotz
othoitzten zaitut, pazienzia behar bezain iraunkor bat erreparti diazadazun. Harb 247s. Orduan sobera haserre
nindekeiela. Eta neurri gabe, eta behar baiño gehiago zerbitzari hek gaztiga nitzakeiela. Ax 289 (V 192). Nola
soinulariak bere gitarraren zainak [...] bide bezalako soinu emaiten eztutenak behar neurrira eta puntura
ekhartzen baititu edo bandatuz edo largatuz. SP Phil 521. Zergatik itxasoak bere barrutian [...], badu guziak
artzeko bear-diña ur, bear-diña bide, bear dan ta are bear dan baño geiago. Lar SAgust 10. Bena zure lege
saintiak eztizü unhesten behar beno haboro eta haboruenik plazer egiten dienen txerkhatzia. Mst III 26, 4. Noiz
eman behar zaie aurrai konfirmazioa? Orretarako behar adiña ikasirik daudenean. Ub 198. Eta hori nulaz / nik
ahal dut erraiten. / Nik behar erreketiak / haiek beitutie ukeiten. AstLas 20.
(s. XIX) Gaisorik dakusezanian aleginaz lagunduten ezteutsenak, alan arimako nolan gorputzeko biar
gauzetan. CrIc 67. Edo eraman duan bizitza onean arkitzen dualako Konfesoreak señale bear duikoa absoluzioa
emateko. Mg CC 143. Artuten ez dirialako onduteko biar legezko bidiak. Mg CO 80. Zeinbat dendera ta
tratulari gitxika lapurreta zitalak egin daruezanak, [...] gauza txatar ta erdi galdubak ontzat saldubaz edo biar
baño goraguan? Ib. 71. Edan zuan bear baño geiago, ta galdu zuan bere ezaguera. AA III 376. Behar bezain
erregelatuki bizi ezten giristino bat? Dh 143s. Bestek eraman derik hik behar kolpia / bena kübera dirok orano
hartzia. Etch 80. Asiaren izena bakarrik etzan bear adinbat aiñ Aderri zabal ta luzea garbiro erabakitzeko. Izt C
11. Ur bedeinkaturik bear bestean ta erara ezpadago. CatBus 53. Egiña zagoen ya prest ezarria / bizi-lekhutzat
hark behar establia. Gy 145. Zoiñtan ezartzen baitire mahaineko behar gauzak, yanari eta edari eta
gaiñerakoak. Ib. 309n. Franxex Larraldek dio, behar orenetan, / eskola toki eman sorthu den geletan. Hb Esk
134. Lenengo egunetan egindakoak bear ainbat etzeritzatelako. Lard 146. Eginarazi zioten Filipperi Carlosek
behar agurra. Hb Egia 149. Bihotz-hausgarri da ikhustea asko laborari ardirik gabe txarki bizitzen, izan
letzazketelarik, berak nor balira, ongi bizitzeko behar bezenbat. Dv Lab 268. O, Jaungoikoa! nola emango
dizkitzut nik bear ainbat esker, aurtxo au eman didazulako? Arr GB 51s. Amaren ezur legortuak, / ni gatik bear
baño len lurperatuak. AB AmaE 283. Ura idikitzeko ez deritzo Klarari daukala bear aina indar. Bv AsL 93. Ez
da izango pekatu, ez daukalako bearbesteko ezauperarik. Itz Azald 89. Gure buruen jabe nahi badugu egon beti,
jakin dezagun beldurrik gabe, behar arau mintzatzen eta egiten. HU Zez 80. Ez da jostetarik. Urrats bat behar
baino aintzinago edo gibelerat egiten duena, galdua da! Ib. 22.
(s. XX) Denik ere, bertzea baino gehiago izan da, ez baitzen behar hanbat. JE Bur 146. Otoitza da buru edo
gogoa Jaungoikoagana jasotzea, berari agur egin, eskerrak eman eta bear guzia eskatzeko. Inza Azalp 119.
Burdina dut bihurtzen gorriturik suan, / behar moduan!... / Ni bezain dohatsurik ez da bat munduan. Ox 167.
Eskola guzietan bear ez besteko azibidez betiko galtzen nekusan yaiterri-gogoa Provenzan piztea. Or Mi III.
Edozein unetan, aldiz-aurretik bear-deia bota ezkero, bilduko liraken idazleak. Ldi IL 100. Idazle-ugaltze orreri
[...] bear-alako paper-langille-ugaltzeaz erantzun bear dio. Ib. 70. Gizartekeriak (sozialismoak) gizonaren
azkatasun ori bear bestean aintzat artzen ete dau? Eguzk GizAuz 104. Bear baño geiegitxo itzegin nun
eztabaidako beroaldian. TAg Uzt 97. Ango uritarrak zori-onekotzat niñuten, bear bezain oargarritzat izan ez
nun gertari auxe yazo arte. Zait Sof 79. Itzak txintxo datoz / bizar asko gabe, nik bear-neurrian lumaren ertzera.
Or Poem 529. Ez zaiok bear bestekoa baño geiago eman. Etxde AlosT 22. Emen etzalako edo, beintzat bear
ainbeste ez zalako, atzerritik ekarri bear. Munita 56. Behar baino gizenago zen sabelondotik. Mde Pr 46. Nik
bear garaian egiten dut kanta eta bear garaian lan. Etxde JJ 13. Egunaren lenen argi-izpiek esnarazi ninduten
bear baño goizago. Anab Poli 79. Liburu bakoitzeko gaiak banaka aztertzen, bear ez beste luzatuko bai litzake
"ataritxo" au. Ibiñ Virgil 24. Zalantza aiek garbitzeko etzegoen bear aiña jantzia. NEtx LBB 30. Gizonarentzat
gidari bada han goi hartan ezarria, / oi, izarra, behar lekura gidatu Euskal-herria! Xa Odol 340. Badiagü
horiekilan / behar beno phasta franko, / hebenko jente ororen / zolati gaiñ thüstatzeko. Casve SGrazi 46. Egin
ehortzeta behar suñetakuekin. 'Behar diren janzkiekin'. Ib. 56. Sekulan ez zaio bear aiñako famarik emango
olako zaldunari. Berron Kijote 39. Leiho horietan barrena sumatzen du aldamenean gertatzen den zerbait. Ez
osoro haatik: behar adina ez, eta agian behar baino gehiago. MEIG I 144.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
391

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(En oraciones negativas). (No) convenir, (no) ser adecuado, correcto, lícito. "A deshora, bear eztan orduan"
Añ. Cf. infra BEHAR EZ BEZALA, BEHAR EZ BEZALAKO.
Tr. Aparece sobre todo en oraciones de relativo (aunque cf. los ejs. de Axular, Moguel e Inchauspe). La
construcción behar ez den está lexicalizada hasta tal punto que en ocasiones no se da concordancia de número; v.
p. ej. Marija guria gorubetan, biar ez dan ordubetan (Mg PAb 122); Biar den lizentziekiñ (CatUlz 1). cf.
beharrezten.
Behar eztiraden gauzák irakasten dituztela. "Ce qui n'appartient point". Lç Tit 1, 11 (Dv, IBk, IBe behar ez
dena). Hura ukhaturik, fedea eta legea bere anzu, bere borondatera eta libertatera behar ezten bezala
deklaratzen baitituzte. Mat 108s. Dabitek behatu zioen behar etzen emazteari, eta handik egiteko handitan erori
zen. Ax 392 (V 256). Zeren dantzatik anhitz okhasino behar eztenik sortzen den. Ib. 413 (V 268). Badakigu
parabisurako denak, eztuela behar bekhaturik, eta ez bekhaturen notharik. Ib. 193 (V 130). Noiz ere zerbaitez
guthiziatzen baita gizona behar ezten legez, berehala bere baitan asaldatzen da. SP Imit I 6, 1. Behar ezten gisa
bere plazerak txerkhatzen eta her jarraikiten direnak, hetzaz ahalke eta kharatstarzün gabe eztitian goza. Mst III
12, 3. Behar ez den hitz bat esaten bazaie. Mb IArg I 240. Memória ere bera dá oneráko ta gaitzeráko; zértan
dágo ikástea bearestirénak, ta beardirénak ez? LE Prog 116. Behar ez diran aragizko atsegin ta lan galgarriak.
Ub 177. Ez dau leku santurik biar nire gorputz madarikatubak. Mg CO 68. Ez galdetu bear ez danik, / ez
aditzeko nai ez dezunik. VMg 84. Zenbat eta zenbat, bear ez diran edo esan ere ezin ditezkean gauzetan esnatzen
diranetik asitzen dira gogoa ta biotza loitzen? AA III 361. Norbait maithatzea hura bekhaturat hertxatuz, edo
harekin behar ezten zerbait egitekotzat. Dh 248. Jaungoikoa biar eztan moduban adoretan dabenak. Astar II 36.
Zeren U horrek behar ez den soinua ematen baitio. MarIl XIII. Guziak beren buruak garbitu naiez, zioten etzutela
bear etzan iñoren gauzarik. Lard 57s. Gurhia egiten den lekhian ezta behar den gütien ürrin gaistua. "La
moindre mauvaise odeur ne doit pas se faire sentir". Ip Dial 83 (Dv ez da izan behar den gutieneko usain
tzarrik). Harrek erran darot solhas bat xarra eta behar ezten bezalakoa. Jnn SBi 63. Behar ez denik deus ikas ez
dezaten, lagun galgarrietarik urrun atxiki. HU Zez 146s. Bear ez diran gauzakaz baliyetan diranak. Itz Azald 84.
Norbaitek egin badu / behar etzuenik, / gauzaren xuritzeko / ez dea jujerik? Etcham 105. Gertari txiki ori ez ote
dezun yoa bear-ez-alderditik. Ldi IL 66. Ola ari ziran Farisau gaiztoak, ea bear eztan itzen bat edo esaeraen bat
ateratzen zioten Yesusi. Ir YKBiz 276n. Bear ez diran maitasunak eta griñak. ABar Goi 26. Une txar batez
arturik ala / bear ez nuen bidea, / atsegiñ ordez arkitu ditut / arazo ta naigabea. EA OlBe 8. Orren erruz bear
etzena sortzen da, desordenu ikaragarri bat, alegia. Vill Jaink 50. Behar ez danik ez du aditu / iñork ene
mingainetik. Xa Odol 269.
Deber ser; deber estar. (Parece tratarse de una elisión del part. izan; cf. infra (2)). Tr. De uso gral. entre los
labortanos y bajo-navarros, es algo menos frecuente entre los guipuzcoanos, y escaso entre los vizcaínos (aunque
aparece ya en Lazarraga). Bertuteak behar luke gizonetan handiago. E 123. Uste gutxien dozun orduan /
enegaz bearko dozu. Lazarraga 1165r. Iñor izango bada abisadu, / bear dau forzoso enamoradu. Ib. (B) 1151rb.
Señaleak handi ziren Faraon galtzekoak / bañan ordukoak behar dute handiagoak. EZ Man I 77. Iujamenduaren
muga nihork ere eztaki, / mundu fiñatzean behar dela ordean badaki. Ib. 62. Zeren ongi ahal zinatekeiena, zeure
faltaz gaizki behar baitzara. 'Te ves precisado a estar mal'. Ax 565 (V 361). Behar zare zure obra guzien nausi
eta xuxentzaille, ez gathibu. SP Imit III 38, 1. Zer izanen dut emazteaz / mila jende burdiñetan, / baldiñ esklabo
behar banaiz / Ifernuko zepoetan? Gç 203. Gure lan bakharra behar leiteke gure pendura gaixtoei gerla egitea.
Ch I 3, 3. Zure egiñ ahal guziak egitzu zeruko erresuman lekhu baten izateko, azkena behar balitz ere. Ch III 58,
7. Hagitz behar haiz lohia horlako haskeriak ene gogorat ekhartzeko. Ib. 6, 4 (SP hagitz likitsa aiz, Ip untsa
zikhin izan behar duk). Horra nolako behar duen gizonak bakean eta soseguan sartzeko. Ib. 23, 3. Lo daude erne
bear duten guziak. Lar, carta a Gandara 161. Ad impetrandam dion lekuan ad impertiendam bear du. Cb Eg III
396. Arzai pare gabea, / gurekin bearko dezu / beti sekularean. GavS 24. Jauna, badu lau egun ehortzia dela,
beraz usaindua behar da (Io 11, 39). Lg II 204 (Lç khirestu duk gaurgero). Baña ala bear bada, esan zion bere
Aitari, egin bedi zuk nai dezuna. Ub 87. Elizak agintzen du, berarentzat behar dirala lenengo frutuak. Ib. 188.
Oihala inguratua behar da khordoin beltxez, eta lau kantoinetarik iautsiko zaizko lau hupa beltxak. JesBih 417.
Erariak galesti / dabiltzan artean, / pobreok tabernati / bearko apartean. JanEd I 26. Lurren erdiak gutienetik
sorho behar direla. Dv Lab 102. Erro behar da errateko eguerditan iguzkirik ez dela. Hb Egia 24. Ungi ona
behar da hedoietako bizia! Ib. 139. Ez da beldur behar bururat heldu denaren errateko. Ib. 126. Estimatua bear
litzake / tamaña ortako gizona. PE 29. Zu al zerade asarretuta / bullan ibilli zerana? / Oiekin orla biar badezu /
ez arrimatu nigana. Ib. 37. Arren gutan zenbatek / errekan beharko, / ez baigaituzte heiek / handik aterako! Zby
RIEV 1908, 761. Gizonak ez dik bear / pantasioso. AzpPr 95. Jaunak nahi zuen Judu legeko aphezeri beren
herrunka goraren gatik ohore bihur zekioten, urrun ziren arren behar zirenak izatetik. Arb Igand 57. Lehen
aldikotz hek ikusi ginintuenak ihesari eman ginen, gure ohartzea ez zitzeiela behar herabetzeko zer bat. JE Bur
96. Hi, mutikoa, apez behar hintzan... Ez ginian aspaldi holako predikurik entzun! Ib. 104. Bere buruari ezer opa
ez, ta eskalientzat dana bear. Ag G 135. Ago demuntren koko beltza, ago! Hireak harturik behar duk, gaur
oraino! Barb Sup 131. Txorijak biar dabe goian ta beian azke. Enb 41. Gizonak ona bear dula ta ez aberatsa. Or
Mi 84. Zer bila ninduzuten? / Ez al dakizute / Aitarenean bear / dutala? Or BM 112. Zoro utsa bear nuke
aingerua bezelakoxea dan neskatxa ez onartzekotan. TAg Uzt 286. Iduri luke gezurtiak nehor baino
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
392

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
sinetsgaitzago behar lukeela. Lf Murtuts 64. Arantzazura arribideak / zabala bear, zabala. / Txiro ta aberats,
goiko ta beko, / kabi ditzan eldu-ala. SMitx Aranz 76. Nere andregai bear zunari bere garaiean itz bat ez
esateagatik galdu nuan. JAIraz Bizia 88. Ez ote laidogarrizkoa, berak jaun da jabe bear zun etxaguntzan Mattin
bere anai dollorra ikustea? Etxde JJ 62. Dugulakoaz eta dugunaz bederen, segur behar ginikek. Larz Iru 110.
Bainan Saindu behar litake Saindu batez mintzatzeko. Ardoy SFran 281. Goitik esan diat, eta goitik bear dik!
NEtx LBB 185.
Deber tener. Iongoikoa, zuk ekhartzu halakoa orena / zeña ene bizitzeak behar baitu azkena. EZ Man I 60.
O gaixto eta trunpador, aiherkundez bethea! / Hunek Zeruan behar dik, hik lezean etxea. Ib. 55. Zer fidantzia ez
dugu behar aita amultsu, hanbat maite gaituenaren baitan! Lg I 369. Eztukiala behar dudarik / zelialat juaitiaz.
AstLas 22. Hunek behar luke preferentzia bertze bien gainean, zeren hau baita bakharra bigarren erregela
bethe dezakena. MarIl X. Ordutik xerriak jateko guziak egosiak behar ditu. Dv Lab 285. Erakutsi zion zeruan
beharko zuen tokia. Hb Egia 76. Adiarazteko nolakoak zitezken zeruan behar zituen atseginak. Jnn SBi 151.
Yudu guziek behar lukete ontsala Yudas izena... Elsb Fram 170. Beti gogoan behar ginintuzkenak egunetik
biharrera ahantziak ditugu. HU Zez 144. Iru letratxu bearko ditu / nire obiak ganean / neure maiteak irakurteko
/ Madrildik datorrenean. Balad 123. Legeak azken hitza bere behar bethi. Barb Sup 149. Ez detala aiekin ezer
ere biar. Alz Burr 18. Euskera edozertarako bear baitegu gai. Etxde AlosT 9. Iesukristoren itzekin berekin aski
bear genuke. Or QA 153. Gerturik bear du [zaldi-gurasoa] garaia urbiltzen denean. Ibiñ Virgil 97. Lerro txikiak
dantzariak arpegia zein aldetara bear duan agertzen du. NEtx LBB 320. Beraz zeruan ez dala diozu / nik behar
dudan lekua, / alta etzen ba izugarria / nik ein dudan bekatua. Mattin 131.
2. (Lar DVC 173, Aq 1362, A, Zam Voc). (Con participio). Tener que, deber, haber de (a veces con un valor de
futuro que no implica claramente obligación o necesidad); estar a punto de. "Bear, deber. Eman bear diot, le
debo dar" Lar DVC 173. "Conviene que se haga, on da egitea, bear da egin" Aq 1362. "Behar dugu hil egun
batez" VocBN. "Behar niz khausitu bihar goizean Baionan" Ib. "Aditzaren ondoan doanean, laguntzaile
NORKduna eskatzen du. Gero zinera joan biot. Dena dela, aspalditxoan behintzat, joan bia naiz ere asko esaten
da" Elexp Berg. En AxN se explica akhort bazarete nola izaiteko baituzue (373) por elkar artzen baduzue nola
artu bear baituzue. Cf. Lf Gram 655: "Behar ukan au sens propre signifie 'avoir besoin'. [...] marque parfois un
futur certain: Uria egin behar du 'il va pleuvoir (litm. ça doit pleuvoir)'. Souvent behar ukan exprime une
obligation morale, une convention, une fatalité [...]" y 814: "L'infinitif français complément d'object direct se
traduit d'ordinaire par l'infinitif nominal. [...] Mais quand, avec behar ukan 'devoir' ou nahi ukan 'vouloir',
l'infinitif français complément d'objet a le même sujet que le verbe principal, on emploie le nominatif indéfini du
participe au lieu de l'infinitif: behar dut, nahi dut irakurtu 'je dois, je veux lire [cf. nahi dut bertzek irakurtzea 'je
veux que les autres lisent']".
Tr. General en todas las épocas y dialectos. La discusión tradicional en torno a este verbo ha sido si, cuando el
part. que le acompaña es intransitivo, el auxiliar ha de ser trans. o bien intrans. Cf. Lf Gram 655: "Avec un
participe intransitif, on peut employer izan 'être', avec behar: Joan behar naiz 'je dois partir'. Mais joan behar
dut est plus catégorique". Azkue atribuyó a los malos hablantes el uso del intrans. en estos casos (cf. Morf 208:
"Es de euskaldun barris o barrioides decir o escribir etorri bear naiz, ibili gura nintzan, yausi (erori) nai da
gizon ori. Hasta los escritores modernos no se halla en libro alguno, por lo menos del V, locución semejante.
¡Que etorri, ibili y yausi son intransitivos! Más lo son las cosas"). Sin embargo, cuando menos desde mediados
del s. XIX estaban descritas las diferencias que se observaban ya entonces dentro del propio dialecto vizcaíno y
su correspondencia con los usos de otros dialectos, en un libro que Azkue había manejado, el Verbo Regular
Bascongado de Zavala, donde incluso se defiende (¿por primera vez?) el uso del intrans. (p. 16s.): "En orden a la
clase de conjugación que habrá de usarse con los determinables gura o nai y bear cuando se juntan con verbos
mixtos [= 'intransitivos'], se nota variedad en los pueblos del Señorío. Porque en la parte situada hacia la
Guipúzcoa casi siempre forman los tensos, como en ésta, con conjugación activa [= 'transitiva'], no siendo en las
oraciones de que antes he hablado n. V [en las impersonales]. En la del centro se sirven por lo común para su
formación de la conjugación mixta, como los labortanos, especialmente con el determinable bear. Por ejemplo
en indicativo dicen los primeros: eldu bear dau kristiñauak (fB Ic III 211) y los del centro eldu bear zara (Añ
LoraS 35). [...] El uso del centro tengo yo por más exacto". Zavala mismo, con todo, tiene ejs. de trans.
Las respuestas recogidas en el Erizkizundi Irukoitza (1925) a la pregunta 62 "Bear, nai ta gura beti ote dira
transitivos?" (p. 269s) apuntan mayoritariamente al trans.; se respondió con intrans. a la frase pedida ("Tengo
que estar, je dois rester = egon bear dot (det, dut) ala egon bear naiz (naz, niz)?") en puntos más o menos
aislados de una amplia franja que va desde la zona más occidental (V-oroz) hasta el BN-occ, pasando por V-m,
V-gip, G-azp, G-nav, AN-olza, AN-gulina, AN-ulz y L-arcang. En Gte Erd 48 se recogen sólo ejs. de trans. en
AN-gip-5vill, B, BN-arb y S; sólo intrans. en V-gip y BN-lab, y ambas posibilidades en V-arr y G-nav.
El examen de los textos parece indicar que lo normal en casi todas las épocas y dialectos históricos es que sea
posible utilizar cualquiera de los dos auxiliares; hay con todo diferencias significativas en cuanto a la frecuencia
con que aparece el intrans., siempre o casi siempre en minoría, al lado del trans.
Los dialectos que con mayor facilidad admiten el intrans. son los septentrionales no suletinos y el guipuzcoano
moderno. En cuanto a los primeros, Dechepare usa siempre aux. trans., pero Leiçarraga alterna ambos, incluso
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
393

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
en una misma frase (cf. p. ej. Ins F 5v: Baina fedeak eta karitateak perfekt izan behar duté? Bata eta berzea
behar dirade izan egiazko eta ez hipokrisiazko), lo que será una constante en la literatura posterior. La mayor
frecuencia de intrans. se da seguramente a comienzos del s. XIX: no se encuentra trans. en Duhalde, aunque sí
hay alguno en Jauretche, Monho y MarIl. El dialecto guipuzcoano usa preferentemente aux. trans., si bien al
menos desde el s. XVIII y cada vez con más frecuencia se encuentran ejs. de intrans., siempre o casi siempre en
autores que emplean ambos aux., al parecer indistintamente.
Por el contrario, los autores suletinos usan siempre aux. trans. hasta mediados del s. XIX (si exceptuamos algún
ej. de Belapeire con valor impersonal); a partir de entonces se documenta, aunque escasamente, tbn. el intrans.
Los pocos ejs. relevantes del vizcaíno antiguo, así como los de Lazarraga, se inclinan en favor del aux. trans.;
tbn. los de los escritores de la escuela de Marquina, con la importante excepción de Astarloa y algún ej. aislado
de Moguel. Añibarro, sin embargo, usa ambos. En los autores de fines del XIX, así como en los del XX, es
relativamente raro el intrans., si exceptuamos a Iturzaeta, pero se puede encontrar algún ej. en casi todos ellos.
El trans. es mayoritario en CatR, CatAe, CatSal y Legaz, único en CatLuz y Lizarraga de Elcano.
En los casos a los que nos hemos referido, el aux. suele ser intrans. cuando ha de llevar marca de dativo (cf.
Hartarakotzat ioan behar gatzaitza aitaren partez minzatzera. Ax 329 (V 218)). Las excepciones son, en
general, raras y modernas, como ésta de Zaitegi (Plat 119): Gaztezaroan asita, lotu bear diogu ikasteari; en
textos septentrionales parece que sólo sucede cuando falta en el aux. la marca de dativo, p. ej.: Adimenturat
heldu orduko, erdarari behar du jarri haurrak, eskuara ez dezakelakotz eskola-emaileak onets. JE Bur 179;
Hunek ardietsi zion grazia ikusteko zoin aldetarat behar zuen berriz bideari lotu. Ardoy SFran 181.
El aux. trans. requiere que el sujeto del part., sea éste vb. trans. o intrans., vaya en ergativo; cf. p. ej.: Orok hara
behar dugu eskusatu gaberik (E 62), Zeinbateraño eldu biar dau esamina onen kontu edo ziaztasunak? (Mg CO
18), Lamiñen etorkiak askoz zaharrago izan behar du (Mde 270); pero si el sujeto es una oración, falta algunas
veces (p. ej. Eta oriek menderatzea [...] izan bear du Kristauaren lanik eta egitekorik andiena (Gco II 31).
Incluso hay algunos ejs. en los que el sujeto sin ergativo es un sust.; v. p. ej.: Eskribauaren jantziya izan biar du
jaun batena, bañan arras antziñakua (Sor AKaik 110).
En algunos textos vizcaínos y --en menor medida-- guipuzcoanos, como msOñ, Moguel, fray Bartolome,
Astarloa, Iturriaga, CatBus (31), Uriarte, Iturzaeta, D. Aguirre etc., el adj. o sust. en función de atributo recibe a
veces la marca de ergativo; cf. el testimonio de Uriarte (Carta a Bon; Marquina, 26-7-1857): "...aquí también es
muy general el decir: beijak, onak izateko, izan bear dau zezenaren antzekua y no antzekuak". Este uso se
mantiene vivo cuando menos en V-ger.
Hay tbn. una construcción en la que el sujeto es el paciente y no el agente de la acción expresada por el verbo;
así p. ej. Den lurrik hoberenak ere behar du aphaindu, garbitu eta iorratu. 'Necesita que se la prepare' (Ax 41 (V
25)); Aberiak jeitsi behar dü ahal den xahütarzünik handienareki (Ip Dial 84; It bear da, Ur biar da, Dv behar
du); Zer adinetan uztartu behar dute idiek? (Dv Lab 240); Luzapenetan ibilli barik, neskametseari betiko itxi ta
ainbat lasterren erabagi bear ebala gauzeak (Ag Kr 165); Ezen mediumekiko batzarrek askotan behar dute
ilunpean egin ( Mde Pr 332).
El part. puede ir o inmediatamente delante de behar --p. ej. Azia erein ondoan estali bear da erne dedin (AA III
443)-- o bien tras éste; en este segundo caso su posición es variable, aunque gralmte. o sigue al aux. --p. ej. Bear
dau pagadu zor dabena edo gitxienaz aldagian partea (Cap 52)-- o cierra la sucesión de sus complementos --p.
ej. Hunetarik athera ahal dezakegu, behar gendukeiela, gehiago bizitzeagatik bedere, bekhatu egitetik gibelatu
(Ax 123s (V 82))--. La posposición es general en todas las épocas en los dialectos septentrionales; no así en los
meridionales, en los que no faltan testimonios antiguos (Beriain, Micoleta, etc.), pero comienzan a escasear en el
s. XVIII (cf. Lar: "Aver de hazer algo, bear puesto entre el verbo que ha de preceder siempre y su terminación",
"deber, juntándose al infinitivo de otro verbo, bear interpuesto al verbo y terminación" y Ast Disc 700: "... en el
vascuence se interpone la vocecita característica del modo necesario, y se introduce, para decirlo así, en el
corazón del verbo que es necesario, ya inflexionado"), aunque hay ejs. guipuzcoanos de Arrue o Beovide (en
quien es muy frecuente) y vizcaínos de Añibarro (LoraS 100), Moguel o Uriarte (Dial 24). A partir de la 2. a
mitad del s. XIX desaparece casi completamente, excepto en verso, donde es bastante común entre los bersolaris
(recuérdese, p. ej. la conocida expresión formularia Bertso berri batzuek / bear ditut jarri). Encontramos, con
todo, algún ejemplo aislado en la prosa del s. XX, en autores en los que la influencia septentrional es notoria. Cf.
A Morf 766: "Oyense también bear dut ekarri 'debo traer', nai dut ekarri 'quiero traer', que no suenan tan bien,
sin embargo, como ekarri bear dut, ekarri nai dut" y la crítica a esta valoración en Alt Obs 60. Cf. tbn. Iz Ulz
s.v. beldurre: "Enuen uste onenbertze beldur biar nuela izen, edo izen biar nuela; bi gauzek, las dos cosas (se
dicen)".
Hay algún curioso ej. en que behar aparece entre la negación y el auxiliar, tal y como se hace con omen y otras
partículas afectas al verbo: zer egin ez bear du Jesusen ardi anima fededunak? (Mb IArg I 313); cf. tbn., con
distinto sdo., Zer dira jaietan egin ez behar diran gauzak? 'cosas que no se deben hacer' (Ub 175).
[Etsea] eregi bear dogu zuk eta nik neba arrebaok. fJZ 98. Munduian den gizon orok behar luke pensatu /
Iangoikoak nola duien batbedera formatu. E 11. Heldu behar duien gauzan ezta eskapatzerik. Ib. 229. Urhe
hunak behar dizi suian unsa purgatu. Ib. 241. Eta sensu hunetara aditu behar da Rom. seigarrenean. Lç Decl a)
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
394

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
2r. Rege handi hunen trono iudizialaren aitzinean konparitu behar ukhanen dute on eta gaixto guziék. Lç Adv **
7r. Hura bere Aitaren partez gizonei behar izan zaie igorri eta eman, berzela galdua eta desolatua gelditzen zen
mundua redimi lezanzat. Ib. ** 2r. Falta garenaren konplimendua Krist baithan eriden behar. Lç Ins 3v.
Halatan irakasten giaitik, zer xedetara ari behar dugun. Ib. E 1r. Ezagut erazi iezaguk ebili behar
garen bidea. Lç ABC A 8v. Nik behar diat hireganik batheiatu, eta hi ethorten aiz enegana? Lç Mt 3, 14 (Dv
behar naiz zutaz izan bathaiatua). Neure peneau esan bear dot. Lazarraga 1171v. Ama askoren seme askogaz /
bear dau batu urtean. Ib. 1196r. Armaz inor il dagia[na]k / armaz il bearko dik. Ib. (B) 1200v. Lukiari trankart
egiteko goxtu bearko. "Madrugar es menester". RS 437. Lastur-era bear dozu, Milia. / Aita jaunak
eresten dau elia, / Ama andreak apainketan obia. / Ara bear dozu, Milia. (Endechas de Milia de Lastur). TAV
3.1.5, 5ss.
(s. XVII). Il bear baituket nik? Bai, gertu date. (Poesía navarra citada por Isasti). TAV 3.1.19. Zuhurziak
erakusten derauku nola gobernatu behar garen gure egitekoetan. Mat 144. Gauza bat eginen badu persona
batek ongi bear duela jakin zer gauza den eta nola bear duen egin. Ber Trat 6v. Oek bear dirade enzun
belauriko. Ib. 124v. Egiñen duen promesa beharko duk iduki, / punimendua burura eztathorken iustuki. EZ Man
I 27. Lehen ere aitziñetik gintuen abisatu / Antekrist gaixtoak behar zuela munduratu. Ib. 70. Sorthu ziñen
ekharririk / mundura bozkario, / zeren zure ganik behar / baitzen Mesias iaio. EZ Noel 144. Eta Plaga hauk
guztiak / behar zaizkin gerthatu, / zergatik eztun ene / bisita ezagutu. Ib. 88. Gasteak, egizu danza eta saltu: /
Paris bear dogu urtera artu. EgiaK 90. Nondik joan behar dut ez hutsik egiteko, eta bidea laburzeko. Volt 135.
Hala dadutzan bitartean ere, handitzen eta gogortzen baitira ume hek; eta alabaiña erdi behar edo hil. Ax 79 (V
53). Erran zuten mundu haur [...] eterno zela eta haste gabe. Zeren bertzela mundua egin arterainoko bitartean
alfer egon beharko zuela Iainkoak. Ib. 33 (V 20). Ehun eta hogoi urthez egin behar zituzten bekhatuak, edo egin
behar etzituztenak, ehunez egin baitzituzten. Ib. 123 (V 81). Baiña ifernura ioaiteko, eztira [manamendu] guztiak
hautsi behar, asko da batetan faltatzea. Ib. 475 (V 307). Egiten duzunean iuramentu hautsi behar diozula
presuna bati burua. Ib. 256 (V 171). Herriko lurrak bistatik galduz gero, itzultzen da bertze alderat, ioan behar
duen eta dohan lekhu hartarat. Ib. 107 (V 71). Eztezazula beha nondik iragan behar duzun, baiña beha ezazu
nora behar duzun. Ib. 521 (V 335). Purgatorioko penetan diren arimek sokorritü izan behar baitie meza saintiez.
FPrS 31. Oneik dira egunak bear doguzanak etsean sartu. Mic 13. Barau ezin leitezanak: zarrak eta gexoak, eta
bear egin bear dabeenak. Cap 59. Konfesadu bear dire pekatuek? VJ 9. Behar dudan gero zuzaz net etsitu, / et'
ezteiaritzat lurrean gelditu, / betor betor herioa. O Po 20. Egurra dagienak lekhu gaitzean, ekharri beharko du
soinean. O Pr 126. Adiskidea gauza xipian behar da porogatu, handian enplegatu. Ib. 3. Orratzak bano hariak
luzeago behar du izan. Ib. 703. Arstoa emoiik arbuia zezanak, gero erosi behar ukhen zuen. Ib. 40. Behar bada
behar ginen itsasorat aurtiki. Hm 134. Hainitz tribulazionetik iraganez behar garela-dugula [sic] Iainkoaren
erresuman sartu. SP Imit II 12, 15. Etsitua molde huntan, / Bizia daramala, / Hill, momentu guzietan / Behar
balu bezala. Arg DevB 142. Iragaitzaz bizi gara / Lurraren gaiñ aldean, / Barrenera behar gara / Benturaz gaur
berean. Ib. 173. Ioan behar dut, badakusat / Hau da pena ordean, [...] // Ioan behar naiz, egia da, / Eta ioan
naizenean, / Nitaz zer gerthatuko da / Ene hutsen gaiñean? Ib. 138s. Beldurtasun handia hartu beharko duzu
beldurrez goaiak eraman zaitzan. INav 132s. Halaber iakin behar duzu ioaten zarenean arruta hortan kausituko
duzula punta bat zeñari baitaritza Punta Mehea. Ib. 106. Ioan behar du marea kontra. Ib. 136. Jakin bear bira
fedeko gauza oneek? Bai Jauna. CatAnz 3. Ezen hunen lazeriak hartara dire, non galdu behar baitu, egiten
ezpadiozu miserikordia. Gç 48. Populuak jakitean mirakulu hauk, eman beharko baitiotza laudorio eternalak
Jaunari. Ib. 48. Hirur gauza bethi konsideratu behar liratezke: nor mintzo den, nori eta zertzaz. Ib. 31. Orhoitu
behar gare uste dugun baino lehenago hillen garela. Ib. 60. Sofritu nahi eztuenak / sekulako gaztigua, / hemen
behar du, harat gabe / juiatu bere burua. Ib. 157. Lehenbizikorik gauza egin behar dena da aztapar hura
fundameneraino ungi garbitzia. Mong 592. Denbora hartan idiak beroki egon behar du barruki bero batean. Ib.
587. Ezin daizu ukatu / nolan askok adbertidu / zaituzan egin bear yakala / Biskaiari erregu. BBizk 37.
Jinkoareki bakhetzeko, gure ogenez bethi penitenzia egin dügüla behar. Bp I 142. Zeren gure fediak laguntü izan
behar baitü obra honez. Ib. 45. Jente güzien berme bezala, hura han eman behar izan da. "Il y devait être
presenté". Bp II 104.
(s. XVIII). Medijorik eztaukanak biar dau konsultau. ZBulda 47. Ikharatzen naiz, orhoitzen naizenean ene
perpausak zure juiamendura ethorri behar duela. ES 197. Salbaziorako jakin bear debana eta irakatsi bear
zatena aurrai. OA VIII. Zein kuidadu andiarekin bear dan igasegin pekatuaren bide ta okasio guzitik. Ib. VIII.
Zeñean bizi bearko deban demonioakin. Ib. 50. Guziak flakoak gare: baiñan zuk uste behar duzu ez dela nihor zu
baiño flakoagorik. Ch I 2, 4. Ez balitz behar behiñ ere ez ian ez edan, ez lo egin [...] orduan hagitzez dohatsuago
bide gintezke. Ib. 25, 9. Zeiña gabe deus guti kondatu behar baitire gure merezimenduak. Ib. 16, 1. Mehatxatu
nauten aldi guzietan behar izatu dut humiliatu. Ch III 46, 5. Prinzipiogoneki bear dugu sartu egungo irur
puntuen explikatzen. SermAN 2r. Ezautzen dut lenago bear nuela asi trabajugau. Ib. 1r. Esan edo adierazo nai
degunari oartu bear gatzaizka. Lar Gram 392. Iduki bear ditugun birtuteak dire zazpi. El 14. Orduan il guztiak
bear due piztu? Iraz 19. Ondo ikasteko bear neuskio zankazanak ebagi. Acto 138. Seinonek xaio bear dau / xo
bidi atea. Ib. 115. Uda irago baño len / bear degu ezkondu. Gamiz 230. Barkatu bearko duzu / erorean [sic, tal
vez por eroaren] itzak, / juizioa galdu dut, / zuk eraman duztazu. Ib. 227. Atso ura eztegu erango / bakarrik joan
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
395

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bear gara. Ib. 228. Ainbeste urteren epean atsotu bear; baña itxok, oraindikan bizkorra zeagok. Lar DT CCIV.
Eta bear ote du batek, pekatu eriozkoan jauzten dan guzian, bereala konfesatu, barka dakion? CatBurg 36. Oitu
bear zera. Ib. 3. Izpirituak garbi izan behar du bi bizio handitarik. He Gudu 56. Emen ere zuek Gaztelauen erara
hitzegin bear. Egoki ala fede. Lar Cor 152. Ni nüzü zü jarraiki behar zitzaion bidia, sinhetsi behar düzün egia
eta esperantxa ükhen behar düzün bizitzia. Mst III 56, 1. Nur zira, gizon hil behar dian batentako lotsa ükhen
dezazün? Ib. 36, 3. Bat-batean aditu zuten itxe guzia artu zuen ta bazterrak urratu bear zituela zirudien aize andi
bat. Mb IArg I 356. Kenzen diozka ilzen denari, bat ere utzi bage, zituen guziak eta uzten du nora bear duen ez
dakiela. Ib. 287. Itsuak egin du amets ikusi behar duela, baña amets utsa da. Mb IArg II 354. Oriezaz nola
baliatu bear zeran laburtxo esango dizut. Cb Eg II 11. Ill bear ez banu bezala bizi naiz. Ib. 85. O begi ditxoso,
zeruko edertasunak ikusi bear dituzutenak! Ib. 146. Ai! Zerua edo infernua izan bear, ta zer izango dedan jakin
ez! Ib. 22. Ezkondu bear, ta orra norekin egin ziñan. Cb Eg III 369. Gure Azkoitiko Eleiza ederrean kantatzen
diranak illunpean gelditu bear debe? GavS 6. Ezpata artu, ta etxekoak ill bear zituela zebillen. Cb Just 72. Ez
dugu beraz zeren eman gure bihotza mundu iragankhor huni: egon behar du aitzitik zerurat altxatua. Lg I 212.
Zer ez ginduke behar egin Jainkoari egoitza saindu bat aphaintzeko gure arimetan! Ib. 330. Non ziren bada
haren obrak sinhetsi behar izateko hura zela Jainkoaren semea? Lg II 164. Ez da ordean aski ezpainez erratea
Ave Maria: bihotza behar dugu mintzarazi. Ib. 100. Iduri zuenean Jesus heien ganik urruntzen zela, eta erran
behar bada bere menerat uzten zituela, orduan ezagutzen zuten bere herbaltasun guzia. Mih 125. Baziñakien
egun batez bere bizia gizonen salbamenduarenzat eman beharko zuela. Ib. 95. Bakhartasunean ikasten dugu
nola behar garen munduaren artean minzatu. Ib. 20. Duda hortan bizi behar dute lurraren gañean diren guziek.
Ib. 123. Egiazko penitent bati aski izan behar zakoia konfesorak eman penitenzien egitia? CatLan 152. Zergatik
behar gira baliatü Kateximaz? Ib. 20. Egiazki debot denak behar dü bizi Giristino anzo. Ib. 78. Zoiñek ere behar
beitükeie juan othoitze egitera. Mercy 38. Lán puxkabát barinbadú, adiarazibeardióte katuli ta alki guziéi, trípili
trápala. LE Prog 120. Bide berás joanbeárko joanbearduénak, berzelá eztaike elléga. Ib. 114. Zenbaitéi
paratubearkozizaióte kátea mian, [...] ainbérze sekreto agerzendirénak, ainbérze murmurázio! Ib. 120s. Zertan
nauzu jakindezágun zaudela elizan, zoazéla prozésioan, iteunzúla au ta ura? Akáso guk emanbeardizúgu
soldáta? Ib. 106. Ofritzen darozkitzut [...] ogi hori eta arno hori, zeinak izan behar baitute ganbiatuak zure
Seme Jesu-Kristoren gorphutzerat. Brtc 22s. Nola luzegi kausi othe dezaket bethi laburregi iduritu behar zaitan
denbora saindua? Ib. 241. Bi eternitate suerte hautarik batean edo bertzean izan behar zare, ezin itzur zaitezke.
Ib. 131. Eztoa peligro buskara, bena hartara behar badü doa ehün bizi balütü bezala. Egiat 255. Gure indarraz
goragokoak dira, eta Jainkoak doarik eman beharko dizkigu. Ub 124. Zenbat ere txikiak dirudien bekatu arin
benialak, garbitu behar gera orietatik eta begiratu behar gera berriz egitetik. Ib. 211. Munduak bukatu behar
duan azkeneko egunean etorriko da, biziak eta illak juzgatzera. Ib. 138. Proposituak, egiazkua izateko, ain
eragilliak izan biar badau. msOñ 156v. Arrazu duk hortan hik, / behar diagu libertitu. AstLas 16. Mintza zite
klarki, / bestela juan behar dugu. Ib. 14. Eta orduen biar dute resuzitetu illek. CatUt 50 (el ed. explica que
"aparece siempre combinado con alguna forma verbal, y presenta casi siempre la forma biar", aunque hay algún
caso de bear, como 67: Bekatu mortalean erorzen denean bear da konfesatu berla barkatzeko). Ardaoak izan
biar dau matsaren uragaz eginak eta ez madari sagar edo beste udariren baten uragaz egiñak. msOñ 198v.
(s. XIX). Aste erdian duaz / dirubaren billa / jan biarko badabe / nai dabeen guztija. DurPl 117. Hoien fama
handiak / behar beitü finitü, / bere bizien galtzera / huna jin dütüzü. Xarlem 1014. Beste propos bat badüt / zier
komünikatzeko. / Behar zitzaiztadie behatü / ene adiskidiak oro. Ib. 58. Ifernuak ederki garnitürik / ene fedia,
behar dü izan. 'Ma foi, L'Enfer sera bien garni'. Ib. 1161. Bizi behar banaiz oraino / mundu huntan, / ene desirak
zeruraino / altxa detzan / bihotzen kreatzailea / dut otoiztuko. Monho 88. Gauza horren frogatzeko / ez dut urrun
joan beharko, / badaki bat bederak. Ib. 66. Tronpetak jo duenean / errautsetik biziak / altxatu behar zaizkola /
Jaunari aitzinerat. Ib. 78. Infernura bear zutela osatu ezpalitu Jangoikoak. Mg CC 137. Trinidadeko bigarren
persona Jangoiko dana badago Ostian, naiz Kalizan, egon bearko dute beraz lenengo ta irugarren personak ere.
Ib. 201. Igesi erririk erri mundu guziak ill bear zuelako beldurrez. Ib. 130. Konfesioak onak izaiteko bear du
izan egiazkoak ta osoak. Ib. 114. Jan biar zer edo zer besterik ez daguanian. Mg PAb 60. Zagoze bada prest ta
sendo, arerijuakaz eskubetara etorri biar dan orduko. Ib. 205. Amoreaz amorea pagetan bada [...] zelakoa izan
bear da zuena, komulgetan zarean bakotxean? Añ LoraS 51. Santu askogaz au alan egin eban Jesusek; ze asko
frutu garratz-minau bekatariok jan bear izatea? Ib. 89. Ain bertute andikoa da sakramentu santu au eze, bein
ondo artutea, izan bear leuke asko, gareanok santu egiteko. Ib. 61. Gauza oneek, esan ezeze, egin bere bear
dira. Ib. 77. Konfesiñoe aurreko esaminia zein biarra dan, ta zelanguak izan biar daben. Mg CO 12. Esaten
dabee gitxien esan biar leukeen askok, euskeria baldresa, traskilla ta soñoko zantarduna dala. Ib. V. Ito biar
eban negarrez gizon ak bere pekatuben damuz. Ib. 181. Beraz biar da esamiña kontuzkua gauza esan biar
dirianak agertuteko Konfesoriari. Ib. 17. Iraun gura dabenak bizitza onian, biar dau sarritxu konfesau. Ib. 287.
Ekusirik arranoak erre bear zutela bere umeak abia ta guzi. VMg 15. Guziok betiko galduak izan bear genduan,
gure Jaungoikoak errukiz begiratu ezpaginduz. Gco I 469. Aritu bear gera gere [..] griña gaiztoak ezitzen. Ib.
400. Itsu itsuan sartu etzaitezten bizitza guzian iraun bear duan katean. AA I 592. Orduan esan ziran gauzak,
bekataririk gogortuena ere izutu bear lukeen bezalakoak dira. Ib. 427. Onelako gurasoak zinzerri andiarekin
mendira bota bear lirake abereen artean bizi ditezen. AA II 84. Pitxerditxo bat ardo edan bear degu elkarrekin.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
396

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Ib. 121. Isillik egon bear lukeen gauzak agertzea. AA III 378. Non zen nere fedea [...] hain deus guti gatik
ematen nitzenean bekhatoreen juiamendu guziz etsigarria jasan behar izateko hirriskuan? Dh 139. Deabruaren
zerbitzariek eztituzte bere buruak guphida [...] nahi bezenbat nekhe ta borroka erabili behar izana gatik ere. Ib.
276. Zer animorekin ez haiz hari behar, hartarat heltzeko behar den guziaren egiten? Ib. 174. Ez dau gizonak
gizonaren billdur izan biar. JJMg BasEsc 173. Asieria, diño jakitun batek, dala egin biar dan gauziaren erdia.
Ib. 76. Egin bedi bada dantzan, egin biar bada. Loitu bediz gorputzak ta kondenau bitez arimak, dantzaarijak
alan gura badabee. fB Olg 158. Beti jaaten ta edaaten egon biar baleu, laster aspertuko litzaateke. Ib. 15.
Gauza jakina da, adiskidiak, ona izateko , pirmiak izan biar dabena. fB Ic I 60. Eruango ditubee, ez
arrazoia dan lekura, ez borondatiak juan biar daben lekura, ez bada gurari txarrak eurak gura dabeen lekura.
Ib. II 257s. Oh, okerrerija inpamia! Ze gorrotua izan bear deutsagun! Ib. 175. Orretan sarzen zinianian jakin
biar zenduban au jazo zinaitekezula. Astar II 167. Lotsa izan biar gara infernuko urdekerija eta pekatuben
zikinkerija bilauben artian ibilten. Ib. 253. Dago bat biarrian kanubita bategaz, egiten jaka epai bat eta dino:
diabrubak eruan biar leuke onelako kutxilua. Ib. 111. Izanik auxe berau mezan emoten jakona, andijaguak izan
biar dau, beste emon al leikijozanak baño. Ib. 212. Eiza-galtzallea! / emen galdu bear dok / ire bizitzea. Zav Fab
RIEV 1907, 538. Zer, ta loa erditurik / ta bein ez bein osoturik / beti geuk yagi bearko? Ib. 96. Oean besteetan
baño astiroago egon bear izaten nebanean. Ib. 91. Oni ta ari / igarriten / zer zer etorri / bear yaken. Ib. 536.
Gizon guztiak sartu bear dabe betiko izango dabeen etsean. Añ EL 2 75s (EL 1 66 sartuko dira). Zelango
atsakabea izango zan berea, arako Seme eder orrek, iltera yoan bear-ta, azkenengo agur samurrak egin
eutsazanean! Ib. 224. Irakurriko yat egin bear ez, eta alanbere egin neban okerreria. Ib. 41. Zeugan indartu ta
gogortu bear dau ene arima argal, erkin, kadenak. Ib. 172. Bizi badira luzeki ez dakit zer behar duten ikusi.
AstLas 69. Nola allegatu bear du kristabak komekatzera? CatB 72. Sarri errezetan dogula (edozein Kristiñauk
egin biar leukian legez) Kredoa. CatLlo 82. Neurritu dana Plaza / Donostiyakoa, / aztu bear dubena / len
erretakoa. Echag 48. Ez degu bear gelditu / Jesus maitea jaio berria / dezagun arte arkitu. Ib. 240.
Kongregazionean sarthu nahi dena goan behar da presidentaren aurkhitzera. JesBih 428. Izan behar du
gauerdiz geroz ian eta edan gabea. CatLuz 37. Dolore horrek behar dü izan ezinago handi. UskLiB 85.
Batzuetan ezen u hori behar da Frantsesez ou bezala pronontziatu. MarIl XIV. Baldin hetarik sorthu behar diren
loreak agradagar[r]i izaiten ahal balitzaitzu! Ib. 25. Huna Debruari jazarri behar dioen eta hura bentzutu
behar duen emazte hazkar eta borthitza. Ib. 94. Eta orai hir' ezin bestia, harekila trixtezia, / behar amuinan hasi
edo pelegri juan bestela. Etch 244. Phezian eta khuntietan zer eztie hek ebasten? / Horiekila behar düke Jinkuak
aizina ükhen. Ib. 308. Zortzi urtheren behar deizüt erran dolorez adio; / haboro bizitzen ezpaniz, Josafatera
artino. Ib. 242. Etzatekin dolügarri kuntrolür jauna, / behar ükhena gati kuntrolatü papera. Ib. 274. Musde Xaho
behar düzü, aldi huntan kargin sarthü, / bestela Üskal-Herri hunek, behar dü düpe baratü, / behar beitüke
aberatsen injüstizier pharatü. Ib. 582. Zuk ere etxekanderia, / erran beharzu egia: / Jolas hortan zu ote zinen /
horien buruzagia? Bordel 80, ChantP 310. Nahi du halako moldez bizi gaiten non sekulan ezin uste gabe
harrapatuak izanen baikare, hil beharko dugunean. Jaur 412. Konfientzia horrekin behar ditugu hasi eta
akhabatu gure othoitz guziak. Ib. 354. Ez du nekazariak lur landu gaberik iduki bear, albait. It Dial 61. Azpiak
bear du izan arrizkoa, freskoagoa eta garbitzeko errazagoa izan dedin. Ib. 82s. Bai, garestiak bear du izan,
zeren maskor asko bildu bearko da soñeko bat ganbusitzeko. Ib. 21 (Ur karuak izan biar dau, Dv garastia izan
behar da, Ip khario izan behar du). Zer ikarak ditudan / zugatik eraman, / beldurrez zu noiz artzak / bear
zinduen jan! It Fab 94. Batek artu omen zeban asmo sendo betea, ezik, zezen izu igestuari etziola laga bear, alik
eta atzeman zezan arteraño. Izt C 250. Onetarako ekin bear natzaio beste Itztegi bati. Ib. 132. Artzain, ikazgin
eta beste langille mendietan ari bear dutenentzat. Ib. 28. Zer nahi plazer izatez / mendekatzian, karioegi da /
plazera, eman behar bada / libertatia. Arch Fab 155. Iratzartzen etzenaren etxera / joan behar üken zian. Ib.
229. Oraintxe eruan biar aut infernura. Ur MarIl 66. Baiña gaitztaginak, beretarik bethi / egiñ behar, non ez, ez
laiteke axeri. Gy 50. Nolaz zuken harrek haiñ etsai zoria, / haiñ bertze pairatu behar ukhaiteko. Ib. 186. Hill
behar haiz, infamea! Ib. 162. Billtzeko hetarik zaiena prestatu / maiz ukhalditara behar da pasatu: / behar da
eman hauzi, behar egin gudu. Ib. 238. Hori da edo izan behar da fablegille eta inprimatzailleen xedea. Ib. VII.
Pilotari handiak zaintsu izan behar. Hb Esk 212. Egunik ederrenetan herriaren uztea, / maitatu lagun guziek
adio erratea, / [...]. Mintzatu ere beharko etxean ez bezala. Ib. 19. Bost ballera oietatik iru beretu zituzten, eta
beste biak ere bai bear, zeren Jainkoak Israeli agindutako lurra zan. Lard 138. Etzuen lanbide onetatik okerrik
etorri bear zitzaionik uste. Ib. 44. Zu zera etorri bear dana, edo besteren baten zai egongo gera? Ib. 396. Zer?
Zuk ni bataiatu bear, eta zu bataio-eske niri zatozkit? Ib. 372. Ahalkatzeko gauza da, bainan aithortu behar dut
ez dakidala. Dv Dial 112. Ur hunek ilkhi behar du hortarakotzat eginikako erreka batetik. Ib. 83. Erakuts
dizadazu nola behar naizen zure gogarara oneratu. Dv LEd 106. Egün aberez mintzatü behar gira, zük hala
nahi badüzü. Ip Dial 54. Galdua izan behar badut, ez dut zeren ganbia; ez banaiz galdu behar, banoake oraino
aitzinat. Hb Egia 24. Errege batek egortzen ditu bi gizon perlaketarat, erranez noizko behar duten gibelat
ethorri. Ib. 48. Zer oihu mina, ikustean galdu behar duen hiria: Yerusalem, Yerusalem! Ib. 53. Yainkorik ez dela
dioenak, erran nahi behar du: hil eta oro akhabo! Ib. 4. Xehetasun luzeegietan sartu beharko nuke erran nahi
banu nola. Dv Lab 305. Nork bere uñaziak / beharko sofritu / zerbait erremedioz / kentzen ezpaditu. Bordel 157.
Ezkondutziak izan bear du / preziso gauza txarren bat. Bil 106. Bi juan ezketiño / batek bear galdu, / galdu ta
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
397

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beranduan / oi da akordatu. EusJok II 97. Zeñegandik [Elexa Santa Erromakotik] artu biar daudien beste elexa
guztiyak fedeko erakatsi eta dotriñia. Ur BulaAl 7. Zure sinhestea, amodioz ez balinbada, beharko duzu bortxaz
agertu. Laph 95. Harroka baten gainerat aurthiki behar zutela abiatu ziren. Ib. 60. Orai artean jasan dituzunak
deusere ez dire jasan behar zinuzkenen aldean. Ib. 16. Noizbait hatik medikuetarat behar ukhan zuen, eta
medikuek herriko airea manatu zioten. Ib. 140. Egin bear deguna egingo degu eta hitz gutxi. Arr GB 35. Gure
arraza onela aitu bear izatea, ondo ala-bearreko patu gaiztoa degu. Ib. 128. Aur ark besterik ez bezelakoren bat
bear zuela irten. Ib. 6. Ordu askotan zeregiñik gabe egon bear izaten zuen. Ib. 49. Eta orduan bear dia
resuzitatu il guziek? CatSal 29 (CatR biar deia biztu, CatAe 28 beaute resuzitatu). Noiz bear xu usatu señale
kontaz? Ib. 17 (CatR biar tzu usatu, CatAe 16 usatu beauzu). Arimaren enemiguak zoinen ganik ¸)esi biar
baidigu. CatR 63. Akostunbratu biar zra zeinatra eta santiguatra. Ib. 3 (CatSal bear xu, CatAe 2 beauzu). Bear
du iduki bere bekatues dolore egiasko bat. CatAe 56. Xakitea zer bear duen xinetsi, zer orazio bear duen ein, zer
bear duen obratu eta zer bear duen rezibitu. Ib. 18. Eta bat erortzen den aldioro bekatu mortalean, bear da
bereala kobesatu barka dakion? Ib. 56 (CatSal 57 bear daia, CatR 57 biar deia, CatLlo 68 biar dau batek bertati
konfesau parkatu dakiyontzat?). Aurthen jin behar dük eneki Phetiriñala; / han nik emanen dereiat arth' eta
zahiz asia. ChantP 204. Han edireiten eztenak, Krismo Saintiaren errezebitzera eztü behar agertü. CatS 115.
Nuiz lotsa izan behar gira kontrizione hun bat eztügüla ükhen? Ib. 85. Zuin dira zirkunstanzia deklaratü behar
direnak? Ib. 87. Zunbat aldiz bekhatü egin dügün, phentsamentüz, hitzez, obraz eta egin behar denaren ez
eginez. Ib. 82. Bena behar da obra hunik baizik ez egin. Ib. 39. Nula behar da Jinkua adoratü? Ib. 39. Ori gabe
itxasoratu bear zuen ontziko Kapitanak etzuen iñola ere berekin eraman nai. Aran SIgn 32. Euskaldunok gerok
gerade ordea geiena euskararen alde eta onerako egin bear gendukeanak. Ib. 205. Izan bear geradela, salbatu
gaitezen, kementsuak. Ib. 47. Ezin bialdurikan / oriek emendik / ibilli bear degula / deizkiot oraindik. Xe 225.
Orregatik bada ekandu bear zara ala zeñatzera. Legaz 1. Bekatu mortalean [...] eroria dagonak, nola prestatu
bear du komekatzeko? Ib. 44. Ill biar bada bere danok ill gaitezen. AB AmaE 99. Negar egin bear ta asko
gabiltz dantzan. Ib. 222. Pago zugatz arro baten gorde bear izan naz. Ib. 365. Zeñek esan biar zian neri ontan
arkitu bear nintzala! Sor AuOst 79. Edozein birtutetan beti biar da ibilli aurreraka, ta ez beñere gelditu. Bv AsL
193. Emendik aurrera zure ezpatak gurutzia biar du izan. Ib. 71. Txar ta on guztitatik artu bear datozen bezela.
Sor Bar 100. Eudiya bada, legortia biar dala; eguzkiya ateratzen bada, bazter guziyak erre biar ditubela. Ib. 22.
Ah! zer irriak egin behar ditugun! Elzb PAd 81. Nere ile bakhar, luxe eta xuriek gorritu behar badute ere nere
hitzari ohore eginen diat. Ib. 19. Baldiñ pekatari guziak kondenatu bear badira, nor joango da zerura? Arr May
56. Purgatorioko suan pagatu bearko dezun ezer eztaukazu? Ib. 96. Oraindaño kastigatu ezpazaitu, ori
Mariaren bitartekotzagatik izan dala uste bear dezu. Ib. 40. Larrua saldu gabe / hil behar dik hartzak. Zby RIEV
1908, 764. Eta egon bear geuke / eskerrak emoten / itxi barik egun bat / aaztu ta igaroten. Azc PB 35. Laster
eldu bear iat / igitaidun zarra. Ib. 343. Bidean zelarik beraz, eta joan behar zuen tokitik oraino hainitz urrun
[...]. Jnn SBi 62. Ezarri zion galdu behar zuen beso hura egundaino minik izatu ezpalu bezala. Ib. 108. Erranen
othe zarotedaten holakorik, ezpalitzait gerthatu behar zer-edo-zer? Ib. 112. Hain laster galtzekotz, zergatik
behar zintudan ezagutu? Ib. 119. Bainan gure egintzetarik ere behar gaituztela ezagutu Jainkoaren zerbitzariak
garela. Ib. 135. Ekhiak azken aldikotz zuen argitu behar Luis hamaseigarrenaren erregetasuna! Elsb Fram 100.
Orretxek galdu bear au i! Orretxegatikan ustelduko aiz i kartzelan batean! Apaol 47. Berriro ere aizkorari eldu
bear izan zioat biziko banaiz. Ib. 102. Orain egin bear duk igarotakoak aztu eta len bait lasterren sendatzera. Ib.
76. Orixe da etxe onetako Judas. Orretxek kendu bear digu danori biziya. Ib. 25. Behar izan zen eraiki jenten
atherbe. Ip Hil 194. Behar ükhen zien hiritik kanpo joan. Ib. 90. Beorri bezelako bati tira ezkero, uts egiñatik
nun ero an jo biar. Alz STFer 134. Hau egin behar, hura egin gabe ezin utz. HU Zez 12. Erran behar dautzuet
zer ikusirik nagon atzo arratsalde apalean. Ib. 202. Gu baino gehiago dire Ezpeletarrak. Nork behar zuen erran!
Ib. 131. Eta heien errokeriak bertzek behar jasan! Ib. 107. Neroni ahalgetzen naiz, erran behar izaiteaz
baditezkela eta badirela Eskualdun giristinoak beren buruen nausi ez direnak. Ib. 13. Auzi bat behar dugu ikusi,
itxura guzien arabera, egundaino izan ez den bezalakoa. Ib. 47. Zer behar da bilakatu Frantzia, holako alimalen
aztaparretan? Ib. 182. Berenak entzun behar ahal baitzituzten zenbeitek! HU Aurp 138. Jasan gaitzago izan bide
da harentzat lana eskutik utzi behar ukaitea. Ib. 123. Ez ginuen usteko bertze orduz [...] guhaurek laudatu behar
izanen ginuela. Ib. 152. Gaizki hartuak izan behar bagine ere gogoan duguna erranen dugu. Ib. 126. Untzia
kostara doha / bazterka dabilala. / Ai! hara non den borthizki / uhinekin guduan, / galdu behar du tristeki /
portuaren onduan! Arb Igand 158. Bertze ordu batez balia zaite zure lagunari erran behar direnen erraiteko. Ib.
132. Orain dakigun guztia lenago ez iakin bear! Ag AL 140. Arañegun esan baleuste niri prankotar bategaz
ezkondu bearko nebala, zurturik geldituko nintzan. Ib. 71. Baina zergaitik bildurtu bear eban berak orduan,
egundo bildurtu etzan gizona izanda? Ib. 163. Ito egin bear al iok ba ardaotan? Ib. 56. Gauza guztien barriak
artu artean eztot gelditu bear. Ib. 25. Altza bear gara danok, agiñak erakutsi bear deutsaguz arrotzari. Ib. 125. -
-Ondo al dira guztiyak? --Jeikitzen gerata ondo esan bearko. Moc Damu 11. Juan bear dubenak, egotea kalte
izaten du. Ib. 5. Guri izan bear jakuz ezarriak. Itz Azald 33. Eskari beroakaz zuzendu bear gara geure
Jaungoikoagana. Ib. 172. [Aozko autormenak] izan bear dau osoak, egiazkoak, norberarenak, umilak eta
damutsuak. Ib. 143. Garaitza egoteko, egon bear dabe burrukak, gudak eta esetsiak. Ib. 187.
(s. XX). Non egin behar da komunione hori? CatJauf 87. Nolakoa behar du izan kontrizione onak? Ib. 122.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
398

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Kondenatuek infernuen pasatu biar tuten pena terrible aiek. CatUlz 48. Gaiza kuek xin biar badei nai noke xakin
antzinadanik, etseko goberniuarentako. Mdg 129. Erremediorik bage biar daizeid xan bata. Ib. 169. Bai, argia
izan bear, Mañasiren ama data. Ag Kr 150. Aizeak ekarren indarrean [...] igarri genduan itxasoak irakiñ bear
ebala. Ib. 90. --Esatea be! --Ia ba, zer edo zer esan bear... Ib. 158. Azkenean entzun bear izandu zuen ark ere
medikuen aotik "etzeukala erremediorik". Goñi 56. Ezein esan ezetz, zegaittik, nai ezpon, nai ta nai ez ezkondu
bearkon Aristonegaz. Echta Jos 170. --Artuizu eroapena, Andoni. --Artu bear-ba. Ib. 224. Entzun bear dittu
entzunalak, urrengo gure etxera datorrenean! Ib. 322. Eztaukat aitta ezkontzeko gogorik, eta nik ezetz esan bear.
Ib. 290. Xahü izanen zira ezkontzetik aurthen / hortako behar beita senhar bat edien. Xikito 8. Hoberenaren
berextera behar baitu beraz ari, bere onetan. JE Bur 162. Nola behar da erran: aitzkatzea, ala haizatzea? Ib.
152. --Zenbat eskatzen dezu ba txalagatik? --Iru ontzako ta erdi eskatu bearko. Ag G 87. Ai ama! biotza lertu
bear zait! Ib. 272. Etzekiten da. Jaio egiñ bear orretarako ere. Ib. 28. Nere illoba orrek moja joan bear omen du.
Ib. 317. Aztu ditzagun aztu bear diranak, Gabon gaba data. Ib. 230. Noiz ikasi bear dezu baña zeuk, noiz? Ib.
75. Baña erosten zion bai. Ez erosi bear, alajaña, bere illoba bakarrari! Ib. 30. --Zaldiak nai badu. --Nai
bearko. Urruz Zer 136. Jainkoak gorde bearko du ba neri satispasioa ematen ezpadit. Ib. 82. Nork eta Trapuk
esan bear guri "tonto zarrak". Ib. 131. Atera biar al du gaur, aita? Ill Testim 7. Ik beti ixan biar betikua. Kk Ab
I 14. Lagun-artian iñoz egon biar ixaten ebanian, ixi-ixillik egoten zan. Ib. 51. Nik au esango nien, bainan isilik
egon bear. A Ardi 53. Gogoeta nindagolarik norat ote behar ginen handik abiatu. StPierre 26. Elduaingo errian
/ ixtilluak daude, / zer ikusi bear degun / arriturik gaude. Noe 122. Bakoitzak geren martxari zuzen / bier diyogu
segitu. EusJok 147. Jan behar balin banauzue / hil nezazue lehenik. Balad 90. Zerbait erran behar, zerbait erran
nahi, eta deusik ezin erran! Barb Sup 148. Ikaretan [...], Debrua, Galtxagorri, handik atheratzen ikusi behar
ukan balute bezala. Ib. 139. Gorrak izan beharko ginuen, Xurittoinetik heldu zen kalapitaren ez aditzeko. Ib.
111. Nork erranen zuen sekulan, norapeit behar, eta zure etxerat xuxen xuxena ethorriko nintzela. Ib. 161. Ez
gelditurik ere sor xokoer hurbil, / harat behar deneko gaiten guziak bil! Ox 151. Egin ahalak egin beharko,
kasaillarik ez dadin sor. Ib. 62. Gizagaxo ermitainak behar üken zian aitortü etzela latian trebe. Const 38.
Herritik ihesi juan behar ükenen zialako lotsan bizi zen. Ib. 25. Behar deizüt kuntatü zer gertatü zaitan. Ib. 28.
Jakin egin bear Euskalerria nola zegoan egun aietan. Or SCruz 9. Izerdiz urtuta be, ezin aberastu, / eta
espetxera biar, eiten badau ostu. Enb 163. Beti ago Kepari zortzikoen eske, / ta euk ordez eztustak bota bier
bape? Ib. 124. Pertsu hauk eman-eta, / behar dut gelditu, / kafeak berorikan / nahi baitu hartu. Etcham 157.
Behi horiek berdin-berdinak izan behar dira, adinez, adarrez eta kolorez. Zub 54. Yinko maitia, nork erran
behar zien epe laburrik barne aberatsak izain ginela? Ib. 62. Euskera iya aztu zait eta / erderarikan jakiñ ez, /
maixu batekin eskolan laster / asi bear det latiñez. Tx B 215. Ik ez badiok ezer esan bear... zer egin bear diagu
emen? Alz Ram 120. Eztogula bear legerik, ez nagusirik, danok bardiñak izan bear dogula. Kk Ab II 115.
Agindu dau emendik aurrera illunkeran mundu gustiyek etxien egon bier dabela. Ib. 54. Egin biar dana da apala
izan. Ib. 59. Aizerik bapez. Euzkiak erre biar bazter guztiak. Ib. 103. Oindiño andiagoak entzun bearko doguz!
Ib. 111. Oraintxe bai, dio saskigilleak, burua autsi bear diat! Or Mi 59. Asitako saski ederra amaitu bage bearko
din, eta eiotakoa urratu egin bearko. Ib. 70. Bere baithan egiten du ikusi behar duela, zer helduko balin bazaio
ere. Barb Leg 127. Goseak hil behar bagindu ere, emaiten dautzugu gure azken zilarño hori. Ib. 143. Zorioneko
euskal jai ori dala-ta txoratu bear gaituzte guziok. Lab EEguna 91. Gaur bertan egin bear dan gauza da. Ib. 71.
Bertsolariak guzitatik jakin bear du, idiek gobernatzen eta gizonek ezagutzen. Ib. 97. Juan biar badegu bada,
obe diagu lenbailen. Alz Burr 63. Au be entzun egin biar! Otx 19. Atsegin ori ixateko eztozu luzaro itxaron biar
ixango. Ib. 85. Bakanderearen gelatik barruna igaro biar ixanik, [...] zeletan egon zan zati baten. Ib. 83. Ekixu,
orratiño, bakandereak eta nik tamal andi-andija dogula zu galdu biar ixatiaz. Ib. 182. Nigan bete bear da arako
idatzirik dagon ura. Ir YKBiz 447. Yainkoak agora ematen zizkien esan bear zituzten itzak. Ib. 198. Orixe izan
bear litzake mundu onetako gure eginkizunik nausiena. Ib. V. Eztu lanbide orretan mugarik nai-bear. Ldi IL 70.
Gutxitxo izanik, maitezko lokarriz bildu bear giñala, ta ez burruka makillez sakabanatu. Ib. 135. Ikasbide zaar
orreri yarrai bear gatzaiola, mendeen ondarreraño. Ib. 54. Entzun bear dituzu zereak eta bi! Ib. 41. Ibiltzen asi
baño lenago, oñazpian lur ibilkorra ala geldia degun ikusi bear. Ib. 79. Ire burruka-nai au bearko nik jaso / itzez
aurrenik, eta ukabilka urrengo. Or Eus 38. Napar bat joan zaio / bear dula ikusi. Ib. 34. Erratza artuta asten
zaio il bear dula bertan. Ib. 66. Sarri jazo oi dan lez, ardien erruak bildotsak ordaindu bear. Eguzk GizAuz 17.
Familiko buruari beste enparauak laguntzea ondo dago; baña ama ta umeak lantegira joan bear izatea, txarto.
Ib. 31. Bakotxak guztientzat lan egin bear izango dauanean, zer izango ete da? Ib. 115. Batzandu bear gareala
diñoskue. Ib. 157. Au poza eman bear diot! ABar Goi 30. Gerria biurraldikatuz, zegian indarraldi estuan,
besoak eta atzamarrak antxe bertan utzi bear zitula zirudin. TAg Uzt 231. Iru gizonek eraso bear al diozue mutil
oni? Ib. 47. Etxeak zahar, / mendiak suhar, / orotan irri ta belar... / Herrian gozo eta gan behar! Iratz 75.
Haurreko urte goxo hoitarat behar naiz egun itzuli. Ib. 71. Zer ez du beraz gure mintzotik / atera behar gogoak?
Ib. 89. Nik dakita? Ala nik behar dut ene anaia zaindu? Zerb IxtS 12. Gosetearekin sor-lekhutik urrundu behar
ukhan zuen. Ib. 49. Ihesi joan behar izan zitzaion handik, Herodes gaixtoaren aztaparretan ez hiltzeko. Ib. 83.
Oi, jan behar nau! Iretsi behar nau! Hel zakizkit! Ib. 61. Am' anderia, zer zaia behar düt jauntsi / ohe hontarik
jalkhiteko? Balad 94. Kristauak, esan biar dizutet egi aundi bat. Lf Murtuts 5 (en boca de un navarro). Boga,
boga, mariñela; / joan bear degu urrutira...! In SMitx Aranz 90. Gela sei oiekoa zan; oiak edo alakoak, nolabait
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
399

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
esan bear. JAIraz Bizia 19. Ortik ateratzea debekatua egon bear luke. Ib. 109. Urtean zazpi zortzi aldiz joan
bear izaten zun. Ib. 14. Denok dakigu euskerak bizi bear badu, orain dagon eratikan, euskera jakintsura biurtu
bear dala. Ib. 8. Zer gertatu bear ote du? Or QA 109. Burugabekeri ori ere entzun bear al gendun? Munita 95.
Zerga eta kontribuzioak ordaindu bear eta ezin. Ib. 129. Oroi adi autsa aizela ta auts biurtu bear dekala. Ib. 56.
Urrundu behar izan direnek berritz itzuli nahi badute. Zerb Azk 7. Eliza barneko hobieri behatu behar bada,
dorrea ikusgarriago da oraino. Ib. 16. Etzioten bi aldiz manatu behar izan. Ib. 81. Anitzez galgarriago izan
behar zen etsai bat oldartu zitzaion. Mde Pr 208. Kantu baten hitzei kasu egin behar balitzaie... Ib. 171.
Israeldarren politika, hizkuntza den aldetik, eredu bat izan behar omen zaigu. Ib. 204. Hitz gutikoa zen hala ere:
erraitekoak argi eta garbi erraiten zituen eta erran behar ez zenik ez zuen erraiten. Ib. 135. Neure jokabidea
zuenak oro baino [...] egokiago eta pollitago dela ezagutu behar didazue. Ib. 137. Hau hitzez hitz hartu behar
da. Ib. 240. Frantsesek diote, familia barrenean dela behar arropa zikiña garbitu. Ib. 46. Alkohola izan behar
zuen berriz ere lagunik onena, lagun bakarra. Mde HaurB 13. Bazkaldu gabe joan bear ote zun galdetu zion.
Etxde JJ 131. Joan bear badut joango naiz. Ib. 193. Nork pentsatu bear Atharratzen arekin alkartzeko joana
zela? Ib. 202. Nik bar nien egosi eznia? [amari]. "¿Yo tenía que cocer la leche?". Iz R 286. Ta azkenean, milla
nekeren buruan, il bear izateko... NEtx Antz 106. Nun gordeko geran ere, asmatu bearko degu. Ib. 25. Ez al
daustazu baketan itxi bear? Erkiag Arran 123. Onenbeste etze eukezan ixentaute ta etze orreitako arimek
Ipiñeko eleixtar ixen bear. Akes Ipiña 17. Biurria mutilla; zer galazi uratxe egin bear. Anab Poli 13. Baietz
dirudi. Ta Jainkoari eskerrak! esan bearko. Bilbao IpuiB 144. Urrengoan bizkortxuago ibilli bear izango dok.
Ib. 272. Deabruak eroan nagiala olan bizi bear badot! Ib. 67. Guk egunero jan egin bear, / ori daukagu lan
txarra. Basarri 132. Ik engañatu bear badituk / etzeudek oso gaiztoak. Ib. 25. Bai, hori esan behar ukan nion.
Arti Ipuin 78. Alde ta aldiaren mugak oro gainditu bear izango ditugu. Zait Plat 42. Eni beha zauden argi hek,
ene begiak lehertu eta itsutu behar baluzte bezala. JEtchep 37. Eta gero? Eta bihar? Nola izanen niz? Berriz
hunat itzuli beharko, beste batzu bezala? Ib. 72. Zonbait hitz erran ginituen, funts handirik gabe, zerbait erran
behar-eta. Ib. 111. Ontsa ilun izan behar niz holako pentsaketen egiteko. Ib. 74. Zeuena erdibana izan biarkok,
guk gurerik etxaukagu-ta. SM Zirik 9. Alper-alperrik zan agiraka eitia; da andriak, nai ta nai ez, obeidu biar
izaten eban. Ib. 24. Jun bear duten lekura gero biderik eztute billatzen. And AUzta 142. Bidea biziro txarra
zegoan, zuloz betea, ta bidez kanpotik aritu bear izaten genuan. Anab Aprika 77. Gaua emen pasa bearko al
degu? Ib. 60. Puh... Aphezen erraneri behar baginikek jarraiki, baginikek to zer egin! Larz Iru 110. Orai
segidan, joan behar diat Baigorrirat, eta handik Itsasurat. Ib. 42. Baiñan... ez al dugu zinera goan bear? Izeta
DirG 27. Yoko zikin ori gobernuak bear luke debekatu. Ib. 104. Goibel dago, iduri du erasan bear duela. Ib. 65.
Ikesi deixela ondo erderaz, baña euskeraz be ondo ikesi biher deu. Osk Kurl 115. Bigarrenik ikusi bear izango
ete dauan zalantzaz dago. Erkiag BatB 192. Errentarik ez ostaturik ordaindu bear izan ezik, nun beste orrelako
abiarik aurkitu, gau epel baterako? Ib. 118. Beste alderdiari, arimari, begiratzen bazaio, zer esan bearko? Vill
Jaink 63. Batzuk bear dira egin, beste batzuk egitetik bear gera gorde. Ib. 75. Esango dizute, alegia, ala bear
duela izan. Ib. 119. Badirudi garai artako euskaldunak [...] basati-xamar bazirela, Aymeri Picaud-ri siñistu bear
badiogu, beintzat. Ib. 21s. Orrelako gizonak ez lukete beiñ ere il bear! Salav 108. Arek bazirudian danok jan
bear giñula. Ib. 95. Hala balitz, onhartu beharko. Larz Senper 114. Azkenean gertatu da gertatu behar zena. Ib.
26. Holakori ez laitake aski lephoa moztea. Behar liezke, lephoa moztu aintzin, ontsa sofriarazi. Ib. 110.
Maingutzea ez aski! oraino eskaletu behar! Ardoy SFran 101. Ez baitzakien oraino zer behar zen bilakatu,
erakusle, apez ala mediku. Ib. 95. Nafarraren argi, ez ote zen izaiten ahal, ez ote zen izan behar Frantses? Ib.
107. Badoha, joan behar baitu. Ib. 283. Tropaka ezin egina, bederazka egin behar. Ib. 241. Ebaketa egin bear
zala esan eben osagilleak, eta egin jakon operazioa, egin bear bajakon! Alzola Atalak 67. Deittu zetsan
Dukesiak oni zerbaitt bakarrian aiñdu biar baletsa letz. Etxba Ibilt 475. Alkarri ezer esan biar barik, bixak
alegindu ziran alkarregaz bakarrian agertzeko. Ib. 459. --Ameriketakoak ez al dira kristauak? --Nolakoak jakin
bear. NEtx LBB 57. Ez al den esnatu bear, beste etxeko guztiok jaikita gaudela? Ib. 16. Ortan, ez al nazue
urkatu bear? Ib. 118. Jaun orrek egin bear duana, ni pakean uztea da. Lab SuEm 173. Eni etzaut behin ere
gertatu pagatu behar izaitea. Xa Odol 39. Doñuarekin bat egin behar dute zure hitzek. Ib. 60. Jarri behar naiz
orai denen irrigarri. Ib. 341. Beharko badut ere ur hortatik edan, / gaurkotz ez diot nahi buruari eman. Ib. 308.
Zure joaiteak egin ziloa / nork behar dauku estali? Xa EzinB 43. Mundu huntarik horren eskasian / behar baitut
nik partitu. Mattin 104. Modaren esplikatzen / behar dut nik hasi. Ib. 138. Al dakizute ezkontzeko zer / ein bêr
dan zait gogoratu? / lendabiziko bear ginuzke / baserriyak mejoratu. Uzt Auspoa 43, 119. A zer nolako
arratsaldia / pasatu bear deguna! Uzt Noiz 49. Iria saltzen badu / peria batian, / bildurrak egon bear / kobratu
artian. Uzt Sas 237. Ez da komeni plazan ibili bear duan bertsolariak, bertso asko jartzea papeletan. Ib. 20.
Zure mentsian ditzat nik / ahal nüntiano geiñhatü; / emaztiak huntarzünak / nula behar eskorkatü? Casve SGrazi
140. Beharko zaiela segür / bürkhoi horier zeditü. 'Aucun doute que ces entêtes ne soient forcés de céder'. Ib. 82.
Ordü berian ari ginen / behar zertzaz zen argitü. 'Argitu beharrez zergatik zen'. Ib. 130. Gaurko edertasunez
jantzi nahi badu, gaurko lokatzetan beharko du zikindu. MIH 334.
(Formas contractas de behar con aux.). "(A sólo Dios hemos de) adorar, Jainkoa bakarrik adoratu bear degu,
beaugu" Lar. Lomismo inbeaurzu zuk bekatorea, erresuzitetu beaurzu bekatuen eriotzetik Jangoikoan
graziera (AN-olza, 1758). ETZ 99. Jakin beozu ze, zelakoa dan bizitzea, alakoa dala eriotzea. Añ EL 1 83 (EL 2
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
400

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
93 bear dozu). Orrez geiago, beozu santutu egun guztia, emonik arimeko lanetan. Ib. 78. Euren antzera guk bere
egin beogu. Ib. 117 (EL 2 124 bear dogu). Nahi baduzu konserbatu / zeure argi eder ori, / gezurño zonbait erran
behauzu / adoratzale orori. Bordel 69. "Abran, / il beak semea; / sakrifikatu beak / nere izenean. It Fab 232.
Auntzak auntz beau izan. Ib. 74. Gaztetandik beagu zentzuz ongi jantzi. Ib. 259. Baña oroitzen dira / badala
negua, / orduko beautela / egin gordaidua. Ib. 167. Zerbait beste gauzarik / beaiat asmatu. Ib. 66. Ur piska bat
eman / beaidazu, neskatxa, / nik edan dezadan. Ib. 235s. Zakurrak izan beaik / leiala, prestua, / edo ez dek
zakurra. Ib. 21. Elkarri laztantxo bat / beaiogu eman. Ib. 71. Oiekintxe zuk egin beaituzu / aurrera zure peleak.
Ib. 140. Entzuteko ire antza / duten koplariak, / beaizkik batek izan / asto-belarriak. Ib. 197. Nik nori ematen
dioran apa, ura izainda, ura beauzie preso egin. LE Urt 246. Zuen Aitak badaki zer bea-izuen, zuek eskatu baño
lenago. Echn Mt 6, 8. Gabaz illunbian juan biazu / peligro aundiz. Bil 79. Esan biaizutegu / dezazuten jakin. Ib.
29. Jaunari biaiogu / barrendik eskatu. Arrantz 93. Orduan beaute resuzitatu il guziek? CatAe 28 (CatSal 29
bear dia, CatR 29 biar deia). Noiz usatu beauzu señale gontas? Ib. 16. Gu ez galtzeagatik / ori baldin bada, /
ibilli-era gaiztoai / beaiegu laja. Xe 327. Orretarako nere burua / sartu biet lendabizi. Ib. 343. Alegiña egin biet
/ gauza naizen arte. Ud 89. Aita-semiak izan biaute / beia etxian sartuba. Ib. 66. Korputza ez dadukat / lengo
estaduban, / saiatu egin biat / al dedan moduban. Ib. 125. Orretarako beraren Ama / bitartekotzat biagu, / orren
fabore atera ezkero / zerua dago seguru. PE 31. Baña zer egin diran / beazue jakin. Ib. 64. Bakarrik gelditu naiz
ta jun biet beste kale ixkiñara orduba kantatzera. Sor Gabon 64. Bañan kontu ori beste gisa moldatu biegu. Sor
AuOst 83. Bazter eder ikustea / ibili behainat; / ene lagun hartzen haut / hemendik aitzinat. Zby RIEV 1908, 766.
Kargu eiñ biaiot / Pello Errotari. AzpPr 46.
(s. XX) Purgetoriokoak akabatu biaute denboraki. CatUlz 49. Zer egin biozu zuk? Echta Jos 110. Azpiraturik
jaurti bioguz / itxaso ondarretara. Ib. 121. Zure kontubak zerbait esaten / aurrera biet segitu. EusJok 136. Fier
fierra, / eskuan daukazularik giderra... / Juan behauzu Parisera. Ox 206. Etxera juan biet / kasikan penetan. Tx
B 113. Artzai Txikiyak eman biaizkit / lau bat arrazoi fuertiak. Ib. 125. Muturra atzian euki biaitek / ni naizen
tokin bariak. Ib. 143n. Antziñetako adiskideak / alkar biogu lagundu. Ib. 228. Motel, Amerikara / joan bea'ukela
ik, / sentimentu aundi bat / artutzen diat nik. Ib. 80. Aunek diñona, ba, gaur emon biozue. Enb 53. Erdi-billoxik
badago bere / jantzi biogu Euzkera. Ib. 41. Sasi-sastraka erre bioguz, / garbitu bedar-lekua. Ib. 53. Bañan
sasitik urten biezu / zelai garbira, / uxo politen jolastokira. Ib. 130. Hau ere behaut erran, / ez bainiz herabe.
Etcham 181. Arraiuori ba, alako baten aztindu bieyuau... Kk Ab II 62. Ez, aita, biar, bizirik, illik, / Requiem
entzun beazu. Or Eus 415. Erakutsiko deusku / zer egin biogun / beraren alabantzan / kantadu dezagun. Balad
197. Basoan aurkituten eudenari "gaur gaubean geugaz ixen beozu" esaten ei eutsien. Akes Ipiña 30. Zer!?
Tranpia kendu biozula (bear dozula) ta itxaiteko? Ez orraitxiok! SM Zirik 121. O'iñ be esan bi'otsut (behar
deutsut) oker zegozala. Osk Kurl 117. Sagar bilha goazenian [...] bethi eroan bi'xoaguk (behar diaguk) geugaz.
Ib. 137. Egon aphur baten [...], egarrixa khentzeko madari bat hartu bi'xoat (behar diat) eta. Ib. 145. I,
Durengora juen, da janariye ekarri bi'ok, afari on bat eiñ bie'yuau gaur da. Alzola Atalak 44. Eskolak eta
opiziuak / baidira nere begizko, / nik jakiñian jarri beaitut / oraingo eta berrizko. Uzt Sas 208. Nere arteko
pasadizua / esaten biet abitu, / zuri ez dizu kalte egingo / eta mesedez aditu. Uzt LEG I 227. Zerbeite gisaz jende
guzia / enganatu behautela. Mattin 37. Urte batzuek hor pasata're etorri behauk etxera. Xa Odol 165.
(Con radical en vez de part.). Konsekra behar diozu / hirur urthetan bihotza, / amabortzetan izateko /
Jainko Jaunaren egoitza. Gç 132. Ene ama, othoi, errazu / zer zaia ezar behar duden. / Zaia zuri edo gorria?
Balad 92. Beragatik gurutzedi bat len-bai-len biar zala antola. Bv AsL 213. Niri ere gustatzen asko zait arraña, /
baña danen artetik, geien amorraña; / nola arrapatzeko palta dedan maña, / nik beintzat makallauaz bearko
amaña. AB AmaE 409. Etzan txorakeria / oiek zuten poza: / basurdi ori janez / biar zutela goza. Noe 116.
Apalak irauli ta / zoko guztietan aztar: / eskuan burruntzali..., / ta aren eske... zora bear!! Ldi UO 44. Noiz buka
neza Zutaz / luza bear ba nu? Or BM 90. Gero itzuleran Eliz uraxe / iker bear zan aurrena! SMitx Aranz 91. Nor
zen ixilpeko jakillea? Etxahuniakoren bat? Orrela pentsa bear. Etxde JJ 135. Eztakit zertan buka bear duten. Ib.
105. Aitzetik aitzera gordeaz billa bear izan zuan iges-bidea. NEtx Antz 138. Baitura auek Daphni erakar bear
didate. Ibiñ Virgil 57. Ortan bear da saia. Uzt EBT 95. Hil-harrirako zerbait asma behar eta, non aurki honako
hau baino gorespen egokiagorik. MIH 242.
(Con sust. vbal. en vez de part.). Zure barrengo libertade geiegi ta eragabeko lasaitasun ori autsi ta
ukatzea zuk bear dezu. Cb Eg III 389. Zu baño gizonago izatea behar da niri adarra joteko. Osk Kurl 26.
Huntako jaioa izatea behar du gizon batek. Ib. 159.
(Sin aux.). Uztarriori ezarrizkero, / sufridu bear goldea. Lazarraga 1196v. Liburu hau guztia duk bi
partetan berezten: / Iakin behar gauzak ditik lehenak irakasten. EZ Man I 5. Amudiozki sofritu du / guk sofritu
behar penak. Gç 95. Bainan fedea gidari / hartzen duen guziak / ikusten ditu segurki / jakin behar egiak. Monho
96. Merezitu ditugu gaitzak Jainkoari egin diozkagun ofentsez [...], lagun proximoari egin gaizkiez, egin behar
ongien ez egite guziez. JesBih 449. Orai beretik ikusi nahi izatea gero gozatu behar gauza, oraiko begiekin ezin
ikusiak. Hb Egia IX. Igandearen ungi santifikatzeko egin behar gauza bat da aurkitzea instrukzionetan eta
bereziki katiximan. Arb Igand 183. Otoitz ostean, aztertu bear bideaz izketan ziardutela. Etxde JJ 260.
(En oraciones negativas). Deber no, estar obligado a no. Tr. De uso gral. Jainkoak parka derozola
Migeli, zerren ni emen naizala etzuen skribatu bear berzeri (AN, 1549). TAV 2.2.16. Eztiagu gehiagorik
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
401

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
herioaren beldur izan behar, gauza izigarri bat baliz bezala. Lç Ins C 4v. Ez naiz ausart zure aitzinean
agertzera, eta ez nuke agertu ere behar. Mat 287. Eztuzu ez pensatu behar, ondokoetara utzteaz konplitzen
duzula. Ax 242 (V 162). Eztira guziak batetan hartu behar, bainan aldian bat xoilki, eta hori laburki eta
sinpleki. SP Phil 99. Eztügüla sobera behar nahi lürreko bizia. Bp II 106. Ene hitzak spiritu eta bizitze dire, eta
eztute sensu humanoaren arabera neurthuak izan behar. Ch III 3, 1. Ordea Santuak konparazioetan sartu bear
ezpaditugu, zer neurrirekin jakin al dezakegu? Lar SAgust 13. Horra zergatik ez duzun izitu behar. He Gudu 98.
Etzünüke behar uste ükhen, zü hura beno hobe zirela. Mst I 2, 4. Nai zuena eragiten ziola, ta eragin zion
azkenean egin behar etzuen gauz itsusi gaisto bat ere. Mb IArg I 214. Ez gintezke behar hetan sarthu zaurthuak
izan gabe. Lg I 333. Zer dira jaietan egin ez behar diran gauzak? Ub 175. Ez dozu uste izan biar Bizkaiti
kanpora ez daguala gauza onik. Mg PAb 167. Gezurti ta lapurrak ez dutela izan bear sinistuak. VMg 37. Arrotu
bear ez gera / zori ordu onetan. Ib. 15. Eder dirudi, baña ez da ukitu bear. AA I 596. Hire bihotzak etzian ukhan
behar, ez maithagunerik, ez afekzionerik, neretzat eta nere araberakorik baizen. Dh 147. Mantekia egiten dan
lekuban ez dau egon biar usain txarraren apurrik. Ur Dial 83. Ez egin negar, / orlakorik ez nizun esan bear. Bil
80. Ene herria, ene lagunak / nihoiz ez behar ikusi...! Elzb Po 194. Negarrik ez dau bear gizonak eiñ baña... AB
AmaE 314. Orazioak geitzeagatik debozioa gutxitu bear ezta, orazio oek lasterka errezatuaz. Arr May 8.
Irakasten deutsela egin bear dabeen ona eta egin bear ez dan txarra. Itz Azald 170. Ez da geitu ez kendu ez
aldatu bear berba bakar bat ere. Ib. 19. Nik esan deutsat, bein baño sarriago Mari Jesusi, ezizen ori eztabela
aittatu be egin bear. Echta Jos 131. Ez gaitzute hemen ikusi behar. Barb Sup 124. Horrengatikan eztugu behar /
Ez lege hori kasatu. Etcham 36. Eztegu euskel-idazlea bakantzera yo bear, ugaltaraztera baizik. Ldi IL 69. Eztu
atzera begiratu bear. Ir YKBiz 185. Gizarteko agintariak onako arazoetan eskurik iñoz be ez ei-dabe sartu bear.
Eguzk GizAuz 19. Beiñere aztu bear genituken oarpen gogoangarri batzuek. Munita 135. Etzuten karriketan ibili
behar, etziren haizu iturrietarat. Zerb Azk 13. Baña ba-da emen beste zerbait, isildu bear eztana. Gand Elorri
12. Mattin, ez laike kantatu behar / sekulan berzten berririk. Xa Odol 161. Ez dira aintzakotzat artu bear
onelako mirari-gaiak. Berron Kijote 187.
(Con sdo. de probablilidad). Deber de. Tr. Lo hallamos desde principios del s. XIX, con frecuencia
creciente, tanto al Norte como al Sur. Enago ziertu ziertu nok ostu edo kendu izango deustan, baña neure
iritzijan urlijak edo urlizijak izan biar eban lapurreta au egin eustana. Astar II 177. Urteten deutsa bidian gizon
lotsa ta itzal andiko batek, zeñek izan biar eban bere Aingeru jaoliak. Ur MarIl 83. Gibeletik ikhusiz iduritzen
zitzaidan ez zela Saratarra izan behar. Elzb PAd 4. Hoien hutsak ez dire handi izan behar. Zby RIEV 1908, 762.
Baña, orain gogoratzen naizenaz, zuek, inguru guztiko aberatsenak izan bear dezute. Apaol 34. Onezkero neska
zirzill ark, nik aditu nubenez, Madrill-aldeko komenturen batean sartuba izan bear du moja. Moc Damu 21.
Indianoak judioa edo olangoa izan bieban. Jesus, Jesus milla bidar! Ag Kr 188. Ezker aldean daukagun mozkote
gorri onek Eibarkoak izan bear du. Ag G 93. Berak uste beziñ ederra etzuan izan bear. Urruz Zer 89. Itxaso
gaisto xamarra egon bear du. Ill Testim 5. Abek trumoi eta tximista ikaragarriak! Ikaratu bear du bakarrik
egotia! Ib. 18. Amairu oin da amar ontza du / erdiko bueltan neurriye, / gutxi kostata eztu egon bêr / Debako
plazan jarriye. EusJok 98. Dugun ikus bertze barne ttikia; hau baino ere pullitagoa behar da izan. Barb Sup
159. Tenore huntan haatik bero egiten izan behar du. JE Bur 17. Burni-aldikoak (agian lenagokoak) izan bear
dute [...] agertu diran lur-ontziak. JMB ELG 66. Alkarren antzekoak izan bear dezue biok. Ba-dek ik ere ume
purtzil orren antza. TAg Uzt 47. Otso guztien aitita dirudi. Urtetan izan bear ditu urtetan! Bu! ia agin zar bi be
ez daukoz-da. Bilbao IpuiB 51. Emaztekiaren mintzaira hori, amaren, arrebaren mintza moldea... Hango norbait
izan behar zuen. JEtchep 114s. Eskualde berekoak izan behar gira, emaztekia! Ib. 115. Frango kasko gogorra
izan behar du. Larz Senper 70. Artzai Arkadi au Bergilik berak asmatua izan bear du, ziurrik asko. Ibiñ Virgil
44. Hogoi urte etzituen izan behar Mariak [...], Johanek aldiz gehixago: hogoita-hamar bat? Ardoy SFran 59s.
Gure elizan Txerrena sartua izan bear du. NEtx LBB 173.
3. (Con gen.; aux. intrans.). Necesitar (a), estar necesitado (de). v. behar (II, 2) para otras construcciones,
menos usuales, sin gen. Eta guziak dirade aiuta horren behar? Lç Ins E 7v. Hura gure Iaunean rezebi
dezazuenzat sainduei dagoten bezala eta asisti zakizkioten zuen behar izanen den gauza guzietan. Lç Rom 16, 2
(Dv zeintan baitu izanen zuen beharra). Zeren gizona baita hanbat natura fierretako eta korrunpitutako, non
ezpaitu bere burua hain bekhatore ezagutu nahi non Redenptore prometatuaren behar den. Lç Adv *** 2r.
Egiazki zure bear naiz, zato enekin. "Vraiement j'aurais bien besoin de vous". Volt 211. Hamar ezkuturen behar
zarenean edo bertze premia bat eta eskastasun bat duzunean. Ax 148 (V 97). Minza bite guzaz zeihar, eta bira
gure behar. "Qu'ils ayent besoin de nous". O Pr 647. Noiz ere borondate onezko gizona tribulatzen baita [...]
orduan ezagutzen du Iainkoaren behar[r]ago dela. SP Imit I 12, 2. Hala badirudi jeusen behar etzenaz geroz,
bazegokela geldirik. ES 185. Zure graziaren behar bainaiz ungiaren hasteko. Ch III 55, 4. Ordu onetan iñoiz ere
baño zure bearrago naiz. Cb Eg III 294. Graziaren bear gera? Bai baldinbere: ori gabe ezin dagikegu gauz
onik. Ub 192. Ori zor diozu [...] arzai on deitu zaituanari beragana zure gose ta bear balitza bezela? Mg CC
193 (CO 291 zure biar balitz legez). Txikitxoen bear izatera etorri ditezkeala gizonik andienak. VMg 22s.
Badaki zuen Aita Zerukoak gauz oen bear zeratela. AA II 170. Ez du Jaunak betiraunde guzian [...] gu bezeñ
serbitzari zirzillen bearrik izan, eta era berean oraiñ ere ez da gure bear. AA III 300. Elduten dira oneek bijok
bata bestien biar izatera ondasun andijen batzuk irabazteko. Astar II 31. Argatika munduan / andi izan arren, /
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
402

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ez daki batek noren / bear izango den. It Fab 137. Guziak dire beraz behar egiaren, / ungi iragateko bere
biziaren. Hb Esk 90. Bere bizi zuhurraz, mirail batzuk dire; / hekin hitz onen behar hainitzak badire. Ib. 204.
Jainkoa beren alde izan ezkero, iñoren bear etzirala. Lard 90. Sendatzallearen bear gaxoa da, ez osasuna
daukana. Ib. 390. Lenengo kolpearekin bigarrenaren bear gabe, lurrari josiko diot. Ib. 177. Oi, Jauna, zure
behar naiz. Dv LEd 201. Eta egiaz gizona beste ezeren bear ez da. Arr GB 136. Zeruko Aita, lagun / egidazu
arren, / zure bear naiz beti / ni oraiñ eta len. Xe 326. Mariaren esku eta balimentuaren bear munduan iñor
bada, ori zu zera. Arr May 40. Baña gure Jauna zeren bear zan? Ez graziaren, zerren ori eziñ galdu zezakean.
Ib. 122. Nagusi ta langilleak elkarren bear dira. JBDei 1919, 228. Mariaren esku eta laguntzaren zeñ bear zeran
Jaungoikoagana biurtzeko! Ib. 17. Mendie es mendien bear, gixona bai gixonan bear (V-ger). AEF 1921, 49 (cf.
RG A 37 y B 45: Mendiak mendia bear ez baina gizonak gizona bai). Santa Barbara! Zure ber gara (AN-gip).
"Cuando se desencadena una tempestad y caen rayos". AEF 1924, 7. Goizuetan ere gaxotutzian / bei, idi edo
abere, / guztiya galdu baño lenago / beraren bear dirare. Tx B 175. Nere amaren gorputz maitagarria lurrak
estaltzen duen bezin laster, ire bear nak. Alz Ram 93. Etxean indar urri dutela, / norbaiten bear maiz dira. Or
Eus 73. Bakarrik ez goazke urrutira, zuen bear gera edozertarako. Ldi IL 140s. Zeren bear zerate, ene
neskatxok? Zait Sof 155.
(beharra det.). Ezta fidanza handirik ezarri behar gizon erorkorra eta hilkorra baitan, haren beharra
zarelarik eta hura maite duzularik. SP Imit II 1, 3.
(Con instr.). Iñola ateratzekotan, bada, egunkaria, askoen elkar-artze ta laguntzaz bear bide-da. Ldi IL 73.
(Con reduplicación intens.). Zuen bear-bear da gure bazkuna; zuek nai zaituzte. Ldi IL 146.
- BEHAR BEZALA (SP, Urt I 11, Lecl, Dv, H; biar bikala R). a) Como es debido, correctamente, de la forma
adecuada. "Bien, comme il faut" H. "Biar bikala egin diak kau (R), lo he hecho como es menester" A s.v. biar. v.
BEHAR DEN MODUAN. Cf. BEHAR EZ BEZALA; cf. supra (1) ejs. de behar bezain, behar baino, etc.
Gure razoinak eztakizkitenék, eta behar bezala irakatsiak eztiradenék, uste dute ezen Sakramendua desegin
ukhan dugula. Lç Ins B 5r. Behar bezala denean / arrimatu jendea, / zeruetarik iautsiko / da orduan Iuiea. EZ
Noel 128. Hain herstuki eskatuko naiz kontu, non obra onak ere, ea ongi, iustuki eta behar bezala eginak direnz
examinatuko eta iulgatuko baititut. Ax 163 (V 109). Zure adiskideak eztu pasionerik, argi ditu begiak, hark den
bezala, eta behar bezala ikhusten du. Ib. 318 (V 211). Nork ere behar bezala ianen baitzaitu]t[, hura izanen da
sekulako lorian partale eta primu. SP Imit IV 3, 2. Zeren ezpaitzian behar zena eta behar bezala Jinkoari
galdatu. Tt Ar 6. Aitzitik nigar egiten duk / hainbertze milla hobenez, / eta ago hire Jainkoaz / behar bezala
auhenez. Gç 122. Ezi Jinkoa desohoratzen die, eta ez Meza saintia behar bezala enzüten. Bp I 107.
(s. XVIII) Jakin zazue, zuen eginbidea dela estudioan behar bezala enplegatzea. ES 188. Ez naizela gai zure
faborerik xumeenaz ere beharbezala zuri eskerren bihurtzeko. Ch III 22, 1. Zer eginen dut zure izen sainduaren
benedikatzeko behar bezala? 'Dignement'. He (ap. Dv). Sazerdoteak, bear bezala, lastima andiaz artu zuen. Cb
Eg II 160. Lege justuai bear bezala begiratu ez ta bear dan balore ta animoaz artu gabez, festa erabageak
eragin edo eragiten larga. Cb Eg III 359. Bada honratzen ditu beraren Sakramentu hau agertuz ta kalez kaleko
prozesioan erabilliz [...] ta beste zenbait bidez ere. Zein bear bezala! Mb IArg I 388. Hartu zuen artharik
handiena obra hura behar bezala eragiteko. Lg I 329. Zein urrúti dauden sentitzetík bearbekála! LE Prog 112.
Meza behar bezala entzuteko Preparazionea. Brtc 16 (tn. en MarIl 45).
(s. XIX) Aingeru batek ezingo luke adirazo bear bezela bekatu onen itxusitasuna. Mg CC 241. Ezagutu diteke
ondo mundu onetan zein iguigarria eta kaltegarria dan pekatu mortala [...]? Ez bear bezela. Gco II 8. Ezin esan,
edo bear bezala aditzera eman diteke, nolako [...] gogoarekin ekin zioen Jesusen lege ederra barreatzeari. AA I
610. Eztela egundaino aditu [...] behar bezala errekeritu zaituenik nihor izan dela arbuiatua. Dh 88. Bena,
Jauna, zure hunkier behar bezala ihardetsi düta? UskLiB 20. Aplika gaiten egitera khartsuki eta behar bezala
prudentziarekin. Jaur 129. Bear bezela prestatutzeko / egin zagun al deguna. It Fab 142. Zenbaterañokoa dan ez
da bear bezala ezagutzen begiratu batean. Izt C 32s. Egun berotan itzala, / hotzetan behar bezala / suphazterreko
plazera. Gy 263. Emaztearen iltzearekin Jakobek artu zuen pena, ezin bear bezala neurtu diteke.
Lard 46. Baldin behar bezala konbertitua ez banaiz, arren konberti nezazu. Dv LEd 106. Behin gizendu den
ardia, meharazten baduzu, behinere ez da gehiago gizenduko behar bezala. Dv Lab 278. Zaldun guziak prest eta
bear bezela armatuta jarri ziran. Arr GB 12. Bear bezela pronto ez badago / aren anima galdu'a. PE 23. Nere
jakinduri eskasak ezin ondo adierazi dezakeana, ez eta ere iñolako moduz biar bezala izkiribitu. Bv AsL 18.
Bear bezela eskerrak eman gabe. Arr May 99. Ezta ondikotz nihor galde horri ihardesten ahal dionik behar
bezala. Jnn SBi 115. Zü, ihurk behar bezala laida ahal ez zitzakiana! Ip Hil 94. Iduri dute ez dakitela behar
bezala zeinatzen ere. HU Zez 35. Badakit zuk arrekiñ bear bezela kunplituko ez dezula. Moc Damu 31.
(s. XX) Berialaxe emen da, ta oraindik gela biar bezela antolatu gabe daukagu. Alz Bern 50. Nork ez du bear
bezela egiten aitorketa? KIkG 75 (KIkV 99 Dongaro nor autortzen ete-da?). Jaungoikoakin daukagu beñere
bear bezala ordainduko ez degun zorra. Inza Azalp 145. Ene othoitza hortan baita dena, / behar bezala diot:
Halabiz. Ox 18. Onelako emakumea, txiki-txiki eginta ere, ez da bear bezela ordaintzen. Muj PAm 48. Kafea
beroa da, behar bezala, bainan kafe-liparrik ez du gure kafeak. JE Ber 37. Ta orain ez dakigu, nik beñik bein,
bear bezela, ez erderarik ta ez euskerarik. Lab EEguna 102. Saiatu zen zer egokia esatera, oraingo illoba behar
bezala lausengatuko zuena geroko izeba behar ez zen bezala iraindu gaberik. Mde Pr 95. Obe egingo ukek
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
403

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ardiak bear bezela zaindu eta ez eguna bertsotan eta kantuan eman. Etxde JJ 13. Nola biziko ziñateke nik bear
bezela gobernatu ez bazinduzketet? Anab Poli 117. Gauzak euren lekuetan bear bezela jarri baiño leen, dei egin
eutsan amak. Erkiag Arran 105. Ez dinat usain gozo horren gozoa behar bezala gozatzen. JEtchep 64. Auzia
bear bezala epaituko bada, adimendua zer den esanaz asi bear dugu. Vill Jaink 65. Etzituan bear bezela neurtu
bere indar eta almenak. NEtx LBB 73. Etzitak eni dolützen / heben herrian egoitia; / uste diat egin düdan /
behar bezala haitia. Casve SGrazi 90. Gauzak behar bezala balira, euskaraz egingo zukeen agian bere lantxoa.
MIH 204.
v. tbn. Mat 296. CatLuz 33. Hb Egia 124. CatS 103. Bear bezela: Aran SIgn 65. Munita 84.
"Behar bezala heldu zare, vous arrivez à propos" Dv.
b) Afortunadamente. "Heureusement" Dv (que cita el ej. de Prop). v. beharrik. Behar bezala, uriak etziren
oraino abiatuak baizik, eta soberako trabarik gabe heldu ginen bertze aldera. Prop 1881, 26.
- BEHAR BEZALAKO (S ap. Lrq; SP, Lecl, Dv, H). "Tel qu'il faut" SP. "Honnête, loyal" Lecl. "Qui est
convenable, comme il faut (syn. de behar den bezalako, avec cette différence qu'il n'est pas d'usage de
l'appliquer aux personnes" Dv (cf. ib. "behardenbezalako, qui est comme il faut. Ce mot s'applique aux
personnes et aux choses"). "Beharbezalako tresna bat, un outil tel qu'il le faut, apte, propre à" Ib. Cf. BEHAR
EZ BEZALAKO. Eman diazadazu neure bekatuez behar bezalako urrikimendua . Mat 235. Azken
oreneko penitenzia hark badirudi, bortxazkoa, ezin bertzezkoa edo beldurrezkoa dela, eta ez behar bezalakoa.
Ax 203 (V 136). Noiz ere behar bezalako eskerrik emaiten baitu lehenbiziko dohaina gatik, hari zor zaio grazia
berri bat. SP Imit II 10, 2. Mündia osoki behar bezalako zela, eta etzela berririk deüs egiteko. Bp II 8. Ezin erran
diteke beraz Eskualduna burugogor eta har-aira gaitzetakoa dela, baina bai gai ona, eta eskoletakotzat behar
bezalakoa. ES 121. Ageri da klarki haren intenzionea ez zela behar bezalakoa. He Gudu 71. Beharbezalako
kontrizionea. 'Contrition requise'. He (ap. Dv). Ta bear bezalako biziera berri on bat aurrerako artu zuen. Cb Eg
II 165. Beste gauzetan behar bezalako bizikidea ta emazte ona zen. Mb IArg I 214. Agertu ta erakutsi digu dotrin
berri bear bezalakoa. Ib. 308. Gazte ungi egin bat, hazkarra, guduko behar bezalakoa. Lg I 275. Kristau on
behar bezalakoak izateko. Ub 199. Etxean ejenplo ona balekuste, ta gurasoak balira bear bezelakoak! Mg CC
215. Ya bada bekatári pobreék badúgu, Jangoikoak emaník, fiadóre ta salvazále bearbekalákoa. LE Ong 121r.
Zer geiago egin dezake Eliz Ama Santak, bear bezalako apaizak, erakusle eta giariak bere umeai emateko? AA I
552. Nihor kasik eztela bere bekhatuez behar bezalako penitentzia egiten duenik. Dh 96. Agur, itsasoko izar
ederra, Jainkoaren ama guziz behar bezalakoa. "Ave, maris stella, / Dei Mater alma". Ib. 86. Hori gerthatzen
zaiote behar bezalakoak ez diren langilei. Jaur 395. Burukai eta giatzallerik etzeukaten [...] eta urte askoko
iñoren mendean egoteak etzien mesede andirik egiten, bear bezalako gizon bat erraz arkitzeko. Lard 134s.
Ethorriko da ordua eta laster, zeinetan orai ni behar-bezalakoa balin banaiz [...] Jainkoa gozatzen egonen
naizena. Dv LEd 60s. Behar bezalakoak diren arren bere egintzetan, gutik egin nahiko zuten lan hau. Hb Egia
155. Lasterka jatxi, zaldun aiei bear bezelako arrera egiñ eta ondoren eraman zituen berekin goiko salara. Arr
GB 11. Amarrenak eta primiziak Jangoikoaren Elizari pagatzea, edo bertzenaz, oken ordez bear bezalako gisan
paratu dena. Legaz 31. Eskual-herrian ez daiteke behar bezalako bestarik erreboteko partidarik gabe. Zby RIEV
1908, 86. Haren burasoak giristino behar-bezalako batzu ziren. Jnn SBi 113. Hain da eder, jende behar
bezalakoetan, bizitzen ikasietan ikustea. HU Aurp 218. Begiz jua daukat [...] Maritxo, nere ustean bear bezelako
neskatxa dalako. Moc Damu 10. Ordutik deus behar bezalakorik ez baitzuen egiten nehon dohakabeak. JE Bur
11. Eztaukate bear bezelako siñismena Kredoan. Inza Azalp 23. Beila hori nik ere askotan dut egin / ez behar
bezalako khar sainduarekin. Ox 25. Ez omen zan bear bezelakoa Zitoren amaren ibillera. TAg Uzt 67. Bear
bezelako etekin eta irabazia emateko, zuaitz eta basoz jantziak egon bear lutekela. Munita 145. Aurrean zedukan
bertutearen zalduna, gizon behar-bezelako, ez-deus, gatz-il hori. Mde HaurB 78. Bide kurutxe bati ohartu zen,
hiru karrika elgarretarat juntatzen ziren toki hura behar bezalakoa zela harentzat... JEtchep 114. Geienetan,
gertaera oiek, bear bezalako zeaztasunik gabe izan dira ikusiak. Vill Jaink 70. Badira [...] erran dutenak
Frantses ez dela izan Elizak behar bezalako misionesta. Ardoy SFran 313. Bear bezelako aukerarikan / nola ez
detan buruan, / alare zerbait egingo al det / lagun onen anparuan. Uzt LEG I 85. Badirudi ur garbiaren pare
behar duela izan behar bezalako prosak: inongo usainik, kolorerik eta zaporerik gabea. MIH 115.
(Conservando behar su valor vbal.). Hura zen Iñaziok behar bezalako tokia. Laph 34s. Liburu hau izanen
da liburu xehe, erakaspen baliosez bethea, gure denborako haurrek eta gaztek behar bezalakoa. CatJauf III.
Arras nik behar bezalakoa da eta! Barb Sup 156.
- BEHAR DEN MODUAN. Como se debe, como debe ser. v. BEHAR BEZALA. Inklinaziñoa edugitea
emaiteko bear dan moduan eta bear dan denporan. Cap 74. Umetan buruz ikasi zirian orazinoe batzuk aoz
esatia ez da biar dan moduban dotrinia jakitia. fB Ic I 8s. Sakramentuben bat [...] ezin biar dan moduban artu
ginaike, Sakramentu dana sinistu baga. Astar II 7. Ziatz eta biar dan moduban zor dozubezan Amarren
primizijak pagetako. Ib. 246. Eta biar dan moduan komulgetan dirianak zer geiago egin biar daudee frutu
andiyagoak alkanzetako? CatLlo 74. Aizkoran jokatuba / bear dan moduan, / guk biok alegiña / an egin
genduan. EusJok 86. Gaztiak ez dakie zarrak bezin ondo berbak alkarri josten, ezta biardan moduan erabiltzen
be. SM Zirik 30. Lenauko zarrak guri / erakutsi euskuen / zelan ibil biar dan / zaragi kontuen; / ikasi genduen /
biar dan moduen. BEnb NereA 28.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
404

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Jaungoikua biar eztan moduban adoretan dabenak. Astar II 36.
- BEHAR DEN MODUKO. "Bia dan moduko, behar den bezalakoa; ona, kalitate onekoa. Telebisiñua
erostekotan bia dan modukua erosi" Elexp Berg. v. BEHAR BEZALAKO. Au ezta asko fedia biar dan
modukua izateko. Astar II 10. Biar dan moduko esperantzia eukiko badogu, Jaungoikuak emon biar deuskulako.
Ib. 12.
- BEHAR EZ BEZALA (Urt I 11). Indebidamente, incorrectamente. Cf. BEHAR BEZALA. Ezen anhitz
gauza eskatzen naiz, baina maiz behar ez bezala. Harb 91s. Zenbat ere xipi baita gauza bat, behar ez bezala
onetsten eta begiztatzen bada [...] arima pozoatzen du. SP Imit III 42, 2. Ezta izanen rezebitürik edo hartürik
zoin ere beitira [...] behar ez-bezala beztitzen. Mercy 25. Bada bear ez bezela edo bekatu mortalean jaten
duenak, jan ta edaten du bere juizio edo kondenazio-bidea. Mg CC 213. Urte bete badek etxean egon bear uala,
bear ez bezela asi ez baziñaten or kanpo alde oietan. Zab Gabon 52. Kondairako edozein garaian aurkitzen
ditugu desordenuak [...], eta ori gizarteko atzera-aurrera bear ez bezala ibilli oi delako. Vill Jaink 179. Axular
luzaro baztertua behar ez bezala goratu nahi duela orain zenbaitek, beste guztiak azpiratuz. MIH 253.
- BEHAR EZ BEZALAKO (H). "Qui ne convient pas" H. "Behar ez bezalako elheak erraitea, tenir des propos
inconvenants" H. Cf. BEHAR BEZALAKO. Ene baitan gutiegi fidaturik hartzen baitu nitaz behar ez
bezalako sentimenturik. SP Imit III 7, 3. Konfesatzen bazare zenbait gezur erranez, nihori bidegaberik ekharri ez
dioten arren, edo zenbeit hitz behar ez bezalakoz. He Phil 158. Galdegiozu Jainkoari [...] kasa ditzan ene
bihotzeko gutizia eta sendimendu behar ez bezalako guziak. MarIl 95s. Edo Sakramentu]a[ren bat bear ez
bezalako gisan artzen duenak. Legaz 25. Bear ez bezalako itzik eta erausi alperrik eztu esaten. Zait Plat 103.
- BEHAR-EZ-DEN. v. beharrezten.
- BEHAR EZ LEGEZKO. Inconveniente, inadecuado. v. BEHAR EZ BEZALAKO. Konfesatzen bazare
gezurrik erran duzula [...] edo behar ez legezko hitzez minzatu zarela. SP Phil 155 (He 158 zenbeit hitz behar ez
bezalakoz).
- BEHARKO. "Bearko, tener que. Etorri bearko, qué remedio sino venir" A Apend. "Il le faudra bien!" Lf Gram
655. "¡A la fuerza! ¡Qué remedio! Usase como frase: Bearko jun! Bearko etorri!, más frecuente que a la inversa:
Etorri bearko! Jun bearko!" Gketx Loiola. "Biako, qué remedio que. Biako lanera joan, bestela zetatik bizi?"
Elexp Berg. "--Bazkaixa neuk gertaukot? --Oixe, biako, ze nai dok pa, dana neuk eittia, ala?" Ib. Emendik
aurrerantzean bere bai. Bearko!, Riktrudisegaz adiskide izango banaz. Ag AL 37. --Umilduko dira, bai. --
Bearko!! Ill Testim 16. Oraiñ Oiartzunen, gero Ernion, dagoneko Oñatin, dantzatzen zan apaiza. Bearko,
karlistai biotz pixka bat emango bazien. Or SCruz 41. --Eta emaiten diozu? --Beharko! Zer eginen dut? "Il le
faut bien". Barb Leg 23. --Gogor ari zerate gero! --Ari bearko, gariak ereingo badittugu! Etxde AlostT 15.
Bidean ere etzingo ziñan an emenka [...]. --Bearko. Artean ez bainun Aingerurik, iasoka eraman nindezan. Or
QA 150. --Bai, ardiketan nabila: zu, gasna egiten? --Beharko! Horrek hazten gaitu! Zerb Azk 39. Anoetako
geltokian aurtxo bat besoetan zekarkian emakume gazte bat igo zan. Eta, bearko, ate ondoan geratu zan. Ugalde
Iltz 32. --Ekak hori hunarat! [...] --Ez... Ez duk ukhanen. --Beharko eman! Larz Iru 84.
- BEHAR LUKE. "Bear leuke! (Vc), bear luke! (G), bear loke! (R-uzt), ya lo creo! exclamación que indica
asentimiento absoluto, certidumbre completa" A.
- BEHAR ORDUAN (VocBN, Gèze). En caso de necesidad, en el momento necesario. VocBN y Gèze dan
"Beharordu, [...] moment opportun" y "Beharordü, moment nécessaire, opportunité", respectivamente, sin duda
refiriéndose a behar orduan. Cf. behar-ordu. Tr. Propio de la tradición septentrional.
Elas, othoi, orok egin orai penitenzia, / behar orduian eztukegu gero agian aizina. E 35. Izen amoriozko
hunek (zu ene Aita izaiteak) emaiten deraut esportzu eta esperanza behar-orduan faboratuko nauzula. Mat 272.
Utzi niotzan eskiribu eta seinale batzu, hetaz behar orduan baliatzeko. SP Phil e) 1v. Irakhatsiko darotzuet zer
ihardetsi beharko duzuen behar orduan. Lg II 247. Obe da bear orduan esku atz bat ebaki, gero eskutur guzia
baño. VMg 5. Prest euki dagijozan biar orduban. fB Ic III 287. Nornahik bathaia dezake behar orduan? CatLuz
22. Behar orduan nihork bezinbat bihotz izanen dut. Hb Egia 35. Zer da gogoeta, egintza eta gauza ikhasiak,
behar orduan, banazka, atheratzen dituen orroitzapen hura? Ib. VII. Ez duzu ikhusiko xerririk ongarripean
etzanik. Bere xola ere garbia idukiko du, idekia bada behar-orduan. Dv Lab 280. Arimen gidari behar orduan
garratz bezen eztia beti. HU Aurp 117. Nik Barthou adixkide dut; behar-orduan aski duket Barthouri hitz bat
erratea. Ib. 81. Heiek baitukete aizinarik edo astirik gehiena [...] Eskuararen buruz eta errotik ikhasterat eta
behar-orduan, bertzeeri irakasterat artzeko. Arb Igand 31. Onhestasunaren galtzeko lanjer guzietarik begiratu;
etsenplu ona eman eta behar-orduan korreitu. CatJauf 81. Grazia Aktuala da Jainkoak behar-orduan emaiten
daukun laguntza bat, ongiaren egiteko eta gaizkitik begiratzeko. Ib. 97. Aitzinean, aska bat urez bethea, behar
orduan burdin gorituaren iraungitzeko. JE Bur 58. Baionatik Donianera joaitea, eta hemendik behar-orduan
Iruñara, besta bat da bizi giren mendean. JE Ber 8. Gero du gero erakutsi gogoa balin bazuen behar orduan
idor, bihotza zonbaitetaraino zuen maitakor. "Savait se dureir". Ardoy SFran 293. Errienta, bere paperak
eskuan, antzoki zolan izanen da, [...] soinularien gidari eta behar orduan arizaleen orroitarazle. Lf in Casve
SGrazi 12.
"À propos" H. "Ongi behar-orduan ethorri baitzare!, [...] bien à propos, opportunément" Ib. Hogoi eta
hamalau urthe eman ditut zerbitzuan, / fidel Gobernamenduan; / errenta orai eskuan, / jin baitzaut behar
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
405

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
orduan. Ox 193.
(Precedido de participio --tbn. con radical--). Zure desira izanen da hemendik ilkhiteko gure Iaunak plazer
duenean, edo ezpere errazki obedituko duzu ilkhi behar orduan. SP Phil 516 (He 523 ezperen konsentituko duzu
errexki gure Jaungoikoak ilkhi-araz zaitzan). Mina khendu ziolakoan, Jainko maiteari eskerrak bihurtu behar
orduan, bere buruaz etsitu zuen hantxet, zeren piparik ez zen gehiago harentzat! Barb Sup 36. Barkapen-ustez,
ai ai egonik / urka-bear-orduraiño, / "Il bitez" dio azken erregêk. "Hasta la hora de ser ahorcados". Or Eus 254.
Bera zan erabaki bat artu bear orduan etxeko nagusi bakarra. Etxde JJ 40.
Cf. tbn. los siguientes ejs., más próximos sin duda a los usos sustantivados de behar-ordu: Zordun zaitzu
sekulako / bekhatore guzia. / [...] Zu izan zara bigarren / Hari behar orduan, / Illhun orde argiaren / Emateko
Munduan. Arg DevB 206. Obligatzen gitü Ait-Amen maitatzera, ohoratzera, obeditzera eta sokorritzera behar
ordian. CatLan 89. Ikhas dezagün zureganik, gure gogarako diren lanen eta gaizen üzten, ürkho-lagünari beharordian
heltüra egiteko. Ip Hil 80.
- BEHAR ORDUKO. a) (Adverbal). Para caso de necesidad. Finean ezin osoki fida naiteke nihor behar
orduko helduko zaitala ene beharkietan. SP Imit III 59, 1. Beraren etxekoai gertatzen bazaiote bear orduko ezin
biraldua, goserik ez du nozituko, txabolako lagunak duten arteraño. Izt C 225s. Ehun / lus hoiek hart zatzu, /
behar orduko begira zatzu. Arch Fab 229. [Fabrikak] ukan ditzan, geiez bethetzeko nola etekinetarik husteko, bi
errextasun: bat burdin-bidez, bertzea urez-ur. Erregebidea behar-orduko, hirugarren. JE Ber 83.
b) (Adnominal). "Opportun" Lrq. Ez dire gizonen meneko bizi luzea, bakea, zoriona, aroen gaindi ona, behar
orduko uriak. Hb Egia 9.
behar-izate (Añ). "Indigencia" Añ. Necesidad. v. beharrizan. Nork jakin-arazoko dautsaz, baina, gure
bear izate ta gurari onek gobernuari? A EEs 1916, 112.
beharka. Teniendo que, debiendo. Irudimena uan giarra, yoria; / bañan, ega-baldar baitabil txoria /
lurrera-bearka zauri doanean. Ldi BB 80 (tbn. en UO 57). Ta zuek, nora, txoriok, saldoka / zoazte, iraduz
urrundu-bearka? Ib. 130. Dardara giarragoz ibilli zebiltzak, goia miaztu bearka. Ldi IL 16.
beharkatu. "Acechar [...] zirriturik bearkatu, begiratu, behatu" Lar.
beharketa. 1. Necesidad. Bainan Birjiniak Donen guraz betherik etzuen eakintz beharketarik. "N'avait
presque plus besoin qu'on l'y excitât". Birjin 321.
2. "Ocupación, faena, trabajos" Bera. Gure Euskalerrian aintxinako oiturea da auzolanak deritxoen artuemoneko
bearketetan alkarri edo batak besteari auzoak lagun egitea. Ezale 1898, 250a.
1 beharki (SP, Lar, Añ, Dv, A). Tr. No hay duda sobre el valor de beharki en Leiçarraga como "asunto", etc.,
como vió Larramendi y, en parte, Duvoisin; seguramente tiene el mismo valor en Etcheberri de Ziburu, pero no
en Pouvreau. La influencia de los lexicógrafos posteriores, la de Azkue principalmente, que tradujeron por
"necesidad" vel simile todos los ejs. antiguos, no dejó de tener eco en la literatura, sobre todo meridional, del s.
XX.
1. Negocio, ocupación; asunto. "Emaztearekilako beharkia (Lç Mt 19, 10)" SP. "Negocio en general" Lar y
Añ. "Services dont une personne a besoin. Geroztik ditutzu haren beharkiak egiten (EZ Noel 107), depuis lors
vous remplissez ses offices. Has beharkiaren manifestatzen (Lç Mc 1, 45), il commença à publier le service qui
lui avait été rendu" Dv. "Obligaciones, servicios necesarios a alguien" A (que cita los mismos ejs. que Dv).
Haragiaren opinioneari ezagutze hunen beharkia gauza komuna eta gauza baxoa dela iruditzen bazaio-ere. Lç
Adv ** 8v. Ezen gure salbamenduko beharkian, hunetan irakasten zaikunaz berzalde sillaba baten-ere
irakastera iarten lizatena, behar da maradikatutan eduki. Ib. *** 1r. Has zedin anhitz gauzaren publikatzen eta
beharkiaren manifestatzen. "L'affaire". Lç Mc 1, 45. Ezen Iaunak akabatzen eta laburtzen du beharkia
iustiziarekin: zeren beharki laburtu bat eginen baitu Iaunak lurraren gainean. "Un affaire". Lç Rom 9, 28.
Baldin horlako bada gizonaren emaztearekilako beharkia, eztuk on ezkonzea. "L'affaire". Lç Mt 19, 10 (Dv
ariak, Ol, Or, IBk auzia, IBe lotura). Elizak etzarautala deus komunikatu har eta emanezko beharkian, zuek
zeurok baizen. Lç Phil 4, 15 (Dv eman eta hartuaren ariaz). Konsistorioa edo Senatu Eklesiastikoa da [...] Eliza
guziaren izenean Elizako beharkiéz eta egitekoéz iujea eta ordena dezatenzat. Lç ABC I 6v. Eta zeñen gatik
illkhi bainaiz othoi grazia, / Iaun puxanta, egidazu dagidan beharkia. EZ Man II 38. Geroztik tutzue haren /
egiten beharkiak, / geroztik konplitzen haren / enbaxada guztiak. EZ Noel 157. Bearki batez kanpo aldean / izan
det pasa bearra, / entzunik aitan agintza zorrotz / gau bat zu gabe izarra. Ill Testim 17. [Hebraiara] hiztegia
zerbaiska gehitu eta emendatu ondoan, gai zen oraindar bizitzearen beharki guztien expresatzeko. Mde Pr 205.
Ez bakarrik gizartemail guztiek zerabiltela egun orozko beharki bakunen adieraztekotz, baina Estatuak,
Jakintzak, Irakaskintzak, hots, gizalantzaren sail orok hura zuela usatzen. Ib. 224.
Trabajo, obra. Ezkonduko zireala zabaldu eben erri guztian, da etxe bizitza barrirako bearkiren batzuk egin
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
406

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
eiezala agindu be bai. Ag Kr 109.
2. Necesidad. "Beharra. Besoin, nécessité. Beharkia" SP. "Nécessité" H. Barreneko gizona hagitz zapatzen
da eta unhatzen gorputzeko beharkiez mundu hunetan. SP Imit I 22, 3 (Mst, Ip beharrüne, Ol bearkizun). Ezin
osoki fida naiteke nihor behar orduko helduko zaitala ene beharkietan, zu baizen. SP Imit III 59, 1. Ene
flakotasuna eta pairatzen dudan beharkia. SP Imit IV 16, 1.
Obligación. "Devoir, obligation, charge" H. Mengoa eta beharkia da. He Phil (ap. H, que traduce "c'est une
nécessité, une obligation"). Eztie bere gurasoai deus ere zor, eztu aiei laguntzeko bearkirik, goseak ilko badira
ere. Ir YKBiz 226n. Ongi deritzazute ura yakitun ipintzea, gure maitasarreak eta bearkiak eskatzen dutenez?
Amez Hamlet 22.
3. Cosa necesaria. "Aderezo de casa, menaje, etxearen bearkiak" Lar. Gauza ontzat euki zuten aintziñako
zaldunek, beren ezkutariek diruz ta beste zenbait bearkietaz orniturik izatea. "Y de otras cosas necesarias".
Berron Kijote 53.
- BEHARKI IZAN. Ser conveniente, bueno. Cf. 2 beharki. Guziak zilegi zaizkit, ordean ez dire guziak
beharki. "Non omnia expediunt". He 1 Cor 6, 12 (Lç eztirade probetxutako, TB ez dirade konbeni, IBe ez da on).
Nausiak, justu eta beharki dena errenda diozozue zuen sehiei. "Quod iustum est et aequum". He Col 4, 1.
2 beharki (H). Correctamente, como debe ser. "Comme il faut, comme il est nécessaire (He Phil)" H. v.
BEHAR BEZALA. Badakigu bada ona dela legea, baldin nihor hartaz beharki baliatzen bada. He 1 Tim 1, 8
(Lç bidezki, Dv zuzen den bezala, IBe behar bezala).
beharkide. "Negociación [...]. lat. negotiorum gestio" Lar.
beharkintegi. "Laboratorio" Lar.
beharkintza. v. behargintza.
beharkiro. 1. "Debidamente", "indispensablemente", "necesariamente" Lar.
2. "Pobremente" Lar.
beharkitsu. "Negocioso" Lar.
beharkitu (Dv, H). 1. (Part. en función de adj.). Necesario. "Gauza beharkitua (He), chose obligée" Dv.
"Rendre, devenir nécessaire, obligatoire. Atsegin beharkituak, délassements obligés, devenus nécessaires (He
Phil). Egiteko beharkituak, devoirs d'obligation" H. Erresuma guzietako eta estatu guzietako da nesesarioa
eta beharkitua ezkontzaren konserbazionea eta mantenua. He Phil 396 (SP 391 neurrigabeki kontuzkoa).
Manera berean dute hauk ere bere haragia hidoiztatzen, autoritate beharkitua mezprezatzen eta kargu handitan
direnez gaizki erasten. He Iudae 1, 8.
2. "Tomber dans la misère" Dv.
beharkitxo. "Negozuelo" Lar.
beharkizain (Lar), bearkizai (Lar). "Personero, procurador" Lar.
beharkizale, bearkitzale (Lar). "Negocioso" Lar.
beharkizantza (Lar), bearkizaitza (-ea det. Lar). "Personería, besteren bearkizantza, zaitzea" Lar.
beharkizun (Hb ap. Lh, Dv, A). Necesidad. "(He), nécessité" Dv. "Necesitado, menesteroso" A (que cita a
He; tal vez se trate de una interpretación errónea de "nécessité" de Duvoisin, de quien probablemente lo toma).
"(Hb), nécessité, besoin" Lh. Epaphrodite ene anaia [...], ene beharkizunetan zerbitzatu izan nauena. He Phil
2, 25 (Dv behar-orduetan). Behiñere ez dute sobrarik: bethi heldu zaizte gehiagoren izateko beharkizun batzu.
"Certaines nécessités". He Phil 267 (SP 265 behar aldi). Barnekoia dana soin-bearkizunak biztaldi aunetan asko
toiltzen dute. Ol Imit I 22, 3 (Mst, Ip beharrüne, SP beharki). Gure bearkizunak ikusi, ta lagundu ez, guk aieri
laguntzen diegun ezkero? Or QA 117. Zuen otoitz eta arren guzietan, eskerrak emanez, adierazi izkiozute
Iainkoari zuen bearkizunak. Ib. 130. Oraingo beharkizunetarako nekez sor zitekeen Villasanteren hau bezain
liburu egokirik. MEIG III 88s.
Pobreza. Doieko beharkizuna eta xahutasuna behar dire izan alhargunaren tresnetako edergailluak. He
Phil 425.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 407
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Obligación. Errien bearkizunetarik leenenetakoa seme zintzoen izena goratzea baita. Ldi IL 128. Osalari
gurena ez da ausartu zure aurrean bere epaia azaltzen. Bearkizun anker bat entzuteko indarrik izango ez ote
zendun bildur baizan. TAg GaGo 99. --Indarrez aien mirabe, izan bear, gero. --Nork, ordea, bearkizun ortara
lotzen zaitu? Zait Sof 42. Unamunok iñortxori estaliko eztigun pekatua ta aldarri mingotsenez oiukatzen digun
bearkizun edo mandamentua. SMitx Unam 18.
beharkor (Dv, A). 1. "Patibilis, passible, sujet à" Dv. "Paciente" A, que dice tomarlo de He. Orhoit zaitezte
[...] borroketan nekhatzen direnez, zerorrek ere gorphutz beharkor batean zaudezten bezala. Dv He 13, 3 (He
hilkor).
2. Obligante, imperativo. Badakusagu, beraz, txindurritegitan, oro-lege bearkor bat: nork eta nola
adierazia dan ez agertu arren, aren indarrak daragio txindurri-erri osoari. Ldi Y 1933, 85.
beharkun (Bera app., BeraLzM), biarkun. 1. Obligación. Orratz ori asmatu dutenak diotenez, erabilliko
duanaren bearkunak oek dira. EEs 1914, 274. Jakin biar dogu, ba, Kistar-biarkuna, / bete biar dogula / Berak
dirauskuna. Enb 208. Artian zintzo bete daiguzan / geure biarkun gustijak, / egunen baten argi-ein daiskun /
betiko zorun-euzkijak. Ib. 143. Besarkatu ama zar Euzkera kutuna / eta zintzoro bete zeure biarkuna. Ib. 50.
Euskaldun izateak bere damu-aldiak badarakartzigu besteoi ere, baña ori ezta arrazoi bat gure bearkun estuari
gibel emateko. Ldi, carta a Or 20-1-1930 (ap. DRA). Nere biarkunaren zama astun au lepo-gaiñetik kendu-naian
nabillela. Ldi Ezkond 34. Beren bearkunari astun iritzita. Ib. 32.
2. Necesidad. Yainkoaren ederragatik, pozikan edozer yasan bear dezu: neke, min, ziltza, mutirikeri, kezka,
bearkun, eri, irain. Ol Imit III 35, 2 (Ch beharrak, Pi bearrak).
beharkunde (B; VocB). Ref.: A; Izeta BHizt2. Necesidad. "Bearkundia izaki, bear gorrian aurkitu" (B) Inza
NaEsZarr 2002. "Sosa beti altxatu beti bearkunde bateko" Izeta BHizt2. "Bearkunde aundiek" Ib.
beharkuntza. "(V-gip), tarea" A Morf 71. "Tarea, quehacer" A Apend.
beharlagun, biarlagun. Colega, compañero de trabajo. Neure adiskide andi, ta gauza onetan neure
biarlagun legez egiten dan Aita Frai Pedro Antonio Añibarro. Mg CO V.
beharleku (Añ), biar-leku (V-gip ap. Etxba Eib). 1. Lugar de trabajo. "Laboratorio: lantegia, bearlekua" Añ.
"Biar-lekuan, danok izan biar dogu lagun" Etxba Eib.v. behartoki. Isidroren billa, aren azienda edo
bearlekura joan oi ziran; baña debozioetako denboran bazan, Isidro ez an, baizik Eleizan arkituko zan. Cb
Senar 53. Solo ta biar leku gustijak gomuntau eragiñ deigubeezala euretan esan oi ziran exenplu ta historija
miragarrijak. JJMg BasEsc 106. Ez itxi, batez bere persona gazteri, alakorik aurkituten dan biar lekura juaten.
Ib. 105. Denda, plaza, sutegi eta biar lekubetan daukaz ifinirik demoninuak bere lakijuak. Astar II 152.
Lastertxu asi ziran Ipiñeburuti be gazteak banaka-banaka Bilboko bear-lekuetarantza yoaten. Akes Ipiña 22.
Eguzkie zanean, [lamiñek] euren bearlekuetan agiri ei zirean, uleak orraztuten, bogadea zabalduten eta olango
bearretan. Ib. 28.
Puesto de trabajo. "Ocasión u oportunidad de ocupación" Etxba Eib. "Ameriketan, danendako da biar-lekua"
Ib.
2. biarleku (V-m), bialeku (V-gip). Ref.: Iz UrrAnz (bialeku), LinOñ 182 (bialeku); Elexp Berg (bialeku).
Trabajo penoso o desagradable. "Eunak eun bialeku" Iz LinOñ 182. "Gauza bat gura ta ezin zuzendu: au da
bialekua!" Ib. 182. "Nai ta jun eziñ: auxe bialekua" Iz UrrAnz. "Trabajo, ocupación, faena (V). Naiko bearleku
emoten dauzku eguneroko jana zuzendu bearrak" DRA. "Au da bearlekua! Ib. "Eztogu bearleku txarra artu!" Ib.
(que cita a fB, sin duda por error). "Quehacer desagradable o penoso, problema. Lanik ezak oinddio bialeku
aundixak emungoittu" Elexp Berg. "Hitz polita eta erabilera onekoa, baina batuko forma "ezin aurkiturik"
gabiltza --beharleku esan behar ote da?-- eta alperrik galtzen ari da" Ib. "Bialekua (V-gip), contrariedad,
aflicción" Vill (comunicación personal).
Eztauka Amandok bear lekua makala. Euskalerriko alde onetara etorri zan ezkerotik, bere gorputzari atseden
bat ezteutsa emon. Ag AL 70. Biarlekua ta burukomiña baño eztakast, eta orrez ganera, neuk emon biar neure
dirutik? Kk Ab II 78. Eun kaletarrak baiño baserritar batek Jaungoikoari bialeku geixao emoten xak.
'Buruauste, lan txarra'. And AUzta 77. Neri beintzat makiña bat neke ta bialeku eskatzen dit [ideal orrek]. Vill
Jaink 92. Kantora zanez, jan egin bear izaten zuan, bere eginbidea beteko bazuan. Eta ortik bialeku gogorrak
eldu zitzaizkion. Vill Plorentxi 75.
"Biarleku, algo como 'disparate', pero con el verbo 'hacer'. Aretxek ein dau biarleku, 'vaya lo que ha hecho'"
Etxabu Ond 112.
Trabajo (sin connotaciones negativas). Lortu dauan irabazi motxa ta urria, ez yaka pozeragille, bearleku
orretan [korbatak saltzen] jarduteko gogo aundirik izan dagian. Erkiag BatB 180.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
408

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
behar-lolo. "Sien (BN)" DRA, que cita a Bon.
beharluze. v. belarluze.
bearnadi. "Planta parecida al perejil" A.
bearnes. v. biarnes.
beharño. (Dim. de behar). Pobre. Auzoko jende abarizios zikoitz batzuek, jakinik zer gerthatu zitzaioten
beharño heieri [...] galdatu zioten ethor zitezen. "Ce qui était advenu à ces pauvres gens". Barb Leg 61.
behar-ordu (L, BN, Sal, S; VocBN, Dv, H), biar-ordu. Ref.: A (bearrordu); Lrq (behar); Lh. 1. Momento de
necesidad; necesidad, trance, apuro. "Nécessité" VocBN. "Besoin, heure, moment de besoin" Dv. "Un cas de
besoin" H. "Behar-ordia khexu dizat (StJayme)" DRA. "(Foix), détresse" Lh. "La détresse" Lrq. Tr. Empleado
como sust. en toda la tradición septentrional, en Lizarraga de Elcano, y a partir del s. XIX tbn. en algunos autores
occidentales, con un valor ligeramente distinto del que tienen construcciones como ikusi behar orduan 'en el
momento en que debe (debía, etc.) verlo' o simplemente behar orduan 'en el momento en que es (era, etc.)
necesario, oportunamente'; cf. BEHAR ORDUAN (s.v. behar izan). Othoi, behar orduietan zu zakitzat balia /
eta, othoi, zuk goberna ene bizi guzia. E 79. Eta deitzen dira miserikordiazkoak eta ez iustiziazkoak, zeren
zenbait behar ordu premiazkoz bertzetan, debozinozkoak eta borondatezkoak baitira, eta ez obligazinozkoak.
Mat 22s. Zeure azken finean, heriotzeko orenean, behar ordu guztien gaiñeko behar orduan, zer damu, zer
bihotz ukhaldi errezibituko duzu! Ax 577 (V 370). Bere etsaiari barkhatu nahi ezteraukanak, eztu edirenen bere
behar orduan arartekorik. Ib. 336 (V 224). Presuna bati zeure behar orduan, premia premiazkoan, gauza baten
eskatzen zatzaitzanean [...]. Ib. 576 (V 370). Ea beraz, gure Iauna, / huna behar ordua, / hedazazu gure gana /
zure esku Saiñdua. Arg DevB 215. Ihurtan hitz batez enitezü osoki fida, ene behar ordietan, phüntianago
sokhorritü izateko, eziez zütan zihaurtan, ene Jinkua. Mst III 59, 1. Utzi izan niotzan memorio batzu eskribuz
izan zezantzat hetarat helpide edo errekorsu bere behar orduetan. He Phil VIII. Zuetaz orrhoituko dela zuen
behar-ordutan. Lg II 148. O Birjina urosa, zuk eztuzula lagundu noiz-eta-ere bere behar ordietan zuri hersatu
baita. AR 381.
(s. XIX) Jesusen eretzian othoi / balia zakiztade / ene behar ordü handia / egün ikus ezazie. Xarlem 794-795.
Geure gurasoai lotsia gordetia, [...] ta euren premia edo biar ordubetan lagundutia. CrIc 65. Zeinbat gozatzen
naizan nere atsekabearen erdian zu bezelako Sendagille bat bear ordu onetan emen agertzeaz! VMg 43s.
Ustedúzu utzikotuéla bereák desanparaturík bearrorduán? LE Ong 76v. Lagun nazazu nere urhats guzietan, ta
gerthatuko zaizkidan parada, hirrisku, tentamendu ta behar-ordu guzietan. Dh 88. Jakin ezazu, hola eginez,
tresor eta laguntza handiak bilduren ditutzula behar-ordukotzat. Ib. 229. Zer egin ez dozu zeuk, zeure adiskidiak
konsoleetako ta sokorriduteko, biar orduban areek aurkitu dirianian? fB Ic I 70. Eta orai aldiz, ostatietan, /
diharü güti moltsan behar ordietan. Etch 396. Ama Birjina maitea, / zato gure laguntzera, / bai dugu beharordia.
Bordel 35 (tbn. Etcham 33). Bear ordu guztietan prest ziran beti zer nai gauzatarako, iñork ere deitu
bage. Izt C 346. Behar ordu guzietan orduan zuk han aise / hartu zindukeien bethi hartarik lanyer gabe. Gy 88.
Zeren onen argiaz uste zuen, bear-orduetan baliatuko zala. Lard 198. Bere burua, bere majestate den-guzia
ematen darotanak, zer ez darot nere behar-orduetan emanen? Dv LEd 245s. Bainan ez da zuhurtzia oihana
halako mugan ukitzea behar-ordu handirik gabe. Dv Lab 356. Lagundu izan ditut hauzoak behar-orduetan.
Hekien ganik laguntza berak izatu ditut ene aldian. Ib. 9. Laborariak behar lüke jakin aberen señatzen behar
ordü batetako. Ip Dial 75 (It, Ur estutasun baterako, Dv ordu hestuetako). Zerentzat ez duzu zure dirua behar
ordu handiago batentzat atxiki? Laph 244. Manhatzen deikü gure Aita eta Amen maithatzia, hen uhuratzia, her
obeditzia eta behar ordietan hen sokhorritzia. CatS 46. Zer behar-ordu handitan zen haren misione dohakabea.
Prop 1885, 120. Othoi, lagun gaitzatzu, o Maria, / gure behar ordu guzietan. Zby RIEV 1908, 296. Hetan sartuz
geroztik, / zer beldur ikhara!... / Behar ordutan ere / maiz ezin aldara. Ib. 770. Etxeko behar-ordu guzien ondotik
bethi asmuka ikhusiren ditutzu,. Arb Erlis 93. Saindu hau deitua izatu da behar-ordu handietan eta bereziki
izurrite denboretan. Jnn SBi 134. Huna oraino nola Jesus Jauna heldu zitzaion san Jerlak-i, bere biziko beharordurik
handienean. Ib. 94. Gure behar ordietan hel zakizkün zure lagüngoa photeretsiarekin. Ip Hil 262. Maite
ükhenen dizügü egün oroz eta behar ordü güziez zuri hersatzia. Ib. 216. Beharordü guzietan prest dela guri
heltüra egitera. Ib. 127s. Beti bere burua behar-orduetan erakutsi duela erlisionearen alde. HU Aurp 88. Jende
xeheak eztuela bihotzez ala buruz nehori zorrik; nondik lot adixkideak, behar-ordu batez, baduela lokia... Ib.
199. Horrelako behar orduetan langilek galdatzen zuten [...] permisionea. HU Zez 12. Gure gorphutzeko eta
arimako jiteak eta beharorduek ez dute nahi lanik Igandearekin. Arb Igand 69. Zer da, premiña baga, juramentu
egitea? Bear-ordu andi baga, edo gauza baliyo gitxikoagaitik, juramentu egitea. Itz Azald 88. Eginik beragaz,
besteak gugaz egitea gurako geunkena, aurkituko bagintzez berea lako bear-orduan. Ib. 120. Euren bear-
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
409

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
orduetan eta premiñaldietan lagunduten ez deutsenak. Ib. 95.
(s. XX) Ez ginezakelarik gure eginbidea heien alderat osoki bethe, behar orduan direlarik bakotxak gure
ahalaren arabera esku emanez baizik. JE Bur 104. Ohartuago baizik izanen ez delakotz batzu ala bertzeen behar
orduer. Ib. 56. Lagunt nezazu, othoi, nere behar ordu guzietan eta begira gal-bide guzietarik. Barb Sup 52.
Etxeko behar-orduentzat, ilhabete guziz emaiten diozkatan 150 liberetarik [...] 75 libera aldaratze du beretzat.
Ib. 151. Gure estualdi, bear-ordu ta egiteko guzietan Yainkoagana yo bear dugu bereala. Ir YKBiz 85. Karrikaburu
guzietan gauza hori behar orduz eta behar gabe errepikaturik. Zait Plat XXI. Beste frango [othoitzlari]
bazen 7 t'erditan eta 9 orenean meza entzunik, etxerat juanak zirenak, beharordia hala gerthaturik. Herr 18-8-
1963 (ap. DRA). Otoizten zaitugu ere behar orduan edo penetan diren guzientzat. Ardoy SFran 359. Betidanik
izan ditugu apez euskalzale suharrak, eta orai --behar ordua sumaturik edo?-- badukegu nehoiz baino gehiago.
Xa Odol 239. Ez ditudala bertze hizkuntzak ere gutiesten eta aitortzen dutala heien ikasteko behar ordua. Ib. 28.
Jauna, Zuk, otoi, zerbait zerutik egizu, / gure behar orduen berri baitakizu. Ib. 120.
2. "(S; Foix), besoin de manger" Lh.
beharpetu. Obligar, someter. v. behartu. Beste zetara bearpetuta gaukaz agindu onek? A Cat 21.
Maitamenak gure anaiak maitarazten dizkigu, baña gaiztoak badira onestera ez gaitu bearpetzen. "No nos
obliga a reputarlos por buenos". Zink Crit 47n. Urtzik, adimenaz eta aukera lakemenaz yantzita gizona irazan
du; zenbait legek, indarregiteka baña bearpetzen dutela, lotua ordea. "Sometiéndole a leyes". Ib. 75.
beharragotu. Obligar (incitar, etc.) más. Cf. behartu. Txalo batez sutu zazute ta bearragotu, bere yakite ta
aalmen guziak Euskaltzaleak-en alde ipiñi ditzan. Ldi IL 143.
beharraldeko. v. belarraldeko.
beharraldi (H). 1. Necesidad; momento de necesidad. "Behar-aldia, un cas de besoin: id. behar-unea, beharordua"
H. v. behar-ordu. Hemen bada formatutut othoitz batzuk ureko, / behar aldi orduetan debotki
errateko. EZ Man II 128. Nihoiz ere eztute sobera, bethi gertatzen dira behar aldi batzu geiagoren izaiteko. SP
Phil 265 (He 267 beharkizun). Erraz da zerbait eskas izaitea [...]. Filotea, duzun atsegin behar aldi hetaz,
haretzatzu bihotz onez eta pairatzatzu arraiki. Ib. 276. Ar zazu, bada, santu beraren debozioa ta medalla edo
estanpa, ta balia dakizula zere behar aldietan. Mb IArg II 313. Gure bearraldi, estualdi, ordu larri, gaitzaldi
edo miñaldi ta naigabe guzietan. Inza Azalp 141. Deunen bearraldiak arindu itzazute. Ol Rom 12, 13 (Or MB
126 bearraldi; Lç nezesitate, He beharkizun, TB, Dv, IBk, IBe behar, Ker bearrizan, Bibl behar-ordu). Ez diñot
au iñolako bearraldik eraginda, ikasirik bainago dutanaz aski izaten. "Non quod desit aliquid dico". Or Aitork
412. Zure lanbide guzietan zintzoek berek iardutea nai ukan duzu, oraingo bear aldian, gerorako protxuzko
diran lanetan. Ib. 421.
2. "Matalotaje, provisión del navío, ontzornia, bearraldia" Lar. "(Hb), provision, approvisionnement" Lh.
3. Jornada de trabajo. Egunez eginda neure bear aldia, / apalduta bertatik naz atera egin. AB AmaE 391.
beharralteko. v. belarraldeko.
beharrarazi, bearrazi. 1. Hacer ejercitarse. Jaiñkoak ordenatuak baitire, gure indarrez gu beharrazteko.
"Puisque Dieu les a ordonnées pour notre exercice". He Phil 504 (SP 497 gure indarrak frogatzea gatik).
2. (Dv, PMuj), behar erazi, beharrazi (Dv), beartu erazi. Obligar, forzar. "Mettre dans l'obligation de" Dv. v.
behartu. Egun bat bakarra dirudienez bere jauregi-etxe Loiolakoan pasa izan zuen eta onetara ere belauniko
erregu biziakin bere kuiñatak beartu erazi zuen. 'Fue necesario que instantemente se lo rogase'. Aran SIgn 78.
Berak nai ezik eta gogoz-beste, emeki bearrarazi zuten zirkura. "Recusantem vehementer et resistentem familiari
violentia duxerunt in amphitheatrum". Or Aitork 139. Ezerk etzaitu bearrarazten; Zure ahala baiñon ez baita
aundiago Zure naimena. "Nec cogeris invitus ad aliquid". Ib. 158.
3. biarra erazo. Hacer trabajar. v. BEHAR ERAGIN, BEHAR EGINARAZI. Ez bakarrik egiten dabe
pekatu modu onetan biarra egiten dabeenak, baita bere besteri biarra erazoten deutsenak. Astar II 67.
bearrazaldeko. v. belarrizaldeko.
beharrazi. v. beharrarazi.
beharreko (G-azp, AN-gip; Dv, BeraLzM), biarreko (V-gip-m), bierreko (V-ger). Ref.: Etxba Eib (biarrekua);
Elexp Berg (biarrekua); Gte Erd 221. 1. Necesario; indispensable. "Qui implique nécessité, qui est de
nécessité" Dv. "Biarrekua, conveniente, de necesidad" Etxba Eib. "Biarreko gauzak pe falta zien orduan" Elexp
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
410

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Berg.
v. beharrezko, behar (II). Tr. Sólo meridional; empieza a documentarse a principios del s. XIX. Cuando
acompaña a un sustantivo, va normalmente delante de él. Buru nekatuba arinduteko edo osasunerako pasietia
gauza ona da, ta askotan biarrekua. fB Olg 32. Birjinia ondasun ugaritsuba, ezkontzakia biarreko duina ozta
daukana ta ezkonduba pobria dala. fB Ic III 326. Ain dira biarrekuak mandamentu oneek, ze ezin zerura eldu
leiteke, eurak jakin baga. Astar II 2. Garbitasuneko doaia atskorra bezain bearrekoa izanik Zeruan sartzeko.
Lard 380. Zirkunzisioa bearrekoa zan edo ezeko despita. Ib. 509 (tít.). Ze bearrekoa zan ari laguntzea, / ogi bat
bazan bere sarri emotea. AB AmaE 296. Beti zuzenduten dituezala bide onetik eta kastigetan dituezala errime
eta zurtasunagaz bearreko denporan. Itz Azald 98. Besteari egun bateko bizigarri edo janari bearrekoa [...]
ostutea dala pekatu ilgarria. Ib. 107. Ain bearrekoa jakula zeinda gatza aragiaren edo okelearen iraupenerako
dan bearreko. Ib. 192. Zein da bost gauzetatik bearrekoena, zein baga ezin iñoz artu leitekean Sakramentu au?
Ib. 138.
(s. XX) Len barriketa utsa zana, ixilla ta itz biarrekuak baño esaten ez ebazana bigurtu zan. Kk Ab I 46.
Gorputzak bezin bearrekoa du animak ere bere janaria. ArgiDL 42. Bere gogoak ain bearrekoa duen pake
donea, gure artean arkitu zuela zirudien. Alz Ram 111. Zeu azkatzeko, ilgo da Alberto, / au bada biarrekua. Enb
134. Esautson ankak ebai biar yakozala, ta triste-tristerik erantzun eban: --Tire ba. Bierrekua izan ezkero... Kk
Ab II 47. Bizi diranai bezin bearreko zaiela argia illai ere. JMB ELG 90s. Egiz bearrekoa ta onuratsua izatea be
ezta beti naiko. Eguzk GizAuz 54. Bearrekoa bazan, [...] piztiaren aitzulora bertara joango zitakian. TAg Uzt
169. Arkaitzetik ateratzea oso zailla; tresna aundik, mirabe asko eta dirua erruz bearrekoa. JAIraz Bizia 62. Ta
batezere, auxe degu euskaldunok bearrekoena. NEtx Nola 6. Zuaitzak egiten du gizonak ain bearrekoa dun
oxijenoa. Munita 16. Bearreko nitunak kalte zekizkidan, aiek nere mende idukitzea alegiten bainun. Or Aitork
98. Erreginak [...] gutxi-gora-bera, segunduan arrautz bat jartzen du. Erlariak diotenez erlarrak ez omen dira
bearreko. EgutAr 27-11-1956 (ap. DRA). Ez, ez, --ekin zion jandarmak xamurtuta--, ezta bearrekoa. Sendi baten
oñazea ori baiño errespetagarriago da. Etxde JJ 49. Eztaki burua makurtzea bearrekoa izan oi dala sarritan. Ib.
23. Lanerako tresnarik bearrekoenak erosi zituzten. Ib. 214. Beharreko tresneria guztiarekin bere gelatik
kirofanora bihurtu zenean. Arti Ipuin 75. An artu nuan ondo bearreko atsedena. Anab Aprika 83. Bearrekoa det
El Goleara joatea. Ib. 70. Eta txakurrak ere artzaiendako oso bearrekoak dira. And AUzta 103. Bearreko yaken
kemen eta adoreaz jabetu nairik-edo. Erkiag BatB 15. Zein bearreko den jainkozko indar batek gizabizia ingura
ta besarka dezan. Vill Jaink 133. Il ondorian asi da erria / goratzen bere izena, / eriotzia bearreko al da /
ezagutzeko gizona? BEnb NereA 141. Lan egitia danok / bearreko dogu. Ib. 124. Begiak bezain maite ta eskuoñak
bezain bearreko dezun edozer, pekaturako bide bazaizu, ateratzeko. MAtx Gazt 48. Alako bearreko dan
gauza egiteko orrenbeste korapillo? NEtx LBB 61. Urtian ill bat bearreko da / beti itxura antzekua, / neguak
auldu duen guztia / erabat konpontzekua. Uzt Sas 332.
2. (vEys). Necesitado, pobre. "(G) mendiant" vEys. v. behartsu. Bere eskuz egindako arropatxuak aur
bearrekoai eman oi zizten. Arr GB 6. Bazkariaren azkeneronz, geratzen zan ogia bearrekoai ematen ziezaten.
Arr May 175. Hiltzen dira zarrak eta aurrak, bearrekoak eta aberatsak, pekatariak eta justuak. Ib. 43.
Necesitado (de). Geroenik [anima] Zure Bakarraren mendeko eta ez giza-aginpidearen bearreko, Zure
iduri ta antzera berritu zenun. "Tibi soli mentem subditam et nullius auctoritatis humanae [...] indigentem". Or
Aitork 421.
- BEHAR-BEHARREKO (AN-gip; Dv; biar-biarreko V-m-gip). Ref.: Etxba Eib; Etxabu Ond 109; Elexp Berg;
Gte Erd 144. "Behar beharreko, qui est absolument nécessaire, indispensable" Dv. "Biar biarrekuk erun, llevar
sólo los objetos necesarios, sólo lo justo" Etxabu Ond 109. "Biar-biarrekua da Uberako eskolia" Elexp Berg.
"Behar beharreko kondizioak (AN-gip)" Gte Erd 144. Zeren berenez bekatu benial ezagunak [...] diran
borondatezko, ta ez bear bearreko konfesakizunak. Mg CC 165. Zorrak daukezanak al daijen gustija egin biar
dabeela eurak pagetako [...], biar biarreko eztirian gastubak kendubagaz. Astar II 160. Orretarako bearbearrekoa
da fede bat. AB (ap. Dv). Bearbearrekoa da egotea beste bizitza bat, nun onak artuko dabeen
eginsari betikoa, eta txarrak kastigu betikoa. Itz Azald 39. Urtetsu-samarra zala esateko; Leon bear-bearrekoa
zuela. A Ardi 90. Zuen laguntza bear-bearrekoa zait. ArgiDL 25. Ezin lei bizi, irebazi al dan apurre bierbierrekora
be ezta eltzen. Kk Ab II 156. Politika bear bearreko da errien pizkundeetan. Ldi IL 144. Beste
langillea arduratsu ta begiratuagoa da: bear-bearrekoa baño eztau eralgi nai. Eguzk GizAuz 147. Bearbearrekoak
dira giza-biotzarentzat pozaldi[a]k eta argialdiak. TAg Uzt 311. Sendalaria ekarri zuten. Ezin ezere
artuazi. Bear-bearrekoa zan, ordea. Oso gaizki zegoan. Anab Poli 78. Biderako bear bearrekoa artu ta atera
zan etxetik. NEtx LBB 164.
beharreratu, bearrera. 1. Ir al trabajo. Ta, zuk ere, nekazari ona, au goizoro bearrera baño len, beti
biotzetik [...] egin bear dezu. Cb Eg III 334s. Urtera ori zala ta, Orbeanian amaika barre ein ei eben egun
aretan. Kontra-maixua biarreratu zanian, laster juan jakon ipur-garbitzailleren (bellaco, chivato) bat kontuakin.
SM Zirik 13.
2. "Tomber dans le besoin, mettre dans le besoin; arriver au besoin de" Dv.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
411

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beharreria (Dv). Miseria. "Misère, extrême pauvreté" Dv. Baldin Jainkoak, ohe batean eri iduki nahi
banau, ez dut zertaz khexatu. Beharreria, oinhazeak, asturugaitzak ematen baderaizkit, ez dut zer khexatu. Dv
LEd 243.
beharreta. 1. "Teórica, teoría, bearreta" Lar. "Especulación, bearretea" Ib.
2. Trabajo, tarea. Zerren a bearreta ta lan guztia artuten eban, oraziño ta Jangoikoaren gauzak egin ezkero,
alperkeriatik iges egitea gaitik. Añ GGero 12 (Ax trabaillu).
beharretadun. "Especulativo" Lar.
beharretakin. "Especulativa" Lar.
beharretakiro. "Especulativamente" Lar.
beharretari. "Especulador" y "teórico" Lar.
beharretaro. "Especulativamente" Lar.
beharretatu. "Especular" Lar.
beharretsi (Hb ap. Lh, Dv, H, A). "Obliger à, exiger" Dv. "1. (trans.), juger, accepter comme nécessaire et
obligatoire. 2. (intrans.), obliger, être obligatoire, nécessaire" H. "(L; Hb, H). 1º. rendre ou devenir nécessaire.
Syn. behar-kitu. 2.º juger, estimer nécessaire; 3.º commander; réquisitionner" Lh. Parece que todas las
traducciones se basan en la forma de part., única que hallamos en textos (q.v.).
(Dv, H y A (que citan a He)). (Part. en función de adj.). Necesario. "Beharretsi, requis, obligatoire" Dv, que
cita a He. Aitzitik gorphutzeko mienbro flakoen diruritenak dire beharretsienak. "Necessariora sunt". He 1
Cor 12, 22. Errazu Pater noster eta Abe Maria, zeiñ baitire fidel guzien othoitz jeneralak eta beharretsiak. He
Phil 110 (SP 108 nezesarioa). Ez dezozutela gogoa eta afekzionea iratxak, beharretsiak eta manatuak diren
plazerrei. Ib. 254 (SP 252 manatuak eta ordenatuak).
- EZIN BEHARRETSIZKO. "Inexigible" Dv.
beharrez. v. BEHARREZ; BEHAR-EZ.
beharrezdenkeria. v. beharreztenkeria.
beharrezia. Necesidad, indigencia. Bainan dirurik ez, eskolarik ez! Erran behar da, beharrezia bera
garela. Prop 1893, 72. Ondikoz? Zer beharrezia! Ez zuen, ez ohe, ez mahain, ez kadira, ez deus haturen itzalik.
Prop 1901, 233.
1 beharrezkiro. "Forzosamente" Lar.
2 beharrezkiro. "Indebidamente" Lar.
beharrezko (G-azp, AN-gip-5vill, B, L, BN, S; Lar, Añ, Gèze, Dv), biarrezko (V-gip). Ref.: A; Lh; Lrq (behar);
Elexp Berg (biarrezko); Gte Erd 144, 221. Necesario; obligatorio. "Forzoso", "necesario" Lar. "Deshecha,
salida precisa de algún camino, irteera bakarra, bearrezkoa" Ib. "Urgente" Lar y Añ. "Nécessaire" Gèze. "Qui
est de nécessité" Dv. "D'obligation; nécessaire" Lh. "Beharrezko kondizioneak (BN-arb)" Gte Erd 144. v.
beharreko, behar (II), BAITEZPADAKO. Tr. En el Norte se atestigua escasa pero regularmente desde
comienzos del s. XVII. Al Sur los primeros ejs. son del s. XVIII (Larramendi, Ubillos), haciéndose muy
frecuente en el s. XX. Acompañando a un sust., normalmente precede a éste aunque tbn. aparece detrás, sobre
todo en el s. XX. En DFrec hay 365 ejs., 8 de ellos septentrionales.
Ezen ardiastekotzat beharrezko premia / sinhetzak othoitza dela guztiz moian handia. EZ Man I 9. Erremedio
hauk bada / Idukitzak gogoan, / Progotxoski zerbitzadin / Muga beharrezkoan. EZ Eliç 93. Obedienzia horri
daritza beharrezko eta obligazionezko obedienzia, zeren nihor ere ezin libra diteke [...] obeditzeko eginbidetik.
SP Phil 247. --Bear ote du batek [...] bereala konfesatu barka dakion? --On litzateke: ezta ordea bearrezkoa.
CatBurg 36. Lenengo bostak bearrezkoak dira [...]. Beste biak dira borondatezkoak. Ib. 33 (Iraz 35 nezesarioak,
CatOiq 260 premiazkoak edo bearrak). Badire bi obedienzia suerte: bata, beharrezkoa, eta berzea
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
412

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
borondatezkoa. Beharrezko obedienziaz obeditu behar ditutzu humilki Elizako Superiorak eta aiñziñdariak. He
Phil 249. Ez da ordea beharrezkoa edo nai ta nai ez artu behar dana. Ub 196. Lehenbiziko bortzak dira
beharrezkoak, obraz edo desiraz errezibitu behar direnak. CatLuz 21. Indazü grazia borthiz hura, zoin
salbamentiaren egiteko beharrezko dela erakutsi beiteitazü. Ip Imit III 55, 1. Urguluz hanturik eta nehork ezin
asezko heinera berak ezartzen gutiziaz, anbizionez, jaun baino jaunago beharrezko errabiaz beterik. HU Zez
211.
(s. XX) Bearrezkoa ete da sinismena zerua jadesteko? KIkV 14. Estualdi andietan dira aginduz bearrezkoak
errukizko egintzak. Ib. 81. Emaiguzu, Jaun maitea, guztioi ain bearrezko zaigun zure laguntza. ArgiDL 91.
Eragitten digu, bearrezkoa baño on geiago egittera, gure gogo onez nai badegu egin. Inza Azalp 139. Ikusi
dezagun gaur zenbat goratu ta aberastutzen gaittuan eta zein bearrezkoa dugun. Ib. 122. Bearrezkoa egiten
zaigu Jaungoikoari eskatzea deabruagandik atera gaitzan. Ib. 151. Axe-orratza baxen ederra da [...]. Baña ezta
ain biarrezkua. Altuna 9. Noiz edo noiz, hasi obra on bat gerokotzat utz ditake, beharrezko zerbitzu baten
egiteko. Leon Imit I 15, 1. Hitzen ikastea bezain beharrezkoa da aditza eta berboa, egindura eta itzuliak
eskualdunki ibiltzea. Zub 93. Eri bakoitxaren ezagutza, noraño ilundu den ikusteko, sendalarien argiak
beharrezkoak zaizkit. FIr 183. Amaika lan bearrezkoagoak badizkiagu. Lab EEguna 84. Asko izatea ezta
bearrezko, gartsuak, zintzoak, "piñak" izatea, bai. Ldi IL 152. "Gizon" izki larriez ipiñi utsak, aren bearrezko
alderdietzaz itzaldi luze batek baño areago dio. Ib. 116. Egunkari on bat --eta bearrezko dezu ona, erderazkoak
bezin on; bestela zeren indarrez edatu? Ib. 73. Lana bearrezkoa da. Agindu bat da. ABar Goi 49. Ondasunak
txiroen artean banatzea orduan be aolkua bai; baña egipide bearrezkoa etzala argi dago. Eguzk GizAuz 15.
Edozer egiteko bearrezkoak doguzan gaiok, soña edo gorputza euki daroe beti. Ib. 47. Bide bat badute berriberritan
egina. Dena graba, ederki artatzen du norbeitek. Beharrezkoa da. Zerb Azk 17. Uste dut Shakespeare,
Poe, Sofokles eta Platon itzultzen duten euskaltzaleek lan beharrezko bat egiten dutela. Mde Pr 42. Horrela,
biziarentzat beharrezko diren organu nausiei puska bat iraun diro. Ib. 79. Emen ukaiten duk mintza-antzea,
gauzak adierazteko ta esanak argitzeko ain bearrezko dana. Or Aitork 30. Moja-komentu batean aritu zan
bearrezkoenak ikasten. Etxde JJ 84. Nola edo ala, ezetz esan diot nik. Ozta-ozta atera zait bearrezko gezurra.
Txill Let 113. Ez daukagu egiara iristerik, jauzi baten bidez abiaturik baizik. Eta gu geu ez gera gauza
bearrezko jauzia emateko. Ib. 131. Alde batera bezela bestera ere bearrezkoa zuan ikastea. Anab Poli 91. Umiei
gauza bearrezkoak erosteko. Erkiag Arran 114. Gauza beharrezkoa zen, zer egin derrigorra, premia bizi. Arti
Ipuin 67. Otoitz egitea zilegi da ta bearrezko, nonbait, emendik arako etxe-aldaketa zorioneko gerta ledin. Zait
Plat 108. Noiz iaio zan iakitea bearrezkoenik dugu, aren iardunaren berri zeatzago ikas dezagun. Ib. 28.
Emateko lana izan zuen iru erloju aiek, baño bearrezko ageriak egin eta ondoan eman zituen. Izeta DirG 90.
Zeri esaten zaio bearrezko, premiazko edo baitezpadako? Vill Jaink 52. Iñoiz bezala agertu zaigu Jainkoa
bearrezkoa dela gizartearen nondik-norakoa esplikatzeko. Ib. 170. [Fedeak] baditu bere oiñarri bearrezkoak. Ib.
7. Gizonak dauka mundu-bizitzak / bearrezko dauan gatza. BEnb NereA 250. Oraindik egiteko geneukala
bearrezko lan ori. Ibiñ Virgil 22. Nere kantetan itz bizi xamarrak jartzea, bearrezko zan. NEtx LBB 336.
Biarrezko neurrixan bere bekatua ordaintzeko. Etxba Ibilt 481. Iduria gatikan zaharren sistima, / beharrezkoa
zela zure katixima, / hartu duenak bezik ez diro estima. Xa Odol 133. Ardo pixka bat biarrezko du / osasun ona
daukanak. Uzt Sas 56. Bidezko ta bearrezko da nik ori jakitea. Berron Kijote 209. Baldintzak, jakina denez, bi
eratakoak dira: beharrezkoak eta nahikoak edo, giputz zaharrek ziotenez, aski diren adinakoak. MIH 218. Bi
bideak zilegi eta beharrezko dira eta nork taxutuko ditu aldez aurretik bakoitzaren neurria eta mugak? Ib. 109.
v. tbn. Legaz 36. KIkG 67. Muj PAm 72. Etcham 203. Ir YKBiz 394. Osk Kurl 10. Alzola Atalak 147.
- BEHAR-BEHARREZKO (AN-5vill; Dv; biar-biarrezko V-gip). Intens. de beharrezko. "Biar-biarrezko, muy
necesario, indispensable" Elexp Berg. "Gaur bear bearrezko lanak egin ditugu (AN-5vill)" Gte Erd. Ezin al
yuadaz nik, ostera, neure zeregiñak beianganian egin, biar-biarrezko ixanez ganera [...] jauregija neure biarixan
gustijetarako eskeñi yaustaan ezkero? Otx 65. Birr-aldaketa au landareak bear bearrezkoa du zaintsu eta
ondo etortzeko. Munita 41. Bear-bearrezkoa zitzaion gizonezko bat bere lizun-egarria asetzeko. Etxde JJ 199.
Seme-alaberi berbaz azi-era (edukaziñoa) emotea bear-bearrezkoa da. Bilbao IpuiB 61. Neurri auek bearbearrezkoak
ditugu gure gorputza indartsu ta osasuntsu egingo bada. MAtx Gazt 42.
beharrezten, behar-ez-den, bearreztan (V ap. A Apend; Lar). 1. Inconveniencia, (lo) que es inconveniente o
indebido. "Absurdo" Lar. "Disparate (V), bearreztan bat egin" A Apend. v. beharreztenkeria. Ez zaitezela
mintza hekien aiñtziñean [...] beldurrez solhasa segitzean, zerbait behar-ez-den itzur dakizun. He Gudu 147.
Gazte zarrai ta eroriai iten diotenak mila bear-ez-ten (103). LE-Ir. Ardauok, ba, gogua bizkortu bai, baña batta
milla bearreztan eta zorigaisto ekarri be badakijez egitten. Otx 111. Ohartzen da, zerbait behar ez den
badabilala airean, baian ez daki nor akusa. Larz Iru 70.
2. "Genio maléfico" DRA, que no da más referencias. Cf. behargabe (4).
3. "Behar-eztena, endemoniado, poseso" Lander (ap. DRA).
beharreztenkeria, beharrezdenkeria. 1. Inconveniencia, acción indebida; disparate. v. beharrezten,
behargabekeria. Ala da mandamentu gonen kontra gaitz ematea bere buruari jan, edan eta edozein desorden
ta bearreztenkerias. LE-Fag 66. Bere kontseilu zuhurrez untzitik kasatu zituen joko beroak, aharrak, hizkuntza
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
413

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
gaxtoak, elhe lizunak eta untzietan ikhusten ohi diren behar-eztenkeriak. Laph 199. Ez da estonatzeko yuduek eta
framazonek [...] egin arazten badazkote [...] mila imizilkeria eta beharrezdenkeria. Elsb Fram 159. Hobendun
garela, koleran erraiten edo egiten ditugun behar-eztenkeria guziez. Jnn Bihotz 218. Hain zitzaion gaitzi haur
harren ehorztea giristino bezala [...] non [...] beldur handiagoan baikinen, ea ez othe ginuen ikhusiko, ehorzte
hartan, behar-eztenkeria zerbeit. Prop 1905, 76.
2. Contrariedad, contratiempo. Jakinki handik eta leihorrera zenbat denbora behar zuten, ageri zen
behareztenkeria zerbeit gerthatu zitzaiotela. Prop 1892, 233.
beharri. v. belarri.
beharrik (G, AN, B, BN, S; Dv). Ref.: A Morf 679, A EY III 300; Gte Erd 49. Afortunadamente; menos mal
que. "À propos, heureusement" Lh. "Beharrik ethorri da, heureusement est-il venu" Dv. "Bearrik etorri zara, en
buena hora ha venido usted" (G, AN)" A EY III 300. "Menos mal que..." Izeta BHizt2. "Bearrik torri zaren,
bertzenaz itoko nitzen" Ib. "Beharrik ama etorri da, gracias a que ha venido la madre (AN-5vill, B), beharrik
ama jin düzü (S), beharrik etorri zara (B), beharrik egin dizkiat lehenago lanak (B), beharrik ez gira atzerrian
(BN-ciz), beharrik ez dugu egin (AN-5vill, B), beharrik ez da emen ama (BN-arb), beharrik bonbarik etzen
(BN-lab), beharrik izialdura haboro izan da makhur baino (BN-ciz)" Gte Erd 49. "Beharrik ama jin baita (BNciz),
beharrik ez abita lan handia (BN-lab) [...] beharrik ene hortan tinki egon bainiz (BN-lab)" Ib. 49.
"Beharrik ama han zen, bertzela semea eroriko zen (BN-arb)" Ib. 49.
Tr. Documentado en textos septentrionales a partir de mediados del s. XIX. Al Sur se encuentra desde
comienzos del XX. Hiriart-Urruty, Etchepare, Oxobi, Barbier, Lafitte y Xalbador lo emplean en ocasiones con
bait-, Irigaray, Izeta y Xalbador con -la; es algo más frecuente, sin embargo, la construcción sin prefijo ni sufijo.
Botatzen dio kolpe pisu eta latza; [...] Erromanoak kobrez burua beharrik; / bertzenaz etzukeien luze
bizitzerik. Hb Esk 37. Utzi zuen jan gabe / ez baitzen barura. / Beharrik zen hain ñaphur / goiz hartan hartz
hura. Zby RIEV 1908, 764. Gutitarik egin zuen, ez baitzioten bertzeari zangoa moztu izan behar. Beharrik zen
gizon pizkorra, eta odol onekoa. HU Zez 22s. Behin buruan hartuz geroz, atxikitzalea [da]. Beharrik! Ezen
urrikaltzeko litake, ahanzkor balitz, bere itsuaren gainera. HU Aurp 191. Lagun onak bazituela, erran gabe doa.
Beharrik hor baitire oraino bizi, eta bipil, elgarrekilan hanbat ongi bidatu duten herriko etxearen zaintzeko. Ib.
90. Beharrik badute zerbeit, lausengu eta laguntza guziak baino azkarrago dauzkana. JE Bur 104. Beharrik han
bainuen ama; bertzenaz, lazturan ereman nintuzken nere gau egunak. Ib. 11s. Nitaz etzuten axolarik. Ez behatze
bat, ez ele bat. Beharrik banuen lotura bat, bainan lohiz emokatua nuen. StPierre 13. Han berean xoratu ez
baitziren! Beharrik da Eskualduna kasko onekoa! Barb Sup 165. Paxkal hatzeman balu orduan, akhabo zen
Paxkal! Bainan, beharrik, Paxkalek lekuak hustu zituen zonbait egunez. Ib. 11. Beharrik aintzindu baititugu! Ib.
57. Zer egin? Arraintzariek han zituzten, han, lanak... / Beharrik, eskuak hutsik ez baitziren iganak! Ox 186.
Beharrik da gerthatu gizon bat [...] Eskual-herria eta Eskualdunak zinez maite zituena [...]; horrek agertarazi
orduko bertsularien lanak ez baitira oro galdu. Ib. 203. Agindurik zeukaten, aren mutil-sailla azaltzen ba zan,
aurreneko tiroa Santa Kruzi emateko. Bearrik e-tzan azaldu, urruti ez ba zan ere! Or SCruz 44. Bearrik, orduko,
ilargiak argitzen zituela erreka eta bazter ikaragarri ek. FIr 149. Halere berdin falta daite / zoriona / eta etor
uste-gabeko / dolumina. / Beharrik etzauku nausitzen / etsipena. Etcham 94. Khexatzera goazineko agertzen
zaiku beharrik emazte adinetako bat, zer nahi dugun galdez. JE Ber 70. Beharrik ez baituzue gogoan atxiki,
Orreagako laborari tetele harek erakutsia! Nun gintazke orai, zuek eta gu [...]? Ib. 97. Bearrik, garaiz iritxi
nauk, eta, kazkarreko bat emanaz or biali diat berriz ere etxean zear. Ldi IL 17. Kadira aurdiki zion airez-aire,
beharrik huts egin baitzuen. Lf Murtuts 5. Jaun erretora aphur bat tapatua egonik, ixil-ixila, bere baitharatu zen
beharrik. Ib. 24. Bearrik, zure alaba ta nere aizpa sabelkidea aurkez dugu. Zait Sof 114. Zer beroa Dakar-en!
[...] Bearrik, emen euri aundia, bestela gorriak ikusteko geundenan. Or QA 48. Plazari dagon atea kentzea
deliberatu zuen. Etzuten utzi, beharrik, ate horrek baititu mila oroitzapen! Zerb Azk 13. Beharrik Isabela ez da
ezertzaz konturatuko. Mde HaurB 36. Bearrik, Piarresek igarri zion garaiz neskaren arpegiko aldakizunari.
Etxde JJ 243. Ondotik juan zaizko, bainan eskapatu da beharrik. Herr 9-6-1960, 2. Denak etxeratu ziren
tristerik, batez ere Jean Pierre. Bearrik bere emaztea beti bezela senarraren zai zagola oneri arrera on bat
emateko. Izeta DirG 47. Obe genuke, euskeraz egiten diran neurtitzetatik euneko bost bakarrak egiñen balira!
Bearrik aztuko dira geienak! Or in Gazt MusIx 18. Beharrik, aspaldi ikasi nuen hobe zela horrekin ez
gaitzituarena egitea. Bertzenaz, hanbat gaixto. Xa Odol 51. Beharrik zure garrez argitu nintzela, / saspetan
fundituko bainintzan bertzela. Ib. 315. Zure edaria ez da / hoik baino hobea, / beharrik nik ezagutzen / baidauzut
ordea; / zure botoila beltzian / han dago gordea. Xa EzinB 105. Loturik naukan hari horri eutsi beharrean
suertatzen naiz, beharrik ala damurik, nahi badut eta nahi ez badut. MIH 285. Andoaindarraren eragina ez zen
gainera, eta beharrik, Konpainian gelditu. MEIG V 96.
(Como conjunción). Gracias a que. "Beharrik ama urbillin zen, ezta erori (AN-5vill)" Gte Erd 49. Beharrik
ez baitire katolikoak bertze batzuen iduriko, deus makurrik ez da izan: ez nehork minartu. HU Zez 159.
(Acompañando a un sust.). Gracias a. "Bearrik don Juan Bautista dugu iturria (B), gracias a don Juan Bautista
tenemos esta fuente" A. "Beharrik Don Basilio, bakean gaude errian (AN-5vill, S), ama beharrik, semea etor da
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 414
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(AN-5vill), beharrik ama, semea ez da erori (AN-5vill)" Gte Erd 49.
(Con dat.). Jaungoikoari bearrik, ekaitzak etzidak astindu biotza; lasai ta paketsu bizi nauk. Etxde JJ 57.
- BEHARRIK ERE. "(L, BN, S), felizmente. Beharrik ere hartu bainian euritakoa enekin" A. "Ez dizut
utsean lanik artuko. Esaidazu zer sari nai duzun". Bearrik-ere, Labanek alaba bi zitun. Ol Gen 29, 15s. Bearrik
ere, aurre-aldiko iakintzaleok ongi ezagunak ditugu. Zait Plat 28. Etorriko da garaia, bearrik ere, lurralde aiek
golde-muturrarekin iraultzean erdoi-legenak iandako azkonak nekazariak arkituko dituena. Ibiñ Virgil 79.
beharripe. v. belarpe.
beharrizan (V ap. A Apend), bearrixen, bearrizen (V-arr ap. Gte Erd 213), bearizan (Añ (V)), biarrizan,
biarrixan, bierrixen (V-ger). Necesidad. "Indigencia (V)" Añ. "Biarrezana oki (V-ger)" Ort Oroig voc. (ap.
DRA). "Egun okaz lo bearrizenean nago (V-arr)" Gte Erd 213. v. behar i. Tr. No se documenta en los textos
hasta fines del s. XIX. Sólo meridional, propio sobre todo de autores vizcaínos. En DFrec hay 14 ejs.
Autorturiko eta autortu bagako pekatuak eta donaustea bera autortuteko bear izanean geldituten da. Itz Azald
142. Etzirean eguno premiñan edo ezeren bearrizanean aurkittu, Josetxo Ondartzan agertuzaneskero. Echta Jos
240. Zorionean, ezeren bear izanik ezeukela bizi izan zirean. Ib. 356. Noren bitartez erakutsiko doguz gure beste
bear izanok? A EEs 1916, 108. Biarbada guk baño aren biar-ixan geiago euki lei. Kk Ab I 9. Beraz, esakera
orrek diño: biarrak, edo biar-ixanak, lana eragiten daula. Ib. 107. Jaunak biarrixana danian bakarrik emoten
daula bere eskarra edo grazia. Ib. 28. Zure ogasunak gure bearrizenak baño geiago dirala. Eguzk LorIl 11 (ap.
DRA). Domeka ta jai-egunetan, bearrizan barik, otsein-lanetan iñardutea galerazten dausku irugarren
aginduak. KIkV 66 (KIkG 52 bear gabe). Bearrizanean dagozan Eleiza, Seminario, Gexoetxe ta Landerretxeai
laguntzeko. Ib. 80. Arima ta gorputzagazko bearrizanetan. Ib. 80. Gure gorputz eta gogoaren bearrizanetara
erdu gaitezentzat. Zink Crit 76. Beren bear-izanak ornitzeko asmotsu diran txiroetzaz. EgutTo 4-3-1923 (ap.
DRA). Naiz yan, edan, itsarrik egon, lo egin, atseden, lan egin, naiz gizatasunaren beste bear-izanen azpian
bizitea. Pi Imit I 22, 2 (SP, Ol behar, Mst, Ip beharrüne). Etorri zadiz nigaz, ene semia, zure mattasunaren biarixan
andijan nagolako. Altuna 98. Beti be esateuskun alako baten misiñuek etxien emon biar zituela, baeguela
biarrizana-ta. Kk Ab II 53. Mediku jauna be bere etxetik biarrixan barik atarata. Ib. 8. Ezin daikela iñok esan
iñoren biar-ixanik eztauala iñoiz ixango. Otx 151. Ardaua edango leuke irabazijakaz eta eleuke ixango ura
edateko biar-ixanik. Ib. 153. Kukulumutxu jarri ta prakak erazten asi zan Bertolda gorputzeko biar-ixanen bat
egittia erakutsi gura baileuan. Ib. 64. Milla ta milla gauzaren biar-ixanatan zagozala. Ib. 126. Sendi guztien
bearrizanak be eztira bardiñak izaten; batzuk besteak baño geitxuago bear dabe. Eguzk GizAuz 175. Daukanak
eztaukanari ta bearrizanean dagoanari al eta bear besteko laguntza emon bear dautsala. Ib. 12. Olako atsegin
sainduak eman ditidazu Zure errukiz, nere bear-izanari begira. Or Aitork 274. Lurreti etzean bear eudien guztie
ezin eudiela atara ta, etzeko bear-ixenak estalduteko, askok eukiten eudien auntz-taldetxoen bat edo. Akes Ipiña
31. Bitartean, senargei bear-izan gorririk ez ebanez... Erkiag Arran 64. Irakatsi on baten bear-izana euken
areik. Bilbao IpuiB 237. Presondegian dagona ba daki, eta edozeren men izango dana, edozeren bearrizana
izango dauana. Erkiag BatB 194. Ala balitz ere, Jainkoaren bear-izana ezta orrekin agortzen. Vill Jaink 64. Ogi
sobria emon daiogun / bear izana daukanai. BEnb NereA 249. Etengabeko lan portitzak, oro gainditzen baitu,
bearrizan gorriak gogorraldian bezelatsu. Ibiñ Virgil 72. Elizaz landa badu beste bearrizanik euskera errukarri
onek. Ib. 22. Eztauko beste Macpherson baten bearrizanik gure erritar literatura ugariak! Alzola Atalak 147.
Bierrixenien nauelako ez, seme alaba ta 'llobat ondo irebazten daukuaz-da. Ib. 93. Santuen (kristauen)
bearrizanak arindu. Ker Rom 12, 13 (Ol bearraldi).
- BEHARRIZANEKO. "Ezta askoren behar izaneko egon, poco le ha faltado" A Apend.
bearrizari. v. belarrizari.
bearrize. v. belarrize.
beharrordu. v. behar-ordu.
beharruna. v. beharrune.
beharrunant (S ap. Lh y Lrq). Necesitado, menesteroso. "Intéressé (à une affaire)" Lh. "Nécessiteux" Lrq s.v.
behartu. v. behartsu. Etxez etxe bazabiltzan jo[r]nale doian, eta nahiz egünko egünian beno langile gehiago
bazen, haien beharrünantak agitzen zien. D. Béhéty GH 1929, 71. Egiazko beharrünantak laguntü. Herr 20-10-
1960, 3.
beharrune (S; Hb ap. Lh, Gèze, Dv, H), behargune (R). Ref. A (beargune, bearrordu); Lh; Lrq (behartu). 1.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
415

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Necesidad. "Besoin. [...] le souletin l'emploie dans le sens de nécessité" Dv, que cita a Mst. "1. besoin du
moment. Beharrune batez, en un cas de besoin. Syn. behar ordua, behar aldia. 2. (S), sujet, matière (occasion,
cas qui détermine, provoque)" H. "Necesidad" A. "Beharrüne, nécessité, misère" Lrq. "(S; Hb, H), nécessité,
situation gênée, misère" Lh. Tr. Propio de la tradición suletina, hay tbn. algún ej. occidental moderno; aparece
además, con un sdo. algo distinto, en Birjin.
Ezi jatia, edatia, bellatzia, lotzia, phausatzia, triballatzia eta gañerako natüraren beharrünen pian izatia
egiazki miseria bat da. Mst I 22, 2 (SP, Ol, Leon behar). Khorpitzaren beharrüniak phezü handi bat dira. Ib. 22,
3. Gizon pherestü batek dolümenian sartzeko eta nigar egiteko aski beharrüne edireiten dü. Ib. 21, 4 (Ip aski
süjet, Leon hasperen eta nigar-biderik). Emadazü grazia, holako beharrünetzaz ahülki eta doiak zerbütxatzekua.
Mst III 26, 4. Beharrünerik handienetan eta phenagarrienetan, orhitzite Mariaz. msS 4. Er[r]an ezok Hunolt /
jin dakia lagunzera, / aldi huntan beharrüne / handi badiala. Xarlem 1291. Pierris, ezpanu uken / sos haren
behar unia / enundia jinen / hiri inportunatzea. AstLas 56. Behar ükhen diozü orano audela, / berak abantzatü
ehün libera, / Eihartxek ezpeitzin / beharrüne handin / paperaren ordin. Etch 274. Barnetiar den gizonari phezü
zaitzo mündü huntan khorpitzaren beharrüniak. Ip Imit I 22, 3 (Ol beharkizunak). Jauna, solta nezazü ene
beharrünetarik. Ib. 22, 3 (SP, Ol, Leon behar, Pi beartasun). Lagünt gitzatzu zure othoitzez gure arimako eta
khorpitzeko beharrünetan. Ip Hil 266. Begira ezazü galbidetarik, bere beharrünetan hel zakitzo. Ib. 267.
Ikhusten düzü zonbat handi eta hanitz diren gure beharrüniak eta gure flakeziak. Ib. 149. Ezkirade mintzo artho
khürütxe ereiñaz. Erein bezala khürütxe igaraiten denak eztü jorratzeko beharrünia hain handi nula lüzaran
berian igaranak. ArmUs 1906, 90 (ap. DRA). Aitortzen zian ogen handia üken ziala gezürraren erraiteko
beharrüniala eroriz. Const 20s. Nabaitzen zuen ezin garaituzko nahikari bat, bazedukan beharrune bat zorion
ozar hori delako ezagunei [...] erakustekotz. Mde HaurB 60. Alako bear-unean nengoalarik, orrelako aolkulari
bat aurkituriko zoriona neretzat. Berron Kijote 22.
behargune. Penalidad. Eztudala [haurraren altxatze] hortan behargunerik edo penarik batere sentitzen.
"Peine". Birjin 553.
2. (V-oroz ap. A Apend). "Ocupación" A Apend.
bearruna. "Proceder, procedimiento. Orrek ez dira egin bear direan bearrunak, es procedimiento incorrecto"
A Apend.
behartar. Pobre (con matiz de procedencia, es decir, 'nacido de (entre) pobres'). Zer lotsa bear dugu,
beartar izanik, / gizartean agertzen bagara garbirik? Or Eus 133.
behartasun (L ap. Lh; Añ, Dv, Hb ap. Lh, H, VocB), behartarzun (BN, S ap. A; VocBN, Gèze), biartasun (H).
Necesidad, carencia, falta, privación; pobreza, indigencia. "Indigencia", "miseria, desgracia", "penuria" Añ.
"Pauvreté" VocBN. "Besoin, pauvreté" Gèze. "Pauvreté, indigence" Dv y H. Tr. Documentado desde el s.
XVIII en autores guipuzcoanos y vizcaínos; tbn. se encuentra en Duvoisin y en un capítulo de Atheka en dialecto
bajo-navarro. En DFrec hay 2 ejs.
Ez dute nai nioren beartasunik eta uts egiterik ikusi. Mb JBDev 304. Etziran Jainkoaren bildur, gauz
gabearen, behartasunaren, gaitzaren, eritasunaren eta hiltzearen bildurragatik baizik. Ub 57s. Premia,
beartasuna ta estura andie denean. Añ CatAN 43. Maitetu pobrezea, beartasuna ta bakartasuna. Añ LoraS 64.
Ganeko guztia emoten deutse gorulari pobreai, euren neke ta beartasunak eskatuten daben legez. Ib. 162. Nik
ere nai nituke, kristau maitea, aberastasuna ta beartasuna edo pobreza batian zure biotzean paratu. Echve Dev
309. O zeñ santu eta aberatsa dan limosna egitetik sortzen dan beartasuna. Ib. 312. Ezeren ere beartasunik gabe
gauza guziaz txit ongi ornitua. Izt D 2. Beraren gozamenduarekin estaldu zan Kolejioaren beartasuna. 'Con sus
intereses cubrió las deudas del Colegio'. Izt C 501s. Zergatik beraz orai zuzentzen eta begiratzen ez ditutzu?
Orduan guzien azpiko izatea, nekhe, gaitz, behartasuna onhetsiren. Dv LEd 234. Badakizkit zure atsekabea eta
behartasuna, bainan zare aberats. Dv Apoc 2, 9 (Lç paubrezia, TB pobrezia, Ip gabezia, Ur (V) ezeukija, (G)
premia). Edan bezate eta ahantz beren behartasuna, eta beren minaz gehiago orhoit ez beitez. Dv Prov 31, 7.
On, gaitzak, bizia eta heriotzea, behartasuna eta aberastasuna, oro Jainkoa ganikakoak dira. Dv Eccli 11, 14.
Ez duzie utziko behartasunian hain jeneroski zien bandera lagundu izan dien gizona. (BN) Atheka 179 (S
eskeleguan, G gosiak iltzen, V miserijan). Ama maitea deitzen zion orobat umiltasunaren aizpa dan pobretasun
edo beartasun santari. Aran SIgn 112. Belengo portalian / Jesus jaio baitzan, / beartasun aundiyan / ez dudarik
izan. Ud 90. Abiatu zan, Santuak agindu bezela, guzien biartasunai begiratzeko kontua ongi eramaten. Bv AsL
63. Nun ere bere ustietan, Jaungoikuaren itzaren biartasun aundiaguan arkitzen zan jendia, Italian baño. Ib.
103. Egotzi zion buru-zorro bat, izan zedin estalki biartasunian. Ib. 57. Lege au denboren ta biartasunen araura
gorde izan da Ordenan, leku batzuetan bestietan baño zorrotzago. Ib. 202. Besarkatuten euan apaltasun onen
senide ta lagun ona dan ez-euki ta beartasun donea. Ezale 1897, 234as.
(s. XX) Eskatu emendik aurrera Ama Birjiña Lurdeskoari zeren beartasunetarako laguntza. Goñi 103.
Nagusiak beren langilleak toki askotan oso gaizki erabilli izan dituztela ta beartasunari mukerki begiratu zaiola,
ezin ukatu diteke. JBDei 1919, 228. Zure irabaziak eskeñi nere beartasun aundiaren ordez. ArgiDL 51.
Otoitzaren beartasuna ta meza santuaren aunditasuna len erakutsiaz gañera itz gutxitan berrizten zien apaiz-
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 416
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
buruak. Ib. 128. Neure beartasunetik atara nagizu, Jauna. Pi Imit I 22, 3 (Mst, Ip beharrüne, Ol bear).
Belauniko, alabak, guztiak belauniko, beartasun aundi batean guretako bat arkitzen da. Alz Ram 136.
Zuaitzaren beartasun ain aundia dala ikusi-ta, esan lezake norbaitek: Zer arrane egiten dute toki oietan mendiak
eta sakonak bear dan añean oiandu ta basotu gabe? Munita 25. Artaraño auldu da beartasunean ene kemena,
ezin baitut egari on zaidana. "In egestate". Or Aitork 312. Beartasunetik jaioa baita, oso beartsua, igarra ta
zimela da; oinutsik eta berotzeko su bage dabil. Or in Zait Plat 154.
Necesidad, obligación. Zorionez oraikoan etzegoan banan bana atherateko behartasunik. Osk Kurl 148.
Izadian nabari diren bearrezko oro, egiteei dagozkionak dira, beartasun fisikoa adierazten dute soil soilik [...].
Kañoia disparatzean, bala ba-dijoa baitezpada, naita-naiez, bere xede jakiñera; baiña ori izango da norbaitek
gauzak ala eratu ta tajutu zituelako. Vill Jaink 52.
1 behartatze. "Registro, acto de registrar mirando, aratzea, beartatzea, errejistroa" Lar. Cf. beha.
2 behartatze. "Necesidad (Osses) Darric" DRA.
beharti (H, PMuj). Necesitado; pobre. "Nécessiteux, qui est dans le besoin" H (que cita a Mb). v. behartsu.
Behar duena billatzen ez duena, beharti gelditzen da beti. Mb OtGai II 223. Ni neu bear nautenak aurrenik,
eta edonoren laguntza bear dutena urrenik: orra or nere nagusi ta ugazabak [...]. Zoritxarrez, ez du Jainkoak
itzegiten; baña beartiak itzegiten didate bere ordez, edo Ark auen aoaz. Txill Let 138.
(Tras gen.). Gu gara gerez ezin txarragoak, ezin ezerezagoak, eta Jangoikoaren ezin beartiagoak; bada
bera gabe deus bat ezin dagikegu guk bein ere. Mb OtGai III 401.
behartoki. Taller, lugar de trabajo. v. beharleku. --Ator ona, erakutsi eijozan oni eure biargintzako
tresnaak. --[...] Biartokijan daukadaz ta erdu bijok ara. Mg PAb 140. Ikusi gura ezpadau bere etxe, solo, baso
edo biar tokija nasaitasuneko eskola egiñda. JJMg BasEsc 105.
beartsari. v. BEHAR-SARI.
behartsu (Ht VocGr (-rsu), Lar, Añ, Lecl (-rsu), Dv, H, Zam Voc), biartsu (V-gip ap. Etxba Eib). 1. (Sust. y
adj.). Necesitado, pobre, indigente. "Indigent, beharsua" Ht VocGr 374. "Miserable" Ib. 386. "Indigente" Lar y
Añ. "Besogneux", "beartsu, syn. de l'adjectif beharra, pauvre, indigent" Dv. "Nécessiteux, qui est dans le besoin.
Syn. gabea" H. "Menesteroso" Zam Voc. v. behar (II, 2), behardun, behartsun, pobre, txiro. Tr. Propio de
la tradición meridional; bien documentado desde mediados del s. XVIII. Entre los autores septentrionales sólo se
encuentra en Goyhetche, Zerbitzari y Xalbador. En DFrec hay 44 ejs., meridionales.
Atozte nigana, behartsu-naigabetu, nekatu edo eritasun-pe gogorrean arkitzen zarazten guziok. Mb IArg I
187. Egun oro arkitzen da langille ta merkatari alferren eran behartsuago ta gabeago. Ib. 82. Lan onetan
gastatu zuen bere ondasun guzia, galdu zuen ekuste bera ta gelditu zen itsutu, beharsu ta irabaz-biderik ere
bage. Ib. 107. Agitz eroa da munduko itxerik onen, aberatsenen ta estimatuenean sar ditekela, txar-en,
beharsuenen ta zikingarrienean sarzen dena. Ib. 237. Artu zuen soldadu behartsuak bere bidea. Mb IArg II 269.
Eriari osasuna ta behartsuari ondasuna emateko. Ib. 330. Gizon ezer-ezenak eta eririk behartsuenak. Ib. 343.
Onen gurasoak lurreko gauzetan beartsuak ziran. Cb Josefa 2. Jende onék ematenzitioténak
errepartiaraztenzitue beartsuéi, bera naiz beartsuéna izaník. LE JMSB 165. Pobre behartsuak bezala bizi ziran,
ur ta ogi barau zirala. Ub 118. Gizon guziak, ala aberatsak nola behartsuak. Ib. 161. Jesus ain pobre, beharsu,
manso ta humil ekusi ta. Ib. 84. Biartsu edo pobretxu bati kentzen bajako [...] asko ebana egun bat ondo
igaroteko, izango da pekatu mortala. CrIc 87. Aberastu egizu nire arime beartsua zeruzko ondasunez. Añ EL
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 417
mende.
1
165 (EL 2 177 arima on-bearra). Nekatzalle edo ofiziodun beartsu batek, ze neke-bear latz-garratzak eztitu igaro
bear izaten, mantenduteko bere etxea? Añ LoraS 124. Uste dot iru erako pobre beartsuz beterik dagoala mundu
au: [...] deboziñorik eztaukeenak, bolsarik ez dabenak ta denporaren premiñadunak. Ib. 146. Eman bear zaie
egiazko pobre bearsuai, eta batez ere lotsatiai. Gco II 37. Zori onekoak gogoz edo espirituz beartsu diranak. Zeñ
ote dira zori oneko beartsu oek? Ote dira atez ate eskean dabiltzanak? AA I 618. Gerta diteke erri batean izatea
premia estuan dauden bearsuak. Ib. 507. Apaindura au emango dio Jaunak doatsu bakoitzari, munduan dan
beartsuena eta aztuena baliz ere. AA III 583. Beste aldetik berriz / jende beartsua, / ardit batengatika / oi da
urkatua. It Fab 53. Bi dote eun ta berrogei ta amarna dukatekoak donzella beartsuentzat. Izt C 501. Janen bat
eman nai dezunean ots-egin zaiezu beartsu edo pobreai, argal edo ezinduai, errenai eta itsuai. Lard 416.
Zorionekoak gogozko beartsuak, bada zeruko erreinua oiena da. Ib. 379. Oien emakume alargun beartsuak
etzirala ain ondo begiratuak eta lagunduak nola Hebreakoenak. Ib. 488. Onekin artutako dirua Apostoluai
eraman zien, beartsuetan zabaldu zezaten. Ib. 485. Aberatsai eta beartsuai. Ur Apoc (G) 13, 16 (Ur (V) ezeuki,
Ip behar). Heldu zaizkitzun behartsu eta penatuen othoitz eta galdeak. 'Les prières et les demandes des
personnes pauvres et affligées qui viennent à vous'. Gy Visites 8 (ap. Dv). Jainkoak danik aberatsena guziz

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beartsu, eta beartsuena txit aberats beñgoan egin litzake. Arr GB 136. Aitak ematen ziozkan urrezko apaindurak
beartsuen artean zabaldu oi zituen. Ib. 6s. Nere erriko neskame eta serbitzaririk beartsuenak ere nik baño
aisago daramate denbora. Ib. 67. Urrengoan, beartsu bati bere janzi eta apainduriya ederrak eman ziozkan.
Aran SIgn 19. Pobretegietan pobrerik beartsuenaren eran, baztertuta, purrustatua ta utziya. 'Como pobre entre
los pobres'. Ib. 111. Emaztea det osoro prestua, / erremediatzeko beti beartsua. AB AmaE 408. Zeruko Errege
azaldu zan lurrian (pobre) biartsu, eta au gure amorioz. Bv AsL 82. Diru guziya eman zien eskale ta biartsuai.
Ib. 60. Amoriuaren indarrak gidatuko zituala [...] jenderik biartsuenak arkitzen ziran tokitara. Ib. 163. Zuazi,
saldu zazu dezun guziya eta emaiezu beartsuai. Ib. 60. Etxola batean jaio, beartsuen artean beartsu. Ant JesBi
93. Guzi hura zurgiñ edo arotz beartsu baten semetzat iduki zezaten. Arr May 117. Daukazan ondasun guztiak
euskaldun beartsu edo txiroentzat geldituko dira. Ag AL 138. Beartsu guztientzat zabal-zabalik eukazan beti
iauregiko ateak eta zenbat eta beartsuago izan etorrena, ainbat eta biguntasun geiagogaz artu oi eroan. Ib. 143.
(s. XX). Aberastasun guztien iturburuak beartsu ta urriak izan dira beti. Ag Kr 162. Asko da famili beartsuko
neskame pobre batek nire aberastasunari ez begiratutea. Ib. 121. Gizon beartsua, biño ona eta zuzena animako
gauzetan. Goñi 49. Guztiok gera emen beartsuak, txirorik ezta emen; eskalerik, zarrak gera baina, eztegu inoiz
ezagutu. A Ardi 72. Zorionekoak biotzez beartsu diranak; berena dute ta zeruetako erreinua . KIkG 79
(KIkV 105 biotzez txiroak). Ixil, beartsu ta lanean bizi izan zan Jesukristo. KIkV 28. Gaxo nengoen eta Zuk
indartu nazu; beartsu arkitzen nintzan eta zure ondasunez bete nazu. ArgiDL 47s. Beartsu ta naigabetua bizitu
zalako egongo zan noski, orren zar itxurakoa. A. Pagoaga Itzald II 142. Gurago neuke aren otsein izan, beartsu
ta guzti bere, beste areena baiño. Or Tormes 83. Bere buruarentzat / olako grandeza, / beartsua danikan / aditu
nai eza. Gaztelu in Tx B 117. Aldi atan jente biartsuak oñez egiten zituezan euren ibilketak. Kk Ab II 167.
Emakumia txirua zan, beartsua , erropa-garbitzen bere bizimodua ataraten ebana. Ib. 71. Ordun, naski,
mutil bat gogo ba nu, beartsu izanik ere, maita nezake. Or Mi 97s. Beti ixan zala txiro ta biartsuba. Makiña bat
bidar aparittarako ogirik be ixan ez. Otx 57. Langille deritzanak baño beartsuago oi-baitira, askotan, otseñak.
Ldi IL 106. Gaurdaño bildu-mordotxoan, geiena beartsuen alez egiña da. Ib. 105. Azkenaldean oso jausi eta
beartsu bizi izan ziran luzaro. JMB ELG 63. Gutxienez eneolitos-garaitik aberatsak eta beartsuak nabarmentzen
asi ziran Euskalerrian. Ib. 67. Yainkoak beste munduan emango dizu yende beartsu oiei egin diezun ongiaren
ordaña. Ir YKBiz 295. Apezak mun eskeiñi, / atxoak olata: / erriko beartsuak / ez du deusik palta. Or Eus 349.
Langille txiro ta beartsuei eleiz-gizonak egoarri ta eroapena irakatsi bear ei-eutsezan. Eguzk GizAuz 26. Aen
artean lander edo beartsurik ez egoan. Ib. 13. Ez da behartsua guti duena, bainan hainitz nahi duena. Zerb Prov
342. Zeñen beartsu ikusi zuan esan gabe. JAIraz Bizia 91. Euskera, beartsu, oso beartsu iritxi zaigu euskalpizkunde
egunetara. Etxde AlosT 8. Alostorrean ezin azaldu zezakean beartsuenganako eskuzabaltasuna Bidanin
erakutsi zun. Ib. 58. Beartsuentzat oso esku-zabala agertu omen da. Munita 104. Lagundu omen diote gizakume
behartsu bati baino gehiagori. Mde Pr 266. Batu ta batu dirua, beti beartsu bizitzeko? NEtx Antz 104. Beartsuen
etxetara poz apur bat zabaltzea. Ib. 78. Andik abiatu giñan mahomatar aberatsen ildegia ikusteko. [...] Goazen
orain beartsuen ildegira. Anab Aprika 15. Jatorriz ere beartsua ta / eskola gutxi ikasia, / bertsolaria ez egokia, /
itz neurtzaille itxusia. And AUzta 111. Ongi ornitutako etxe zenbaitzutan Eguberri ederrak pasatuko zituzten, ez
ordea bertze zenbait beartsuk. Izeta DirG 95. Ez dauke beartsu ta emutsak geiago dirutsuen apetapean zetan
egon orain artean lez. Erkiag BatB 128. Andra beartsua edozein esanguratan. Buruz ariña, zentzun aundibakoa;
gogoa ta kemena, guztia bearrekoak; ondasunetan, ez eukia. Ib. 23. Etxebazter beartsuak, eskillara baltzak, gela
usaintsuak, oe zikiñak. Ib. 135. Moldatu bearko zuten al zan bezela, beste beartsu-jendearen lagunartean. NEtx
LBB 33. Gizon beartsu deabruzko au / beti ari da tentatzen, / ta iseka bat asmatutzen du / nik ez dudala
gastatzen. Azpillaga in Mattin 127. Bizirik ere nola egoiten zira zu? Eskaleak ez dira zu bezain behartsu. Xa
Odol 148. Bada hoinbertze sofrikario eta hoinbertze behartsu, / zure eskua izan dadila denen alderat indartsu.
Ib. 218. Bear bezela joan aal nadiñ munduko lau parte osotan barrena, beartsuen alde ekintza-billa; alaxen bait
da zaldungoaren eginkizuna. Berron Kijote 49. Aberatsek galera handirik gabe egin dezaketena, ordea, ez zaie
behartsuei egoki. Eta nor gu baino behartsuago gai honetan? MIH 163. Pozak, ordea, behartsuaren zorionak
bezala, ez du luzaroan irauten. MEIG VII 55.
v. tbn. Legaz 52. Zab Gabon 78. Moc Damu 36. EEs 1918, 156. Inza Azalp 126. Jaukol Biozk 33. Lek EunD 41.
Enb 89. ABar Goi 20. TAg Uzt 305. BEnb NereA 249. MAtx Gazt 59. Alzola Atalak 67.
2. Necesario. v. behar (II), beharrezko. Ez arren, Jauna, ukatu nire arimeari doktrina argi ta janari
beartsu au. Añ EL 1 101 (EL 2 109 bear bear). Ara adibide beartsu bat. Añ LoraS 26. Esanik au edo beste okasiño
edo adiskidetasuna beartsua, premiñazkoa edo ontsua dala zuentzat. Ib. 22. Entero beartsua da, ta agaitik gura
neunke josirik geratu zedin zuen biotzetan. Ib. 66. Baña konbeni bajatzuez prestaera oneek Komuniño aurretik,
eztira beartsu-ezagoak emotera noatzuezan adibideak Komuniño osterako. 'Menos necesarios'. Ib. 60. Eskerrak
eman ondorean Ama Birjiñari, zerren ain euri gozo eta beartsua egin zien, biurtu ziran etxera. Zab Gabon 101.
Oso biotz onekoa, Jaungoikoaren serbitzari leiala, beartsua zuen guzia etzutenai ematen zielako. Goñi 37.
3. "Trabajoso. Saill aldatzu au erebiltzia, oso biartsua, cultivar esta era en desnivel, es cosa trabajosa" Etxba
Eib.
- BEHARTSU-ETXE. Asilo, casa de beneficencia. v. behartsutegi. Biyetako bat ukatuko balitz, ukatzen ez
danarentzat izango dira ontasun guziyak. --Eta biyak ukatzen badira? --Beartsu-etxetarako. Alz Txib 87.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
418

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BEHARTSURIK. En estado de necesidad. Bazaut, guztiz ezaindurik, loiturik, beartsurik ta gaisorik
nagoala. Añ EL 1 159. Cf. tbn. ib. 127: Euki badozu gorrotoa Jangoikoagan, gaisorik, beartsu edo arikaturik
zaukezalako (EL 2 134 gaixopean edo artutxu ta nekatu).
behartsun (S ap. Gte Erd 143; -rsun G ap. vEys y A). "Pobre, menesteroso" A. "Han venido a menos [...]
behartsün egin dira (S)" Gte Erd 143.
behartsutasun. Pobreza. v. behartasun. Gogozko beartsutasuna. Ir YKBiz 351 tít.
behartsutegi (PMuj). Asilo, casa de beneficencia. v. BEHARTSU-ETXE. --Zertarako da Buldadunak
uzten duten ugitxo edo limosna? --Bearrean dauden Eliza, seminario, gaxotegi ta beartsutegiai laguntzeko.
KIkG 64 (KIkV 80 landerretxeai).
behartu (S ap. Lrq; SP, Lar Sup, Lar DCV 180, Añ, Dv, H, A, A Apend), biartu.
Tr. Documentado más tempranamente, y con mayor variedad de usos y significados, en la tradición
septentrional; en la meridional se comienza a atestiguar bien a partir de Larramendi; anteriormente sólo se
encuentra en los versos vizcaínos de 1688. En DFrec hay 134 ejs., 4 de ellos septentrionales.
1. Obligar, forzar, conminar, apremiar, incitar; (aux intrans.) verse obligado, estar abocado (a). "Forcer" SP.
"Prestua bada ere behartzen dugu gaixtatzea, tout bon qu'il est, nous le forçons à devenir mechant" Ib. "Precisar,
necesitar, behartu" Lar Sup. "Verse, hacerse necesitado, precisado, obligado" Lar DVC 180. "Compeler",
"forzar", "obligar", "violentar", "empeñarse, obligarse a algo" Añ. "Obliger" Dv. "Presser" Ib. "(Trans.) 1.
obliger, contraindre. [...] 3. pousser, porter à" H. "(Intrans.) falloir" Lrq.
Tr. Documentado desde el s. XVII; su frecuencia al Norte disminuye en el s. XIX, y apenas se encuentra en el
XX.
Se emplea con aux. trans. o intrans., acompañado frecuentemente de complemento con suf. -ra(t); lo
encontramos sin embargo con -tzeko en Lardizabal, Hiriart-Urruty, KIkV (102), KIkG (62), Inza, Txirrita y
Zaitegi (Sof 127); con -tzen en Arrese Beitia, Altuna, Orixe, Etxaide, Anabitarte (Poli 65) e Ibiñagabeitia (Virgil
79); con -tzerako en Xenpelar, y con -tzea en ArgiDL y Etxaide (cf. el ej. citado ya en el diccionario de
Pouvreau).
Zu zaitut iaun puxantaren / Othoiztera behartzen. EZ Eliç 17. Eta halatan usatzen du anhitzetan ere bere
miserikordiaz [...]; baiña ez iustiziaz, eztu behin ere usatzen, guk lehenik geure bekhatuez hartara behartu gabe.
Ax 138 (V 91). Hala egin behar da bada iuramentua ere [...] iustiziak hartara zuzentki behartzen eta
errekeritzen zaituenean. Ib. 255 (V 171). Baldin probea bada maliziati, [...] hark baiño, guk hartan falta
gehiago dugu, bere bizitzearen atheratzeko hanbat enseiuren egitera behartzen baitugu. Ib. 228s (V 152). Iende
prestuek damu hartzen dute, heken hitz sinpleari sinheste emaiten etzaikanean, eta iuramentu egitera, nehork
behartzen dituenean. Ib. 265 (V 177). Ez nazazula gehiagotara behar. Ib. 269 (V 180). Markinako erregearen /
leen diite beartu / ze ez ango tratuaren gu. 'Lehenago behartuko gaitu Markinako erregeak hango tratuak baino'.
BBizk 29f (trad. del editor). Deusek ez bazaitu behartzen konpañietara goatera [...], zaude zure baitan. He Phil
327 (SP 326 gonbidatzen). Inspirazioneak zenbeit gauza inportantetara eta lehen ez bezalakoetara behartzen
bazaitu [...] har zazu bethi konseillu zure Gidariaganik. Ib. 154. Orra aldi berean zein bihotz osoz ta nai andiz
ta artara bestek behartu bage egiña. Mb IArg I 268. Kristo Jaunak utzi zituen bere lege berrian bearzen ta
obligatzen gaituzten gauzak. Ib. 325. Badabill [...] S. Franzisko Xabier-en igeska ta gordeka, uste etzuen bidez
Jangoikoak hura billatzera behartu zuen artean. Mb IArg II 332s. Behartu zuen, egundaino bezala, egiaz
mintzatzerat. Lg I 233. Behartu zuten gizon bat Simeon zaritzona gurutze haren ekhartzen laguntzerat. Lg II
277. Eta sortu zan gose ain ikaragarria, non Amak heren semeak jatera behartu ziran. Ub 111. Zertara
behartzen gaitu, baraua agintzen duan Mandamenduak? Ib. 188.
(s. XIX) Zertara geiago mandamentu onek beartzen gaitu? Añ CatAN 35. Zerren [...] eren ofizioak edo
estaduak artara premiatzen, beartzen eta obligatzen dituan. Gco I 389. Jaunaren itza entzutera badator, beldur
da, estutu ta beartu dezan itz onek utzi nai ez litukean oitura txarrak utzitzera. AA III 419. Oiturak nolerebait
beartzen du anima berriz eta berriz bekatu egitera. Ib. 499. Beartu zuala Jauna [...] erri aetan bizi ziranak eta
erriak berak auts biurtzera. Ib. 282. Horrek guziz gogortuko zaitu zure pendura gaxtoen kontra, bizikienik
bekhaturat behartzen zaituztenean ere. Dh 205. Nola milium aldiz hertxatu ta behartu duen bekhatuko ta
damnazioneko bidetik osoki atheratzerat. Ib. 136. [Erregeak] hau bekhatura behartu zuelakotz. Gy 231. Beartu
nai izan zituen aitortzera [...] zein gaizki egin zuten. Lard 513. Mendietara iges egin eta gorde-lekuak eginda
bizitzera beartu ziran. Ib. 126. Bere gaiztakeriakin Jainkoa beartzen zuen kastigu gogorrak bialtzera. Ib. 361.
Noemik, Ruten irmoa ikusirik, etzuen geiago beartu errira itzultzeko. Ib. 159. Zure maithakundeaz harritzen
nintzan lehen, zeren zure odola eta bizia emateraino behartu baitzintuen. Dv LEd 92 (Cb Eg II 46 enpeñatu
zinduen). Oi nola haukietara [ifernuko thormentetara] behartu izan naiz, eta bethiko? Ib. 219 (Cb Eg II 122
obligatu). Egun batez, Elizako kargudun baten etxerat behartzen da. Laph 117. Elizan jendea eziñ kabiturik,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
419

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
kanpo zabalean predikatzera beartu zan. Aran SIgn 80. Desafiyo au botatzerako / ez naute gutxi biartu. Xe 285.
Konfesatzeak eta komekatzeak, norzuk beartzen ditu? Legaz 32. Ezin euki izanda gaur pazientzia, / kontetara
beartu natxatzu egia. AB AmaE 241. Beste [alde] bi ipintera beartuten naz ni. Ib. 336. Emakume guztiz eder
baño gaizto batek pekatura biartu nai izandu zuan Franzisko. Bv AsL 220. Bere anima demonioari ematera
beartu zuen. Arr May 150. Nere aldetik, iñork beartu gabe, pozik agintzen dizut, ala egiñgo dedala. Ib. 142. Zer
egin dute, eta zenbat agertu edo behartu dituzte beren buruak "gorri horien errausteko"? HU Zez 50. --Zelan
bete bear dira eskintsariak edo botoak? --[...] norberak beartu gura izan eban denporan, eran eta
zerzeridadeakaz. Itz Azald 86.
(s. XX). Gure etxekoandria biartu zan uztera etxia. Iraola 17. Zerk beartu zaituzte [...] onenbeste janari, edari
ta errebelar (tabako) eder bidaltzera? A Ardi 133. Bere gogoaz ez baño, ezin bestez beartua izan ote zan, min
auek guziak eramatera? Inza Azalp 64. Guri ere barkatzera beartzen degu gure Jauna. Ib. 147. Ordun
emandako itzak etzun ainbestetaraño beartzen. Or SCruz 115. Oinbesteraño nekatutzeko / iñork ez ditu biartu.
Tx B I 93. Zure alaba au artizarra zen len; orain berriz uztar-beia bezala lepoa makurtzera beartu duzu. Or Mi
97. Oera beartu / nai, dagoneko? Ldi UO 33. Aurrera yoateko itxura egin zuen. Baña aiek beartu zuten esanez:
"Geldi zaite gurekin". Ir YKBiz 529. Lantegietako ezbearrak ordaintzera legeak beartu ebazanean. Eguzk
GizAuz 161. Ez; nik beartu det. Derriorrean dator. ABar Goi 51. O Jesus gurutzera / nigatik igo zerana, / ni jo
ta zeatzera / maiz beartu zaitudana. Canc. pop. in SMitx Aranz 127s. "Book of Common Prayer" delakoa
onartzera behartu nahi izan zituenean, iskilluak hartu zituzten beren sinesmena zaintzeko. Mde Pr 253. Senar
hezitze hortarako saiaketa gisa, mutila behartuko zuen [...] paseiura eraman zezan. Ib. 168. Legeak eztik
beartzen baserria seme zaharrenari uztea. Etxde JJ 42. Etxeko guziak etsai zitzaizkion [...] eta aiekin beartzen
zanean, bazkaritan, lanean eta solasean, bere begiak etzekiten nun koka. Ib. 183. Gernikeko Batzarrak kendu
egin eutsien eskubide ori, eta Ipiñaburu Zeanuriko erri-yaunen menpean gelditutera beartu. Akes Ipiña 7.
Etorri-berriya aizelarik etzaut lan aunditara biartzen, baño saiatu biarko dek. Anab Poli 42. Atzenerako gerra
ematera / bearko dira beartu. And Uzta 117. Ongia egitera beartzen nauen lege orrek nondik nora izan dezake
indar[r]ik neretzat? Vill Jaink 101. Lurrak, berez, iñork beartu gabe ugariago ekartzen zuen zernai. Ibiñ Virgil
72. Zeorrek ortara beartuko dituzu. Ib. 47. Ez al zera nitaz errukitzen? Iltzera beartuko nauzu azkenik! Ib. 34.
Soroa landu golde-muturrarekin, zezen soraioak masti-lerrotartean beartuz. Ib. 89. Burutapen aien mendean,
nekeak beartu ta lo artu zuan leio-ondoan. NEtx LBB 16. Legeak gazteena emaztetzat artzera beartzen zuan. Ib.
17. Tratu txarrikan ez artu, / ez bazaituzte beartu. Uzt Sas 241. Berez bezala dator horrexegatik, ezer behartu
eta bihurritu gabe. MIH 300. --Gipuzkoan dauden eskribauek ikasi behar ote lukete euskaraz? --Behar bai,
baina ez da erraz, legez behartzerik ez baitago. Ib. 149.
v. tbn. Hb Egia 113. Arr GB 43. AzpPr 58. KIkV 5. KIkG 69. Zait Sof 125. Munita 30. Erkiag Arran 140.
(Con aux. trans. tripersonal). Lan kontuak beartzen zizkien itz laburrak izan oi ziran beren arteko ele
bakarrak. Etxde JJ 28.
(Beharturik, behartuta, behartua '(estar, etc.) obligado'). "Behartua izatea, être tenu, obligé à" Dv. Zure
salbatzea gatik iautsi naiz zerutik, ez beharturik, baina karitateak erakharririk. SP Imit III 18, 1 (Mst, Ip
bortxaz, Pi bear izanak eraginda). Kristau fiel guziak / daude txit beartuak / artzera debozioa / beren biotz
osotik. CatBurg 3 (Cap 3, Bet 3 obligadurik, El 3 obligazio daukazu, Iraz 2 obligatuak). Jangoiko berak egiñak
bezala bearturik arkitzen gara gu, ark nai duen guzia egitera. Mb IArg I 317. Behartua izan zen gauzak ziren
bezala erraterat. Lg I 253. Zergatik gaude behartuak Eskriturak diona sinistera? Ub 110. Zerren gagozan
biarturik ezagubide ta honria emotera geure Jaunari. CrIc 173. Bekatu egin badot, bearturik ta premiñaturik
nago, penitenzia egitera. Añ EL 1 37 (EL 2 42 daukat [...] penitenzia egin bearra). Kristioa adimentura edo
ezaguerara datorrenean, zenbat gauza jakitera dago bearturik? Añ CatAN 14. --Pekatu mortala egin duenak
bereala konfesatu bear du? --Ondo lizate [...]. Baña eztago ortara bereala bearturik. Gco II 10s. Mesedeak
artzen dituana beartua dago, bere ongillea aintzakotzat idukitzera. AA I 504. Lanean hartzerat behartuak
direnek. Dh 55. Oiek egitera Kristaua beartua ez dago. Lard 381. Sentigarria da egiaz, bestetik gizon adituak
diraden zenbaitzuek, Euskeraz itzegitera bearturik, gaztelania edo franzesarekin naaspilla bat eginda, jardutea.
Aran SIgn 202. Yuramentua, botua edo agindea egiten duenak, kunplitzera beartua dago? Legaz 26. Nola gu
gauden Jesus iduritzera biartuak. Bv AsL 98. Samurtzen dituzula lur zall zeñ arria / emoten bearturik lan orren
saria. AB AmaE 26. Zu etzeunden ni onratzera beartua. Arr May 34. Igande ta jai-egunetan Meza osoa entzutea
beartua zaude. ArgiDL 10. Uste dot biartuta zagozala eskar (mesede) au egitten. Altuna 61. Eurek iñoen,
etzegozala pagetan bearturik. "Allegaron no ser obligados a pagar". Or Tormes 99. Bearturik egin nitun
gaiztakeri zantarrenak. Zait Sof 120. Egurretara edo soro lanera bearturik arkitzen zanean, Mayi gelditu oi zen
ardizai. Etxde JJ 56. Beartuak zaudete bada, onezkoak egiten. Nik lagunduko dizutet, Engrazi. Ib. 143. Egun
guztirako barruan egotera beharturik ote zen, bere gurasoen etxe zahar ilunean eta Parisetik etorritako senargai
horrekin? Mde Pr 167. [Gorputza] hiltzera behartua baldin bada. Ib. 352. Beartuta, eskutik elduta lapurreta bat
egiñ arazten dizute. MAtx Gazt 51. Ez dakit hola beharturikan ala inozentkerian, / beti bagira bataillon on bat
gaudenak presondegian. In Xa Odol 33. Ostalaria arpegi ona / jarritzera beartuta. Uzt Sas 234. Irakurleari [...]
azaltzearren behartua natorrela, ez naizela neure baitarik plazara agertu. MIH 191. Orobat hasi ginen,
beharturik, Lizeoak sortzen, Istitutoen aldamenean. MEIG IX 32.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
420

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
v. tbn. Beharturik: Legaz 18. Inza Azalp 11. KIkV 5. Ir YKBiz 23. Eguzk GizAuz 180. Vill Jaink 88.
Behartuta (biartuta): EusJok II 67. Tx B I 34. Enb 42. Zait Sof 120. Anab Aprika 95.
Behartua (-tuak, etc.): Añ GGero 301. Aran SIgn 105. Ud 72. KIkG 77. KIkV 36. Inza Azalp 101. Ir YKBiz 266.
Eguzk GizAuz 27. Munita 30. Or Aitork 96. Basarri 183. Zait Plat 144. Vill Jaink 101. Uzt Sas 339. Berron
Kijote 121.
(S ap. Lrq; Dv, H, Lh). Requerir, solicitar. "Demander un service" Dv. "Gizon horrek behartzen ditu bere
ezagun guziak, [il] demande des services à toutes ses connaissances" Ib.
"Intéresser quelqu'un en sa faveur, avoir recours à quelqu'un pour une faveur" H. "Demander à quelqu'un une
faveur, un service" Ib. "Requérir, enrôler" Lh. "Janartorak behartü nizü (S-saug), monsieur le curé m'a requis
(pour un travail)" Ib. Zerori zaitut Iaunaren othoiztera behartzen. EZ Man II 31 (H traduce: 'C'est vous même
que je sollicite de prier (pour moi) le Seigneur'). Nor da euskal-herrian aldez edo moldez, zordun eta obligatu
etzaitzunik? Behartu eta enplegatu etzaituenik? Eta baliatu etzaitzanik? Ax 5 (V 2). Eztela egundaiño, Iauna
baithan fidatu denik galdu, eta ez bere beharrean, behar den bidean, hura behartu duenik, bere behar duena
gabe, gelditu. Ib. 128 (V 85). Iarraitunik izan eztuena, mandaturik edo salhorik egin etzaikana, nehork ernatu,
orhoitu eta behartu eztuena, erran ahal diteke segurki bere ohorean dagoela, eztela erori. Ib. 350 (V 232, que
traduce 'forzado'). Leihor hek hagitz dire arrasoak eta planak zeiñetan ezpaita posible leihorrik ezagutzea ungi
non eztuzun txalupa leihorrat egorzen edo behartu hura ezagutuko dubenak. INav 134. Ezen Jaun bat eta bera
da guziena, hura behartzen duten guzientzat aberats dena. He Rom 10, 12 (Lç inbokatu, Dv, Ker, IBk, IBe, Bibl
dei egin, Ol oles egin). Hanbat eta hunenbat behartu zuen Samson, egun osoz, bere nigarrez eta lausenguez, non
azkenean amoratu baitzuen eta erakharri egiaz mintzatzerat. Lg I 233. Errege nekhez eman zen hartan; ordean
Absalonek hunenbat behartu zuen, non utzi baitzuen Amnon bertze printze guziekin bazkari hartarat. Ib. 309. Ez
da egundaino, haren baithan fidatu denik, galdu; eta ez, hura behartu duenik, laguntza gabe gelditu. Brtc 250
(Dv traduce 'jamais aucun de ceux qui ont eu recours à lui, n'est resté sans recours'). Anderia, jaun hunek gu
behartu gitizu, / huna jiteko pena / otoi, nahi genon hartu. AstLas 25. Zenbat aldiz ezkare halako asko
phonduren gainean behartuak izan, dela Jainkoaz beraz, guri bihotzerat mintzatuz, dela gure kofesorez? Dh
216. Baldin haserregoak, onthasungoseak edo sentsuzko atseginetarako jaidurak behartzen bazaituzte, beha
izarrari, othoitz Mariari. Ib. 268. Onthasunketarik eztutenak entseiatu behar dire, oneski ta nihor behartu gabe
bere bizia kharraiatzeko ahaletan ezartzerat bere buruak. Ib. 72. Etxekoandrea sartu zitzaion, onez edo gaitzez
berea egiteko asmoan. Beste aldietan bezala beartu zuen; baña Jose, osotoro izuturik, igesi irten zan. Lard 52.
Guzien-buru, burjesa, aitoren-semea eta errege bera laborariak hazten ditu; eta guziek behartzen duten ofizioa
baino ohoragarriagorik ez daite. Dv Lab 7. Zure Jainko Jauna ez duzu frogapenez behartuko Dv Mt 4, 7 (Lç
tentatu). [Yainkoak] badakitza gure beharrak, ez diotzagu erakusten ez dakitzalakoan, bainan behartzen
baikaituzte eta erakusten baiteraukute haren meneko garela. Hb Egia 34. Berak biartu ninduben eta / orain
berak despedira, / zenbait neskatxa askoren berri / jakin zaliak oi dira. PE 57. Guhauren burua behar baginu
ere behartu bertzeengatik, gure eginbidea da legeak boz egunetan elgarri buruz emaiten daukun indarra,
elgarren onetan balia dezagun. HU Zez 139. Biartu nuan eta / eman zian itza, / esanaz: "Beste danak / alperrik
dabilltza, / zuk daukazu nere / zarrallaren giltza". Tx B II 161. Urrezko erlojuba omen zaukan / bere kate eta
guzi; / erretratorik ez diñat / juan zan ezkero ikusi, / baña egingo diyodana den / biartzen banau ez utzi. Ib. 43.
Eta, agindu au zeiñek ematen dizun jakin nai baduzu, orrela benetan beartuago gelditzearren, jakin zazu-ba Don
Kijote Mantxako adoretsua naizela. Berron Kijote 61.
Poner a prueba. "Ez baduzu sinhetsi nahi ene errana, behar nezazu, mettez-moi à l'épreuve" Dv.
Otsoak eta harzak izigarriago dire, dudarik gabe, uliak baiño: bizkitartean uliak nekhagarriagoak dire eta
gehiago dute beharzen gure pasienzia. "Les loups et les ours [...] n'exercent pas tant notre patience". He Phil
457 (SP 452s gure pazienzia asaldatzen, unhatzen eta frogatzen).
"Berri horrek behartzen dio gogoa, [il] donne de l'inquietude à son esprit" Ib. "Aspaldian behartua daduka
ene gogoa, il tient mon esprit dans l'inquiétude" Ib.
Violar, forzar (sexualmente). "(V-ger), bortxatu" HErot. Erraldoitzarren batek ez beartzera, oso-osorik
amak egin-ta bezelaxe, illobira joandako neskarik izan izandu bait da. "Si no era que [...] algún descomunal
gigante las forzaba". Berron Kijote 108.
2. (L-ain, BN, S ap. A; Lar, Añ, VocBN, Dv, H, Foix ap. Lh). Empobrecer(se); debilitar(se). "Empobrecer" Lar
y Añ. "(Quien pobreza tiene, de sus deudos es) desdén, ez aitarik deu, ez aiderik, dagoanak bearturik" Lar.
"S'appauvrir" Dv. "Ontsa zen lehen, behartua da geroztik, il était bien autrefois, depuis lors il est devenu
nécessiteux" Ib. "Se réduire au besoin" VocBN. "Hacerse menesteroso, reducirse a la pobreza" A. Cf.
indarbehartu. Guzietan aflijitzen gara, baina ez hertsen: behartzen gara, baina ez utziten. "Étant en
indigence". Lç 2 Cor 4, 8. Eritasunek eta bertze gaitzek gure gorphutza behartzen dutenean. 'Cuando las
enfermedades y otros males constriñen a nuestro cuerpo'. CatLav 397 (V 191). Ordean ihesi lasterkatzeak
behartu zituen haren indarrak, eta etzan behar izan zen lurrean. Lg I 203. Zer balio dau [...] esatea ao gozo
laban bategaz bearturik ta premiñaturik dagoan bati: ea, zoaz, berotu zaite, erremedia zaite, ezerbere emoten
ezpadeutsazue? Añ LoraS 64. Ume hainitz egin duen ahardiari hazkarkiago ematen zaio jatera, ez bazaio
zenbait ume khentzen. Handizki behartzen da. Dv Lab 283s. Bide labur hortan gutiak baldin badira orai artio
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
421

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
galdu direnak, hanitzak badakigu ibili direla nekez, gogoetatuak, sakela goizegi beharturik. JE Bur 208. Etxia
asko biartu gabe / sobratu dezu dotia. Tx B I 171. Galdezka omen zebiltzan / mixerikorditik ateratako / aitonen
bat ote nintzan; / toki ederra omen da baño / ni ez naiz biartu izan. Ib. 217. [Malkoak] Iainkoaren doai diranean
ere, ugari xamar baldin badatoz, ez dira aietan ordu asko irauteko, gorputza beartzen baitute. Or QA 146.
(Lar, Añ). (Part. en función de adj.). "Necesitado", "indigente", "menesteroso", "pobre" Lar y Añ. v. behartsu.
Gaur Betlengo estalpe / beartu batean / gure Jesus maitea / dago trosa artean. Echag 38. Erriko umezurz ta
donzailla beartuai urteoro emateko utzi zituen laureun dukat. Izt C 452. Ogei ta lau oatze Erri bereko gaixo ta
eri beartuentzako. Ib. 503. Guraso beartuen semea, bañan odolgarbikoena. Ib. 488. Ontasunez beartua, Iñigo.
'De bondad pobre'. Aran SIgn 105 (en la rúbrica de una carta). Leku oietan geienak biartubak edo diru eskasak
izanik, argiak eta azkarrak ateratzen dirala. Sor Bar 83. Iguzu larre beartuentzat / zure errukiaren euri. SMitx
Aranz 53.
3. (H). (Intrans., con dat.). Ser necesario, ser preciso, ser forzoso. "(Intrans.) Avoir besoin" H. v. behar izan.
Eskriba zatzu ene hitzak zure bihotzean, eta maiz gogoan erabill zatzu, behartuko zaizkitzu tentazioneko
denboran. "Erunt [...] necessaria". Ch III 3, 5 (Leon ontsa behartuko baitzaizkitzu; Leon Imit III 3, 4. SP hein
behar handia izanen duzu, Mst mengua handia ükhenen düzü, Ip beharra ükhenen düzü, Ol oso bearrak izango
dituzu). Beelzebuten laguntza behartzen zitzaioela etsai gaixtoak gorphutzetarik khentzeko eta bertze mirakuillu
guzien obratzekotzat (Mt 12, 24). Lg II 268 (Dv Beelzebubez [...] baizik ez ditu debruak iraizten). Iruñarat jo
zuen bere soldadoekin, hiriaren Espainari kentzeko xedetan; bainan jin-bidetik itzultzea behartu zitzaion, ederki
zafratua izanik. JE Ber 27. Bertze aldi batez Iruñako liburutegien ikhertzea behartuko zait nihauri. Ib. 33. Xeheki
ikuskatzekoa litake halaber kapera guzia [...]. Bainan arthaldeño bati bezala bere artzainaren ondotik, igaitea
behartzen zaiku hirugarren estairat. Ib. 60s. Etzitzazkon ainitz egun behartu, nehork asmatua etzuen oldar
hortan Iruñerat heltzeko eta hiri nausiaren hartzeko. "Il ne lui fallut pas beaucoup de jours". Ardoy SFran 49.
(Con -tzera). Are baldin hirekin hiltzera behar badakit ere, ez aut ukhaturen. "Quand même il me faudrait
mourir avec toi". Lç Mt 26, 35 (TB hil behar banintz ere zurekin; cf. Lç Mc 14, 31 baldin hirekin hil behar banu
ere, ezaut ukhaturen).
(Dv, H). Ser útil, valer. "Moltsa hazkar badu, behartuko zaio, s'il a bonne bourse, bien lui vaudra" Dv.
"Behartu zaio, moltsa hazkar baitzuen, bien lui a valu, ou il a été heureux d'avoir bonne bourse" Ib. "Valoir, être
profitable" H. "Ihes egiten baduk, behartuko zauk. "Si tu prends la fuite, cela te vaudra" Ib. Behartu ere
zitzaion eriari adixkide onaren kontseilua. HU Aurp 178. Fededuna baitzen, eta diotenaz, fedezko eginbideari
jarraikia, behartu zaioke zen bezalakoa izaitea, Jainkoaren aitzinean agertzeko. Ib. 74.
4. (Urt IV 236, VocS, Lar, Añ, H, VocB). (Intrans.). Hacerse necesitado, sentir necesidad. "Carere, ez izatu,
behartu, eskas vel falta izatea" Urt IV 236. "Nécessiter" VocS. "(Hacerse así) necesitado [se refiere a "(de nadie)
necesita"], beartu" Lar y Añ. "(Intrans.) Avoir besoin, devoir" H. Cf. behar izan (3).
Maiz biluzten eta erabiltzen den ezpata, prest da, manukor da. Baiña gutitan dabillana, zokhoan datzana,
herdoiltzen da [...]. Halako moldez non gero behartzen zarenean, ez atheraz zabilzala, etsaiak zutzaz nahi duena
egin baitezake. Ax 540 (V 347). Horra ehun Luis: goardazkitzu behartzen zareneko. Gy 80. Zuzaz akordatzen
naiz / orduen batzuetan, / beartzen naizenean / nere pausoetan. Xe 161. Birjiñak errespuesta: / "Ondo otza zera,
/ ezpadezu nai etorri / ni bisitatzera, / zeñek lagunduko dizu / beartzen bazera?". PE 107. Behartzen ahal zen
lagüngoen emaitiagatik [...] joan zen lehia handirekin Nazaretherik Hebronera Elizabethen ikhustera. Ip Hil
77s. Haren izena badakigu sekulan behartzen balin bagira. StPierre 34. Berak ez badu ere izanen herririk, /
Behartuko denean nun pausa geldirik. Ox 68. Eseri-alki ederrak eta / beste gauza bat on-ona: / ezertarako
biartzen bada / kotxe bakoitzak komona. Tx B II 115. An daude beti laguntzeko prest / iñor beartzen danean.
Basarri 12. Gu beartu ezkero, itsasoan ere ez litzake urik (AN-larr). Inza NaEsZarr 425.
(Con gen.). "Elkharren behartzen dira, ils ont besoin l'un de l'autre" SP. "Ene behartzen bazare" Ib. "Ene
serbitzuaren behartzen bazare" Ib. Ea haren faboreen / Noiz behartuko garen. EZ Eliç 373. Zeren ezterrakete
elkharrez ongirik, itxurapenez edo baizen: obretan ere elkharren behartzen eta meneratzen direnean, elkharri
ahalez heltzen zaitza. Ax 324s (V 215). Haren alde eta fabore erakutsi zarenean, baduzu esperantza, zerorri ere
hura, haren behartzen zarenean, helduko eta lagunduko zaitzula. Ib. 451 (V 294). Ene beharzen bazara, /
Eskunean naizate. Hm 148. Baldin ugatzean dithiarekin edan zuen hitzkuntzaz bertzerik ez badaki, gauza segura
da, hogoi egunen bidean bertze herrietako hitzkuntzen behartu gabe, ezin dohakela. ES 391. Egun guztiaz
ikhusten dugun gauza da, zenbat aldiz bertzeren hitzkuntzen behartzen garen. Ib. 391. Baña aror non idoroten
dirian beste bein mirari barrien bearturik, igaroteko Ibai zabala. Añ LoraS 6. Hemen ez dakigu, zer
laguntzaren behartuko giren; ez baitakigu oraino xuxen, nor, non, noren kontra den agertuko boz galdez. HU
Zez 140.
(Con instr.). Nihork sekula sinhetsi lukia / arrathoaz lehoa dela behartu? "Qu'un lion d'un rat eût affaire?".
Arch Fab 105. Noiz-eta-ere haziaren aldatzeaz behartuko baitzare, hauta zazu bethi ogi ederrean. Dv Lab 47.
Goazen Madrillera baezpaare. Errege gaixo dago ta akaso beartuko dira gutzaz eta (G-to). JMB Mund III 35.
Arrotzez batere behartu gabe, gurez gure, gizonik aski badugu Eskual-Herrian. Barb Sup VI. Iñor ezertaz
biartzen bada / Donostiyara Madritik, / izugarrizko adelantua / jarriya dago Nortetik. Tx B II 114. Azkenik,
beartu duk zuaitz zarraz ere, / yauregi bat eraikitzeko zutikako ta abe... "Sintió la necesidad de tenerte también a
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
422

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ti, viejo árbol". Ldi BB 102. Orregatik [...] sendagile egin diat, iñortzaz beartu gabe ta bere lan utsarekin bizi
dedin. ABar Goi 23. Goldearen eskea zala, txala eri zutela, maillu batez beartuta zegola, eiza edo peria zela ta.
Etxde JJ 109. Jaungoikoak bakarrik daki senar on batez zeñen bearturik dagon gure alaba. Ib. 86. Nork zakik,
egun batez, ez garen holako ofizio batez behartuko, bizitzekotz? Larz Iru 68.
(Con -gana). Gizona gizonengana beartzen dala esan oi da eta ala izan ere. Ni beartu naiz beintzat Yabenengana
[...] nere liburu berri oni solfeoa jartzeko. Uzt Sas 23s. Zestuan sendagille egon zanean, ezagunpide
aundia zuan Martiñek. Aizarnan iñor beartzen bazan sendagillearengana, Martiñ an joango zan bere billa. Ib.
340.
(Tras sust. en caso absoluto). Argi behartzen banaiz, ez nau Jainkoak ilhunbean utziko. Laph 158. Gizon
nekazaria / laister oi da zaartu, / tankera itxusia / gorputzak artu, / [...] oituraz zabartu, / laguntza beartu, /
bizitzen aspertu. And AUzta 135s.
5. (Intrans. con dat.; con participio). Tener que. v. behar izan (2). Tr. Atestiguado primeramente en textos
suletinos y en Lopez, en el s. XX se documenta tbn. en autores bajo-navarros e incluso en algún labortano como
Zerbitzari. Pouvreau trae goan behartzea (sin trad.) s.v. behar. Bestetzaz ihardesteko beharrik eztuzu, bena
zihauren khontiak behartüren zaitzü eman. Mst III 24, 1 (Ch kontu eman beharko duzu). Jinkoari gizon egin
behartu zako. AR (ap. H). Ene adiskidebat etsaia zen ustin / eta eni behartü, berriz ihes egin. 'Et il me fallut fuir
à nouveau'. Etch 184. Zunbat ere etxeko jaun gehiago botiguan sarthüko beitira, hanbat ere gütiago bakhotxari
eman behartüren zaio. Ip Dial 67 (Dv beharko du). Eztüzü zük bestetzaz ihardetsi beharrik, bena zihaurtzaz
khuntü eman behartüren zaizü. Ip Imit III 24, 1 (Pi erantzun bearko dozu). Azkenean, amor eman behartu
zitzaion Lohilakat gaizoari. Barb Sup 149. Bizpahiru egunez ohean egon ere behartu zitzautan, sukarrak
erretzen ninduela. Ib. 28. Bidarrin bortz urthez beretarik eginik, joan behartu zitzaion Heletarat. Ox 192. Egun
batez, muthiko gazteskoa nintzelarik oraino, jauregirat joan behartu nintzaion. JE Ber 34. Handik ezin atheraz,
han egon behartu zitzaioten arrats arte. "Il leur fallut y rester jusqu'au soir". Barb Leg 61. Geroztik buru-has
ibili behartu zitzaioten. Lf Murtuts 6. Zorigaitzez, aski gazterik pilotari adios erran behartu zitzaion. Zerb Azk
115. --Eskola poxi bat baduzu? --Breveta. Orduan etxean sartu behartu zautan, aita eriturik, arrebaren lagun.
JEtchep 94. Japoniatik ihesi joan behartu zaiola, nehork xuxen ez dakien zerbait han egin ondoan. "Il lui a fallu
s'enfuir". Ardoy SFran 200. Bainan haizea ez baitzuen alde, egon behartu zitzaion hiruzpalau ilabetez. "Il dut
demeurer". Ib. 185. Aita galdu ginuen arte [...] artzaintza izan zen ene lan nagusia; handik goiti, hargatik,
denetarik zerbait egin behartu zitzautan. Xa Odol 29.
6. (BN-lab ap. A; Añ, Dv, H). Torcer(se) (un miembro). "Donner une entorse. Behartu du besoa, il s'est donné
une entorse au bras" Dv. "Prendre, se donner une foulure. Zangoa behartu du" H. "Hacerse daño a consecuencia
de un esfuerzo. Zangoa behartu, hacerse daño en la pierna" A. Jesusen ministroak egin behar izatu zuen oinez
gainerako bidea, nahiz behartu zuen zangoa bere eroriko hartan. Jnn SBi 158. Ikhusi ditut, aldi bat baino
gehiagotan [...], hezur-xuxentzaleak zain behartu batzu tanpez sendatzen. JE Bur 195. Auzo bat edo biga,
behartuaren atxikitzerat ekarrarazirik, garrasia bat edo bertze goiti beheiti, begiak hesteko artean, beren zango
besoak xuxentzen ziozkaten Aitaxok. Barb Sup 171s.
Hacer pasarse de rosca (un tornillo). "Tornilloa behartu" (G-bet). v. 4 ixo.
(Fig.). Berez bezala dator horrexegatik, ezer behartu eta bihurritu gabe, Urte-giro haiek eta Egunkari hau
elkarrekin berdintzea. MIH 300.
7. Forzar, hacer trabajar al máximo. "Izpiritua behartuz egiten dira asmurik ederrenak, c'est en s'ingéniant
qu'on fait les plus belles inventions" Dv. "Motorra / makina behartu" (G-bet). Zerén gorpútza laneán
enpleatzendén bitárteo, baitagóke arima okupátzen Jangoikoabaitan, espeziálki zenbáit lán jeneroetán diskúrsoa
guti bearzendutenetán. LE Prog 96. Camborat igorri zutenean, boza kasik galdua zuen, sobera beharturik. HU
Aurp 117. Bear baña odol geiago gelditzen da biotzaren barruan eziñ irtenik zañetara, eta orduan lan au egiten
beartutzen da biotza bear baña geiago. Aran-Bago ManMed 260. Oen garunak eta oen zaiñ zuriak daude
geldirik, gertatzen ez dan bezela beste onenbeste zaiñ gorri eta biotzarekin, bada oek asko beartzen ditu
indarreko lanean ari bear duanak. Ib. 267.
"Se donner de la fatigue. Lanean behartzen du bere burua, il se donne trop de fatigue au travail" Ib. "Ez du
deusetara behartu nahi bere burua, il ne veut s'appliquer à rien" Ib. "Ez du bere burua agitz beartzen (AN-
5vill)" Gte Erd 70 (V-gip, G-azp, AN-gip asko nekatzen). An zebillela izandu zuen / tokamentu bat aundiya, /
lanian asko biartu gabe / izan da orren Indiya. Tx B II 46.
8. Forzar (una puerta, ventana, etc.). "Atea behartu" (G-bet). v. bortxatu (4). Nikanorren gudutaldea dorrea
hartzeko zorian zegoen; atariko atea behartzen ari ziren, eta ateei su eman eta erretzeko agindua zuten. BiblE 2
Mach 14, 41.
behartxo, biartxu. 1. (Dim. de behar). Pequeño trabajo. Orraitio, gaubetan euren beartxoak eiten ba ei
ekien, goldaketan ei zirean mutilek. Akes Ipiña 31. Emen dakarret biartxu bat: Zorro au gogortxuegi iagok eta
min emoten iautsok astoari. Ia iru-lau maillukada emoten deutsakazan. Bilbao IpuiB 34.
2. "Beartxu, loi, eufemismo de caca" A Apend.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
423

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
behartza. Necesidad, pobreza. v. behartasun. Jangoikoaren eskutik da leuna ta latza, behartza ta ona edo
ondasuna, bizia ta eriotza. Mb IArg II 71.
behar ukan. v. behar izan.
behar uken. v. behar izan.
beharzake. "Absurdo, incoveniente, despropósito [...]. Terrible absurdo has cometido, bearzake ikaragarria
egin dek" Lar.
beharzale. Trabajador, laborioso. "Ezta bear zalea (V-arr)" Gte Erd 147 (junto a lantzale, beargin... de otras
zonas).
beharztapatu. v. behaztopatu.
behasare. "Claraboyas, leiakeretak, beasareak" Lar.
behaska. v. bahaska.
behastapagei. v. behaztopagai.
beata (SP, Dv), bieta. Beata. "Beata. La coiffure de dévote, les ongles de chat. Las tocas de beata y las uñas
de gata" SP. "Bigote" Dv. Mariak diotza Beatak / Jainkoari gomendatzen, / Ama Birjinak Semeari / bere
debotak ofritzen. Gç 202. Ala egiten dute jende, beata txar batzuek ez ta beste guziak. Nik ez det konfesakizunik
egiten orrelako danza agirietan. Mg in BOEg 2514. Mutxurdin bat edo bi lehen beatak iduri, / Airaturik jarri
dire lege berri horri / ezkont bailitazke naski protestantik jen baladi. AstLas 70. Barre egingo deustee, eta
esango dabee Eleiszale ta beato edo beata bat nazala. Ur MarIl 57. Tabernara dijua / mistelaren billa; /
disimulatutzeko / buruan mantilla, / beataren paperak / egiñaz dabilla. JanEd I 68. Beatez mintzatzian, errazu
non-nahi: / "Dotzena bat beata, medisent hamabi!". Ithurria-Heuti in Onaind MEOE 570. Bein Txerreni
(deabruari) Jaungoikoari irri ta parre egitea gogoratu zitzaiola. [...] beatak orretarako asmatu omen zituen. A
Ardi 20. Beata batzu? Ez eta: othoitzean neurriz derabiltzate ezpainak. JE Ber 67.
bieta (V-gip; biyeta V-gip). Ref.: Garate 5. a Cont RIEV 1935, 349; Iz ArOñ (bieta); Elexp Berg (bieta). Beata,
mujer que vive en un beaterio; sacristana. "Biyetia: de beata; 'serora' en Vergara" Garate 5. a Cont RIEV 1935,
349. "Ermitaña" Iz ArOñ. "Bietia, elizan, ba, sepulturak zien, sakristania, ari be imillen bat gari" Elexp Berg.
Cf. VocNav: "Beata: mujer que tiene a su cargo la limpieza y vigilancia de una ermita (Montaña)". Cf. LzG:
"Beata, además de la persona que acude con frecuencia a la iglesia, recibe este nombre la mujer que se cuida de
la limpieza y vigilancia de alguna ermita (Lagrán)". v. serora. Aphez, Beata Birjina, / kalostretan nahi dena, /
munduko batekin banuke / ikuskari konpliena. BrtsZB 130. Euki bazendu nogaz ezkondu, egingo etziniala fraile,
monja edo beata. Añ MisE 106s. Bieta Santa Klara, / euskeraz argia: / zu zera zeruetan / dontzella garbia.
Canc. pop. in Lek SClar 104 (cf. ib. 118: Bieta au berez Beata da. [...]. Guztiok dakizute, Euskalerrian, XV
gizaldia arte, gaur Konbentu itxi diranak, artean Beaterio, Beata-etxe izaten zirana [...]. Orra bada: ikusten
dezutenez, gure kopla onen asiera, XV gizaldiko Beata-en izaera zahar arri dagokio bete-betean).
Beata, que ha sido beatificada por la Iglesia. Jangoikoak [...] Beata Sor Juana Gurutzekoari egiten
ziozkanak. Mb IArg II 23. Beata Sibilina de Pavia. LE in BOEanm 823. Erakurtzen da Beata Veronica
Binaskoaren bizitzan. Mg in BOEg 2498.
- BEATA-ETXE. Beaterio. v. beaterio. Gaur Konbentu "itxi" diranak, artean Beaterio, Beata-etxe izaten
zirana, ots, itxigabeko, klausura-gabeko Beaterio. Lek SClar 117.
beatakeria (Dv). Beatería, santurronería. "Bigoterie" Dv. Haren modestia deituko dute beatakeria bat edo
debozionezko itxurapen bat. He Phil 218 (SP 216 debozionezko itxura edo bernizadura). Errepikatu zioen [...]
haren jaiera etzela beatakeriarik baizen. Birjin 316.
beatatu. "Devenir bigote" Dv.
behategi. "Vistas, ventanas, galerías, &c. de donde se ve, beategiak" Lar.
beaterio, bieterio. Beaterio. v. BEATA-ETXE. Gaur Konbentu "itxi" diranak, artean Beaterio, Beata-etxe
izaten zirana, ots, itxigabeko, klausura-gabeko Beaterio. XV. gizaldiaren bukaeran, Zisneros Kardinal sonatua
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
424

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
izan zan, Beaterio aiek klausuradun Konbentu biurterazi zituana. Lek SClar 117. Ez bait-zan, orduko "bieterio"
euskaldunetan, gutxi kantatua izango, olako kanta eder-ederra. Ib. 118.
beatifikatu. Beatificar. Hainitzak baitira kanonizatuak eta hainitzak beatifikatuak. Harb 419s. Jesus
Paredes beatifikatu edo doatsu egiteko egiñ ziran auzi-paperetan. Arr May 151. Santu-otsean il zan eta
beatifikatzeko asiak dira. Or SCruz 10.
beatifiko. Beatífico. Gloriaren argia da biziaren eta operazione beatifiko eta eternalaren hatsarria eta
prinzipioa. Tt Onsa 135.
beatila (Lar beatillea (det.)), bietila (V-m ap. A). "Beatilla, tela delgada de lino, viene del Bascuence meatilla,
meatillea, que significa 'lana delgada' (illea, ulea, 'lana', mea, 'delgada'). Beatillea, miisa" Lar. "Hilo fino que se
hace de cerro puro" A. Cf. DAut: "Beatilla, cierta tela de lino delgada y clara, de que suelen hacer tocas las
Beatas y mujeres recoletas [...]. Covarr[ubias] discurre se pudo así llamar de la palabra Beata"; Aizk: "Beat-illea
(Lar), misija (G), beatilla, tela delgada para tocas de monjas".
beato. Beato. Cf. beata. Barre egingo deustee, eta esango dabee Eleiszale ta beato edo beata bat nazala.
Ur MarIl 57.
behatoki. "Atalaya", "miradero" y "orchestra, el lugar de los senadores romanos en el teatro" Lar. "(Hb), lieu
d'observation (?)" Lh.
"Registro, lugar donde se registran las mercadurías" Lar.
behatorre. "Atalaya, beatorrea", "atalayar, beatorretik ikusi, beatu, begiratu" Lar.
beatter, -ttar. v. beretter.
beatu. v. begiratu; beratu.
1 behatu (AN, L, BN, S, R-vid-uzt; VocS, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: Mdg 63; A; Lrq; Gte
Erd 48. 1. (Intrans.). Atender, prestar atención (escuchando o mirando); hacer caso, tomar en consideración.
"Écouter" Gèze, VocS, Lecl y Lrq (que lo relaciona con beharri 'oreille'). "Écouter, écouté" VocBN. "Beha, appel
par un individu pour qu'on lui porte attention" Ib. "Bere onari beha baladi, s'il considérait son bien" Dv. "Beha
zaite ene herbaltasunari, prenez en considération ma faiblesse" Ib. "Zuzenari baizik ez da behatzen, il ne tient
compte que de la justice" Ib. "Ez da sobera behatu behar jendeen erraneri, il ne faut pas trop faire cas" Ib. "Ez
da nihori behatzen, il n'écoute personne" Ib. "Ez da bere aitari behatzen, il n'obéit pas à son père" Ib. "(Intrans.).
1. écouter quelqu'un, être déférent, obéissant envers lui [cita Ax 319, v. infra]. 2. être attentif. Behatzen direlarik,
eztezaten intzun, ez endelga, qu'étant attentifs, ils n'entendent, ni ne comprennent (AR). 3. considérer, réfléchir.
Beha zaite ongi, considérez, réfléchissez, pensez sérieusement" H. "Bea, escuchar" Mdg 163 (en una lista de
palabras). "Beatu (AN, L, R-uzt), behatu (L, BN, S), mirar, escuchar" A. "Beadi (R-uzt), behadi (Sc), escucha.
Behadi Israel, escucha, Israel (Lç Mc 12, 29). Bea-bedi, escuche. Bea bitei, escuchen. Beazte, escuchad. Beaztei,
escuchad (varios)" Ib. s.v. beha. "Kantik beatu naz (R), de allí he escuchado" Ib. s.v. bea. "Beha ziteie haren
erranari (S)" Gte Erd 48 (opuesto a "mesfida haren erranari"). v. aditu.
Tr. Propio de la tradición septentrional: atestiguado ya en Dechepare (sobre behatu y so egin en este autor, v.
Lfn BAP 1951, 338) y Leiçarraga, aparece tbn. en Etcheberri de Ziburu, Axular y Etcheberri de Sara, pero el
resto de la documentación procede de autores bajo-navarros y suletinos. En suletino tiene casi exclusivamente,
como reflejan la mayoría de los ejs., el significado de "escuchar"; el testimonio de Lopez apunta lo mismo para
el BN-mix, pero no el catecismo de Laneufville. Dechepare lo utiliza tanto con alativo como con dativo;
Etcheberri de Ziburu con alativo; el resto de los autores, sólo con dat.
Elas, othoi, hunat beha bekhatore guzia. E 37 (sobre el régimen de este verbo, no sólo en Dechepare, v. la
nota del ed.). Amorosak nahi nuke honat beha balite; / hon lizaten gaztigurik agian enzun liroite. Ib. 85. Hek
[emazteak] gizoner beha balite, elizate bat honik. Ib. 125. Gaixteria egitia laido dela dakizu; / ni erhoa, zu
iakintsu; beha enakidizu. Ib. 217. Behadi Israel, Ni]k[ nauk hire Iainko Iauna, hi Ejipteko lurretik,
sklabotasuneko etxetik idoki audana. Lç Ins D 2v. Baldin gure minzoari behatu nahi ezpazaizkió, beha zakizkio
Iainkoaren Semearenari. Ib. F 8v. --Gauza beharra [...] da Pastorak diraden Elizetan? --Bai: eta nehor haei
beha dakién, eta haién ahoetarik [...] humilitaterekin Iaunaren doktriná rezebi dadin. Ib. E 8v. Gero deithurik
populu guzia beregana, erran ziezén: Beha zakizkidate guziak, eta adi ezazue. "Écoutez-moi tous, & entendez".
Lç Mc 7, 14. Haur da ene Seme maitea, huni beha zakizkiote. Lç Lc 9, 35 (Dv hau entzun zazue). Mendekatzen
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
425

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
delarik Iainkoa ezagutzen eztutenéz, eta Iesus Krist gure Iaunaren Ebanjelioari behatzen etzaizkionéz. "Ceux
[...] qui n'obeissent". Lç 2 Thess 1, 8 (He obeditu). Ikhusirik etziñela / hitzetara behatzen, / aserrerik tormentara
/ altxarazi zintuen. EZ Noel 149 (v. tbn. 169). Nahi badu sendatu, beha bekio bere adiskideari, goberna bedi
haren konseilluz eta abisuz. Ax 319 (V 211). Hil arazi zuen bere seme hura. Zeren hura bizi zeiño, haren
beldurrez, ezpaitzeikan Aurelia behatu nahi. Ib. 354 (V 235). Hala bata nola bertzea galtzeintu amurus itsuak,
emaztearen hitz ederrei eta maiñei behatzen zaienak. 'El que hace caso'. Ib. 344 (V 229). Nol' arrai miratzea /
baitu, eme mintzatzea, / gozo, gozo ere handi / da hari behatzea. O Po 31. Beha lehenik, minza azkenik. "Écoute
le premier, & parle le dernier". O Pr 79. Salbatu nahi bazira, othoi beha zakizat, ezarriko zitut bide hon batean.
Tt Onsa 12s. S. Bazilo handiak dio, eta othoi, beha zite haren abisu honari. Ib. 86. Horren endelgatzeko
, arima debota, konparazione honi behazite. Tt Ar 22. Ez iagoitik beha elhe theiü edo sobera nabasier. Bp I 97.
Gaizki errailer behatzian laket izatiak Jinkoari ogen egiten deroia? Ib. 102. Krist beha zakizkü; Krist emagüzü.
"Christe audi nos". Bp II 62. Humilitatereki hen izkiribien irakurtzez, eta predikier behatzez, zoñek hen erranak
argitzen baiterizkie. Ib. 119.
(s. XVIII) Jende dohakabe hauk gizon madarikatu hunen hitzei behaturik, hasi ziren berotasun handi batekin
[...] dorrearen egiten. ES 389. Bena señale da ihur ürgüllütsü eta bürü gogor dela besteren sendimentiari
behatü nahi eztenian. Mst I 9, 3. Beha zite ene hitzari, eta eztüzü axolik ükhenen gizonen ehun mila hitzentako.
Mst III 46, 2. Behatüren niz, Jinkuak ene bihotzian erranen dütian hitzer. Ib. 1, 1. Eta zeren? arrazua galthatzen
badüzü, haur düzüla, beha zite. Ib. 3, 2 (SP galdetzen baduzu zergatik, adizazu zergatik). --Zer egin behar da
koleraren ebitatzeko? --Behatü orotan arrazoinari eta fediari. CatLan 117. [Senhar emazteak] eztaitezkeela
goizegi haz [...] heen [haurren] instrukzioniaz arrangüra hartzen eta heen konduitari behatzen. Ib. 159.
Medisenzia errailer eztela behar behatu. AR 442. Medisenzia defendiatu behar dien batek medisentari behatuz
bekatu mortal egiten dizi. Ib. 443.
(s. XIX) Othoi, enzün nezazie, / Jinkuaren amorekati / beha zakiztadie. 'Entendez-moi; pour l'amour de Dieu
ecoutez-moi'. Xarlem 181. Beste propos bat badüt / zier komünikatzeko. / Behar zitzaiztadie behatü / ene
adiskidiak oro. Ib. 58. Eta gure Jinkuek ere / hobeki aie faboritüren, / oraiko ene er[r]anari / balin bahiz
behatzen. Ib. 112. Mirabolon, behadi: / behar dük khiristitü / ore jente ororeki / ere bai batheiatü. Ib. 936.
Jauna, horren erraner / etzitiala, ez, beha, / zeren eta hori beita / gezurti debria. AstLas 52. Etzaizie gaizki
juanen / behatzen bazirie guri, / guk ezteiziegu emanen / exenplu hunik baizi. Ib. 15. Hanbat aldiz eta hanbat
gauzetan behatu natzaionazkero munduari, Jesu Kristo ta haren ebanjelioa alde bat uzten nituelarik. Dh 116.
Debrua [...] hautatu izan du bere nausitzat; hari behatu zaio; hark emaiten ziotzan gogoramendu gaxtoei
jarraiki zaie. Ib. 153. Zu izanen zare geroroz, zure seme maitearen bihotz adoragarriaren ondoan, ni gehienik
behaturen natzaiona. Ib. 90. Erregelari behatzen bazaio, egin behar zaion bezala, Jainkoaren beraren nahiari
bezala. Ib. 46. Irakur debozionezko librü zonbait edo beha irakurtzen dütiener. UskLiB 78. Egün hartan beha
zite profeitatzeko desir handi bateki pheredikü edo katiximer. Ib. 78. Eihartxe behakhigü et' erragük bertan / eia
zertan hizan hiru lan hoietan. 'Écoute-nous'. Etch 276. Bi berset dolorusik nahi dizüt khantatü, / plazer
düzielarik, jente hunak, behatü. Ib. 138. Hamasei jakiletan zortzi falsü banütin, / her behatü balira galtzia segür
beinin. Ib. 144. Eni zeitanak behatzen dü entzünen / Irixibauko semia nula hil den. Ib. 638. Bena biak gitien beha
urhenziari. "Mais attendons la fin". Arch Fab 93. Sirats handireki behatüko nüzü erran nahi deiztatzün güzier.
Ip Dial 54 (It, Ur, Dv en(t)zun). Geroko lanyerrari / ez dira behatu, / konbeni den bezala / nahi dut deklaratu.
Bordel 173. Azpeitian egon zaren denboran ene erraner guti behatu zare, ene gatik nahi duzuna egin duzu. Laph
161. Jainkoak agerraraziko darotzue, zuen artean, nere iduriko igarle edo profeta bat. Beha zakizkote ongi
(Deut 18, 15). Jnn SBi 3 (Dv hura entzunen duzu). Jendea nori behatuko zaio, noren beldur izanen da, [...]
ezpaditu ohoratzen gure jainko handiak, eta adoratzen enperadoren iduriak? Ib. 144. Jakin zazu gaizki egiten
duzula zure tenploko apezen solhasei behatzea, gutaz mintzo zaitzunean. Ib. 133. Beha zakizkü zure huntarzün
handian, eta Jinkoaganik ardiets itzagützü [...] behar dütügün graziak. Ip Hil 6. Mariak oro ikhusten zütian,
orori behatzen eta ohartzen zen eta oro begiratzen zütian eta erabilten bere gogoan. Ib. 98. Ez zen behatü nahi
Aita eta Amen aholkier ez mehatxier. Ib. 55. Nahiago guk italiano... arrotz baten erranari behatu. Hanbat
gaixtoago guretzat. HU Zez 155. Bere mintzaia atxikiren dueno, behatuko da bethi bere arbasoen irakaspeneri
eta hetan tieso egonen. Arb Igand 28.
(s. XX) Isartan dazkad gaizak kasoak emon bage; baitare zomait gaiza izan bage, solamente ta, bea dein,
entzutzan, ekustzan eta entelegatzan gore uskara. Mdg 132. Bainan guziez nik irri... / Ez nintzan behatu nahi /
heien kontseilu oneri. Ox 190. Mündia behatzen da gezürrari, eta behatzia beno haboro ere mündiak egiten
düzütsiala, igaran-erazten dü gezürra aitzina. Const 14. --Ihoiz entzun dudan ipuinik zoroena da [...] --
Hatsarretik landan ez natzaion behatu, hain baitzen zoroa. Mde Pr 86. Zatozte huna, ipuin bati behatzera -erran
zuen izebak. Ib. 85. Atzera-galderarik gabe behatu zitzaizkion "ez-beharra" nola gertatu zen jaulkitzen
zielarik. Mde HaurB 106. Hitz horier lorioaturik behatzeko, zerutik jautsiak izan balire bezala. "Pour écouter
ces paroles avec ravissement". Ardoy SFran 155s. Nork ez daki jendeak ez duela beti norbaiten solaseri
behatzerik eta are gutiago fidatzerik. "[Ils] n'ont pas toujours besoin de faire attention". Ib. 301. Errespetia dute
elgarri ekartzen, / Elizaren legeri baitira behatzen. Xa Odol 93. Santa Grazia enian / haiñbeste ezagütüko, / ez
bagünian aizina / hartü nuizpait behatzeko. "De nous instruire". Casve SGrazi 164.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
426

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
v. tbn. ChantP 8. CatS V. Etcham 227.
2. (AN, L, BN, S, R-uzt ap. A; SP, Ht VocGr, Lar, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Dv, H). Ref.: A; AtSac 38; Satr
VocP (begiratu); Gte Erd 48. (Trans.). Mirar, contemplar; atender, prestar atención; considerar, tener en cuenta.
"Regarder. So egitea, mirar, catar, arrostrar" SP. "Mirar, begiratu, beatu, miratu" Lar. "Míralo, beaezak,
beazazu; míralos, beaitzak, beaitzatzu" Ib. "Ponderar, pensar con cuidado, ongi beatu" Ib. "Beha, appel par un
individu pour qu'on lui porte attention" VocBN. "Behatuz, considérant que, attendu que" Dv. "Behatuz
oharkabeko huts bat dela hori, considérant que c'est là une faute d'inadvertance" Ib. "Behaturik ene behar
handiari, ayant égard à ma grande misère" Ib. "Zure semearen merezimendueri behatuz, en considération des
mérites" Ib. "(L, BN, S); trans.; 1. regarder, jeter les yeux sur un objet. 2. considérer, voir de bon œil. Iaunak
ungi behatua, 'qui jouit des regards favorables, bien vu, du Seigneur' (EZ Man). 3. beha, regardez, voyez" H.
"Beha (L, BN, S), ¡mira!, ¡atiende! (exclamación)" A (c. BEHA EDU- s.v. beha). v. begiratu.
Tr. Propio de la tradición septentrional no suletina (Leiçarraga --Decl a) 7v-- da so egitia como equivalente
suletino de behatzea; cf. tbn. infra Ax 17); documentado tbn. en textos navarros (de Muruzábal, Roncesvalles,
Roncal). Aunque escasamente, es empleado tbn. por algún autor meridional, como Iztueta u Orixe. En DFrec
hay 13 ejs., 9 de ellos septentrionales. Suele ir acompañado de dativo o alativo: sólo Leiçarraga emplea el alativo
en todos los casos; en el resto lo más frecuente es el dat., no usándose el alativo con nombres o pronombres
personales (sólo hemos encontrado un ej. en Arradoy) y quedando limitado sobre todo a nombres de lugar. Hay
tbn. algún ej. con absoluto (en Axular, CatLav, J.B. Elizamburu, Iratzeder, etc.), y con inesivo en Pouvreau y en
MarIl.
Gure othoitzak [...] enzunen dituála, ez gure dignitatea eta merezimendua konsideratuz, baina Iesus Krist [...]
Ararteko ordenatu draukunaren izenera eta merezimendura behatuz. Lç Ins A 5r. Behezak bada, Iauna, Krist
eurearen begithartera, eta ez guregana. Ib. 6v. Othoi, behatu eure miserikordiazko begiaz hire egiaren alde
trabaillatzen diradenetara. Ib. 7r. Orduan itzulirik Iaunak Pierrisganat beha zezan: eta orhoit zedin Pierris
Iaunaren hitzaz. Lç Lc 22, 61 (Dv begiratu zioen). Majistruá, othoitz egiten drauat beha-ezak ene semeaganát:
ezen haur bera baizen eztiat. Ib. 9, 38. Gero beha nezan ireki ukhan zuenean seigarren zigulua, eta huná, lur
ikharatze handibat egin zedin. Lç Apoc 6, 12. Beha diazaguzu zeure pietatezko begiez. Mat 333. Ni naiz [...]
eman zenerauzkidan ontasunak munduko plazeren ondoan nenbilala aitzin-gibel behatu gabe gastatu ditudana.
Ib. 224s. Sinhestea aski eztuk, non eztuen obratzen, / ezen Iaunak obrara dik gehienik behatzen. EZ Man I 9.
Iaunak behatzen darotzu Aita onaren begiaz / ezen gozarazi nahi zaitu bere gloriaz. Ib. 124. Zeren dukezun
zerutik lur baxora behatu (Ps 101). EZ Eliç 336. Iadanik bere lekhu gora hartarik behatu du: Iaunak zerutik
lurrera behatu du. Harb 343. Gezurrari garraizka; hunela iguzkiari hedoipetik behatzen diogu. Ib. 229. Batak
erraiten du behatzea, eta bertzeak so egitea. Ax 17 (V 8). Dabitek behatu zioen behar etzen emazteari, eta
handik egiteko handitan erori zen. Ib. 391 (V 256). Desonheski behatzea, eritzeko seiñalea da, baiña ukitzea
hiltzekoa. Ib. 418 (V 271). Berak ezpaitzuen edaten, begi gaitzez behatzen zerauen, arnora emanak ziren guztiei.
Ib. 406 (V 265). Zeren Iainkoak behatzen badu ere iragaiten dugun pena, ordea areago behatzen du hartako
borondatera. Ib. 159 (V 106). Pontu hunetan, nahi nuke iben bazinitza begiak, huni beha baziniazo, haur
konsidera bazeneza. Ib. 598 (V 385). Dagigun ongi, eta eztezagula beha nori. Ib. 224 (V 149). Iragaitzaz bezala
lurreko gauza guziak behatzekoak dire. SP Imit II 1, 4. Behatzen baderautazu berehala azkartzen naiz eta
bozkario berri batez bethetzen. SP Imit III 8, 1. Lehen behatu behar diozu bertzeen probetxuari, ezen ez zure
debozioneari eta gogoari. SP Imit IV 10, 7. Sekulan haren Itsas-orratzak eztu behatuko bere izar ederrera eta
polora baizen. SP Phil 470s (He 477 ez da itzuliko). Behazak zerura. Ib. 544. Indazu endelegamendua, eta
behatuko diot zure legeari, eta hura begiratuko dut ene bihotz guziaz. Ib. 100 (He 102 miratuko). Akzione batek
ehun begitarte ahal balitu, behatu behar zaio ederrenean. Ib. 347 (He 349 ederren duen aldera behar zaio
behatu).
(s. XVIII) Interpretak behar dio behatu perpausaren sentsuari. ES 130 Errespetu gehiagorekin behatzen
diotela. Ib. 149. Azkeneko oren hura ethortzen denean, bertze gisaz behatuko bide diozu zure bizitze iraganari.
Ch I 23, 3. Hark eztio behatzen kanpoari baizen, hau berriz barrenera dago beira. Ch III 31, 5. Behar darotazu
beraz gauza guzietan behatu gauza guzien xede prinzipalari bezala. Ib. 9, 1. Guk irakurtzen dugun debozionezko
liburua beha dezagun gure instruitzera Zerutik igorria baliz bezala. CatLav 351 (V 170). Egon behar gara
eskuak juntaturik, eta burua itzulirik Kofesorari bisaiara behatu gabe. Ib. 292 (V 146). Egiten baitzituzten
othurunza alfer batzuek, zeinetan karitatea ez baitzen gehiago behatua eta begiratua. Ib. 153 (V 77). Zeiñei
guziek ikhararekin behatzen baitiote, gorphutza [...] zaurtzen duten gauza batzuei bezala. He Gudu 151. Hark
berriz aingeruari behatu eta iziturik erran zioen: Zer da Jauna? He Act 10, 4 (Lç begiak harenganat
xuxendurik, TB izanez begiak baratuak haren gainean, Dv aingeruari begiratzean, Ol arengana begi begira,
Ker aregana begira begira-jarririk). Nork beatu dezake [...] baldin asko personeen biotzetan (biotzak)
balituskete begiyak ekusteko nor amatzen duten, ez lirakela izango aien amorioaren jirak aiñ andiyak
(Muruzábal, 1761). ETZ 118. Behatu diot artha handirekin, eta ezagutu dut etzela nere umea. Lg I 327.
Salomonek izan zituen zazpi ehun emazte [...]; bertze alde, hirur ehun konkubina edo presuna emazteen ointsuan
behatuak zirenak. Ib. 336. Gizonek axaletik behatzen ziotela; bainan hark ikhusten zuela bihotzaren zola. Ib.
274. Oxala Pilatus bakharra balitz Jainkoari baino munduari hobeki behatzen dioena! Lg II 273s. Behatu zuten
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
427

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
alde guzietarat. Ib. 169. Norat nahi den beha dezan, ez du ikhusten doloratzeko sujetik baizen. Brtc 117.
Burasoei zorrozki behatzen edo ihardesten diotenek. Ib. 59. Nork gero hozki behatuko dio bere salbamenduko
egitekoari, Jainkoak hain egiteko handiari bezala behatu dionaz geroz! Ib. 136.
(s. XIX). Begi onez du behatu / Jaunak ene gainerat, / errautsetik nau altxatu / dudan diñitaterat. Monho 150.
Izpiritu gorenek eta garbienek ezin beha baitiezokete ikhara seindu batekin baizen. Dh 132. Nere aurpegia guzia
desegina, horitua, behatzen dioten guziak izitzen dituela. Ib. 119. Ikhusi nahian ez behatzea, aditu nahian
beharria ez paratzea. Ib. 70. Batek daraman bizitzeko molderat behar da hemen behatu guzien gainetik. Ib. 60.
Daramagun bizitzeari behatu. Ib. 206. Holako giristino onak dire munduan ongi behatuak eta ohoratuak. Ib.
196. Beatu beza emen gure aita frailea bere txintxarri guziakin eta librugillearen izen andiagaz agertzen dala
sumulista txit urri bat. "Cate Vmd.". Izt, carta a JJMg 25. Erakutsi daitazut ongi zure ontasun miragarriaren
efetuak, entzunik ene othoitza, ene ez gai izaiteari behatu gabe. MarIl 74. Beha dezogun mundu huni orduan
behatuko diogun bezala. Jaur 138. Bainan, baldin behatzen daukunean, ikhusten bagaitu bekhatuan, desordrean,
ez gaitu gehiago berearentzat hartzen ez ezagutzen. Ib. 371. Eztu behatuko bekatari bakar batek Imajina saindu
uni, barnetik biotza unkitua senditu gabe (Roncesvalles, s. XIX). ETZ 290. Gauza guzietan bethi, / bekio beha
azkenari. Gy 173. Astoak ez ditu gaizoak iuiatzen, / ageri denetik baizen: / axeriak aldiz bethi / ditu begiztatzen
funtski, / alde orotarik behatuz arthoski. Ib. 314. Hark zuenean bertze aldera behatzen. Ib. 60. Hasteko bere
amei diote behatzen; / hek bere miraildako dituzte hautatzen . Hb Esk 176. Hitzemaiten dauzut ohoreari
bethi hurbildanik behatuko diotala. Laph 26. Mariñelak khorder gora igaiten dire, behatzen dute, deus ez da
nihon ageri. Ib. 224. Ez beha lurra! Beha zazu / lurra ihesiz, beha zerua! Elzb Po 186. Beha nezak ongi, eta
orhoit hadi!... zer! ez duk ezagutzen Piarres Adame? Elzb PAd 7. Behatu nuen berehala Piarresen ohera "Egun
on" errateko xedearekin. Ib. 65s. Denak gelditu ziren dantzatik hari behatzeko. Ib. 55. Mixterio huni [...] /
gorphutzeko begiz bakharrik ez beha: / Huntako begia da guziz Fedea. Zby RIEV 1908, 210. Aita, nik ez dezaket
/ altxa zama hura. / Ontsa behatu diot, / ez zazula duda. / Bakharrik ez naiteke / lotzerat mentura. Ib. 766. Beha
horrat: horra nun den. Ib. 292. Ez dut gehiago merezi zure semea deitua izatea; bainan beha nazazu zure
zerbitzarietarik bat bezala. Lap 225 (V 101). "Orai bezen garbi nuen hemengo larrua, beha zazu". Erakusten
daut. HU Aurp 185. Ihardetsi zion, begietara behatuz: [...]. Ib. 169. Hor nonbeit barnago, gazetaren erditsutan
ezar banezote, deus baino gutiagorentzat har lezakete; edo utz, behatu ere gabe. HU Zez 173s. --Behazu! Eta
hoik hola jakin holetan jakintsunek aintzinetik? --Baietz, gizona; ori, hau segurik aski aintzinetik eta garbiki
errana zen. Ib. 95. Bainan zer dire zenbeit gizon eta emazte jendetasun gabe, herri guziari, Larresoroko herri
onari behatu eta! Ib. 168. Beha, dir-dir du egiten! Arb Igand 44. Baldin Jainkoak astean egun bat beretzat atxiki
badu, ez ahal du xoilki bere buruari behatu; gizonen beharorduari ere behatu duke. Ib. 64.
(s. XX). Horra non gibelerat behatu-eta, ikhusten dituzten urak berriz elgarretaratuak. CatJauf 26. Biziki
ofizio pollita zitzautan. Eta errexa. Behatuaren ariaz, ikasia bezala nuen jadanik. JE Bur 59. Makila eskuetan
gelditu zuen, irriz, begiak handiturik behatzen zakola. Ib. 129. Behazu mutiko gazte haur hotz Ameriketarat
abian den horri. Ib. 207. Behatzen zaundan begietarat. Ib. 62. Deliberatu dut, Paxkal plaza-biltzalearen erranari
behar nioela behatu. Barb Sup 10. Behazu! Ez zaut batre laket Ama-Birjinaz hola zu mintza zaiten. Ib. 58.
Izpura eta Arradoiko alderdira eskuin behaturik, ezker gero Uharte eta Izpegiko lephoari, abiatu zen. Ib. 46.
Orhoit haiz nola behatu hauen / iragan ortzegunean? Ox 55. Etxekoeri erne behatzen denean batek berexi
dezake, emakumetan argiena etxeko-andrea dela edo izeba bat dela. FIr 190. Eri batzu badirela [...] laster ilen
direla diotenak. Eri okeri beha ongi, elizakoak ez goizegi emateko. Ib. 187. Astia baginu, hobekixago beha
ginezoke, ez bide baita nola-nahikoa. JE Ber 60. Gure laguna ditaken gizonik hoberena dela badakigu,
bihoztiarra ezin gehiago, diru-pegeseria bati nihoiz behatzen ez duena. Ib. 48. Piarres, hean! Behazok bada ene
buru-gibelari. Barb Leg 63. Milesker, jaun gaztea. Jainkoak ja behatu dio zure bihotz onari. "[Il] aura vu votre
bon cœur". Ib. 139. Atseden zak ontan, gogo; / isil, beha, / ta Iaunagan ago tinki. "Calla, mira". Or BM 32. Sar
adi barneon, ago Iainkoari; / emen ikusko naun; behon anaiari. "Mira a nuestro hermano". Ib. 138. Beha bezat
luzaz zure behakoak! Iratz 14. Behazue, zelaitarrak, zer bizitzea, zer boza. Ib. 175. Hoa zalu, hoa gainez gain eta
zora hadi / Euskal-Herri maiteen gozoaz, ederraz! / Hoa, gazte, heien zeru lurrak behazkik ta adi. Ib. 51. Zurea
zen gorputz hori ereman dautate, / hartaz-eta baininduzun behatzen ta maite... Ib. 172. Oi gain huntarat ez eror,
ez ikus zure haurtxoa, / ez beha egin daizkoten izigarriko zaurier! Ib. 101. Zuhurra denak ez luke sekulan
itxureri bakharrik behatu behar. Zerb IxtS 108. Arbola-azpietarat behatzen dut; lurrean ez sagar bat, ez gerezi
bat, ez udare bat. Lf Murtuts 2. Beha orai, beha! Nun dugu orai gure saindu handia? Ib. 60. Hor ginian lehen
aldikotz, begiak begietan luzaz elgarri behatu. JEtchep 65. Lili gorri heien ondoan, hobeki behatu-ta, beste
gauza gorri batzu ageri zitunan. Ib. 43. Erramun berriz, ordukotz gizondua bezala eta bere onari behatuz,
amaren alde zen. Ib. 61. Amak atsegin zuen beraz holako seme baten ukaitea, haren erraneri behatzen zuena. Ib.
61. Beha zak!... Lehenago ere erran dauiat, nik ez diatela deus hobenik. Larz Iru 72. Badira mementoak, Jana-
Mari, eginbideari behatu behar baita, aiherkundeak beregisa utziz. Larz Senper 124. Behozu othoi Jainkoaren
oneziari eta ez haren azoteari. Ib. 36. Orai ere beha heien gana, / emozute zuri galdegina. Ardoy SFran 355.
Nigar egiteko aski zuen hor berean Ondarrabiako gazteluari behatzea... Ib. 145. Jaunak Moisi Zinain eman
harri xabala behatu; / hartan bekatu agertzen dena gaur ere baita bekatu. Xa Odol 220. Joan baitzira mundutik,
/ ikusi arte, adixkidea, / beha zaguzu zerutik! Xa EzinB 44.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
428

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
v. tbn. JesBih 451. Prop 1884, 120. Etcham 83. Mde Pr 166.
(Con comparativo). Obraren handitasunera eta dignitatera behatzenago duzularik ezen ez
translatazalearen inperfekzionetara eta xipitasunera. Lç Dedic * 7r. Behatuago behar diogu Iainkoari, eta haren
miserikordiari, etsaiei baiño. Ax 305 (V 203). Haurrak [...] behatzenago dio amari zigorrari baiño. Ib. 305 (V
203). Behatzenago baitute goiti zerura, ezen ez beheiti urak daramatzan lekura. SP Phil 245 (He 247 gehiago
behatzen). Zenbatez behatzenago / hanbatez Peillori zaio / legez iduritzenago, / bat hartu hemen ustean / hartu
bertzea izan dela ustekabean. Gy 13.
(Con subordinada, casi siempre interrogativa indirecta). Zeren iraganak iragan, azken finean nolako garen
behatzen du Iainkoak. Ax 460 (V 299). Ez beha ea liburua egin duenak hainitz edo guti dakienz. SP Imit I 5, 1.
Eztuzula ansiarik nor minzo den baina behazazu zer den errana. Ib. 5, 1. Behazazu zer hari den Iainkoa, eta zu
zer hari zaren. SP Phil 121 (He 124 konsiderazazu). Behatzekotz non doan. Arg DevB 38. Informa diten
badakitenez eta beha obratzen dutenez. CatLan 4. Anaia Juanes, beha zazu ez othe darotazun beharria josi.
Laph 242. Ai! Zein ez-deusa haizen / ene aldean hi! / Beha zak, to, zein naukan / handiagoa ni. Zby RIEV 1908,
771. Behazue! Diren bezalako nahasi tzarrek, zertan eta noraino sartzen duten sudurra! HU Zez 123. Beha zoin
pollit emaiten duten herriko etxeek. JE Bur 162. Behazu alabainan nola diren buruan sartzen bertze mintzai
guziak [...]. Lehen hitzak [...], amaren besoetan entzunaren ariaz ditu beharriak hartzen. Ib. 178. Beha, beha,
nor dugun hor! Ox 53. Aroztegia beha ez denez ederra: / Ondoan kantuz ari zaut suaren garra. Ib. 169. Gaixo
gizona, behazozue... nola dugun hor ikharan. Ib. 78. Behazak bada zerbeit lezaken / hiriko jaunen indarrak, /
langilerik ez izanez alfer / gelditzen balire lurrak!! Ib. 139. Beha behin zer gertatu zitzaidan. FIr 189.
Eltzairuzko soka moztugabe eraman bear baida, beazue nolaz. Bi mila berga luze duelako, amalau mando
lerroka bear dituzte. Ib. 135. Beha nere zorigaitza bezalakorik baden. Iratz 63. Ez dik ofizioa behatu behar,
bainan zer emaiten duen. Larz Iru 66. Gogoan zuenerat heltzeko, beha zertarat atrebitu zen. "Voici ce". Ardoy
SFran 187. Beha ez dezazuen zuen indarra bila jenden estimuan. Ib. 302. Beha zer zuten gogoan hartu! "Voyez
ce qu'ils imaginèrent!". Ib. 249.
3. (Dv). (Con dat.). Concernir. "Hau zuri behatzen zaitzu, ceci vous concerne" Dv. "Ez sar behatzen
etzaizkitzun gauzetan, ne vous mêlez point de ce qui ne vous regarde pas" Ib. "(Intrans.) 4. regarder, concerner"
H, que cita el ej. de Gy. Tr. Documentado en la tradición septentrional desde Materre (que es el único que
emplea aux. trans.). Los últimos ejs. son de comienzos del s. XX.
Eta nola hirur berthute hek [...] Iainkoari behatzen baitiote, eta haren alderat enplegatzen baitira, hargatik
deitzen dira Theologalak. Mat 141. Erresumako kanpoko ontasunari beha zekion okasionerik etzuen utzten, hura
hartu, ordenatu eta behar zen burura erneki ekharri gabe. SP Phil 540s. Erresumako onari behatzen zitzaizkon
egiñbidetarik bat ere ez zuen uzten agudoki exekutatu gabe. He Phil 548s. Ez dute, horrengatik, eginen
kongregazione bat bera baizen [...] exerzizio publikoei eta indulientziei behatzen diren gauza guzientzat. JesBih
404s. Kargudunek irakurtuko dituzte bertzalde, bere eginbidei behatzen zaizkoten beheragoko erregelak. Ib. 412.
Komeniago da debozione huni behatzen zaizkon exerzizio sainduak egin ditan Elizan, bertze fidelekin baltsan.
MarIl 13. Eta gauden probidentziaren manuetara gure bizteari behatzen zaizkon gauza guzietan. Jaur 368.
Horrek markatzen dauku nola behar den gure arima laxatu eta desamarratu sentsuei behatzen zaioten
gauzetarik eta altxatu gorphutzeko traba guziez gorago. Ib. 165. Munduko gauza guziak / aldebat ditut utziak: /
Hemen iraganetarik / ez zait ya behatzen deusik. Gy 26. Bainan hori da gauza bat niri bezala bertze anhitzer
behatzen zaiotena; horri eratxia zaio anhitz arimen salbamendua. Laph 115. Lihoari behatzen ziren lan guziak,
salbu ereitea, emazteak eginak ziren. Elsb LehE 17 (ap. DRA). Ez ditut oraino aiphatu gure ohikuntza
arruntenak beizik, kanpoari eta gorphutzari behatzen direnak beizik. Arb Igand 47. Berthute Theologalak dire
Jainkoari berari xuxen behatzen direnak. CatJauf 92. Huna beraz Mongolian, Si-wan-tzen-ko herritarreri
behatzen zaizkoten xehetasun zenbeit. Prop 1911, 146 (ap. DRA).
4. (Part. en función de adj.). Mirado, atento. Obedantzan izenian galtho egin zereioan, zer zen haren
agerindearen kondaira. Engebert zen gizon astüna ta aipatzen zianetan net behatia. Egiat 179 (el ed. traduce
"zeharo aditua").
- BEHATU GAITZETAKO. (Con alativo). Poco dado (a), no inclinado (a). Bearnoko herria [...] behin berze
erran ahal daitenik batre bezain Iainkoaren hitzaren rezebitzera behatu gaitzetako eta rebelerakutsi izanik [...],
mansotu eta ematu izan da. "Farouche & rebelle". Lç Dedic * 5v.
2 behatu (bea- Lcc, Mic, Lar, A). Enterrar. "Desenterrar, beatua atera", "desenterramiento, beatua ateraitea"
Lcc. "Enterrar los difuntos, obiratu, obian sartu, ehortzi, beatu" Lar. Cf. behetu. Tr. Atestiguado en textos
vizcaínos de los ss. XVI y XVII; posteriormente sólo se encuentra en la doctrina en dialecto vizcaíno de
Cardaberaz, quien, como es sabido, conocía bien la de Capanaga. --Asko dago, onak dirianik. --Egia da,
beaturik dagozanak. --Or[r]elan esan gure dau emaztea dala ona beaturik dagoan orduan. Mic 13v. Izan zan
kruzifikadua, ila eta beatua. Cap 6. Zazpigarrena, ilak beatutea. Ib. (ed. 1893), 14. Izan zan kruzifikadua, illa ta
beatua. Cb CatV 6. Zazpigarrena, illak beatu edo enter[r]aetea. Ib. 46. Hay un ej. más, si bien dudoso, en
EgiaK 89: el orig. dice Zegaiti ekusen Almiranteak / izerdiz balziturik, / beaturik oeak, / onra emaiterren
Almirantea / egiten aginetan dau / zurezat oea; pero parece que vendría mejor leer ukaturik , teniendo en
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
429

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
cuenta, además de sus ventajas desde el punto de vista del sentido, la especial frecuencia de esta mala lectura en
textos vascos, acaecida cuando menos en el v. 61 de ConTAV 5.1.5 (cf. el facsímil en FLV 1974, 417), el 146 de
Acto (cf. FLV 1978, 403) y el 37a de BBizk. Con todo, se ha vuelto a defender recientemente (v. A. Arejita
Litterae Vasconicae n.º 4, 1988, 29) la lectura del original.
Etim. De behe + -tu.
behatuki. Cautamente. Beraz, beldur garela behar dugu bizi, behatuki ibili eta geure indarrean baiño,
Iainkoaren faborean fidatzenago garela. Ax 459 (V 298).
beatxakar, -txikar. v. BEHATZ TXIKAR.
beatxingar. v. BEHATZ TXINGAR.
1 behatz (G, AN, B, L-sar, BN, S; IC 161 y 166, Deen I 122, Lar, Lecl, Dv, H, VocB, Zam Voc), biatz (V, G,
AN, B; Dv (V, G); bih- BN-baig; H), bietx (V-gip), bietz (V-gip, G-azp-nav, AN-araq). Ref.: A (beatz, biatz);
Bon-Ond 140; Iz ArOñ (bíatz), To (beatza), Ulz (ankako biátzak), UrrAnz (bi-étza); EAEL 14; Echaide Nav 145;
Elexp Berg (biatz, bietz); Gte Erd 54, 150.
Está bien atestiguado como sobrenombre medieval: Uinee quae fuit Pascasii beatça. Ar. Mun. Pampl. LIII
(1322) 200. Quae fuit ochoe beatça. Ib. 196. Nomnadament don Pere beatça et Johan decheuerria. Ib. XXXI (20-
6-1266), 145. Supra istius uinee que fuit domni Pascasii Beatca. Ib. LII (1320-21) (cf. para todos ellos GLarr 485
(1288), 540: "En el barrio de Johan Polgar"). Et aliam de çuzterbeaça (1222). Arzam 161.
1. Dedo. "Dedo" Lar. "Eri, doigt (AN-egüés-ilzarb), beatz (AN-olza)" Bon-Ond 140. "Behatz, ongle (BN, S);
pouce (G); doigt" Dv. "(V, G, AN), doigt" H. "Beatzak eta zangoko beatzak (B) [...] eskuko beatzak, ankako
beatzak (G-azp), eskuko beatza / zangoko beatza (AN-gip-5vill)" Gte Erd 150. "Dedo, tanto de la mano como
del pie. Berezi nahi direnean, ankako bietz edo eskuko bietz" Elexp Berg. Cf. A DBols: "Beatz es literalmente
'dedo de abajo' y en V significa exclusivamente 'dedo del pie', siendo atz el dedo". v. 1 eri, hatz, atzamar (2).
Tr. Propio de la tradición guipuzcoana y alto-navarra. En textos vizcaínos, excepto en algún ej. de D. Agirre,
sólo aparece con el sdo. de 'dedo del pie' (v. infra (2)). En DFrec hay 34 ejs.
Bost beatz eskuieko oetan daude representaturik Kristoren bost llaga preziosa aek. OA 16. Eskuieko beatz
biakin. CatBurg 11. Animarik bage ezin dagike biziaren lan txikienik ere; bada ezin gora dezake esku bat, oin
bat edo behatz bat ere. Mb IArg I 171. Itsua, zenbat behatz-heri ditu nere eskuak? Mb IArg II 354 (corregido en
behatz edo heri). Ez dut siñetsiko [...] nere heri-behatz hau beraren bular zulatuan sartu arte guzian. Ib. 26. Zu
zera Aitaren eskuieko beatza: atoz, ta zuretzat señala nazazu. Cb Eg III 305. Au ikusirik, erran zuten guziek: au
da Jangoikoaren beatza. Digitus dei est hic. ETZ 155. Asko tokitan, Apaizak beatzak garbituta geratzen dan ura
, ematen zate komulgatzen diranai. AA I 459. Beatza potoan sartzen bada. AA II 167. Badakizu noski zer
dan zigarra. Askotan sortzen zaie aurrai beatz artean. It Dial 23 (Ur atz, Dv, Ip erhi). Zeñari erantzun zion
Doña Mariak, beatza jasota baratza alderontz ifinirik, "ara non dagoen". Izt C 163. Zure beatza emen sar ezazu.
Lard 474. Eskuko erraztuna beatzean ipiñi zion. Ib. 54. Jesusek itzik ere esan gabe, makurtu eta beatzarekin
lurrean eskribatzen zuen. Ib. 413. Bada lotzen 'tuzte karga pisuak eta ezin yasan alak, eta paratzen 'tuzte gizonen
bizkarrean: baño beatz bakar batez ere ez 'tuzte nai igitu. Echn Mt 23, 4 (Ur beatz; Hual, Samper eripunta).
Jenobebak, bere beatzetik aterata, bere erraztuna mutilltxoari eman zion. Arr GB 74. Bere ustean egiña
daukaguna egingabe idukitzeagatik, eskuko beatz bat emango likek. Ib. 40. Beatzarekin, esateko moduan,
siñalaturik. Aran SIgn 99s. Au da, edo emen dago Jainkoaren biatza. 'Digitus Dei est hic'. Ib. 106. Mundu danari
beatz onekin / zatzaiodan erakutsi, / oiuz esanaz, ara an! Txurruka, / nun jarri dedan ikusi. AB AmaE 105. An! -esan
zuan Inaziok, beatzarekin Etxe-alai erakutsiaz bere arrebari. Apaol 116.
(s. XX) Eziñ inondik iñora biatzetik atara. [...] atzamarra ebagi bear geuntzelata ibilli giñan, olgetan. Ag Kr
193. Eskuko lenbiziko iru beatzak igartuak bezela mugitzen etzirala gelditu zitzaizkan. Goñi 70. Iru edo lau jira
emango diyozka berriz biatz tartian [duroari]. Iraola 74. Buruko zapia askatu, belarrondoko illetxoak beatzakin
jaso ta lotu zuan ostera zapi ori. Ag G 53s. Zolia du mingaña, azkarrak dauzka beso ta biatzak. Ib. 183. Or
lumerorik onena au da (eskuiko bost beatzak kurkurtuaz), zinko. Urruz Zer 65. Etzituen artu nai izan, ordea,
Alkateak beatzen erpinean zeuzkan paperak. A Ardi 72. Colombiako betoiarrak, oñarritzat esku bateko beatzak
arturikan, bostekoa [zenbakera] sortu zuten, eta ogei adirazitzeko lau esku esaten dute. ZA RIEV 1928, 584.
Erregin baten antzean zegon / arrosa mardul arroa / nere beatzez ebaki nuan. Jaukol Biozk 80. Nolanai zizpak
ustutzen alferrik, ezin egon beatzari eman gabe. FIr 141. Beatzez lurrean idazten. Ol Io 8, 6 (LE erias). Ur
onetsia Gaztek eskeiñi: Maiteak / beatz zurigorriak dardarez beteak... Ldi UO 55. Garai onetako lur-ontziak
"arzulo-lantzekoen" erako apaindurak zituzten: batzuetan lokarri-antzekoak, beatz ikutuz tarteka zanpatuak.
JMB ELG 60. Nexka bakarrik, esna, Aingeru / Begiraria bezala, / belaun-aurretik esku beatzak / antxumaturik
dauzkala. Or Eus 312. Jaungoikoaren beatza argiro agiri zan ustegabeko ezbear artan. TAg Uzt 289.
Azkenekotz, bere behatz enbaldituekin, tapoia kendu ahal izan zuenean. Mde HaurB 82. Esku-arpegiak otzez
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
430

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
anpatuak eta ubelduak zitun eta biatzak erdi alderaño izoztuak. Etxde JJ 261. Beatzak igurtzi zituan Polik jantzi
zarrean. Anab Poli 126. Txispa jasota, beatza kakoan zuala tiratzeko gertu. NEtx Antz 145. Mingaina ebaki,
burua larrutu, oin-eskuetako beatzak moztu, edo beste onelako. Zait Plat 101. Jesusek kiñu egin erleari
beatzakin, eta sartu zan Pedroren kolkoan. And AUzta 101. Poliziek [...] bat banaka artzen ziozten izenak eta
beatzen señaleak. Izeta DirG 48. Beatzen artean igurtzi ta erabil ditekena baizik eztu siñesten. Vill Jaink 35.
Beatz bat txistuz bustirik tellatu leiatillatik ateratzen du zer nolako aizea dabillen jakiteko. Lab SuEm 193. Jo
zuan eskuan ta ontzian bete-betean; ontzia xeetu, iruzpalau ortz-agiñ aotik kendu, ta eskuko beatz bi lardakatuta
utzi zuan. Berron Kijote 201. Behatz bati eragiteaz ehun etsai lurreratzen dituzten gizon beldurgabeak. MIH
363. Zenbait erakutsi dizkigu Altunak behatz zorrotzez. MEIG IV 117.
v. tbn. Iraz 10. Añ CatAN 12. CatB 20. Xe 237. Legas 9. Mok 12. ArgiDL 31. Ir YKBiz 398. Munita 14. MAtx
Gazt 97. Biatz: CatUt 34. Sor Gabon 38. CatUlz 11.
Beatzak txupatzeko / alibiorik ez, / oliua biarko / koipiaren ordez. Auspoa 95-96, 43. Beatzak ere, gozoaren
gozoz, miazkatu baietz? A Ardi 115. --Olio-azak gal-galean daude. --(Beatzak miaztuaz). Ta zer geiago? NEtx
Antz 122.
Beatzari eraztuna bezala zegokinat au niri. Or Mi 27.
Beatza eskeñi, ta besoa artu (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1300.
(Hablando de dedos de animales). [Txoria] leio-arrian yausi zan; lauso begiak, / zutiturik errotxoak: /
beatzak biurri, zabal egoak. "Retorcidos los dedos". Ldi BB 38. Zimiorik zaluienak, utzi ditu zuhatzak. /
Hibaiondoko haretan, markaturik behatzak. Arti MaldanB 232.
2. (V; Añ), biatz (V-gip). Ref.: A; Holmer ApuntV; Etxba Eib (biatza); Gte Erd 150. Dedo del pie. "Dedo, atza,
(AN) eria; del pie beatza" Añ. "Biatza daukat urratuta oñetako barrixegaz" Etxba Eib. "Goikoak atzamarrak
dira (V-arr-gip), bekoak beatzak dira (V-arr-gip)" Gte Erd 150. Zelan ebagi ta birrindu eutseezan
Yesukristori aragi guztiak, bururik eta beatzetara atal osorik itxi bagarik. Añ EL 2 123. Bera esnatuteko
bildurrean legez, biatzen gaiñean igoten eben goiko egotokira gizon da emakume danak, itz bat alkarri esan
baga. Ag AL 100. Maste nausia erasten gebiltzala, eskuetatik iges eginda, ezkerreko biatzak zapaldu eustazan.
Ag Kr 103. Arek bai ebala oiñetan bizkortasuna! Aren beatzen, ta orpoen, ta orkatillen, ta bernen ta iztarren
arintasuna. Erkiag Arran 37. Oraingoan esan ditu, atz eta beatz, bere buruazko gorabeerak. Erkiag BatB 188.
Handik berehala zapaldu ere nuen / nire abarrarekin barea, eta ez nituen / behatzetan sentitu adur itsusiak. Arti
MaldanB 195. Hamar atz eta hamar beatzen laguntzaz, hesi gainera igon zan. Osk Kurl 145.
3. (V-arr-ger, L ap. A; beatz L-ain ap. A; O-SP 226, SP, Urt I 448, Ht VocGr, Lecl, Dv, H). Uña (del hombre y
de los animales, sea en éstos "garra" o "pezuña"). "Ongle; soit de personnes, soit de quadrupèdes" H. "Griffe. Ce
terme dans le dialecte labourdin est certainement détourné de son sens et proprement doit signifier 'doigt',
comme dans les dialectes G, V, AN et même le BN et le S disent behatz pour 'pouce'. De là les expressions du
dialecte du Labourd atzemaitea, azkaborra, atzaparra, haztaparra, azkazala, haztamuka, haztatzea, etc., qui
toutes sont dérivées de atza, hatza, au sens de 'doigt'" Ib. "(V-arr), pezuña" A. "Katueri eta txakurreri bietzak
ebai (V-ger)" (comunicación personal). v. azazkal, azkazal. Tr. Documentado en textos labortanos desde
comienzos del s. XVII; fuera de ese dialecto sólo se utiliza en algunas zonas referido a los animales y, al parecer,
siempre en forma restringida a una u otra clase de ellos.
Eta hura hala nola haztoreak xoria / behatzez altxatzen baitu airean gora ttipia. EZ Man I 93. Nano idurian
Sathan heldu zaio burlari / behatzez arrapaturik egotzten du lurrera. Ib. 107. Atz-herriko alabak
Israeltarrarekin esposatzekotz behar ditu bere gathibutasuneko arropak erauntsi, bere behatzak motztu eta bere
buruko illeak ebaki. SP Phil 20 (He 19 behatzak). Erregek [lehoiñak] erraten dio: / [...] Gure behatz sakratuek /
unkituko ere ez ditiztek / hire menbro profanoak. Gy 213s. Badituzte mazelan behatz zarrapoak. Hb Esk 228.
Adarrez yoz airea, muthur arrapotan: / Aldiz dio lurrari behatzez ematen, / zintzurrean marruma duela ehorzten
[zezenak]. Ib. 220. Behatzekin delarik lehertzen tokia / gorderik deraukana gaitzen ithurria. Ib. 231. Argi onera
atherako duzu behia hortarakotz, behatzaz ere haztatuko larrua ezagutzekotzat nondik hasten diren ilearen goitibeheitiak.
Dv Lab 246. Eta han ikhusten... Yesus! Maria!... atso zahar bat... bi begi gorri izigarriekin...
ukhabilak eta behatzak bi hortz luzekin erakutsiz. Elzb PAd 40. Baltatzarrek, ba, senda zezaken bere landare eta
belarrekin: Ezpeletako neskatxari ez ginion behatzaren punta fidatu nahiko. Zerb Azk 91.
4. (G, AN, L, Sal, BN, S; SP (BN), Aq 434 (AN), Arch VocGr, Gèze, Lecl, VocBN, Dv, H), beratz (eri b- ANerro;
-rh- Lecl, Chaho ap. A, Hb ap. Lh). Ref.: Bon-Ond 140; A; A Apend (beratz, eri); Lrq; Satr VocP. Dedo
pulgar. "(BN-baig), pulgar" Bon. "Beatz, pouce (AN-egüés), eripulgare (AN-ilzarb), beatzaundi (AN-olza)"
Bon-Ond 140. "Eri beratz (AN-erro), dedo pulgar" A Apend. v. BEHATZ LODI. Eskuieko beatza lenbiziko
eriareki gurutzaturik. El 23. Zer da zeinatzea? Eskuineko eskuko erhi behatzaz hirur Kurutze egitea. CatLuz 8
(CatAe 14 beatzas, CatSal 15 beatzaz, CatR 15 biatzaz). Abarkatik has nadin emeki emeki, / haragi ustel urrin
bat badu bereki; haler'ederki / aztal' eta behatza kanpoan bethi, / ziloa petik. ChantP 94. Hainbestéeki Pórtak
éhi behátz müthürrái éman ziuá martéllü kháldü izigarrí bat eta hássi jüatzen. Lrq Larraja RIEV 1935, 141.
5. (VocB, PMuj). "Beatz, dedo; se usa también como medida. Bi beatz, iru beatz" VocB. "(G), dedo, pulgada,
medida" PMuj. v. BEHATZ-BETE. Arri onen neurri egiazkoa da, luzean kana bat, zabalean iru kanalauren
eta lodian ogei beatz igaroak. Izt C 74. Aspaldi luzean an da beintzat kirikate (kirikatzeko atea) izateko aterik
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
431

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
egokiena, iru bat beatz laburregia. A Ardi 51. Alkandora au, gogor plantxatuba zeguelako edo etzekiat zergatik,
lenago justu-justu nikan, eta orain sobra zaizkiak bi biatz. EgutTo 8-10-1920 (ap. DRA). Lenengo malla beatz bi
edo ondarra; gañean ezkurra beste orrenbestetsu. Munita 40s.
6. "(V-m), base del mástil" A Apend.
"Base del velorto que queda sin retenerse (V-gip)" A Apend.
- BEHATZAK EGIN. Arreglarse las uñas. [Emazte buddistek] nonbait badute senharra, ez ditezke ilkhi, ez
dezakete garbi hortzik, ez egin behatzik, ez yan bietan, ez egin lorik ohean. Hb Egia 65.
- BEHATZ HANDI (B; VocB, Darric ap. DRA; beatz aundi AN-olza, B; biatz V-gip, AN-ulz, B; bietzaundi Vgip).
Ref.: A (beatz-andi); Bon-Ond 140; Iz Ulz (biatz); Etxba Eib (biatza); Elexp Berg (bietz-aundi). Dedo
pulgar. "Beatz, pouce (AN-egüés), eripulgare (AN-ilzarb), beatzaundi (AN-olza)" Bon-Ond 140. "El dedo gordo
del pie. Mallukia jausi eta biatz-aundixa mallatu desta" Etxba Eib. "Biatz aundie, polex" (B) (comunicación
personal). v. BEHATZ LODI. Irur Gurutze egitea eskuieko beatz andias. Ber Doc 96r. Eskuieko eskuaren
beatz andiari. OA 12 (cf. ib. 12 iru krutz beatz andienaz). --Zer da zeñetzea. --Egitea iru krutze eskubiko biatz
andiyes. CatUt 33. Eskuñeko eskuko biatz aundieki iru gurutze osoik egitia. CatUlz 11. "Gurutze Santuaren"
egitea, eskuiko beatz aundiaz iru gurutze egitea da. KIkG 4 (KIkV 6 erpuruaz). Antxin-antxiñako gizonak bat
adirazitzeko, erakustatza (index) luzatzen bide zuan, eta bi adirazitzeko, beatz orreri beste beatza, beatzaundia,
elkartu. ZA RIEV 1928, 591.
"Guk hemen askotan esaten diogu behatz haundia pitilinari (G-azp)" HErot (s.v. behatz handia).
- BEHATZAREN GAINEAN. "Behatzaren gainean gauzak iakitea, connaître les choses (ad unguem),
parfaitement et dans les détails" H.
- BEHATZ-AZAL. v. behatzal.
- BEHATZ-AZKAL. Uña. v. azazkal. --Zertako ditut nik aizturrak? --[...] beatz-azkalak moztu ta orrelako
lanetarako oso politak ditu. Urruz Zer 123.
- BEHATZ-BETE. "Beazbete (G-to), una pulgada" A s.v. azbete.
- BEHATZ BIZKOR (G-bet). Dedo índice.
- BEHATZEN GAINEKO. "Beatzen ganeko (V-gip-ger), presumido" A.
- BEHATZEN PUNTETAN. v. BEHATZ-PUNTETAN.
- BEHATZ ERDIRA. "(G-to), a medio camino" A.
- BEHATZE(TA)TIK BURURA(INO). De los pies (litm. 'de los dedos de los pies') a la cabeza, por entero. v.
BURUTIK BEHATZETARA. Geratu zan bere Gorputza beatzerik burura zatiturik ta odolezko iturri bat
egiñik. Añ EL 1 213. Biatzetati bururaginoko gatx triste batek artuta. fB Ic II 163. Beatzeti burureiño baten baiño
geio begituko eutson. Akes Ipiña 33.
- BEHATZ-EZKALDA. "Padrastro (de dedos)" A.
- BEHATZ-GERREN (L, BN-lab). Ref.: A (behatz, behatz-ezkalda). "Padrastro (de dedos)" A.
- BEHATZIK BEHATZ. Juntando dedo con dedo. Bost gizon biran, beatzik beatz, / ezin gerririk atzeman.
"Dedo con dedo". Or Eus 265.
- BEHATZ-KAPELU. "(G-nav, Sc), beaz-kapelu (AN-5vill), dedil" A. v. HATZ-KAPELA, berakatux.
- BEHATZ-KOSKO. "Beatz-kosko (G), articulación de los dedos" A s.v. kosko.
- BEHATZ-KOSKOR (B; VocB; beatz-koxkor B). "Beatzkozkor: Estando el puño cerrado, las extremidades de
las articulaciones" VocB. "Articulaciones del dedo" A. "Beatz-koxkor, articulación del dedo. Beatz-koxkorretan
min artut" Izeta BHizt2. Ontan asi da Katu filarmonika jotzen eta bestiak kantari, maia biatz koskorrakin
juaz, zaldiyen trotia balitz bezela. Iraola 122.
- BEHATZ-LARRU (bietz-narru V-gip). "Behatza babesteko, zauria egin ondorean edo, ipini ohi zen larru
pusketa" Elexp Berg.
- BEHATZ LODI (G; Lar, Hb ap. Lh, H). Dedo pulgar. "Pólice, atzlodia, beatzlodia" Lar. "(V, G), pouce" H. v.
BEHATZ HANDI. --Zer da ziñatzea? --Da eskuieko beatz lodia]t[z hiru gurutze egitea. CatBurg 10.
Eskuñeko beatz lodiaz. Añ CatAN 11. Eskuñeko eskuko beatz lodiaz. Legaz 8. Abarka urratuetatik beatz lodi
biak agirian ekarzan. Ag AL 128. Gizonezkoak, beren beatz lodiak aizkora-itaien aoetan erabilliaz [zebiltzen].
Ag G 51. Bereala, eldu zidak eskuko beatz lodia, nagon alkitik derriorrean yaiki-arazi, ta an naramatxik zuzenzuzenean.
Ldi IL 17s.
- BEHATZ LODI-HURREN. "Beatz lodi urrena, index" H. "Beatzlodiurren (G), index" vEys.
- BEHATZ LUZE (G). Dedo corazón.
- BEHATZ-MAMI. "Yema [...] del dedo" Aq 1290. "(G), yema del dedo" A.
- BEHATZ MOTZ. "Betz-motz [sic], dedo pulgar (Darric)" DRA.
- BEHATZ-MUTUR (G-to, B ap. A; VocB). Yema o punta del dedo. "Extremidades de los dedos" VocB. Cf.
supra (4), el ej. de Lrq Larraja. Orain aitatutako igidura egin duan igarilaria geldituko zan luze-luze eginda
[...] eskuetako biatz-muturretatik ankakoetaraño. Anab EEs 1919, 186. Iparraldeko mendietara beatz-muturra
luzatuz. Mok 18. Bere beatz-muturra uretan busti. Ir YKBiz 308. Beaz-muturra zatarrez lotu, / ta ain sarri doaz
euntzera. Or Eus 315. Lur biribila beatz-muturrean eraman lezake. Or QA 134. Azkenean, tzintzil ibiltzalea zela
eta, behatz muturren oharkabeko higikunek dutela ibilerazten erakutsi zuen. Mde Pr 312. [Pasteletik] beatz-
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
432

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
muturrarekin pixka bat abora ekarrita. Anab Poli 101. Delako batu edo baturakoaren zoriaz ez naiz ni
mintzatuko, behatz muturrez erakustea aski baita. MEIG VII 170.
- BEHATZ NAGI. "Dedo anular, dedo médico" PMuj.
- BEHATZ NAGUSI. "(G), pólice, pulgar" PMuj.
- BEHATZ POTOLO (bietz potolo V-gip ap. Elexp Berg). Dedo pulgar.
- BEHATZ-PUNTA. Yema o punta del dedo. v. BEHATZ-MUTUR. Oñ eta eskuetako beatz-punta guziak
ebaki zitzaiozkan. Lard 121. [Mantangorriak] igotzerik ez badu beatz-punttara iristeagatik, egan egin bear. Txill
Let 66. Haren idun-ezurtxoak senditzen zituen behatz-puntaren pean, eta jokatzen zituen, piano baten teklak
bailiren. Mde HaurB 16. Ez zion behatz-puntarekin laztan batxo egin. Ib. 55.
- BEHATZ-PUNTAKO. Paso de baile que consiste en tocar el suelo con la punta del pie. Zelako anka-joko,
oin-muturretako ta beatz-puntakoak egin, gero!... Batez ere, arin-ariñari ekiten eutsanean. Erkiag Arran 37.
- BEHATZ-PUNTEKIN. De puntillas. "Bietz puntakin fuen zan (V-gip)" Gte Erd 264. v. BEHATZ-
PUNTETAN.
- BEHATZ-PUNTETAN (PMuj), BEHATZEN PUNTETAN. De puntillas. Biatzen puntetan jarririk, txairotxairo
asi zan ariñeketan. Otx 60. Erdi makurrik eta zaratarik ez ataratearren beatz-puntetan. Bilbao IpuiB 233.
Artega joan zan Migel Permin sasi arterantz, beorra bildurtu ez egian beatz puntetan. Ib. 117.
- BEHATZ-TRAPU (bietz-trapu V-gip). "Behatza babesteko, zauria egin ondorean eta, behatzean bilduta ipini
ohi zen trapua" Elexp Berg.
- BEHATZ TXIKAR (G-nav; beatxikar G-to; beatxakar G-goi). Ref.: A (beatziñar, beatxikar). Dedo meñique.
Sendabide au ikasia zun / aitaren aitonengandik; / saiets osoan barreiatzen zun / beatz-txikarra bustirik. Or
Eus 88. Tartalok eraztuna jaurtiki, ta mutillaren beatxikarrean sartu zion. Eston Iz 54. Motillek iruei eskuuk artu
ementzien eta ezkarreko eskuun beatxikarrik etzoona beetzat aukerau ementzoon. (G-goi). JMB Mund III 22.
- BEHATZ TXIKI (G; biatz t. V-gip; bieztxiki V-gip). Ref.: Etxba Eib (biatz txikixa); Elexp Berg (bieztxiki).
Dedo pequeño (de la mano o del pie). "Dedo pequeño del pie. Biatz txikixa zittalduta daukak ospelakin ".
Etxba Eib.
- BEHATZ TXINGAR (AN-ulz-araq; biatz txinger AN-ulz; bietz txinger G-nav; beatzinar VocB, A). Ref.: A
Apend (txingar); Iz Als (bietz txinger), Ulz (biatz txinger). Dedo meñique. Beatxingarra du ziztatua /
ermamiaren ondotik. "La picadura está en el dedo meñique, cerca de la uña". Or Eus 314.
- BEHATZ-UKALDIKA. A golpe de dedo. Jainkoak mundua beatz-ukaldika ibilli-araziko balu bezala. Vill
Jaink 44.
- BEHATZ-XARUNA. "Dedo auricular (Darric)" DRA.
- BEHATZ-ZIGAR. "(G), arador, parásito que se introduce bajo la piel" A.
- BEHATZ-ZORRO. "(V-m), dedil" A.
- ERDIKO BEHATZ. "Erdiko bietz, dedo medio, corazón" Elexp Berg.
2 behatz. "(BN-bard), maladie du bœuf, toile épaisse partant de la paupière et qui couvre l'œil" Dv. "(BN-bard),
catarata, enfermedad del ojo del ganado vacuno" A.
behatzada. "Dedada, beatzada" Lar. "Beatzada, beaztara, pincée" H. v. behatzaldi.
1 behatzaile (SP, Lar, Lecl, H), behazale (Sal, R, S; SP (que cita a O)), behatzale (Lar), behazaile. Ref.: A
(behazale); Lrq (beha); Gte Erd 30. (El) que mira, escucha, atiende; oyente, espectador. "Aguineur [?],
écouteur, espion" SP. "Inspector" Lar. "Mirador, el que mira" Ib. "Mirante, beatzalea" Ib. "Veedor, beatzallea"
Ib. "Auditeur" Lecl. "Spectateur" H, que cita a AR. "Vigía, centinela" A. "Qui écoute" Lrq. "Xiberoko Botzak
badü behazale hanitx (S)" Gte Erd 30. v. behalari, behari. Behazalea maizago bere gaizkiari ezen ez
hunkiari beha dago. "Qui demeure aux écoutes, entend plus souvent son mal, que son bien". O Pr 84. Iainkoak
didala behazale bezala adizale. "De gens qui m'entendent aussi bien que de ceux qui m'écoutent". Ib. 635.
Jagoiti behazaliak eztu bere honik enzun. O PrASJU 274. Behazaliak bere beitarte arrieraz errailia laudatzen
bezala baitu. AR 443. Ni izan niz hebentxe taka agertzale. / Areta nik banüke bai nihaurk ere, / ziek behazaliak
imit' ez nezazie. Etch 282. Neskato arhin, hardit, kurrizaile, harro eta modestia gabeak izanen du behazaile
gehiago menturaz, bainan behazaile tzarrak, onik ez. Egunaria 1849, 17 (ap. DRA). Eman zeion berak Arrosario
bat eta erakatsi hamabost misterioak; erraiten zeiolarik behazaler esplika litzan algarren ondozka misterioak
eta orazioniak erran eraz. Ip Hil 217. Ez iduri, behatzale handirik badutela ere, guziz egungo egunean, [...] deus
onik eztirenek oro berenganat itzuliak dauzkatelarik. HU Aurp 167. Behatzaile guzieri mintzo delarik. (Acot.
escén.). Barb Sup 27. Jon Doni Mikael behatzaileeri: Jaun andereak, begi onegiz / guri beha zaizte egon. Ox 62.
Hiretzat dituk irriak, soak, / Nexkatxek hiri beren besoak. // Taka taka tak, bazoan beraz, / Behatzaileak ezin
aldaraz. Ib. 114. Ez zen behatzale hainitz [pelota partidan]. Herr 24-12-1959 (ap. DRA). En DFrec hay un ej.
más, septentrional.
(Con compl. vbal.). Egiazki ezagutzen dut Jainkoa ez dela behazale iduriei. TB Act 10, 34 (Lç Iainkoa
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
433

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
eztagoela personen aparenziara beha).
2 behatzaile. "Enterrador, beatzaillea" Lar. "Beatzaile (Hb), fossoyeur (?)" Lh, que remite a beatu en el dicc. de
A.
behatzal (Lar, Hb ap. Lh, vEys, VocCB, A), behatz-azal (G ap. A; SP (behatzazala sin trad.), Dv). Uña,
pezuña. "Pesuña [sic]" Lar. "Beatzazal (G), doigt" Dv. "(Hb), ongle, corne du pied d'un animal" Lh. Beatzala,
ezurra, adarra, illea, guztia da ona txit gorotza egiteko. It Dial 50 (Ur apatxa, Dv azkazala, Ip azüzkülia). Ez du
lurrak etsai andiagorik elearen beatzala baño. Ib. 62 (Dv hatza, Ip aztaparra).
behatzaldi. "Dedada" Lar. "(Hb), coup d'ongle, pincée" Lh. v. behatzada.
behatzarri. 1. "(V-ger-ple), obstáculo, tropiezo" A. v. BEHAZTOPA-HARRI.
2. bietzarri (V-ger). Tropiezo, acción de tropezar (sdos. prop. y fig.). "Bietz arridxe, mal encuentro; tropiezo
que produzca algún mal" Ort Voc. "Bietzarri. Tropezón de pie" Garate 8. a Cont BAP 1962, 258. Nik esantsat...
etsetik urteten badau, bietz-arridxek yoko dauela bidien. Ort Oroig 54.
3. "(V-ger-ple), cuarzo" A.
4. "(G-nav), piedra negruzca que se usa para sajar y curar callos de los pies" A.
5. "(V-ple) cascajo" A.
6. "Bietzarri [...], por generalización, malas personas, lo que no leemos en el beatzarri de Azkue" Garate
8. a Cont BAP 1962, 258.
behatzarte. Espacio entre los dedos de los pies. Miren nuen honela auspez adoratu; / bere behatz-artea ere
milikatu / nai nuen, setatsu; / oin-zolak ukitu, / orpoak laztandu, / belaunak topatu. Arti MaldanB 229.
behatzarteko. "(V-oroz, G), enfermedad del ganado (v. apatxarteko)" A. "Mal situado bajo la uña del ganado
(StJayme)" DRA. v. hatzarteko.
behatze (L, BN ap. Lh; Lar, Dv, H). 1. Acción de mirar, mirada; vistazo, golpe de vista. "Desgarro, en los ojos
de las damas, begien begiratze, beatze gozoa" Lar. "Inspección, beatzea" Ib. "Regard, coup d'œil" Dv y H. v.
behako. Tr. Documentado en la tradición septentrional no suletina desde mediados del s. XVII. Begietako
bista batek, behingo behatzeak, eta are anhitzetan ere, iragaitzaz eta ustekabean behatzeak, arrobatzen du
bihotza. Ax 392 (V 256). Gure behatze guzietan lanbrotzen zaizkigu begiak eta ilhuntzen. SP Imit I 3, 4. Agur
guziak beretzat, / Halaber behatzeak, / Estimak ez berzerentzat, / Hain guti laudatzeak. Arg DevB 51. Hek dira
behatze, ukitze edo bertze zenbait akzione lizun eta desonhest bere gainean edo bertze norbaiten gainean egiten
dutenak. CatLav 130 (V 69). Nausi adoragarriaren behatze bakharra aski beharko zela argitzekotz haren
izpiritua. Lg II 85. Behatze kuriosegi bat asko izan zen hura faltarik handienetan eror-arazteko. Brtc 110. Hire
begiak hanbat kuriustasunezko ta lohikeriazko behatzetan [enplegatu dituk]. Dh 147. Bere behatzez, solasez,
arinkeriez, maneria harroegiez, lohikeriaren izurria bazter guzietarat banatzen hari direnei. Ib. 271. Jainkoaren
aintzineran naiz; ikhusten nau, aditzen nau [...] Nola jasan saindutasuna bera den Jainkoaren behatzeak? MarIl
61. Behatze batez aski erraiten dute elgarri. Laph 131. Nola behar zen jokhatu, behatze batez ikhusia zuen. Ib.
231. Bere behatze ederra zerurat altxatzen du. Ib. 251. Erran bezate [...] zein izan zen bere erortze eta
eskandalen kausa, eta aurkituko duzie izan zela bakarrik behatze edo soite bat (Luzaide, 1869). ETZ 275.
Debrua agertzen zen akher baten forman, edo erdia gizon eta erdia akher, ikharagarriko aire edo behatze
batekin. Elsb LehE 143 (ap. DRA). Ohartzen da Nausia / beha dagokola. / Behatze hark jo dio / bihotzaren zola.
Zby RIEV 1908, 212. Behatze bat omen zuen guziz, ezin ahantzizkoa, iduri arimen zolaraino ikusten zuela. HU
Aurp 133. Jainkoak debekatzen daizku akzione, hitz, behatze lizunak eta lohikeriazko bekhatuetarat deramaten
guziak. CatJauf 82. Ikhusi behar da: bekhatu egin denetz garbitasunaren kontra; gogoz, gutiziaz, behatzez,
hitzez, obraz. Ib. 16. Begi ukaldi, behatze, usna, entzute, musu, jasta, murtxa, milika, ausiki. JE Bur 110. Nitaz
etzuten axolarik. Ez behatze bat, ez ele bat. StPierre 13. Haukien aire eta / behatze samurrak / laster eztitzen ditu
/ makilen beldurrak. Etcham 82. "Eroen" behatzeak ez du beinere eldu zaionaren behatzekin elkartzen. FIr 192.
Erregearen behatze zorrotzak lotsatu zuen eta aldi txarturik erori zen lurrerat. Zerb IxtS 73. Bainan ai! udazaiak
urratzen zaizkie / agure lizun, begi zorrotzen behatzetara... Mde Po 91.
2. "Ojete, ojal redondo para pasar por él un cordón o cualquier otra cosa que afiance (StJayme)" DRA.
- BEHATZEA (BEHATZE BAT, etc.) AURTIKI. Mirar, echar una mirada. Egiaz diot aurthitzen ez duela
Jainkoak behatzea presunen diferentzietarat. He Act 10, 34 (Dv begiratzen). Artiki zuen behatze amultsu bat
dizipulu iziper haren gainerat. Lg II 264. Aurdik zaitzu ene gainerat zure urrikalmenduzko behatze eztiak. MarIl
87.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
434

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BEHATZEA (BEHATZE BAT, etc.) EGIN. Mirar, echar una mirada. "Behatze bat emozu (ou egiozu)
arthaldeari, jetez un coup d'œil sur le troupeau" H. Harren bazka dire eginak hanbat solhaz egiten zuen
mihia, hanbat behatze egiten zuten begiak. Brtc 114. Sinhesten ez balu bezala, gain beherako behatze bat egiten
dio. Laph 95. Oi Larruneri egin diotan azken behatze beroa! Iratz 99.
- BEHATZEA (BEHATZE BAT, etc.) EMAN. Mirar, echar una mirada. "Behatze bat emozu (ou egiozu)
arthaldeari, jetez un coup d'œil sur le troupeau" H. Orai ez diote behatze bat ere emaiten. Laph 37.
- BEHATZEA (BEHATZE BAT, etc.) IGORRI. Mirar, lanzar una mirada. Jesusek behatze bat xoilki egorri
zion Petriri. Lap 254 (V 115).
behatzeko, bietziko. "Bietziko (V-ger), peal, manta de abarcas" A. v. behatzetako.
behatzetako. "(V-ger), retazos de paño que se ponen dentro de las abarcas" A. v. behatzeko.
beatzi. v. bederatzi.
beatzinar. v. BEHATZ TXINGAR.
behatzkuillu. "Behatzkuillua. Je ne sai [pas ce] que c'est. Aratzkuillua [lección clara del original, frente a acatz-
en la ed.] veut dire l'ongle en Basse Navarre et en Soule" O-SP 226. "La uña" Aizk SP.
behauk, behau(t)zu, etc. v. BEHA EDU- (s.v. beha); behar izan.
beaumontes, bamontes. Beamontés. v. beaumontestar. Auzoak hortzak xorroxturik kanpotik beha, eta
barnean Nafartar guziak ondikotz ez ados, batzu Agramontes, Erregearen alde, hala nola Echauze baigorriarra,
besteak Bamontes, Erregez kanbiatzeko prest. Ardoy SFran 46.
beaumontestar. Beamontés. v. beaumontes. [Don Rodrigo de Merkado y Zualolaren] baratxtasun modu
andikoaz baliatu izan zan Errege Fededuna, Agramontestar, eta Beaumontestarren berezkiak donarioturik
bakean ifinteko. Izt C 484.
beaurka. "Frontal, altareko beaurka" Lar. "(Hb) parement. Aldareko beaurka, parement d'autel [cf. Lar
"paramentos, aurkak"]" Lh.
beaurka. v. beaurke.
beaurkategi. "Frontalera" Lar.
beaurke (Lar), beaurka (Lar). "Intuición" Lar.
- BEAURKEKO (Lar; beaurkako Lar). "Intuitivo" Lar.
beaurkezta. "Passadillo, especie de bordadura por ambos lados de la tela" Lar.
beaxa. v. beaza.
beaxte. "(BN-baig), sostenes de madera que en cada extremo tiene la cincha" A.
beaz. v. beraz.
beaza (Lcc Lar Sup H). Amenaza. "Amenazar, beaza egina" Lcc. "Amenazador, beaza egilea" Ib.
"Amenazando, beaza egiten egona" Lcc, de donde procede Lar Sup "amenaza, beaza". Mesede baten eske
nagozu, / ez beaxako berbarik. Lazarraga 1184r (la lectura no es segura; podría ser tanto como
). Alferrik izango da kurelago, / naiz beaza begit, naiz alago. Ib. (B) 1153vb.
beazain, beazan. v. berazain.
behazale. v. 1 behatzaile.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
435

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beazatu. Amenazar. Oi beazatu badagi bere, / ez erakutsi bildurrik. Lazarraga 1182v.
behazezkiro. "Incautamente" Lar.
behazka (G-azp ap. Gte Erd 32). Rascando, manoseando; (fig.) molestando, zahiriendo. "Ez adi jardun beti
orri beazka [='no hurgues todo el rato en la herida'] (G-azp)" Gte Erd 32. v. hazka. Utzi zatuka ta beazka asi /
bizkarrean dun azkurez. "Se emplea en rascar". Or Eus 338. Artaburuak urratuz oraindik esnetan; / --lasarik
uzten zituen beti beazketan; / agerain beste iñoiz txorien pozetan. "Las dejaba flojas a fuerza de manosearlas".
Ib. 47.
behazkatu. Palpar, manosear; rascar. v. hazkatu, haztatu. Bere esku, oñ, erraiak eta biotza berari ematea,
ikutu eta beazkatu zitzan. Arr Orac 406. Aietan batek, txapela arrotuz, / beazkatzen du kazkarra. "Se rasca la
cabeza". Or Eus 391.
behazkin. "(G), gusanillo blanco que brota bajo la pezuña de un animal" A.
behazkiro. "Cautamente" Lar.
behazko. "Panadizo" Asp Leiz2.
beaztapa. v. behaztopa.
behaztapo. v. behaztopa.
behaztara. "Beatzada, beaztara, pincée" H.
behaztatu. "(L, BN, S; Hb), gratter avec les ongles, avec les griffes, égratigner" Lh. v. haztatu.
beaztiro. "Dulcemente, beaztiro egina" Lcc (de la mano C).
behaztopa (AN, L, BN, S; SP, Lar, Añ (G), Dv, H (L)), behatztopa (L, BN, S; VocBN, vEys (BN), Aizk),
behatztupa (vEys (L)), beaztapa (B; beatz- VocB), behaztapo (H), behaztope, behaztopo (G, L-ain; Hb ap. Lh,
H (BN, S)), behaztopu (BN, S), berhaztapu (BN, S; H), biaztopo. Ref.. A (behatz-topa); Lh (behaztopu,
berhaztapu).
Tr. Documentado ya desde Leiçarraga en autores septentrionales. Al Sur, se encuentra en Cardaberaz,
Mendiburu, Añibarro, Uriarte y autores del s. XX. En DFrec hay 3 ejs. de behaztopa y uno de behaztopo, todos
ellos meridionales.
Tropiezo (sdos. prop. y fig.). "Achoppement, offendiculum" SP. "Faux pas" VocBN. "Bronchade,
achoppement" Dv. "Trébuchement, achoppement" H. "Heurt, choc de doigts, trébuchement" Ib. s.v. behatza.
"Behaztopa dérive de behatza, doigt et pied, au sens biscayen, pris sans doute de topatzea ("topar" esp., heurter)"
Ib. s.v. behaztopatzea. "Mal paso, tropiezo" A. "Trébuchement" Lh. AxN explica behaztopaz (114) por estropuz.
v. aztapo, oztopo.
Skandaloa, erran nahi da trebukamendua edo behaztopea, nehor bidean edo zerbait berze gauzatan
trebukatzen baliz bezala. Lç Decl a) 6r. Zeren behaztoparik, eroririk edo eritasunik ez gerthatuagatik ere, eta
geure buruak ahalik eta hobekiena [...] begiratuagatik ere, adinak berak eramaiten baikaitu. Ax 61 (V 40).
Theologiaren kapetarik haltoenera [...] hedatzen eta hegaldatzen da, bathere traburik, behaztoparik eta
motheldurarik gabe. ES 192. Buru guti, eta hura beroa, barka zakioken bertze bati baino behaztopa gehiago.
HU Aurp 175. Heltzen da azkenean, ilhun beltzeko, bere mendirat. Behaztoparik gabe, xuxen, bertze egunetan
baino hargatik apur bat airosago. JE Bur 171. Noiztenka hurrantzen bezala zaiku, halako behaztopa bitxi
batzuekin, bigarren otoa. JE Ber 96. Lenengo beaztopan etsipena ematen dun gizonak eztu ezer irixten mundu
ontan. Etxde JJ 36. Mingostu egingo dit bizitza utsegin nuelako mamuak; eta au ez da itzaliko, zeren jakin
badakit egiña dagoena beaztopa. Txill Let 92.
Obstáculo. Ken bitez zuen bideko beaztopak edo eror-tokiak. Mb OtGai I 199. Hura da behaztopak
hausten, erorikoan laguntzen, arimak goratzen [...] dituena. Dv Eccli 34, 20. Ez diozu ere jarriko aurrean
itsuari beaztoparik. (Lev 19, 14). Ur in BOEg 256. Zer beaztopa gogoratzen zaizkizu?... Baiezko eder aien
aldean ezer gutxi balio duten batzuk. Ldi IL 93. Bai, lagun bekizu: aurkez izaki, beaztopo zatzakit iztar-mugaz.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
436

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Zait Sof 69. Maingua naiz [...]; gauza guti da naski, halaz ere behaztopo bat emazteki bati korte egin nahi
baniro. Mde Pr 156. Nola nahizko behaztopak ipiñi eta ipintzen dituzte breizel-egunkari edo aldizkarien bidean.
Ib. 283. Beren aurrean ezta kausitzen / lehengo behaz-toporik. / Hoek ibili litezke orain / sufritu gabe mundutik.
Arti MaldanB 225. Geure buruarentzat behaztopa bila, mintzabide berri bat asmatu dugu, ohikoa eta
egunorokoa erraxegia delakoan nonbait. MIH 239. Aspaldi esana dut aditza genuela batasun bidean aurki
genezakeen behaztoporik bihurriena. MEIG VIII 94.
Ocasión de pecado, escándalo. Cf. supra el ej. de Leiçarraga. Begira gaitezilla presuna haserrekorretarik
eta haserretzeko okhasinoetarik, hauzitan sartzetik, liskartzetik eta behaztopa guztietarik. Ax 291 (V 193).
Begirautzu eztadilla zure ahoa iuramentura usat, zeren anhitz kasu, behatztopa eta peril da hartan. Ib. 263 (V
175; Añ GGero 195 jauste asko, beaztopa ta arrisku dago orretan). Errian edo Errikoetan diran animen
kondenazioko beatztopa edo eskandalo, eta pekatuaren bide, okasio ta peligroak zelo andiaz kenduaz. Cb Eg III
358. Len pekatari, Erri arren beatz topa edo eskandalo, demonioz betea ikusi zutena [...] gero Aingeruen erdian
ta zeruko gloriazko Koroa infintzen ziotela ikusi zuten. Cb JMJ 51. Zenbat behatztopa eta eroriko ez darraizko
abisu arinegi eta bihotz gaixki erregelatua den batetik heldu direnei! Lg I 342. Izan bedi beren maia beren
aurrean lazotzat, eta ordañtzat, eta beaztopotzat. (Ps 68, 23). Ur in BOEg 699.
- BEHAZTOPA-HARRI (SP, Dv, H). Tropiezo, piedra en la que se tropieza; (fig.) escándalo, motivo de pecado.
"Lapis offensionis, pierre d'achoppement" SP. "Pierre d'achoppement, matière à scandale" H. v. behaztopagarri.
Gogan behartu naiz eta beldurtu, etziren bideak asko segur eta garbi, baden bitartean zenbait trabu edo
behaztopa-harri. Ax 16 (V 6). Noizik behin ihardetsi badiote bertzeen gaxtakeriei, hori egiñ du beldurrez haren
ixiltasuna behaztopa harri balia zediñ flakoentzat. Ch III 36, 2. Hura egin da izkina buruko harri, eta behaztopa
harri, eta gaizbide harri hitzaren gainean behaztopatzen direnentzat. "Et lapis offensionis, et petra scandali". Dv
1 Petr 2, 7s. (Lç behaztopamendutako harri, IBe oztoparri). Eta hura zuentzat izanen da sainduesgarri; aldiz
Israelgo bi etxeentzat, behaztopa-harri eta trebuka-harri. Dv Is 8, 14. Gizartean eta Kondairan agiri diren
nazkagarriak, eta ortik Jainkoaren kontra jarri nai den beaztopa-arria. Vill Jaink 169. Huna nun ezartzen
dudan Sionen behaztopa-harri bat, eta eror arazten duen harroka bat. Bibl Rom 9, 33 (Lç behaztopagarriko
harria). Hemen, abiapuntuan bertan, aurkitu izan dugu, txit oker ez banabil, lehenbiziko tupust eta behaztopaharria.
MEIG VI 127. En DFrec hay 1 ej. de behaztoparri.
- BEHAZTOPA EGIN (Bera; beaztapa egin B ap. A). a) Tropezar. "Beaztapa egin (B), tropezar" A. Oñak
beaztopa edo estropezua [egiña]gaiti, ezteutso eskua kolperik emoten. Añ GGero 234. Ilunetan dabillena legez
or emen, baterik bestera estropezu, beaztopa guztiaz egiten dau, bidetik kanporaturik dabil. Ib. 213. Animako
jakinduriarik ez dagoen tokian, ez dago gauza onik, eta oiñ ariñetakoa danak, beaztopo egingo du. (Prov 9, 2).
Ur in BOEg 787. Nor sazkil ixan da [...] nik biaztopo egitteko leyuak itxi dittuzana? Otx 43. Obea beraz, garaiz
ibilli, zaldiak ankaz beaztopa egin eta kolpe txarren bat artu baño. Etxde JJ 13. Gauez dabilenak, ordea,
behaztopa egiten du, ez bait du argirik. IBk Io 11, 10 (IBe oztopo egiten du). Eta barka behin eta berriz harri
horretan behaztopa egiten baldin badut. MIH 212.
"Behaztopa bat egitea, trébucher" H. Haste hartan eta geroxago ere behaztopa frango eginik daude. HU
Aurp 153.
b) (Con aux. trans. tripersonal). Obstaculizar. Jakin aal litteke gure aurkalaria nor dan eta zertan egin nai
digun beaztopa (traba)? Etxde AlosT 73.
- BEHAZTOPA ERAGIN. Hacer tropezar. Lau gauza oiek dira beaztopa zeruko bidean eragiten diguten
arriak. Mb JBDev 127.
behaztopa. v. behaztopatu.
behaztopabide (L ap. A; Hb ap. Lh, Dv). Obstáculo; (fig.) ocasión de caer, de pecar. "Occasion de chute" Dv.
Othoitz egizu Jaunaren aitzinean eta guti zatzu behaztopabideak. "Et minue offendicula". Dv Eccli 17, 22 (Ol
gaizpideak, Ker uts-egiteak). Juja zazue anaiari ez zaiola behaztopa edo erorbiderik ezarri behar. Bibl Rom 14,
13. Berehala ikusi nuen, ez baitzen argitasun bereziren beharrik hori ikusteko, aditz kontuan izango genuela
behaztopabiderik zailena. MIH 377. Borroka bukatu bezain sarri, beraz [...], deseginak ageri ziren
behaztopabide zitezkeenak. MEIG VI 76.
behaztopadura. "Achoppement (en terme général)" Dv.
behaztopagai, behastapagei. Sujeto de escándalo. Horra nola neskatxa ber-egintz onei behar ezpezala
lothua egonez, izan zen behastapagei bat ber-ahizparentzat. "Sujet de scandale". Birjin 403.
behaztopagailu (L ap. A; Dv). Obstáculo; (fig.) ocasión de pecar. "Obstacle qui fait trébucher" Dv. v.
BEHAZTOPA-HARRI. Urhea, hari sakrifikatzen diotenen behaztopagailu da. "Lignum offensionis". Dv
Eccli 31, 7 (Ol tupustarri). Hekien sabelak ez dire betheko, zeren dirua izanen den hekientzat gaizkirako
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
437

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
behaztopagailu. Dv Ez 7, 19.
behaztopagarri (Dv), behatztopagarri, behaztapagarri (L ap. A). 1. (Sust.). Motivo de escándalo. "Qui fait
choir, faillir" Dv. v. BEHAZTOPA-HARRI. Behaztopagarririk batre edo trebukagarririk zuen anaieri ezar
eztezozuen. "Achoppement ou trébuchement". Lç Rom 14, 13. Baldinetaria zure begi eskuinekoa zure
behaztopagarri bada, iragaz eta zure ganik urrun arthikazu. "Si oculus tuus dexter scandalizat te". Dv Mt 5, 29
(DvHtoy zure behaztapagarri edo bekhatuan erorrarazgarri). Israeldar geienentzat [Kristo] erorbide ta
beaztopagarri izan da, Arengan siñetsi nai izan ez dutelako. Ir YKBiz 29n.
Obstáculo. Xede on bat baginuen harturik: kaskorat hel arte ez ginela baratu behar. Ba bainan [...]. Eta
behatztopagarria! Ttaakera etzena han, bide erdi, bere urhotxarekin, bere gaztainpearekin? Leon GH 1923,
529. Gaurko eta honerako egokiro antolatu du Axularren liburua, guretzat behaztopagarri izan zitezkeen zenbait
xehetasun besterik ukitu gabe. MIH 165.
2. (Adj.). "Harri behaztopagarria, behaztopagarrizko harria, pierre d'achoppement" SP.
- BEHAZTOPAGARRIKO. Que hace tropezar (sdos. prop. y fig.). Ezen behaztopatu izan dirade
behaztopagarriko harrian. "La pierre de choppement". Lç Rom 9, 32. Skribatua den bezala, huná, ezarten dut
Sionen behaztopagarriko harria eta trebukagarriko harria. Ib. 9, 33.
- BEHAZTOPAGARRIZKO. "Behaztopagarrizko harria, pierre d'achopement" SP.
behaztopagu, behaztapogu (H (S) Lh), berhaztapogu (H (S), Hb ap. Lh). Obstáculo, impedimento.
"Obstacle" Lh. Harriet cita berhaztapogu como sinónimo de behaztopa "trébuchement, achoppement", y un
supuesto ej. de Maister: Behaztapogürik andiena egitia, que no hallamos en éste, y que podría deberse a error,
tanto de interpretación ("chute"), como en cuanto a la forma. Gure berhaztapogürik handiena eta oro da:
zeren ezkiren pasionetarik eta nahiküntetarik soltatzen. "Impedimentum". Mst I 11, 3 (SP trabu). Behar dügü
hargatik bethi zunbait deseñ segürik hartü, eta prinzipalki, berhaztapogü handienak emaiten deizkien biziuen
kuntre. Ib. 19, 3 (SP geien trabatzen gaituten eskasen [...] kontra).
behaztopagune. Escándalo. Huna non ematen dudan Sionen behaztopaguneko eta trebekuko harri bat.
"Lapidem offensionis et petram scandali". He Rom 9, 33 (Lç behaztopagarriko).
behaztopaka. A tropezones. Baña ez dira geienak, ez, orren aisa dabiltzanak; geienak dira [...] behatztopaka
edo erorka ta bekatuz bekatu dabiltzanak. Mb OtGai II 111. Beatz-topaka belaunekin maiz indarrik
gabez, lurreratzen dela, ta erdi arrastan bezala. Mb OtGai III 13. Haztaka haritu gare begirik ez duena bezala;
behaztopaka eguerditan haritu gare ilhunbetan bezala. Dv Is 59, 10. Gizon bat mozkor dadinean, bizar bageko
mutil gazte batek eramaten du beaztopaka, nora doan iakiteke, gogoa bustirik baitu. Zait Plat 34.
behaztopakai. "Tropezadero, beaztopakaia" Lar. "(Hb), scabreux (chemin) où l'on trébuche aisément" Lh.
behaztopakatu, behaztapakatu (Hb ap. Lh). "Trébucher" Lh.
behaztopakoi, behaztapakoi (Hb ap. Lh). "Scabreux, sujet aux trébuchements" Lh.
behaztopakor (Lar), behaztapakor (Hb ap. Lh). "Tropezadero" Lar. "(Hb), scabreux, sujet aux trébuchements"
Lh.
behaztopalari, behaztapalari (Hb ap. Lh). "Qui trébuche, sujet aux heurts, aux trébuchements" Lh.
behaztopaldi. "Achoppement, bronchade. Ce mot diffère du précédent [behaztopadura] en ce qu'il sert à
marquer le nombre de fois que l'on bronche" Dv.
behaztopamendu. Tropiezo (sdos. prop. y fig.). Kantoineko prinzipal egin izan da, eta
behaztopamendutako harri, eta trebukamendutako harri. "Pierre de choppement, et pierre de trébuchement". Lç
1 Petr 2, 7 (Dv behaztopa harri, TB harri eragozle, IBe oztoparri).
behaztopaño. Dim. de behaztopa. Tolo tolo, eztiki, artetan behaztopaño batzuekin, jende handier haizu
zeien bezala, huna nun [...] tauletarat iganik [...] hasten zaukun xehatu nahiz zertaz zen aldi huntan bersularien
gudua. JE Bur 143.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
438

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
behaztoparazgarri. "Murtzia, behaztoparazgarri harri edo erro tzar zenbait" HeH Voc.
behaztoparazi (Dv), behaztaparazi (L ap. A). Hacer tropezar; escandalizar. "Faire tomber, faillir, scandaliser"
Dv. Baldin zure esku eskuina bada zure behaztoparazteko, ebak eta arthikazu zure ganik. Dv Mt 5, 30
(DvHtoy behaztaparazteko). Arnoak eta emaztekiek behaztoparazten dituzten zuhurrak. "Apostatare faciunt
sapientes". Dv Eccli 19, 2. Ene zorigaitza hasi denean, jaiki dira berehala eskuin-aldean, behaztoparazi dituzte
ene zangoak, eta beren urhatsen azpian hartu naute. Dv Iob 30, 12.
behaztoparazle. "Celui qui fait tomber, faillir" Dv.
behaztopari. "(Bestia) tropezona, abere beaztoparia" Lar. "(Hb), qui trébuche, qui bronche" Lh.
behaztopatu (SP, Lar, Añ (G, AN), Gèze, Dv, H, Bera), behaztopa (Lar), beharztapatu (Hb ap. Lh),
behatztopatu (L, BN, S; VocBN, Aizk), behaztapatu (L; beatz- VocB; Darric ap. DRA), behaztapotu,
behaztopotu (S; H (S)), behaztupatu. Ref.: A (behatztopatu, behaztapatu); Lrq /behastopot/. Tropezar; (fig.)
caer en el pecado, etc. "Chanceler par faux pas" VocBN. "Broncher, heurter du pied contre un obstacle" Gèze.
"Broncher, chopper (fig.: commetre une faute, choir)" Dv. "Bambolear por efecto de un mal paso" A. "Heurter le
bout du pied, trébucher" Lrq. Tr. Documentado en la tradición septentrional desde Leiçarraga, al Sur lo
hallamos en Uriarte (que lo emplea en alguna ocasión con aux. trans.) y algunos pocos autores del s. XX. La
forma más utilizada, tanto en textos antiguos como modernos, es behaztopatu.
Skandalizatzea: erran nahi da trebukatzeko edo behaztopatzeko okasione norbeiti emaitea. Lç Decl a) 6r. Bere
eskuetan eramanen autela, eure oinaz harrian behaztopa ezadinzát. Lç Mt 4, 6 (Dv oinaz jo ez dezazun harria).
Baldin nehor egunaz ebil badadi, ezta behaztopatzen: ezen mundu hunetako argia ikhusten du. Lç Io 11, 9 (TB
behatztapatu, HeH behatztopatu, EvS behaztapatu, Leon, IBk behaztopatu; LE tropezatu, Ol aurikatu, IBe
oztopatu). On da [...] hire anaie behaztopatzen edo skandalizatzen edo infirmo egiten den gauzaren ez egitea. Lç
Rom 14, 21. Zenbatetan behaztopatuko ninzen bekatuaren bidean, baldin zuk ezpanenduzu eskutik eduki? Mat
294. Behaztopa ez adintzat iduki zak ardura. EZ Man I 13. Baldin bekhatuan bada nihor behaztopatzen. Ib. 20.
Bidekoa moment oro da behatztopaturen / eta ezta ibilltzera bidetan ausarturen. Ib. 77. Den traburik ttipienean
behaztopa, kanabera bezala, malgu eta plega; kamaleona bezan batetan mutha, finean firmetasunik ez,
hoberenean falta. Ax 456 (V 297). Zeren bekhatu bat egin zuenean, berehala, bertze batetan behaztopatu eta
erori baitzen. Ib. 78 (V 52). Oiñari, behaztopatuagatik, eztio eskuak kolperik emaiten. Ib. 315 (V 209). Bertze
[manamendu] guztiak konplituagatik, batetan behaztopatzen bada, guztietan egiten da hobenduri. Ib. 475 (V
307). Lehiatzen denak, dio Salomonek, peril du behaztopatzeko. SP Phil 243 (He 245 erorzeko).
(s. XVIII) Ezen heldu zaioenean atsekaberik eta persekuzionerik hitzaren ariaz berehala behaztopatzen da eta
erortzen. He Mt 13, 21. Etsai batzu [...] zeiñek Zerurako bide guzian behaztapatzeko harteak eta arrastatzeko
edo atrapatzeko segadak hedatzen bait derauzkigute. He Gudu 41s. Jainkoak manatu diotela bere aingeruei
zutaz artha idukitzeaz, eta zu bere besotan hartzeaz behaztopa etzaitezentzat. Lg II 130. Egizu urrun nadin
behatztopatzeko bide lerragarritarik. Ib. 97. Hain ilhunpe handian ibilten direla, nun urhazkal behaztopatzen
baitira. AR 37.
(s. XIX) Nolazpait behaztopatzen bada ere, meditazioneari arthoski darraiona, laster altxatuko da bere
erorikotik. Dh 51. Ontsa dabilala uste duena beira bedi behatztopatzetik. Ib. 215. Ekharten diat hire idüri diren
xori-bürüak nitara behatztopa eztitien eta hautseraz eztedezaten nere ferreta. Arch Gram 73.
Gogoetan dabillana maiz da behatztopatzen, / izarrer beha zoana, zilhorat erori zen. Gy 16. Atheka saltatzeko
arin eta frixtan, / ondotik duenean hurbildik adarra [...]; / beira orduan xulo behaztapatzetik. Hb Esk 222s.
Batzuek sartzen dire putzutan belaunetaraiño; bertziak arbola erorien errotan behaztupatuz lurrerat duazin
trunbilka. Atheka 96. Ez du ordean bere baithan errorik eta hein bat iraunen du; hitzaren ariaz ethorri dire-bai
hestura jazargoak, behaztopatzen da berehala. Dv Mt 13, 21 (DvHtoy Hau begiratu duena ez da ahotik galduko,
ez-etare egitate tzarretan behaztopatuko. "Nec scandalizabitur in operibus nequissimis". Dv Eccli 23, 7.
Ustekabean beaztopotu ez dezazun arrian zure oñarekin. Ur Mt 4, 6 (Ip behaztopatü; Samper estropezatu, Hual
tropezatu, Echn muturkatu). Beren idoloak suarekin erreko dituzu [...], ez dezu ere beretatik artuko zuretzat
ezer, beaztopatu etzaitezen. (Deut 7, 25). Ur in BOEg 351. Makhur handi batean behaztopatu direla gure
izkribatzaile zaharrak: Eskuarari nolanahika nahasi dute erdara. Arb Igand 34.
(s. XX) Behaztopatzen nizalarik xuxentzen nuzula, laguntzen. JE Bur 42. Gizona bazihoan, urhatsa luzatuz, /
asto bat zarraikola, maiz behaztopatuz. Ox 64. Xüxen zabilano Haritxabaletek erriz "tzur, tzur" üzten zian
juaitera, bena behaztapotzen zelarik, erraiten zeron. Const 38. Bere azturak osoki heziak ez dituenak, laster duke
gudu eta den gutienekotzat behaztopatzen da. Leon Imit I 6, 1. Egunez dabillena ezta beaztopatzen, mundu
ontako argia ikusten duelako (Io 11, 19). Ir YKBiz 356. Oro garhaitu ondoan, gure lanaren bururatzeko
bezperan behaztopatzeak jada min egiten zaukun. Zerb Bahnar 107. Ez zira nunbait erori? behaztopaturik, edo
lerraturik, edo nik dakita? Lf Murtuts 38. Zuhainak ere haren etsai ziren, bidea eragozten ziotelarik. Behin
behaztopatu zen eta erori, burua harri gotor bati kontra joaz. Mde Pr 165. Or-emen erorika ta behaztopatuz, eta
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
439

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
gero berriz burua altxatu eta berpizte miraritsuak egiñaz. Vill Jaink 183.
behaztopatxo, behaztopotxo. Dim. de behaztopa. Edozein bidetan beaztopotxoren bat arkitzen du
bideztiak. A Y 1934, 16.
behaztopatze. Tropiezo, acción de tropezar. Nondik heldu dire zure behaztopatze guziak? Nondik heldu da
hain maiz epheltasunerat eta bekhaturat erortzen baitzare? Brtc 183.
behaztopaxka, behaztapaxka. Dim. de behaztopa. Nago Kennedy-k berak ez duenetz behaztapaxka bat
egin, sobera idorki jaukituz Eisenhower U-2 airekoaren zeretaz. SoEg Herr 4-8-1960, 2.
behaztope, -topo, -topu. v. behaztopa.
beaztun. v. 1 behazun.
behaztun. v. 1 behazun.
behaztxo. "Dedillo, dedito" Lar.
beazuma. v. 1 behazun.
1 behazun (G, AN-egüés-ilzarb-olza; SP, Urt III 337, Lar, Añ (G, AN), Dv, H, Zam Voc), behaztun (V; SP, Lar,
Añ (V)), biazun (V-gip, AN-ulz; Dv), biaztun (V; Mg PAbVoc, H (V)), beastun (Mic, Dv (V), H (G), Zam Voc),
biastun (V-gip), behazuñ, beazuma (L-sar), bidaxun (H (S)), beraztun (V-ple), berazun, bieztun (V-m-gip),
biotzun (G-nav), biozdun (V-gip), bioztun (V-gip), miaztun (V). Ref.: Bon-Ond 244; A (beaztun, beazuma,
beraztun, biaztun, bieztun, miaztun); Iz Als (biotzun), To (beazune), ArOñ (biastuna, biazuna), Ulz (biazúne),
UrrAnz (bi-eztúna); Arin AEF 1980, 64; Satr VocP (beazun); Elexp Berg (biaztun, biozdun). 1. Hiel, bilis;
(fig.) cólera, indignación, pena, amargura. "Eau verte qui sort par la bouche. Behaztuna bezain minik ezta, il n'y a
rien de si amer" SP. "Fiel; (fig.) barneko behazuneak (Ch), les peines intérieures" Dv. "Fiel" H. "Amertume,
tribulation" H. "Behazune [sic], aflicción (He)" A. "Miaztun (V), hiel" Ib. Leiçarraga (Decl a) 7v) da gibelmina
como equivalente suletino de behazuna. En Lcc hay "hiel, betuna" (¿tal vez por beaztuna?). v. gibelmin, min.
Tr. Be(h)azun es propio de los dialectos guipuzcoano, labortano y bajo-navarro, mientras que los escritores
vizcaínos emplean beaztun y sus variantes. La forma behazuñ, si no se trata de una errata, se encuentra en
Haranburu. No hallamos ejs. de la supuesta var. behazune que Duvoisin atribuye a Chourio y Azkue a
Haraneder, que sin duda tiene su origen en formas como behazunez, behazunetarik, etc. En DFrec hay 5 ejs. de
behazun y uno de behaztun.
Ezen behazun guzizko karminean eta inikitatezko estekailluan aizela badiakusát. "Tu es en fiel très amer". Lç
Act 8, 23 (Dv khelderraren kharastasunean). Eman ziezoten binagre edatera behazunarekin nahastekaturik: eta
dastatu zuenean etzuen edan nahi ukhan. Lç Mt 27, 34 (IBe behazun; Dv, Echn min, Ip urdalmin, Hual gibel
min, Samper gedar, TB kheder, SalabBN khedarri). Ustez hemen aurkhituren ituela gozoak. / Orain bada
dastaturen hik dituk behazunak, / hiretzat preparaturik iduki ditugunak. EZ Man I 94. Iainkoaren amorioa
halako gisaz ene eztiaraztera balaka diazadazu, non heriotzearen garratztasunik, borthiztasunik ezpa berze
niholazko behazuñik eztakidan kontra. Harb 90. Etzara hainitz egonen hain eztitasun gozorik eta plazergarririk
hartu gabe, non aitortuko baituzu munduak eztuela behazun kharminik baizen ezti haren aldean. SP Phil 431.
Huntaz zuen bere pena, / Zarasala ordean / Behazunez trata Iauna, / Eta ni banketpean. Arg DevB 116. Ezen
denbora huntako egunak laburrak dire, gaixtoak, atsekabez eta behazunez betheak. Ch III 48, 2. Eta iustu da ene
nahiaren kontra atsegiñak bilhatu dituztenek, ez detzaten dasta laido eta behazun gabe. Ib. 12, 4. Errankari
gaixtoek bihotzean sorrarazten duten beha]r[zuna. Ch (ap. Dv). Diot bada, Filotea, [eri izateaz] pazienzia hartu
behar dela, [...] eta gauza bera erraten dut berze behazun eta atsekabe guziez. He Phil 194. Indartsuago izanen
zare zure aflikzionetan edo behazunetan. Ib. 18. Zure behazunetarik kontsolatua izatekotzat. 'Pour être consolé
de vos afflictions'. He (ap. Dv). Eri tristeak bere atsegiñ loien ardoa erreparo gabe edan zuen, eta eriotzan guzia
beazun samiñ ta infernuko pozoi biurtu zitzaion. Cb Eg II 191. Halako dirade bihotz haboroenak zauri harez
hirotürik daudianak, [...] lagüngoa hügün dütienetarik, behaztü[n] ta igormin baizik jaten eztienetarik. Egiat
224.
(s. XIX) --Zer ardao mueta emongo jakela dino Espiritu Santubak? --Dragoe edo Piztia ikaragarrien
biaztunaz eginikua. CrIc 125. Emongo deutsube komunino orde dragoien biaztuna. Mg CO 209 (CC 141
beazuna). Eskatuten deutsut, Jauna, billostu nagizula munduak opa deustazan olgurazko soñeko, andigura,
baneria ta ondasun guzurrezko beaztunez beterikoetatik. Añ EL 1 201s. Zer egin ez lezake ekanduak / Eta gauza
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
440

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
batera oituak? / Beazuna bera eztitu, / Gizon sutsua otzitu. Mg in VMg 104 (Zav Fab RIEV 1909, 34: beaztuna
bere eztitu). Jesu-Kristo gure Maisu Soberanoaren barauak, aren gose egarriak eta batezere gugatik artu zuen
beazunez nastutako edari samiña. Gco II 63. Beazún ta hozpin edátera emanzezóten. LE Ong 42r. Dragoien
beazuna oen ardoa, ta suge lotariaren puzoi ezin senda ditekeana. "Fel draconum". AA III 383. Biaztunez ta
ozpinez mingotxtuta. fB Olg 4. Min eta aua biaztun eta binagriagaz mingosturik [eukan]. Astar I 68. Igaroten
dituzala onezaz gañera [...] arantzaak, ultziak, lotsarijak, biaztun ta ardao-garratza. Ur MarIl 106. Eskeñi
zioten [ardoa] mirrarekin nastuaz gañera, beazunarekin ondo mindua. Lard 459. Asko dira penak / nere biyotz
gaxuan / zugatik daudenak; / biazuna baño're / minkatzago denak. Bil 95. Jakitzat beazuna eta edaritzat ozpiña
zituelarik. Otag EE 1884a, 313. Edaterat ematen diotela beazunez eta ozpinez eginikako edari khirets bat. Jnn
SBi 3. Da ik, beastun bagako usakumetxoa, zelan dakiñ guda bat bide zuzenetik noiz datorren? Ag AL 17.
(s. XX) Baña bere biotz orren erdian gordeko eban bere naigabearen ospiñ-beastun guztia. Ag Kr 74. Zuk
aztu erazten dizkidatzu nere nekeak, nere samiñak, nere beastunak. Ag G 136. Arren begi gozoetan beti agiri zan
illuntasun bat, zerbaiten errañua, arimako beastunaren albistea. Ib. 171. Ala ere an zegoan oraindik bere
giziduria [= 'retrato'], loi ta ezaña, autsez ta pekaz betea, amaraunez erdi eztalia, beaztunez bezela orizkatua. Ib.
260. Asuna baño berdeago jarri zan Moxolo; beazun guztiak begietaraño igo zioten. --Gezurra diok! Ib. 304.
Mendiko uso txuria, / berazunikan gabia, / illuntzerako jolasarekin / ernai ibilli zaitia. Elizdo in Onaind MEOE
790. Zuen erritarrak etzuen izan ez gibelean beaztunik, ez biotzean bekaitzik. A EEs 1916, 306. Bidegabekeri
aundia esan edo egitten badigu, gure odola irakitten jartzen zaigu; ta [...] asko zor digun batengandik
badatorkigu, askoz ere beazun geiago egiñazten digu. Inza Azalp 146. Naigabe baten arantz zorrotza, /
beazunezko tanto mingotza / nabaitzen det biotzean. Jaukol Biozk 1. Zoritxarraren beazun-miña edan zenduan /
maitasunaren besotan. Ib. 75. Urre-sagarra, yatekoan eztitsu dena, arian arian beazun biurtuko. Or Mi 125. T'ez
eskein bizitzak beazuna baizik / (ala baita mikatz sagar bat elduka). Ldi BB 80. Golgota edo Garezurtegi
deritzan tokira eldutakoan, ardo-beazuna edaten eman zioten. Ol Mt 27, 34. An edatera eman zioten ardo,
mirraz ta beazunez naasia. Ir YKBiz 500. Gibelak beaztuna berez dakarren lez, garunak be gogaia alantxe ei
dakarre. Eguzk GizAuz 47. Maitagarria [da], aurtxo jaioberriaren irriño eztia; beazunik egundo izan ez dun
irriñoa. TAg Uzt 311. Izor-urdea! --Ekin zion Piarresek bere gorrotozko beazuna abotik jaurtiaz. Etxde JJ 153.
Arrotz-izkuntza ikasteko neke arek, neke aundi arek, beazunez bezala iiztatzen zun greko-ipuien goxo guzia. Or
Aitork 28. Nolako beazun-zirtaz kirastu zenidan goxotasun ua, Onbera orrek! Ib. 54. Barruak jaten erabillen
susmo zitala, beaztun mingotsez erreta jarten eban ezpaia. Erkiag Arran 124. Urregorrizko etxean / badago
edertasuna, / baina berunezkoan / tristura bat, astuna, / edozein gizoni / demona behaztuna. Arti MaldanB 218.
Ondamuz, bekatxez eta beaztunez Matxin gogoratuaz. Erkiag BatB 183. Nikanor-ek barruan mustaurik eroian
beazunaren mingotsa. Ib. 89. "Ori al zan guzia?" Itz oek esaten dira aopean, goraki esaten eztirenean, an biotz
barrenean, beazun-samiñez bustirik. Vill Jaink 134. Ematen dekan ezti-edena, / oiñaze miñagoa sortzearren /
eskeiñi oi dek. / Erruki gabe ixurtzen dakik / beazun-eztena. NEtx LBB 246. Jaungoikoari otoitz egiozu, zure
biotzeko asmakeri ori parkatu dagitzun: beaztun mingots eta gaiztakeri-katez zagozala dakust-eta. Ker Act 8,
22s (Arriand biaztun).
2. Vesícula biliar. "Vésicule du fiel" H. "Beaztun (V-ger), vejiga de la hiel en los peces" A. "Oilaskoa
garbitzerakoan, beazune kentzen ez bazaio gusto txarra ematen dio (G-goi)" (comunicación personal). Har
ezazue idiaren behazun bat eta hartan barna emozue bi untza sofre lore; gero ungi nahasi. Mong 592.
Gibela atera gero denen gosaritzat; / beazuna kenduta jaurti tellaturat, / oilloren batek jan ta ez dagian zapart.
"La vejiga de la hiel". Or Eus 137. Ataunen, leenago, txerri ordotsaan beazune gordetzeko oitura aundie zan.
(G-goi). Arin AEF 1980, 64.
3. "(AN-araq), humedad que rezuman las paredes de un interior con buen tiempo" Satr VocP.
- BEHAZUN-BELAR. "Chironion, [...] khirats belharra, behazun belharra" Urt IV 473. v. behazunki.
- BEHAZUN EGIN. "Amare solere, miñarazi, miñeragin, behazun egin" Urt II 10. v. behazundu.
2 behazun. Ejemplo. "Exemple. Behazunak edo etsenpluak (Guil. d'Arc. Caté.). De beha-kizuna. Syn. Lar
bezuzendea (de begira-zuzen)" H. Bada Birjinia baithan edirenen dute horren behazuna. Birjin 43. Zeruan
diren doneak, eta bertze oraino lurrean direnak, zeinen solasak ta behazunek lagun bainezakete ni nerorriren
donetzen. Ib. 59.
behazundu (Urt II 10, Lar, Hb ap. Lh), beaztundu (Lar, Hb ap. Lh). Ahelear, amargar (sentidos prop. y fig.).
"Amare solere, [...] agarraztu, behazundu" Urt II 10. "Ahelear" Lar. "(Hb), rendre ou devenir amer" Lh.
Askok dituzte itz eztitsuak, / ta biotzez, asmo beazunduak. VMg 67.
behazundun. "Biliosus, [...] behazunez bethéa, behazundúna" Urt III 337.
behazuneri. Infección de la vesícula biliar. Garbi asko diote liburuak: "Beazuneria, dardareria, otzeria eta
ezurreria, guziak berdin asten dira...". Sabiag Y 1933, 421.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
441

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
behazunki. "Chironion, khirats belharra, behazun belharra, behazunkia" Urt IV 473.
behazuntsu (Urt III 337), beaztuntsu (BeraLzM). Bilioso (sentidos prop. y fig.). "Biliosus, koleratia, [...]
umore bero idorduna, behazuntsua" Urt III 337. Mutillaren odolgaiztoak eta bere izaera beaztuntsuak,
gainbera zeramakien ikusieziñera ta gorrotora. TAg Uzt 163.
bebaka. v. babaka.
bebarru (G-azp; Lar Sb-Urq, A Apend), behebarru (V-gip). Ref.: A (bee-barru); Iz ArOñ (beébarru); Gketx
Loiola (bebarru). Zaguán, portal; planta baja de una casa. "Zaguán" Lar. "Vestibulium, zaguán, vestibule" Sb-
Urq. "Orrelaxe esaten diote Azkoitin etxetako atetik malladira-arteko bitarteari" NEtx EEs 1927, 11n.
"Entresuelo (V-leiza [por leiz?])" A Apend. "Bebarri [sic, probablemente errata], portal en Azcoitia" Garate
5.ªCont RIEV 1935, 349. "Beébarru: interior antes de la escalera; en la calle" Iz ArOñ. "Bebarru, hall, vestíbulo.
Voz naturalizada en Azkoitia, tanto que sus convecinos los llaman bebarrutarrak no sin cierto dejo irónico"
Gketx Loiola. Cf. Lh.: "Beharu (Hb), vestibule", sin duda error por bebarru. Aizearen atzetik etorri zan
truxuak sartu eragieutsien zalapartaka bebarruetara kafe aurretan jarrita egozan gizon guztiai. Ag Kr 195.
Aren arpegi beltza ikusita ume koxkorrak bebarruetan azkar-azkar sartzen ziran. NEtx EEs 1927, 11. Etxearen
atal edo alderdi nausiak abek dira: [...]. Bebarrua, atxur, sega, igitai ta orrelako bearrena eukitzeko. EEs 1930,
7. Atetik sartu ta bebarruan, karreran, antxen dago ezkerrera orman arrizuri eder zabal bat. Manzi GPatroi 13
(ap. DRA). Aitak abarketagintzarako lantegi txiki bat zeukan eta etxepean bebarruaren alde bietan zeuzkan
ortarako lekuak artuak. NEtx IzotzK 8. Karrika ontako etxeen bebarruetan, erdi-nekazari ta erdi-kaletarrak bizi
zaizkigu. "En el bajo de las casas". Garm EskL I 108. Gizon baten etxean sartu ziran. Onek beebarruan patin bat
eban, eta araxe jatsi ebezan. Ker 2 Sam 17, 18 (Dv etxe-sartzean). En DFrec hay un ej. de bebarru, otro de beebarru
y dos de behebarru.
bebe. "(BN-ad), buey, vaca" A.
bebeda. "(V-al), acelga" A. v. 2 beleta.
bebein. v. beberin.
bebelar. "Blechon, bebelhárra, kukuxilbelharra" Urt III 366.
bebera. v. 1 bepera.
bebereka. "Adjectif qui s'applique aux poissons femelles au temps des amours" Dv.
beberin (SP ( A), Urt, Sb-Urq, Archu ap. DRA, Foix ap. Lh), bebein (Alth Bot). "Sarriette" SP. "Bithymum, bi
beberiñ eztia, bi beberin suerteztia" Urt III 349. "Thymus, tomillo, thin" Sb-Urq. "Sarriette" Alth Bot 21 ( A,
que cita erróneamente bebeine). Van Eys (a quien sigue Harriet) traduce "serviette", sin duda lectura errónea de
"sarriette", como señala ya Lhande. Isopa da halaber belhar bat beberina iduri duena eta ordinariozki
baratzetan aurkitzen dena eta usain handi batekin bide eta larrain guzietan frangoki kausitzen dena. Mong 594.
? bebezala. "Como (intensivo). Maite dizüt ene promoa nure büria bebezala zure amorekatik (CatOlo 35)"
DRA. Seguramente errata: en al ed. de 1743, 21 se lee maite dizüt ene proximua nure büria bezala zure
amurekatik.
beda (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ), bedea (det. Lar). "Veda, vedamiento, viene del Bascuence bedea, que
significa lo mismo, de donde también viene el Latín; y su composición es de eda, edea, extensión y de be,
suprimida y bajada. Beda, bedea, debekua, artzara" Lar. "Veda, prohibición: (c.) beda, eragozketa; (G, AN)
debekua" Añ. "Epoca de veda. Bedia zan artian juan ziran keixara" Etxba Eib.
bedade. v. bederen.
bedadje. v. bedatse.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
442

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bedaio (G-to). Por lo menos. v. bederen. Honela burua boteaz, esan omen zion lagun bati, poemak bedaio
kitatuko al dizkiat! BAtx Etiopia 26. Esaten den bezala osasuna bada bedaio, arraio, eta beste, aupa gaztiak
etab. Ib. 87. Aurreneko orrialdean, irakurri ahal den apurraren arabera bedaio, erretoreak bere pesadunbrea
[...] azaltzen dio lagunari. BAtx Obab 10. Beti izan nintzen listoena. Edo honela sinistarazi zidaten, bedaio.
IMuj AzBel 28. Jainkoarren ez kalean uzteko, pentsatzeko seme harekin bedaio. Ib. 169.
bedaixko. v. bedaxka.
bedajo (Sc ap. A; H, Foix ap. Lh). "(Sc), ganado vacuno y lanar hinchado por la humedad de la hierba. Se dice
también hablando de personas, irónicamente" A. "Bedaiotzea [sic], animal malade de trop manger de l'herbe
verte" H s.v. bedarra. "(Foix), congestionné" Lh. Bedatsian belhar berrian alhatziarekin eta ekhi phintxo
beruer pha etzanik egoitiarekin, arres gaztia berheziki, bedajotzeko arrixkian da. Büria aphal aphala etxekiz
alhatzeko trenpürik gabe halbotzen den arresak bedajoaren señalia emaiten dü klarki. GH 1932, 94.
bedaka, bedakari, bedakatu. v. belarka, belarkari, belarkatu.
bedalapa (S ap. Alth Bot A, Lh y Lrq), bedelapa (Foix ap. Lh). "Épervière" Alth Bot 7 y Lrq. "Scabieuse,
eskabiuza edo bedalapa" Ib. 22. "Oreja de ratón" A.
bedamin. "(BN, S), hiel" A. v. 1 behazun.
bedan. "(Armería). Cincel estrecho y curvado. (Bec d'âne). Bedanakin eiñ biarreko zeregiñ asko ziran,
fresadoria agertu baño len" Etxba Eib. "(S), tajamata. Hoz con una lengüeta o un saliente en el lado opuesto al
corte. Aihotza, aiortza, etc. Se emplea generalmente en la limpieza de malezas y en el corte de las ramas de los
árboles" Garm LexEV 148. v. bedarina.
bedao. v. bedaro.
bedapila. v. BELAR-PILA.
bedar. v. 1 belar; mehar.
bedaratzi. v. bederatzi.
bedariak. v. badarik.
bedarina. "(S; Foix) bédane" Lh. v. bedan.
bedarki. v. belarki.
bedaro (S ap. A), bedao (A), bedau (S ap. Lrq; Foix ap. Lh). "Buen tiempo para cortar la hierba. Egün bedao
dük, hots bedaka, hoy hace buen tiempo para cortar hierba, ea a segar" A. "Temps propice à la fenaison" Lh y
Lrq.
bedarrondo, bedarrondu. v. BELAR ONDU.
bedaspila (Lar; -pil Hb ap. Lh). "Ensalada" Lar. "Gallofa, verdura, hortaliza" Ib. (tbn. en Izt C 42, en una lista de
plantas). "Verdure, herbe potagère, salade" Lh. Bada nik [ ] bialdu dautsat nire lorategiko bedar batzukaz
eginiko bedaspila bat. A Ezale 1897, 118b (v. ib. nota: "Bedaspila, ensalada. Larramendi").
bedasterri (S-saug ap. Lh), bedatsterri (Lh). "(Endroit) chaud ou les fruits viennent de bonne heure" Lh.
bedatse (Sal, S, R; O-SP 221, SP, Gèze, Arch VocGr, H), bedats (L, BN, S; Arch VocGr, VocBN, H), bedatsü
(Gèze), bedadje (Dv), belatse (H). Ref.: Bon; VocPir 13; A (bedats); Lrq /bedac!e/. Primavera. "Bedatsea. En
Soule c'est le printemps" O-SP 221. "Printemps (Ae) primadera, (Sal) primadra, (R) bedatse" VocPir 13.
"Bedadje (S), printemps. Ce mot pourrait bien venir de bedar (V), foin, et équivaloir à belhartze" Dv. "(S),
printemps (de bedarra et atse, atsarre, 'commencement'), id. bedatsa, belasea (de belarra, foin); syn. uda berria
(L), belhartzea (EZ Eliç), primabera, primadera" H. La forma bedatsü en Gèze (junto a bedatse) se debe a la
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 443
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
confusión de -e y -ü finales, que proviene de la coincidencia en muchos casos de la declinación determinada
suletina entre temas en -e (y en -i) y temas en -ü. v. udaberri.
Bena adajioak dio: "Aiñhera bakhoitzak eztiala bere hegaletan bedatsia ekharten". "Une hirondelle ne fait
pas le printemps". Egiat 244. Bedatsian bazterrak berdatzen dirade. Etch 668. Igaran bedatseko euriteak ekharri
du aurthengo urthe gaixtoa. VocBN 195. Holako lür motek aski dütie bedatseko euriak üda orotako. Ip Dial 45
(It udaberri, Ur udabarri, Dv primadera). Badira herriak bethi bedatsian bizi direnak. Ib. 40. Amak ützi
nündizün bedats azkenian; / geroztik nabilazü hegalez airian. "À la fin du printemps". ChantP 24. Urteko laur
estazioniak dra negiua (invierno), bedatsia (primavera), uda (verano) eta urrieta (otoño). Mdg 146. Xitendra
anitx kuadrilla, bedatse eta uda guzuko. Ib. 137s. Txutxika loria bedatsian biltan da. Ib. 131. Kanabera hura bi
gizonek zeiharka zapatuz zuten arkhina urratzen bedatsian. JE Bur 9n. Jazartzen baitziren hainbat bedats aldiari
aitzi Jakesen haragizko soina eta bihotza oro. Mde Pr 141. Bedatsiala dirade / han kho[r]phitzak phausatüko.
Casve SGrazi 118.
- BEDATSE-LILI (bedats-l. Alth Bot 18 A). Primavera (planta). "Primevère. Hola deithürik, zeren den bedats
hastekua [...]; lilia hoilli, ürindün, bost hortsetako tüta baten barneti abiatzen" Alth Bot 18. Bazter guziyetan
bedats-liliyak (flores de primavera) dagerzkigu, belasoruetan bitxilorak (margaritas) ereiten dira. J.M. Tolosa
EEs 1913, 113.
- BEDATSE-TXORI (Sc ap. A; bedats- Lh; bedatxori Lh). "Paro azul. v. amillotx" A. "Mésange" Lh.
bedatu (Sal, R ap. A; Lar, Añ). "Vedar" Lar y Añ. "Vedado, bedatua" Lar. "Prohibir" A. v. betatu. Okasio
aetarako inori prestatu dion armarik, eta ote ziraden arma bedatuak. Eta bere etxean gorde ote deban edo iduki
arma bedaturik, kausa justurik bage. OA 158.
bedatxori. v. BEDATSE-TXORI.
bedatzan. "Súcubo, bedatzana" Lar.
bedatzi. v. bederatzi.
bedau. v. bedaro.
bedaur (Lar Lcq 168, Hb ap. Lh, A). "Chufa, una frutilla dulce, bedaurra" Lar. "(msLond), chufa" A.
bedaxka ( Lar y Lcq 36), bedaixko (Hb ap. Lh). "Mata" Lar. "Frutex, cast. mata: planta que en su base es
dura o leñosa, mientras sus ramas se renuevan todos los años y no presentan yemas escamosas; ejemplo, la ruda,
el tomillo, etc.; fr. arbuste; vasc. lutxakia y también bedaiska" Lcq 36 A. "Bruyère, broussailles" Lh.
bedaxkadi ( Lar). "Matorral" Lar.
bedazan. v. berazain.
bedazi. v. BELAR-HAZI.
bede. v. 2 bere.
bedeatzu. v. bederatzi.
bedegar. "Característico, especial" BeraLzM. Gizadia, yatorriz bakarra izan arren, taldeetan bananduta
agertzen da. Talde oneik endak dira, ta gorpuzkera eta gogo-izakera bedegarrak bata besteagandik
bereizten ditu. GMant Y 1933, 188. Lekeitioko kaixerrenka zaarra! [...] beste iñun eztakien dantza bedegar au.
Erkiag Arran 35s. Nautikako eskola [...]. Itsas andietan ibilteko bear diran jakingaiak ikasteko etxe bedegarra.
Ib. 133.
bedegin. v. belagin.
bedeikatu. v. bedeinkatu.
bedeinkagarri. 1. (Adj.). Bendito. Mendiolako etxe iaun ospatsuaren izen bedeinkagarria Euskalerrian il
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 444
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
zala iakin zan. Ag AL 81. Ez neuke gura neure Eliza Ama Done Maite Bedeinkagarriari ondo ez derizkion
gauzarik txikiena erakutsi: lenago ill. Ib. 110n. Iauregi bedeinkagarri atatik. Ib. 148.
2. (Sust.). "(G-goi), propina o sobra que dan los vendedores, después de completar la medida" A.
bedeinkalari. (El) que bendice. v. bedeinkatzaile. Begiak zabal egoten nintzan / guztia jaso bearrez; /
lillura jatan abade jauna, / bedeinkalari, otoitzez. Gand Elorri 109.
bedeinkameza, beinkameza. "El domingo anterior al en que se celebra el cabo de año tiene lugar lo que se llama
beinkamezea: se celebra una misa, la cual antes (hace unos 18 años) solía ser cantada por el sacristán" (G-goi).
AEF 1923, 121.
bedeinkantza, bedeikantza. Bendición. v. bedeinkazio. Zeren galzen dituen horduan animak graziaren
edertasuna ta bedeikanza. Mb IArg I 141. Asi ziran [...] Jangoikoa beren laudanz-bedeikanzez betetzen. Ib.
363s. S. Franzisko Xabier-ek bere bedeikanza eman ta utzi zuen anima ta gorputz sendatua. Mb IArg II 334.
Elizaren konsagrantzez edo bedeikantzez santutua. Ib. 319.
bedeinkapen, bedeikapen. Bendición. v. bedeinkazio. Apaizak Jaunarekin Erriari bedeinkapena eman
ondoren, [...] bere aurrean belauniko esan bear dira Birauen ordezko Gorapenak. ArgiDL 84. Aldegitekoan, ni
ama ikusten yoan nintzan, eta biok negarrez giñarduela, bedeikapena emonez esan eustan: [...]. Or Tormes 13.
Gure ixil-itzak entzuten, Yesus / bedeinkapen bat luzatuz, / besoak zabal, burua makur, / maite-altzoa zabalduz.
P. Markiegi Y 1933, 187. Izurritean ukullukoak / ager ditute plazara; / bedeikapena barratzekoan / eldu dedin
aietara. Or Eus 261. Mugara geran baiño lênago / begira an dago Gorriti... / Mikelek azken-bedeikapenez /
bedeikatzen digu Uitzi. Ib. 261. Bedeinkapena, aintza eta jakinduria [...] gure Jaungoikoarenak dira. IBk Apoc
7, 12 (IBe bedeinkapena). En DFrec hay 20 ejs. de bedeinkapen.
bedeinkarazi, benedikarazi, benedika-arazi. Hacer bendecir. Benedikarazirik ura eta Jainko Jaunari ongi
barkhamendu galdeturik bere gaizkiaz, garbitu zituen begiak ur hartaz, eta ordu berean argitu zitzaizkon. Jnn
SBi 70. Herriko erretora eguerdi gabe etxerat deitua zuen eta inguruetako zilo guziak benedika-araziak. Zerb
Azk 99.
bedeinkata, bedeinketa, bedenkata, bedinkata. (Sólo femenino). Bendita. v. bendita, benedikta. Tr.
Documentado en todos los catecismos vizcaínos antiguos, incluido en el Cardaberaz; raramente en textos
posteriores. Se aplica sólo a la Virgen María. Bedeinketea zara Andra guztien artean. VJ 14. Bedeinkatea
zara zu andra guztien artean eta bedeinkatua da zure sabeleko frutua. Cap (ed. 1893), 5. Bedeinkatea zara zu
andra guztien artean (V, 1691). TAV 3.2.10. Bedenkatea zara zu andra guztien artean. Arz 21 y Urq 32 (OA 3
bedeinkatua). O Birjina bedeinkata bekatari tristeen Amea. Urq 30. Bedinkatea zara zu andra guztien artean. Cb
CatV 5. Ama Birjiña berak ezagutu ta autortu eban jente guztiak bedeinkatea deituko eutseela. Añ CS 197.
Bedeinketie zara zu andra guztijen artien, eta bedeinketue da zure sabeleko frutue, Jesus. Ur CatArrig 69.
bedeinkatu (V, G; Lar, Añ, Dv (G), H (V, G)), bedeikatu (AN-egüés, Ae; Lar, Añ, H, VocB), bedeinketu (Dv
(V)), bedenkatu, bedikatu, bediketu (AN-olza), bedinkatu (V, G; Mic, Urt III 301, Zam Voc), begiketu,
beinkatu (V-gip), bendikatu, benedikatu (B, BN-mix, Sal, S, R; SP, Ht VocGr, Lar, Gèze, Hb ap. Lh, Dv, H (L,
BN, S)), beneikatu (BN-baig), benerikatu (AN-ilzarb), bereinkatu (V-gip), berinkatu (V-gip). Ref.: Bon
(benedika, bedeika, bedike, beneika, benerika, bedeinka); A (bedeinkatu, bedinkatu); Lrq /benedika/; Iz ArOñ
(bereinkatu); Etxba Eib (bedinkatu, berinkatu); Elexp Berg (bedinkatu).
Tr. La forma general en toda la tradición septentrional es benedikatu, atestiguada tbn. en salacenco, roncalés y
algún autor meridional moderno como Aresti. Hay ejs. de bedinkatu en Etcheberri de Ziburu, Harizmendi,
Gasteluçar y Urte; en Goyhetche se encuentra una vez bendikatu, al parecer metri causa. En la tradición
meridional, bedeinkatu predomina en el vizcaíno antiguo y se generaliza a comienzos del s. XIX en este dialecto,
y algo más tarde en guipuzcoano. Anteriormente encontramos bedeinketu (VJ y alguna vez Añibarro), bedinkatu
(dicc. de Micoleta --bedein- en el texto--, Irazusta y alguna vez Moguel; hay tbn. algún ej. vizcaíno del s. XX --el
del catecismo guipuzcoano de 1920 no es seguro--), bedenkatu (Arzadun y, a veces, Urquizu) y especialmente
bedeikatu, presente ya en Lazarraga, Isasti y Ochoa de Arin (que usa tbn. bedeinkatu, como Ubillos), general en
el guipuzcoano del s. XVIII (todavía es la más frecuente en Aguirre de Asteasu, pero no en Guerrico; hay tbn.
ejs. en Arrue y Orixe) y bien atestiguado en textos navarros (Beriain, Lizarraga de Elcano y los catecismos
aezcoano, de Añibarro y Legaz) y baztaneses. Bereika(tu) se documenta, junto a bedeinka-, en DurPl, berinkatu
en Bilintx y San Martin. Bedikatu aparece en unas oraciones alto-navarras de finales del s. XVI, en Lariz, en el
catecismo navarro de Añibarro y, junto a begike(tu), en un texto de Lacunza del s. XIX; bediketu en los
catecismos de Uterga y Ulzama. Beinkatu en Alzola (hay además un ej. no seguro de Añibarro). En la 1.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 445
mende.
a mitad

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
del s. XX se observa en autores meridionales (Azkue, Inza, Altuna etc.) cierta tendencia a sustituir bedeinkatu
por onetsi (q.v.). En DFrec hay 66 ejs. de bedeinkatu, meridionales, y 3 de benedikatu, dos de ellos
septentrionales.
Bendecir; (con aux. intrans.) ser bendecido. "Bénir" Dv. Cf. VocNav: "Benedicar, responsear el cura por el
alma de un difunto al final de la misa mayor (Ochagavía). Del vasco benedikatu, que procede a su vez del latín".
Garaziko herria / benedika dadila, / heuskarari eman dio / behar duien thornuia. E 251. Iainkoak, othoi, zuen
trabaillua prospera eta benedika dezala, Amen. Lç ABC A 3r. Eta kontradikzionerik batre gabe xipién dena
gehién denaz benedikatzen da. "Ce qui est moindre est benit par le plus grand". Lç He 7, 7 (Dv hartzen duela
benedizionea). Afaritan / maia bedeikaturik. Lazarraga (B) 1203v. Benedika ezazu gure trabaillua. Mat 331.
Alabatzen eta bedeikatzen zaitugu zaradena gatik. Ber Trat 43r. Benedika zaiteztela, / o buraso nobleak, / zeren
baitzarete Seme / hain onaren iabeak. EZ Noel 63. Urthearen inguruak / Zu bedinkatzen zaitu. Ib. 137. Iaaten
dabenean maia bedeinkatu begi. Cap 126s. Adoreetan zaitudaz, Iauna, eta bedeinkeetan. Ib. 131. Benedika bedi
zure izen saindua. SP Imit III 40, 5. Horra nola benedikatuko den bihotz guziaz Jainkoaren bilha dabillana. SP
Imit IV 15, 4. Gizonek eta aingeruek, / zeruak eta munduak, / bethi bedinka detzatela / hirur Presuna sainduak.
Gç 190. Benedika nazazu, Jauna. Ib. 120. Jinkoak benedika ditzan urtheko laur sasoak. Bp I 110.
(s. XVIII) Adoratzen eta bedeinkatzen zaitugu, Kristo. OA 14s. Eta bedinkatu zuen, ziotsala, bedinka bedi
Abran Iainko puxant, soberanoaz, zeru eta lurreko Iaunaz. Urt Gen 14, 19. Adoretan da bedenketan zaitudaz
Kurutze santea. Arz 28. Kreatura guziek elkharrekiñ lauda eta benedika bezaitzate eternitate guzian. Ch III 21,
7. Aingeruak eta kriatura guztiak bedinkatu zaitzaela. Iraz 60. Saintü eta benedika ezazü ene arima zelüko
benedikzioniaz. Mst III 59, 4. Artu zuen Jesusek an atera zuten ogia ta bedeikatu ta zatitu ta eman zien biei zati
bana. Mb IArg I 284. Bedeika, ta alaba zaizadan, Jauna. Cb Eg II 69. Maia bedeinketako oraziñoa. Cb CatV
105. Adoratzen ta bedikatzen zaitut nere Jesu Kristo Jauna. Lariz 22. Etzen baratzen benedikatzetik bere Jainko
adoragarria. Lg II 88. Probidenzia benedikatzen dute eta bere zorthea ez lezakete ganbia mendeko dohatsuen
zorthearekin. Mih 108. Eternidade guzien bediketu eta alabatu dezaten. CatUt 59. Ene Jinkua, oferitzen
dauzkizügü orai hartü ditügün erresolüzioniak, benidika [sic, ] ditzazü. CatLan 161. Jinkuak nahi üken
ditü benedikatü eta heen frutiak deiadanik seinditzen dira hiri huntan. Ib. 3. Mantenatzengaituénak lúrrean
bedeikagaitzála zéruan. LE Prog 100. Zure lana ongi badoha, benedika zazu laguntzen zaituena. Brtc 12.
Sazerdoteak dira, Apezpikuak bedeikaturikako olioarekin, Sakramentu hau ematen duenak. Ub 214. Zure
ondorengoai emango diztet Canaango bazter eder ugariak, ta ondorengo orietan bedeinkatuko ditut munduko
guziak. Ib. 17s.
(s. XIX) Benedika dezala zure fidantzia. Monho 162. Jinkuak benedikatüko zütü. Xarlem 1401. Urratuten ditu
kartaak ta egiten dau promes legez ez geijago kartarik eskubetan artuteko. [...] irabazi baleu, bedeinkatuko
zituban kartak. Mg CO 58. O, neure biotzeko Jesus maitea! Santu guztiak bedeinketu zaiezala, nigana etorri
zarealako. Añ EL 1 166. Etzaitut, Jauna, largako, bedeinketan enozun artean. Añ LoraS 67. Aren Majestadea beti
edo eternidade guzian bedeinkatzeko. Gco I 466. Alabatu eta bedeikatu bear degu aren probidenzia. Gco II 35.
Bedeika zaitzeela Zeruko eguzkiak eta izarrak. AA I 465. Benedika dadila Jaunaren ontasun mugarririk gabea.
Dh 238. Ta bedeinkatu eban ango ezkontzia, milagro bat eginagaz. fB Ic III 339. Eztauka gizon batek gauza
oberik, ez txarragorik miina baño: bera ondo badarabil bedeinkatuten dau Jaungoikua. Astar II 108. Angeru ta
Santu guztiak bedeinka zagiezala beti ta beti. Añ EL 2 119. Lendanaz du Maria / Jaunak bedeinkatu, / bere
berdiñik ez du / lurrean arkitu. Echag 125. Graziak benedikatuko ditu eta khoroatuko kongregazioneko anaiaarreben
efortak. JesBih 395. Ene arima benedika ezak hire Jinkua. UskLiB 108s. Begike detxazu autse aubek
geren buruen paratzera guazenaubek (AN-araq, 1838). ETZ 232. Benedikatzeko da d'Abbadie yauna, /
Laphurdiko yendea mugitu duena. Hb Esk 126. Jaunak bedeinkatu zuen, eta alako moduan aberastu zan non
auzoak aren ona ezin eramanaz, asi ziran esetsi edo persegitzen. Lard 31. Benedika eta ospa zaitzadan, Jauna.
Dv LEd 131. Artu zuen ogia, bedeikatu zuen. Echn Mt 26, 26 (He, Dv, Ip, SalabBN, Samper, Leon benedikatu,
Ur, Ker bedeinkatu, Hual bendezitu edo benedikatu; IBe bedeinkapena esan; Lç graziák rendatu, Ol, Arriand,
Or ontesi). Beti alabau eta bedeinketu dagijen. Ur CatArrig 78. Benedika ditela / armada legalak, / biba Alfonso
eta / haren jeneralak. Bordel 184. Eriak hunkitzen ditu, benedikatzen ditu eta gaitz guzietarik sendatzen. Laph
213. Jainkoak bedeika zaitzala, ene seme. Arr GB 88. Adoratan ztugu, Kristo, eta benedikatan ztugu. CatR 17s
(CatSal benedikatzen, CatAe 16s bedeikatzen). Benedikatruk zra emazte guziuen artian. Ib. 5 (CatSal
benedikatrik, CatAe 4 bedeikatua). Bedeinkatzen da izen au usai gozo artean / Ebro, Nilo ta Ganges, ta
Amazona aldean. Aran SIgn 213. Aditu zuan Santuak gizon aren keja, eta urrikiturik bedeinkatu zion mastia, eta
ugaritu zion ardua. Bv AsL 182. Betikotasun guzian bera laudatzeko ta bedeikatzeko. Legaz 23. Gure Jaungoiko
maite / amoriosua, / arren, bedeinka zazu / berriz itxasua. Arrantz 92. Ez ezak Anjelen izenik aotikan atera
bedeinkatutzeko ez bada. Apaol 53. Azken aldikotz benedikaturik bere komentuko fraide guziak, lohakartu zen
ezti-eztia Jauna baithan. Jnn SBi 58. Othoitzen zütügü Jesu-Krist zure Seme dibinoaz, onhets dezazün eta
benedika sakrifizio saintü hau. Ip Hil 232. Adéma zenak lehen ezkontza benedikatu zuelarik. HU Aurp 163.
Benedika ezazue Jainkoa zuen familietan, patriarkek bezala. Arb Igand 188. Guzur-zaleak berenagaz
urtetearren asmautako guda bat Iaungoiko egiazkoak ezin leike ezertara bedeinkatu. Ag AL 21. Laket dakion,
hark / oro salbatü / bai etare berak / benedikatü. UNLilia 17. --Zer egin bear dogu erneguren bat entzuten
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
446

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
dogunean? --Bedeinkatu bear dogu, beintzat geure barruan, Jaungoikoaren izena. Itz Azald 89.
(s. XX) Jainkoak benedikatzen zuen heien lana, leialki zerbitzatzen zutelakotz. CatJauf 25. --Aita San
Antoniok bedeinka dezalata, ederra beia. --Izugarri! Ag G 89. Jauna, lan au eskeintzen dizut; onetsi
(bedeinkatu) zazu. ArgiDL 20. Bihotzez, eta menderen mendeentzat, benedikatzen ditut nere Eskualdun
adixkideak. Barb Sup 165s. Egin bear degu Gurutze santua [...] Jaungoikoak bere Semearen ezaupideaz jantzirik
ikustean bedeinka gaitzan. Inza Azalp 17. Bazabiltzan gaiaz haur bateiatzen, ezkuntze benedikatzen eta Elizako
heltüren erier emaiten. Const 26. Elizkizunetan erabilli oi dan gauza ta jantzi onetsirik --bedeinkaturik--
geiago bein ere ez erabiltzeko erabakia ez al zuten artu? RIEV 1927, 431. Basoko artaldiak be Jaungoikua
onesten (bedeinkatuten) dabe. Eta zeuk, eztozu olakorik egingo? Altuna 95. Andrea, Jaungoikoak / zaitzan
benedika, / orrazea tratuan / dezagula truka! Etcham 141. Etxe ontako iende noblea / Iaunak bedeika dezala.
Canc. pop. in Or BM 66n. Erramu egunez bedeinkatutako abarrak atarian erretzen dituzte. JMB ELG 85.
Moisek, etxola bezala kutxa, bigak benedikatu zituen Jainkoak berak irakatsi othoitzekin. Zerb IxtS 40. Besoa
hedaturik airea hiru aldiz benedikatzen du kurutzearekin. Lf Murtuts 2. Birjin paregabea, / bedeinka nazazu.
SMitx Aranz 188. Gizonak areago ez zekien etsipenez negar-garraisiaka hasi, ala zorionaren onaz belaunikatu
eta Izatea benedikatu behar zuenetz. Mde HaurB 98. Fraidiak guutziak bedeinkatu zituen ezkero, indar gutxiago
dauke sorgiñ ta deabru ta olako gauzak (V-gip). Gand Eusk 1956, 222. Zure Liburuaren ortzantzan siñestunak
bedeinkatzeko. Or Aitork 421. Eskarrez beterik nagokio. Jainkoak bedeinka beza. Bera ezagutu ez banu, nor
nitekean ni orain? Anab Poli 136. [Kanpo santu barrie] Santiago egunean, Andra Mariko parroko jaunek
bedeinkatu oan. Akes Ipiña 16. --Eta zer gertatu zitzaion gero Joanetegiri? --Gauza itsusia, nik benedika
eztezakedana. Arti Tobera 279. Orduan kutunak egiten ziran San Juan egunean bedeinkatutako belarrakin. And
AUzta 67. Amak egunoro bezela jangaiak benedikatu. Osk Kurl 56. Baserrietako aterpetan, San Juan-irak,
lorak, leixar orriak, arto landarak, gariburuak. San Juanek bedeinkatuko dauz biar goizeko agunsentian [sic].
Alzola Atalak 81. Urez bedeinka beza gela au. Berron Kijote 75. Onetsi euskal hitza da, baina ez du
"bedeinkatu" adierazten, "maitatu" baizik. MIH 346.
v. tbn. JJMg BasEsc 63. CatLlo 98. CatBus 59. Urruz Urz 31. Ir YKBiz 444. Munita 31. MAtx Gazt 13. NEtx
LBB 121.
Benedikatu: Mercy 31. CatLuz 39. MarIl 70. Jaur 349. CatS 104.
Bedeikatu: CatBurg 12. Añ CatAN 74. CatB 40. CatEliz 467.
"Abelek bedinkatu daiala! (V-arr), ¡que Abel lo bendiga! (el pueblo lo dice de una criatura aún no bautizada)"
A.
(Fig.) mojar, rociar con agua. "Norbait urez butsi (humorezkoa). Goikua lorak erregatzen asi zan eta gu
bedinkatu giñuzen" Elexp Berg.
(Con aux. intrans. bipersonal). Egin du guziaz guzien Jaun eta Jabeak bezala berak nai zuena, bedeika
dakiola egin duen guziagatik. Mb IArg I 107. Bedeika dakiola Daviden Semeari; ta bedeikatua izan dedilla
Jangoikoaren izenean datorkiguna. Ib. 268. Bedeika dakiola gazte garri (105). "¡Bendito sea tal joven!". LE-Ir.
Benedika dakiola, dio, / mahatsari aihena, / arno ekartzen duena. Bordel 79, ChantP 310.
(Rad., en exclamaciones). Benedika fortuna! ala enkontru hona! / orai begietan dizit desiratzen nuiena. E
177. Estimaduaz ez admiradu / geure alango prendea, / bedeinka erri geurea! BBizk 15. Izen edo
Nominatiboetan zer lanak ez dira? Latinak onela, Griegoak ala. Bedeika gure Euskera: bere sei kasoetan
erregla jakin ta errazak beti bere onean firmeak ditu. Cb EBO 33. Bedeika alako gaztea! (104). LE-Ir. Tristeziak
mundutik / lasterki naroa / bedeinka alegrija / Jaunak emonikua. DurPl 94. Bereinka bere amari / sortu jakonian
/ guztizko seme on bat / bere sabelian. Ib. 103. Bedeinka milla bidar emakume ain eder, ain zoragarri, ain
ikusgarri egin eban Jaungoikua. Astar II 274. Cf. el siguiente ej. de Moguel: Jangoikuak bedeinka zuben biar
egiteko gogua, ta besuetako sendotasuna. Mg PAb 141
(Ht VocGr, Lar, Añ, VocB). (Part. en función de adj.). Bendito. "Benedikatua, beni, benite" Ht VocGr.
"Bendito, bedeikatua, bedeinkatua, oneresia" Lar. "Urbedeikatu, agua bendita" VocB. v. bedeinkagarri,
bendito; benedikata. Tr. Algunos autores antiguos, tanto al Norte (Leiçarraga, Materre, Axular, Gasteluçar)
como al Sur (Micoleta, Capanaga) y la tradición suletina en general emplean frecuentemente el part. indet. con
izan, mientras que en el resto de los textos encontramos el part. det.; p. ej. todos los suletinos (salvo Inchauspe)
escriben benedikatü zira en el "Ave María"; hay tbn. un ej. en Mendigacha, pero no ocurre en el catecismo
roncalés, donde, al igual que en el salacenco y sólo en ellos, la citada fórmula se expresa mediante el partitivo
(benedikatruk, -trik). Elizalde, Lizarraga de Elcano y UskLiB usan part. indet. en función de adj. normal con el
sust. ur. Maledikzionea bere gain harturik, desegin ukhan du hura bere berthutez, [...]: baina halakotz eztu
benedikatu izatea behinere utzi ukhan. Lç Ins C 4v. Lurreko nazione guziak haren hazian benedikatuak izanen
liradela. Lç Adv ** 2v. Oi ta goazen, / ene bedeikatuak. Lazarraga 1200r (tal vez se trate de una constr. con gen.
agente: 'bendecidos por mí'). Zarade bedikatua andre guztien ertean. (Areso, c. 1591). FLV 1991, 110. Erakutsi
egiguzu gure eriotzako orduan Jesu Kristo zure fruitu bedikatua. Ib. 121. Ur bedeinkatuakaz. Bet 15.
Exenplutzat arturika / Bautista bedeinkatua (1610). TAV 3.1.21. Iesus frutu bedeinketu zure sabelekoa. VJ 14.
Biz laudatu eta benedikatu Iainkoaren izen saindua. Mat 181. Maria Birjina benedikatua, saindutasunaren
mirakullua, garaziaren eta miserikordiaren ama. Ib. 290s. Bedeikatua zera, andre guztien artean (G). TAV
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
447

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
3.2.10. Bedeinkatua da zure sabel birjinaleko fruktua, Iesus (V, 1619). Ib. 3.2.10. Jesus bedeikatua, zure
sabeleko frutua. Is ib. 3.2.12. Bedeikatua da Iaunaren izenean datorrena. Ber Trat 69v. Adoratzen zaitut
Gurutze bedeikatua. Ber Doc 98v. Zeruetara iganen gorputz bedinkatuak / sentituren tu atsegin onhest eta
xahuak. EZ Man I 134. Ezin ehortz ziaitekek lur benedikatuan. Ib. 33. Andre garaziaz bethea, emaztetako
benedikatuena. Harb 93. Iaunak plazer zuen bezala egin da; biz bada Iaunaren izena benedikatu. Ax 304s (V
203). Xauna biz bedeinkatu. Mic 13. Halatan deithuko zara, / Andre bedinkatua. Hm 82. Bedeinkatu eta alabadu
izan dila Trinidade Santisimea. Cap 120. Ur bedeinkatua artu dagianean. Ib. 130s. Ene Jainko Jauna, Aita guziz
saindua, zarela orai eta bethierekotz benedikatua. SP Imit III 50, 1. Madarikatu guziak / Bistatik khasaturik, /
Naukela zure graziak / Benedikatutarik. Arg DevB 213. Benedikatü zira emazte ororen artian, eta benedikatü da
zure sabeleko frütia. FPrS 22s (tbn. en Bp I 42, UskLiB 13, CatS 14). Jesus dela bedinkatu, / laudatu eta
maitatu: / dela bethi ohoratu. Gç 94. O Spiritu Saindu, o Aita, / zarela bedinkatua! Ib. 191. Ur bediñkatuaz
ziñaturik. Ib. 35. Ah, zeiñ hagitz zen tristetu / Birjina benedikatu / Haur eder haren ama. Ib. 135. Elizako gaiza
benedikatü orok nontik hartzen dütie bere indarrak? Bp I 141.
(s. XVIII) Biz benedikatua eta laudatua mendez mende, halabiz. ES 153. Bedeikatua zerade zu andre guztien
artean eta bedeikatua da zeure sabeleko frutua. OA 2. Zeure sabeleko frutu bedenkatua. Arz 22. Bedenkatua da
zeure sabeleko frutua. Ib. 21. Zeren ezpaita nihor onik Jainko xoilla baizen, zeiñak behar baitu izan gauza
guzien gaiñetik laudatua eta guzietan benedikatua. Ch III 9, 3. Ur bedeikatu arzeareki. El 17. Benedikatua behar
othe da izan ur hura? CatLav 216 (V 109). Izan deitezala zeure Semien da zeure izen santuak bedeinkatuak. Urq
28. Ogi bedinkatuagatik. Iraz 39. Bedeikatua zu andre guzien artean ta bedeikatua da zure sabeleko frutua.
CatBurg 4. Ordenatu baitu egun sofri dezadan pena eta nekhe hau, izan bedi eternitate guzian benedikatua. He
Gudu 141. Biz, Jauna, zure hitza benedikatü eztia beno enetako eztiago dena. Mst III 57, 4. Ah, Jauna, ni ere
baninz zori oneko bedeikatu orietatik bat! Mb IArg I 314. O bedeikatua betiko izan zaite ala! Cb Eg II 88. San
Josef bedeikatu gozoa. Cb Eg III 313. Bedi benedikatua Jaunaren izenean heldu den erregea. Lg II 220.
Benedikatia zira emazte guzien gaiñetik. CatLan 73. Artu ur bedeikátu, zeñátu goátzea ta bere búruo, ta Ama
Birjinari bere Konzepzio garbiagátik errezátu irur Abe Maria. LE Prog 102. Osana, bedeikatua eldu-déna
Jaunarén izenean. LE Io 12, 13. Ogia, ura edo bertze zer nahi den Elizaz benedikatua denik usaie profanoetako
zerbitza-arazten duten guziek. Brtc 56. Olio bedeikatuarekin. Ub 214.
(s. XIX) Jinkua dela laidatü / eta benedikatü! Xarlem 861. Salba zazu zure populua: / zure primu hautatuen
erronkan / dela benedikatua. Monho 156. Guk ezagutzen degu hostian guregana datorrena dala [...] Maria
Santisimaren Seme bedinkatua. Mg CC 243. Birjiñe loriosa ta bedikatue, libra gaitzatzu beti peril guziti. Añ
CatAN 81. Purgatorioko arima bedeinkatuak iños aztuko eztodaz. Añ LoraS 160. Arturik urbedeinkatua
deboziñoaz ta bekatu txikienen damuaz, ta egotzirik fede biziaz urbeinkatua [sic] oean ta gelan, oeratu zaiteze.
Ib. 133. Aren sabeleko frutu bedeinkatuari Jesus deitzen diogunean. Gco I 463. Arren eta emeen bilkuiak edo
batzarreak ez duela ondoren onik ekarten. Jauna, ordea gure etxera datozenak ogi bedeikatua bezalakoak dira.
AA II 122. Atozte, esango die, nere Aitaren bedeinkatuak, atozte, arrezazue munduaren asieratik zuentzat
prestaturik dagoan Zeruko Erreñua. AA III 456 (544 bedeikatuak). Horra geroroz eta eternitate guzikotzat
arima benedikatu haren zorthea. Dh 151. Bedeinkatuba izan dedilla bere izen santuba. JJMg BasEsc 263s.
Egunik bedeinkatubeenak. Ib. 130. Andra ta gizon naaste gau ta egun oi zabiltzan moduban ibilita, pekaturik
egiten ez dozun bedeinkatubok! Lastimia, nortzuk zarian ez jakitia! fB Olg 179s. Frutu bedeinkatua / Birjiña
Amarena. Echag 199. Har hur benedikatü eta belharikatürik [...] egizü zure othoitzia. UskLiB 73. Benedikatü
dela Jaunaren izenian jiten zeiküna. Ib. 46. Aski lizake (ner Kristaubak) konsideratzia detenzioareki Orazio
bedikatuautan Elizama Sanduek esatzen diona Jaun Dibinoari (AN-araq, 1838). ETZ 233. Izan dadin ezagutua,
estimatua, ohoratua, maitatua, Lurrean benedikatua Zeruetan den bezala. Jaur 184. Zestoako Erriaren
mugapean iturri on asko dira txit [...]. Zorioneko ur bedeinkatu oek aspaldiko urteetan egiten dituzten mirari
andiak, nork ez dakizki bada? Izt C 86. Imiñi Jaungoikuaren esku bedeinkatuetan. Ur MarIl 24. Gernikako
Arbola / da bedeinkatua, / euskaldunen artean / guztiz maitatua. Iparg 339. Xirio luze bat aldean phitztua, / hillmihisea
ere gaiñetik hartua / eta harako-han ur bendikatua. Gy 103. Holako yenden arraza hanbat da poblatua /
non baididuri zeruaz xoil benedikatua. Ib. 85. Agindu zuen, artarako zan aldare gañean egindako su
bedeinkatutik inzensu-ontzi edo inzensonarioan ipiñi zedilla. Lard 85. Berinkatuak izan ditezela bein eta milla
bider, zuri dizutan naitasuna dala meriyo, pasa ditutan penak. Bil 158. Bedeinketie zara zu andra guztijen
artien, eta bedeinketue da zure sabeleko frutue, Jesus. Ur CatArrig 69. Sazerdotek diote / otoitz egiteko / Karlos
benedikatu / setimorendako. Bordel 178. Bedeikatua izan zaite, bada, orañ eta beti zure ontasunagatik. Arr GB
67. Biur zaite zere lekura, anima bedeinkatua! Ib. 103. Bedeikatua zira emazteki guzien artean, ta bedeikatua da
zure entrañetako fruitua. CatAe 4 (CatR 5 benedikatruk, CatSal 5 benedikatrik). Erakuts dakiguzu
Jesus zure entrañetako frutu benedikatiua. CatR 7 (CatSal benedikatua). Auxe dogu, auxe, lur bedeinkatua, /
Asabak batuten zirean lekua. AB AmaE 72. O zer bedeinkatu ta zorionekuak dira [...] Jesukristok ebanjeliuan
agindua egiten dutenak! Bv AsL 111. Jaun onek edo bedeinkatuaren edo madarikatuaren izenaz deituko nau.
Arr May 47. Ethorri zenean Jainkoak mundua salbatu gogo zuen egun benedikatua. Jnn SBi 37. Bedeinkatua ta
onetsia izan dailla i onen ordu gitxitan [...] edertu auan txakolin miragarria! A BeinB 73. Benedikatia zira
emazte güzien artian. Ip Hil 70. Benedikatü da Jinkoaren izenian jin dena. Hosanna zelü gain gainetan! Ib. 232.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
448

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(s. XX) Ogi bediketue yatiagatik. CatUlz 44. Ori da benedikatiua emazte guziuen artian, eta benedikatu da
orren baitan dagon frutiua. Mdg 159. Kandela bedeinkatu bat pixtutzen dute. Goñi 33. Arrezkero ogi
bedeinkatua bezela irakurri oi zuan, igandietan, kertenkeriz ornituriko paper purtzill bat. Ag G 219. Aita San
Isidro bedeinkatua! Guk ikusi bear ditugu ikustekoak. Ib. 258. Bedeinkatua zara zu andra guztien artean, eta
bedeinkatua da zure sabeleko frutua. KIkV 51. Bedeinkatua zera zu andre guztien artean. KIkG 33. Eta erbeste
onen ondoren erakus zaiguzu Jesus, zure sabeleko Seme bedinkatu [¿por bedein-?] ori. Ib. 34. Eba emakume
guziakin gaitzetsia izan zan, zu ordea beroien guzien artean onetsia (bedeinkatua) zera. Inza Azalp 155.
Karrikan, bizkitartean, ezko-xirio benedikatuak, lerro lerro, phizten ari ziren, etxe guzietan. Barb Sup 142. Ziur
nago, zeruan sartzeko ez zuela ur beinkaturik ere artu bearrik izango. Alz Ram 28. Aren azpian egin omen zan /
fueroen juramentua, / orain argati deitzen diogu / arbola bedeinkatua. Tx B I 50. Bedeinkatua izan dedilla /
aldegiñ zuten eguna, / gizarajuak arrapatu du / bere moduko laguna. Ib. II 133. San Antonion irudi bedeinkatua
be ipiñi eban bertan. Kk Ab II 143. Emakume guzietan bedeinkatuena. Ir YKBiz 5. Ateen bi aldetan jartzen dute
elorri / --bedeikatua dala digute erakutsi-- / oiñazturik ez daiten udaran erori. Or Eus 288. Bedeinkatua dedilla
Jaungoikua! Aren beatza izadian argiro ikusteko, ez dek iñun au bezelako biderik. TAg Uzt 94. Mende
benedikatua! Elizan berritz batasuna eta bakea ikusi zuen mendea! Zerb IxtS 107. Bedeinkatua Andoni bakarrik
Medellinera joan zan eguna! JAIraz Bizia 126. Umeen lo bedeinkatua uixatuteko laingo aizerik izan ere zorionez
gure lurraldeetan izaten eztalako. Erkiag Arran 153. Lurreko jabe laztana, / zeruek maitatua. / Jaungoiko
poteretsuak / eskuz bedeinkatua. Arti MaldanB 194. Onartua / izan bedi zimaurra, benedikatua, / zerren bestela
zerua / izanen zaigun galdua. Ib. 217. Zeu zara frutu bedeinkatuaz / gure naikunen pozkari. Gand Elorri 137.
Jainko bedeinkatua! Ez niteke gauza guziaz arduratu. Lab SuEm 201. Aita San Antonio bedeinkatua!... Arren
baiño arren! Senargaia iritxi zaidazu lenbailen... NEtx LBB 141. Nekatutako gerriyarentzat / uraxen gauza
biguña! / bedeinkatua izan dedilla, / oia, zu egin ziñuna. Uzt Auspoa 67, 114. Aita gurea / zeruetan zaudena, /
bedeinkatua bedi / hildakoen izena. Azurm HitzB 54. Egungo egunean ere, ez da ogi bedeinkatua izengoiti
horren azalpean eskaini zaigun guztia. MEIG IV 129.
v. tbn. Cb CatV 53. Astar II 86. CatLlo 96. CatBus 57. Zab Gabon 49. Azc PB 156. Apaol 32. Bilbao IpuiB 147.
Benedikatu: Mih 48. CatSal2 24. JesBih 444. CatLuz 40. Dv LEd 135. UNLilia 4.
Bedinkatu: Cb CatV 5. Etxba Ibilt 465.
Bedenkatu: Urq 32.
(Usado irónicamente). Dichoso, de marras. "El dichoso. Ixillik egon ari txorimalo bedinkatuoi" Elexp Berg.
"Etzuan bela eittekua autobia bedinkatua" Ib. Nahi zindukete jakin zer gerthatu zitzautan gero, Baionan,
arratsalde benedikatu hartan? Barb Sup 27. Arrats guziez, bere hortz benedikatuak, ongi garbiturik emaiten
zituen ohe buruan. Ib. 101. Baekian berak, nai ezkero, ardura asko barik be, Garbiñeri azur bedeinkatua
atarako eutsona. Bilbao IpuiB 226. Ai, ai-ai, asto berinkatua, sinistu eiten dok gañera; zelan biziko dituk ba
iretargian gizonak? SM Zirik 109.
"Hermoso. Aurten lekia bedinkatua dator ba" Elexp Berg. "Aretxek pe umia bedeinkatua dauke ba" Ib.
- BEDEINKATU GABE. No bendito, no bendecido. Natan ta Abiron irentsi zituen bizirik lurrak eraman
zuteelako Sakrifizio[ra] su bedeikatu gabea. Mg CC 252.
bedeinkatzaile, benedikatzaile (Dv), bedinkatzaile (V-gip; Urt), benedikazale (S). Ref.: Lrq; Etxba Eib. Que
bendice. "Beatificus, [...] bedinkatzen duena, bedinkatzaillea" Urt III 280. "Celui qui bénit" Dv. "El que
administra la bendición. Bedinkazallia izan zan famelixako zarrena" Etxba Eib. Zu zeure maite guztien /
Benedikatzaillea. EZ Eliç 181.
bedeinkatze. Bendición. Batzuek uste dute Yesusek ogi-bedeinkatze arekin ogi ura bere aragi egin ta
yatera eman ziela, Komunioan bezela. Ir YKBiz 529n.
bedeinkazio (Lar, Añ, H), bedeikazio (Lar, H), bedeinkazino (V-gip; Añ), bedeinkazinoe, bedinkazino (V-gip),
bereinkazino (V-gip), berinkazino (V-gip). Ref.: Etxba Eib (bedinkaziñua); Elexp Berg (bedinkaziño).
Bendición. v. bendizio, bedeinkapen. Tr. Usado por autores meridionales desde finales del s. XVIII. En
DFrec hay 10 ejs. de bedeinkazio, meridionales.
Ura bedeikatzen duenean eta gañerako Elizako bedeikazioak egiten dituenean. Ub 165. Jangoikua arpegiz
arpegi ikustia, bere amodiuan zurtuba legez geratutia ta naigabe baga beti egotia, bedeinkazinoiak kantetan
Aingerubakaz batera. CrIc 37. Ah eta zenbat grazia, zenbat bedeinkazio, ta zenbat ondasun animako aterako
lirakean bisita eder artatik! Mg CC 239. Honradu egizu zeure aita, berak ezarri deizun bere bendizinoia, eta
bedeinkazinoe onek iraun dagijan betiko. Astar II 87. Azkenengo bedeinkaziñoak. Añ EL 2 127s. Abarka Obispoa,
/ jeneral azkarra: / Eleizaren abea, / fedeko indarra, / bedeikazioakin / egiten du gerra. Echag 164. Zuzendu
Eleixaruntz edo Marijaren irudi bateganuntz, agur egin ta eskatu bere bedeinkazinoia. Ur MarIl 4. Sem eta
Jafetek Jainkoaren bedeinkazioa, Kamek madarikazioa bezala, beretu zuten, gurasoa onratzen eta onen
argaltasuna estaltzen jakin zutelako. Lard 11. Ikusirik egiten zituen mirariak, eta aditurik gazte oien
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
449

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bedeinkazioko otsak, sutu ziran. Ib. 430. Elizaren donekida edo bedeinkazioa. Ib. 212. Bildur naiz uste izan ez
dezala burlatu nai izan diodala, eta ekarri ez dezadala nere gañera madarikazioa bedeinkazioaren ordez. Ur
Gen 27, 12. Ez zan iñozbere egon mandarikaziñoaren [sic] azpiyan, ezpada izanik betiko bedeinkaziñoaren
yaube eta partill [...]. Ur BulaAl 34. Bere eraman andia, bere ondoesanak eta guziaz gañ bere ejenplo ona
bazter guzi aietarako bedeinkazio andi bat izan ziran. Arr GB 140. Aita Santu Adriano VI-ri bedeinkazioa ta
baimena eskatu ziozkan. Aran SIgn 35. Maiaren bedeikazioa. Legaz 58. Zuaz, barriro dirautsut eta / neure
bedeinkaziñuaz, / zuaz, anaiak argitutera / emen ikusi dozunaz. AB AmaE 13. --Zelako eginsariak eskiniten
deutsez Jaungoikoak bere aginduak ondo gordetan dituezanai? --Bizitza onetan bere grazia eta bedeinkazinoe
ugariak. Itz Azald 80.
(s. XX). Gurutze aundiaz berriz gure siñesmena aittortu bidenabarrean gureganatzen da gure Jaungoikoaren
bedeinkazioa. Inza Azalp 17. Orduantxe baliyoko dau San Antonion bedeinkaziñuak, orduantxe bai ekarriko ditu
etxera osasuna ta bake ederra. Kk Ab II 145. Sorgiñak eta oiek, fraidiak bedeinkaziñoan asi ziranetik asko
kendu dira (V-gip). Gand Eusk 1956, 222. Ur eta bedeinkaziño barik baiña, bataioa ugari izan zan an. Bilbao
IpuiB 75. Elizako bedeinkaziorik gabe gizakume ta emakumea alkartzea. NEtx LBB 30. Bedeinkazio hortatik /
irtengo dira santurik / nire arima ta gogo / ustelduak, berpizturik. Azurm HitzB 54.
(En expresiones formulísticas, con el vb.elidido y con dat.). Birao ta madarikaziñoa, bekatu egiñik, iños
damutu eztanari. Bedeinkaziñoa eguño bekatu egin ez ebanari. Añ EL 1 47 (EL 2 54 betiko zori onekoa).
Bedeikazioa, eta ospea [...] gure Jaungoikoari gizaldien gizaldietan. Ur Apoc (G) 7, 12 (Ur (V) bendiziñoia [...]
gure Jaungoikuari).
(Fig.). Golpe. Auzuekaz bakerik izango bazan, nai-ta-naiezkua izan zan Matxini "bedeinkaziño" sendo
batzuk emotia. Kk Ab II 122.
- BEDEINKAZIOA BOTA. Echar, dar la bdendición. Orduan bere bedeikazioa guzien gañera bota, eta
abiatu zan ezarian zeruronz igotzen. Arr GB 84.
- BEDEINKAZIOA EMAN. Dar la bendición. Baita ere ematera beste bedeinkazio ta grazia asko. Mg CC
240. Emon eutsanian bedeinkazinoia D. Juan de Austria kristinauen ontzidijaren buru ta egintarijari. Ur MarIl
51. Patriarka santuak oitura zuten bezala, bere azken bedeinkazioa semeari eman nai izan zion. Lard 32. Abade
arek emon eutson bedeinkaziñuakin, entzutea ta ikustea biak batera etorri ei jakozan. Alzola Atalak 37.
(Fig.). Dar un golpe. Auzuekaz bakerik izango bazan, nai-ta-naiezkua izan zan Matxini "bedeinkaziño"
sendo batzuk emotia. Kk Ab II 122.
- BEDEINKAZIOA EZARRI. Dar la bendición. Alan gura dakijola geure Jangoikuari ezarrijaz bere
bedeinkazino eder bat nik eratsi ditudan letrai. Mg CO IX.
bedeinkaziotxo, bedeinkazinotxu. Dim. de bedeinkazio. --Ez zaitez bildurtu, Lorentzo; ez da ezer:
bedeinkazi]o[ñotxu bat-- ... kaska! emon eutsan buruan isopuagaz. Bilbao IpuiB 147.
bedeinketa. v. bedeinkata.
bedeinku, bedeiku. Bendición. v. bedeinkapen. Meza, bedeikua ta aholku zuzena; / gaurgoiti ditezela bata
besterena. Or Eus 363. Ez al duzu gorde neretzat bedeikurik? (Gen 27, 26). Or MB 220. Zuk, Iauna, ugaritu
zenitun auek, Zure bedeikuz. Or Aitork 400.
bedeintzat. Por lo menos. v. behintzat. Ondarrabiko Ama Birjiña Guadalupekoaren agerpena gertatu
zala, edo Arantzazukoa baño lenago, edo bedeintzat ordutik laster. Zab Gabon 87. Gure Birjiñaren jaiera
zabaldua zegoala denbora artan euskaldunen artean bedeintzat. Ib. 87.
bedeizio. v. bendizio.
bedejant. v. bideant.
bedekatu. v. debekatu.
bedekatz. v. berakatz.
bedel. "Bedel, de Universidad y de Estudios, bedela" Lar.
bedelapa. v. bedalapa.
bedeli. v. bdelio.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
450

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bedenkatu. v. bedeinkatu.
bedentzia. v. obedientzia.
bedera (BN-bard-arb-mix, S, R-uzt; SP, VocBN, Dv (BN), H). Ref.: A; Lrq /bedea/; EI 73; Gte Erd 40. Tr.
Atestiguado ya en Leiçarraga; pertenece fundamentalmente a las tradiciones suletina y bajo-navarra, fuera de las
cuales sólo se documenta en los textos antiguos bajo la forma bat-bedera (q. v.). Al Sur sólo se encuentra, con
un valor no atestiguado anteriormente, en Orixe.
1. (Distributivo de bat). Uno (cada uno). "Chacun un. Syn. de bana" Dv, H. "Un pour chacun, chacun un"
VocBN. "Un à chacun" Lrq. "Bakoitza zamari bederatan abiatü ziren (S)" Gte Erd 40. v. bana. Tr.
Precediendo al sust. lo hallamos en Xarlem, Hiriart-Urruty y J. B. Etchepare. Diakreak diraden emazte
bederaren senhar, gobernatzen dituztelarik honestki bere haurrak eta bere etxeak. Lç 1 Tim 3, 12 (He bat
baizen, TB bakhar baten, Dv bat baizik). Zeren hirur Sakramentü hoiek karaktero eta zeñhare espiritual gal
eztizakian bedera, arimari eretxekiten baiteritze. Bp I 65s. Parropia xipiek ezpadie indar aski errejent bederaren
etxekiteko [...], hurak algargana eraziren dütie. Ib. 23. Kateximaren erraiteko, mithilkoak eta neskatilak
berhezirik, althe bederatan izanen dira. Ib. 24. Konfraiak edirenen dira bere banderaren pian torxa bedera
eskian phiztürik. Mercy 32. Exortatzen dütügü Konfraiak, heben gaiñeko Statütetarik edo manietarik kopia
bederaren ükheitez eta irakurtez ardüra. Ib. 42s. Fideler bakoitzkal eman zereela urhezko kaneta bedera
edateko. AR 29. Miraturik nago hanitz, / ene populu maitia, / eman diezaziela orori / uzkuti adar bedera. AstLas
28. Retira bedera alde. 'Ils se retirent chacun de son côté'. Xarlem 678. Haien lekhiak banütian / Ifernian
preparatürik, / Jupiterren saihetsian / fauteul bedera ederrik. 'Avec un beau fauteuil pour chacun'. Ib. 595. Thira
bi anaiek bilet bedera eta eman Aimuni. Ib. 13. Eta [emaiten düt] arranda bedera / hurak pelegrien / Saintü
hunen adoratzera / huna jiten direnen. Ib. 1198. Amek kasola bedera ardu zeien irun. Etch 374. Nausiak
ethortzen dire azote bedera eskuan. Laph 113. Ar'eta ez ahal da sarthüren serora: / Fede bedera dügü, / alkharri
eman tügü, / gaiza segürra da. 'Chacun notre foi'. ChantP 8. Agertü ziren süzko mihi eli bat bezala, zoin Dizipülü
bederatara phausatü beitziren. CatS 31. Manduaren bedera aldetarik, bi arrano gothorik, hegalez, Canfrankerik
Ürdosea drano. SGrat 13. Bakhoitzaren izenarekin phausa erazi zeitzen makhila idor bedera Arkha saintiaren
khantian. Ip Hil 65. Haurren ohe guziak matalaz bederarekin eta bedera kadira. HU Zez 165. Hortarik orok jan,
huntarik hurrupa bedera nik eta haurrek jasta, gaineratikoa berak edan, ez baitzauku sobera. Ib. 185. Eskola
bakar bat aski dela, edo bederen mutikoen eta neskatoentzat bedera. Ib. 111. Badakizieia zer ginduken orai
beharrenik orok? [...] Urrixa bedera. JE Bur 93. Etzaut iduritzen deus beharragorik baduketala orainxe, nola
bock bat. Nahuzue nik bezala egin? Gogotik orori bedera dopatzuet. Ib. 112. Han, elgarri kontra, kadera ttipi
bederaren gainean jarri, guri beha tente. Ib. 80. Makila bedera dakarkate, eskuak haren gainean kurutzaturik
egonen baitire, fitsik egin gabe. Barb Sup 110. Hortakotz du bientzat / estimu bedera; / nola izan dezake /
amodio bera? / Bat maite-ta bertzeaz / higuintza, kolera... Etcham 135. Baderamatzate hiruen artean direnak
oro [...], esker-mila eta agur bietan erdaraz erranik, ezpaiñetan irriño bederarekin. JE Ber 32. Bizpahiru
zilokek, lur-xuri metaska bederarekin aitzinean, orhoitarazten gituzte Luhosotik hurbil girela. Ib. 8. Gora dira
[etxe] gehienak, hiruna estaiekin bederen, lerro luze bedera egiten dutela bide galtzaratuaren bi sahetsetarik. Ib.
53. Ez dakizueia sos bedera dela zubisaria? Lf Murtuts 23. Ez gininan ez gauza handirik esperantza. Bixkotxak,
oñoñak edo bedera liranja. JEtchep 43. [...] erran zuen bertze soldadoak zigarreta bat hartuz. Bertzek ere
bedera hartu zuten. Ib. 85. Beren langintzaren uzteko beharrean aurkitu ziren [...] eta beste bedera bilatu zuten.
Bata pertzegile egin zen eta bestea oskigile. Mde Pr 139. Lanpadariek ez zutela aidean dilindan iduri zegoen
suzko borobil bederaz beste argirik egozten, lurgaina [...] ilunpe osoan utziz. Ib. 163.
2. (S ap. A; Lecl). Cada uno. "Chacun" Lecl. v. batbedera, bakoitz (2). Pastiza-xerra bat eskaintzen daiegu
bederari. JE Ber 30.
3. Único, específico. Eskute bat arta-bizar du lênik aukera / gernua garbitzeko sendagai bedera. "Remedio
específico". Or Eus 59.
- BAT-BEDERA. v. batbedera.
- BEDERA-BEDERA (SP, H). a) Uno por uno, de uno en uno. "Bana bana" SP. "Chacun à part, en particulier"
H. v. bederazka. Lehoiñ hunen eritasunaren berria bertze animalek entzun zutenian, orok, nork bere aldian,
bedera bedera, bere bisita eman zutela lehoiñ hari. Tt Onsa 67. Gure ispiritian hartuz gauza eta okasione
penosak oro, bedera bedera, eresoli dezagun hetan gure burien Jinkoaren eskura uztera. AR 175. Hartako
behar diizi haren bertute guziak, bedera bedera aizinaz goguan erabili. Ib. 183. Orduan Pierres hasi zen heiei
kondatzen guzia bedera bedera. TB Act 11, 4 (Lç bata berzearen ondoan, Dv lerroan). Auzo guziak, bedera
bedera ethorri ziren eriaren ikustera. Barb Piar II 194.
b) "(Sc), onomatopeya que designa la profusión en el derrame de granos, gasto de dinero, etc." A.
- BEDERA-BIRAKA. "(S, R-uzt), por partes, por grupitos de dos o de uno" A.
- BEDERAKO. Cada. Hirekil' aldiz, / bederak' aldiz / bazter lekutan baturik / nonbait banago, / nun botzen-
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
451

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ago / ezi Errege gertaturik. O Po 9 (Lfn traduce 'au contraire, chaque fois que je te rencontre', y comenta en
NotesO 6: "probablement pour bederaco aldis, 'chaque fois'").
- NOR BEDERA. v. nor.
bederaka (H, A), bedereka. Uno por uno. v. bederazka. Moien edo bide batez gauzen untsa egiteko, zoin
baita bederaka gure obra guzien egitia, egiten tugun aldikal. AR 54. Bederaka nehor gauza horiek oro untsa
pizatzen baitu. Ib. 162. Halako gerthaldiak üsü dirade. Dügün gurenetarik zonbait bederaka. Egiat 272. Behar
da bederaka so egin zertan, nula eta zunbat aldiz bekhatü egin dügün. CatS 82. Gure begiz ikusi dugulakotz,
oihan hartan badea ihizi guzietarik, batzu saldoka edo tropaka dabiltzanak, eta bertze batzu bedereka. Prop
1895, 164.
bederakar. Para cada. Peredikariek ere hartan die gütik obratü, zeren eta nazaro bederakar [='para cada
naturaleza'] medika beharra ezpeitzirokie jar, ziradiano jende güziari mintzo. Egiat 232.
bederakarka (BN, L ap. Lh; H). Uno por uno. "Un par un" Lh. v. bederazka. Zük oro bederakarka
badakitzü, eta gizonaren kontzentzian deus estalirik eztüzü zuretako. Mst III 50, 6 (Ch jeneralean eta
partikularrean, Ip bederazka, Ol dana ta bana, Pi guztiak eta bakotxa, Leon xeheki). Phausüz ikhus itzazü oro
bederakarka, huntarzün ezinago handitik jalkiak bezala. "Singula considera". Ib. 9, 1. Ikhus itzatzu oro
bederakharka. AR (ap. H).
bederakatu. Detallar, considerar de uno en uno. Cf. bederazkatu. Akarraba ederrik berant dütianian egin,
auherki dütiala bederakatü jiten zereioanian herioa. Egiat 257. Denbora, gure bürien gaiñian dabilalarik bethi
bederakatzen dütü gure ürrhats güziak, bethi gure biziaren jarraikian dabila. Ib. 195. Mündia jende bere
sortzepenaz plaiñuz ari diradienetarik da betherik [...], jende güzier beren minak bezala dütie eskelek eliza
borthetan, berenak jiner ta joailer dütie bederakatzen. Ib. 232. Hüme hen bederakatzia heben ezta nere ofizioa,
bena hetarik franko dütüt izentatüren. Ib. 199. Bizi gireno mündian gizonen khorpitzak hainbeste min ta
eritarzün dütiala non ezpeilizateke bederaka. Ib. 184.
bederatzi (V, G, AN, B, L, BN, Ae, Sal, S-no; Lcc, Mic, SP, Urt II 385, Lar, Añ, VocBN, Dv, H, Zam Voc),
beatzi (V-ger-m, G-azp-bet-goi-to, AN-gip-larr-ulz, BN-ad-ciz), bedaratzi (Ht VocGr, A HeH Voc), bedatzi
(V-ple, G-nav), bedeatzu (S), bederatzu (S, R; VocS, Gèze, Dv (S), H (S)), bederetzi (Lecl, Aizk (L), H (BN);
bederezi Arch ms. ap. DRA), bedetzi (AN-5vill), bedratzi (V-arr-arrig-ger-oroz-gip, G-azp-nav, AN-egüés-erroilzarb-larr-olza-ulz,
B, Ae, Sal; Lar, Dv), bedratzu (R; Dv (AN-mer)), bedritze (Deen 105), beieratzi, beratzi (Vm-och-gip,
G-azp), beraatzi (V-gip), bereetzi (AN-gip), bereratzi, beretzi, betzi (G-azp, AN-gip), medratxu.
Ref.: A (bederatzi, bederatzu, bedratzi); Bon-Ond 909; Lrq /bedeacü/; Lfn EJ 1952, 26-38; Lacombe ms.
(bedeatzu; ap. DRA); Iz Als (bedatzigaraiyán), ArOñ (beraatzi), R (bederatzu); Etxba Eib (bedratzi); ContR 515,
529; EAEL 163; Echaide Nav 354; Elexp Berg (beratzi). Nueve. ", nuyn" (1499) TAV 2.2.18.
"Nueve, " (1533) Ib. 3.2.4. "Bederatzi, nueve" (Tabla de numerales del s. XVI). FLV 2008, 296. "Neuf.
Bederatzia, le neuvième jour du mois; le neuf au jeu de cartes. Bederatzietan, les neuf fois [...]. Bederatziak
ethorri dire, [...] les neuf, tous les neuf (hommes) sont venus" Dv. "Bederatziko, qui est du neuvième jour.
Bederatziko ethorriko da, il viendra pour le neuf du mois" Ib. "De los numerales terminados en i, hay dos (bi y
bederatzi) que no reciben generalmente la r eufónica, y tres (sei, zazpi y zortzi) que la reciben en algunos
dialectos. Ordu biak; amabietan; bederatzietatik; seirak; zazpiretan; zortzi zortziretako joko dot etxea" A.
Tr. La forma más frecuente en la tradición literaria es bederatzi, usada en todos los dialectos salvo el suletino
(que emplea bederatzü). Las variantes con síncopa (ya en Leiçarraga) se documentan principalmente en textos
navarros, aunque desde fines del s. XIX se encuentran tbn. testimonios en autores vizcaínos. El resto (beatzi
sobre todo) no se atestigua sino en algún texto tardío (desde fines del s. XIX) de carácter popular, si
exceptuamos bederatz (empleado por Mendiburu, que tbn. usa bederatzi en alguna ocasión ) y beratzi, que
aparece al menos una vez en Guerrico (junto al más frecuente bederatzi) y es utilizado por Orixe en varias de sus
obras (Mi, Eus, QA y Aitork, al menos), junto al bederatzi de otras como SCruz o Tormes. En DFrec hay 130 ejs.
de bederatzi.
Otsaillak ditu hogei eta bedratzi egun. Lç Cal a 1v. Pekatu beniala bederatzi gauzagaz parkaetan
da. Bet 15. Bertzeren bekhatuak bertzeren direlarik gu ere ukiten gaituztenak dira bederatzi. Mat 31s. Bekatu
benialea barkatzen da bedratzi gauza ohen bates. Ber Doc 94r. Zoaz, eta galdegiozu emazte izorrari, ea
bederatzi hillabeteak bethez gero, eduki ahal dezakeien haurra sabelean. Ax 119 (V 78). Maiatzaren
bederatzian gaberdi izanen da, guarda nortean noroestean laurdenean denean. INav 160. Arla zerengatik etzuen
nai eman amartarik bat, kenzen dizkio Jainkoak bedratziak eta gelditzen da pobre. SermAN 7. Jaio zinanetik
bederatzi illabetez lenagokoa. Mb OtGai I 8. Bederatz aldiz joan zen Alemanira. Mb IArg I 196. Bederatz-urrun
hau egin diteke elkarri ditxezkon bederatz jai-igandez. Mb IArg II 267. Irurogei ta amabiei bezala Parisko
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
452

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bederatzei [...] erakutsi ziela. Ib.154. Amazazpi urte ta bederatzi illak beteak zituela. Cb Just 126. Bederatzi
lepradun hek ere atsegin bide zuten osasunaren ardiesteaz. Lg II 174. Denbora berean gaitzitu zitzaion bertze
bederatziren eskergabetasuna. Ib. 173. Kuidatubeardéla xoil guzis bekaturik bateréz egitetík, nola ezpaita áski
bedrátzi mandamentuak goardátzea, bát auxtenbadá. LE Prog 114. Bederatzi urthe igaran zütian. Egiat 218.
Haurrak bezala beren bederatzü hilabetiaren azkentzian diradiala sortzen. Ib. 251. Irailla bederatzi / frutak
guztiz batu / gero kalera etorri / jasarri ta saldu. DurPl 70.
(s. XIX) Gaixotu zan bederatzi urteko mutiltxo ondo azi ta guraso onen semea. Mg CC 215. Ama pobre baten
sabelean bederatzi illabetean sarturik egoteraño. Gco II 28. Zenbat gauzagatik barkatzen da? Beratzi oek gatik.
Ib. 19. Ezerezaren illunbean beraz arkitzen ziran [...] gauza guztiak orain bederatzi milla urte danean. AA III
337. Bederatzi hilabetez egon-tokitzat zerbitzatu zaion bere Birjinazko sabela. Dh 267. Bederatzi konzilijoren
esanak iminten ditu erakusliak berak. fB Olg 173. Bereratzi illian. fB Ic I 36. Bederatzi bider Gloria Aiteari
bederatzi Angeru koruen izenean. Añ EL 2 53. Medratxu ilabete konzezionezkoak. BOEr 148. Hartara preparatu
ondoan hiru edo bederatzi egunetako othoitz partikularrez. JesBih 466. [Eliza nagusiko dorreak] bederatzi
oñetan gora igotzeko dauzka amabost malla arrizko. Izt C 57. Mende bederatzian Leonek Baionan / kaustu zuen
populu idolekin treinan. Hb Esk 42. Katez ondo lotuerazota, bederatzi illabetean itxian iduki zituen. Lard 533.
Jesusen irurogeita zortzigarren urteko garagarrillaren bederatzian. Ib. 541. Ongarri angelatara batentzat
bederatzi hiratze angelatara, erran nahi baita batentzat bederatzi. Dv Lab 162. Bederatzi ziren beraz
Benizerako. Laph 163. Oien ordez alabañan, Jaunak beganatzeko zeuzkan autaturik beste bederatzi nai beziñ
bitore ta egokiak. Aran SIgn 72. Eta nik ditut Jauna umeak bedratzi, / nausienak urteak ditu amazortzi. AB
AmaE 260. Zelako loa ete da berak artu dabena / [...] bederatzi ta egunak bere irago arren, / esnatuteko señale
baga jarraitzeko. Ib. 174. Zenbat urte izango ote ditu bada? Sei... zazpi... bederatzi... amaika... ori geienaz. Sor
Bar 35. Bederatzi urthetan ez nakian oraino irakurtzen. Elzb PAd 18. Sorthü zenetik bederatzü egünen bürian.
Ip Hil 27. Hamarretarik bederatziak [...] hilen dire adin hortara gabe. HU Zez 206. Maltzur tzarrek bazakiten
hamar herritarik zortzitan ba eta bederatzi eta erditan, eskola bakar bat aski dela. Ib. 110s. Bertso bi paratzeko
/ beatzi puntuban / Errikotxia dago / pentsamentuban. AzpPr 104. Ezegoan gizonik, / ezpada Ninfa utsak; /
baina guztiz ederrak / bederatzi Musak. Azc PB 297.
(s. XX). Bederatzi Bermeotar ito zirean zorigeiztoko ekatx atan. Echta Jos 91. Ofizialen atzetik sartu da zortzi
bederatzi arruako gizon bat. Iraola 132. Hogoi ta lau orenetarik zortzi edo bederatzi laneko. JE Bur 114.
Bederatzi urteko mutill sostor polita. Ag G 27. Zetozen amasei ortatikan / beratzi dira ituak. Arrantz 143. Beatzi
apusturetatikan. EusJok 164. Grazi berezi aundi ori irabazteko, naiko da, bederatzi lenengo ostiral jarraitutan
Jaunartzea. ArgiDL 105. Zenbat asto ditut nere aintzinean? Bederatzi ala zortzi? Barb Sup 73. Zazpiak bat...
Zazpi eta zortzi, / zortzi horiek zazpiak tik ehortzi; / bainan lauek bortzekin bederatzi, / zortziari sor dakiola
gaitzi. Ox 112. Bederatzi ta puska bat geratzen dira. Or Tormes 47 (v. tbn. bederatzi Or SCruz 42). Orra jeltzale
utsak / amar ekautari... / Altzaga geuriagaz / bederatzi ta bi... Enb 196. Beratzi amar urte zitularik asi zen
eskolan. Or Mi II (v. tbn. beratzi Or Poem 519, QA 100, Aitork 71). "Bederatziik zortzie; zortziik zazpie; zazpiik
seie [...] irukoak bie... biik bat. Lapurrek ein dezala zirt edo zart". Lek EunD 37. Bi illabeten burun euria asi zun
beste bederatzirako. JAIraz Bizia 85. Hamarretarik bederatzietan holako izenak ematen dituztenak ez dire
Euskaldunak. Zerb Azk 12. Xalbaten aburuz bederatziko sailla erdibitu egin zen launako eta bosnakoan. Etxde
JJ 258. Ain zuzen, Agorraren bederatzia da: Amaren eguna. Basarri 5. Gure jaun marexakalren semeak, zortzi
edo beieratzi lizentzi-zertifikata bildu ditu. Herr 25-2-1960, 3. Bederatzi orduko bidea. A. Zavala in Goñi 10.
Adiskidia errak beatzi. / Hi ehiz ene... / beatziak beatzi Ordenamendiak / zortziak zortzi... (BN-baig). Balad 164.
Erbestetik eldu zan Nikanor, bederatzi urtekoa zala. Erkiag BatB 23. Amarretik bederatzi aldiz, zorionaren
lekuan beronen aurkakoa besterik ez. Vill Jaink 120. Sagastin bederatzi senide bizitu giñan gurasoekin. Salav
13. Bere magalean bedatzi bider atxillotzen dituen Styx (infernua). Ibiñ Virgil 117. Iñigo ez konda (beste nunbeit
zabilan gure oinkaria!), bederatzietarat helduak ziren [...] hiru istudiant Frantsesekin. Ardoy SFran 122. Kanta
ezazu alai / betiko pozetan, / bederatzi puntoko / bertso berrietan. NEtx LBB 375. Bederatzi bat illabetian / eduki
bear kanpuan. Uzt Sas 74. Bederatzü lagün ginen / herrokan jiten Bentatik. Casve SGrazi 116. Frantziko amabi
Pareak, Famaren bederatzi aiek, eta Platir, Tablante, Olibante, Tirante, Febo ta Belianis guzi-guziak aaztuaziko
dituan aako ura. Berron Kijote 216.
v. tbn. Cap 18. Iraz 39. Mih 49. CatLan 75. Astar II 277. MarIl 79. Bordel 39. ChantP 262. Legaz 43. Arr May
157. Jnn SBi 86. Arb Igand 20. Itz Azald 32. A Ardi 124. Ill Pill 7. Muj PAm 6. Tx B I 145. FIr 178. SMitx Aranz
195n. Munita 65. Akes Ipiña 13. JEtchep 61. Zait Plat 57. Arti Tobera 263. MAtx Gazt 18. Ibiñ Virgil 47n. Xa
Odol 118. Bederatzü: Etch 376. Bedratzi: El 17. CatUt 68. CatAe 56. CatSal 57. CatUlz 43. Bedratzu: CatR 57.
"Ba-diézu berrogei ta bedrátzu urte bordáltruk nágola" (R-is) ContR 506. Jesus bizitu zan Nazaretko
errian ogei ta bederatzi urteetaraño. AA III 535. Hogita bederatzik nütinin kunplitü / aitak zeitan haurreki
prozesa phusatü. Etch 182. Ogei eta bederatzi urteren epean euri pitin bat ere ixuri izan etzan. Izt C 4. Asko da
jakitea sei urteren buruan ogeita bederatzi Errege eskuratu eta il zituela. Lard 118. Angeletierran khondatzen
ziren hogoi eta bederatzi miliun azienda buru. Dv Lab 103. Irurogei ta bederatzi egunez peleatu ziran portizki.
Zab Gabon 94. Lauetan hogoi hautatzekoak zirenetarik berrogoita bederatzi edo hamar nausitu diren. HU Zez
88. Mila zortzi ehun eta hogoi eta bederatzian (1829). Arb Igand 174. Xaz eltu zen zorra berrogei eta bedratzu
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
453

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
milla durotra. Mdg 138. Gain-gaineko abarraren puntaren puntatik [...] zen erori, lauetan hogoi ta bederatzi
urthetan, ondoriorik gabe. JE Ber 34. Lanik onenak saria, leenbizikoz, yasotzen dularik, dirutza bederatzi milla
ta seireunera dator. Ldi IL 97. Hogoi-ta-bereratzi ditun guziak. Lf Murtuts 44. Gerriak buruko adar eta guzi,
amalau metro ta eun da larogei ta bederatzi zentimetro kubiko. Munita 72. Ba... bederatzi mila... Ez, barkatu,
hemeretzi mila, naski, egin zuen. JEtchep 102.
(V; Dv), bedratzu (R), bedatzi (G-nav). Ref.: A (bederatzi, bedratzi); Iz Als. (Ref. a las horas). "Bederatzietan,
à neuf heures. Bederatziak dire, il est neuf heures. Bederatziak ethorri dire, les neufs heures ont sonné" Dv.
"Bederatzietan bardinberora joan oi gara (V)" A. "Bedratzien ordiarido, bedratzien ordiari (R-uzt), a eso de las
nueve" Ib. "Bedatzigaraiyán, a eso de las nueve" Iz Als. Baina sei orenetarik bedratzi orenetarano lur
guziaren gainean ilhunbe egin zedin. Lç Mt 27, 45 (SalabBN bederatzitaranokuan, Ol, Or bederatziak arte; He
bederatzigarreneraiñokoan, TB, Dv, Leon bederatzigarreneraño, Ur bederatzigarren orduraño, Ip
bederatzügerreniala, Ker bederatzigarren ordurarte). Goizeko bedratzi horduetan. Ber Trat 114r. Terzia da
bederatzi / oren, dehadarrari / eman zioten, Zu itza / ziñakizkon zurari. EZ Noel 100. Bazkorik berrogei eta
hamar garren egünian, Igante batez goizanko bederatzü orenen üngürünian. Bp II 71. Goizeko bederatzi orenen
gainerat, harrabots handi batek iharrosi zuen hek ziren etxea. Lg II 298. Sei orenetarik eta bederatzü orenetaradrano,
mündia oro gai bilhatü zen. UskLi (ed. 1804), 298 (ap. DRA). Gauazko bederatziak, / partitzeko orena.
Bordel 39. Goizeko bederatziak ziran. Lard 456. Igante batez bederatzü orenetan Espiritü Saintia jaitsi beitzen
Apostolietara. CatS 105. Baldin an badator, bederatzi t'erdi edo amarretarako etxean dezute. Zab Gabon 29.
Amabost lagun txaluparekin / Ondarrabiyan jarriyak, / Getariyara abiyatzian / bederatzi ta erdiyak. Xe 281.
Dantzatu eta erretirua / gabeko beratzik aldean. Ib. 263. Zortziyetan oiera / deskantsu onian, / bederatziyak arte
/ bidaramonian. JanEd I 55. Neuk esan bedratziak baño etzirala, / neuk esan oraindiño meza nausitara /
amarrak baño asko len elduko zala. AB AmaE 271. Tertziako denbora arte, au da goizeko bederatziak arte. Bv
AsL 165. Astelehen goiz batez, Sarako ezkilak bederatzi orenak yotzen zituelarik. Elzb PAd 1. Bederatzi orenak
eta erdia ziren deithu zuenean aphez kofesorra. Elsb Fram 109. Eta hala-hala haritu ziren, gau guztia eta
biharamuneko eguna goizeko bederatzi orenak arte. Jnn SBi 109. Eta orai, adiskidea, bederatziak baitire hurbil,
uzten zaitut eta banoha. Arb Igand 120. Oriyoko erriko / barraren aurrean, / balia agertu zan / beatzik aldean.
Arrantz 104. Goizeko beretzik dia. Ib. 123. Bederatzietako oherat, berantenaz. JE Bur 76. Goizeko beatzitako /
asten da ojuka, / Jaunai graziyak eztarri / ederra badauka. JanEd II 126. Beste mutil bat etorri zitzaion / beatzi
t'erdiyak aldian. Tx B I 165. Segari oek gosari ta abar / beratzitara luzatzen; / amaikak arte intzak balirau, /
bost ordu ditute ematen. Or Eus 300. Konturatu zaneko, bederatziak ziran: etxeratzeko garaia, alegia. TAg Uzt
61. Bederatziak aldera igaroko nauk ire etxeparetik. Etxde JJ 78. Goizeko bederatzietan eliza nagusian meza bat
izaten da aren altaran. Erkiag Arran 35. Sei t'erditarako jaiki. Bederatzi t'erditan gosaria ontziko guztieri. Anab
Poli 42. Zazpietan zan itsas-aundia. Bederatzietarako, noski, txalupa burni-barraren azpian jartzeko ainbeste
beeratuko zan. Ib. 32. Ondo dago. Bederatziretarako Perunean izango naz. Bilbao IpuiB 180. Benito ta Iñaki
atzo be gabeko bederatzirak inguruan etorri ei zoazen. Ib. 55. Zer tenore da orai? Bederatziak hogoita-bortz
guti! JEtchep 79. Domeka goizeko bedratziretarako zitau ziran presapian. SM Zirik 38. Egoten aal gara
bederatziek artio yaiki gabe eta gero ameketan Meza Nagusira. Izeta DirG 52. Bihar goizean, bederatzi
bederatzietan, zu bakhar bakharrik [...] seinale harrian jatsi eta oinez joanen zera. Osk Kurl 24s. Ene! ta
bederatziak dira. Etxera joan bearko det. NEtx LBB 170. Errelojuak bederatziak jotzen ditu. Lab SuEm 170.
- BEDERATZI-HAMAR. Nueve o diez. Laneko orduak bederatzi-amar, batez beste. Zulatzalleen alogera
amabost erreal; enparauena, amairu. Eguzk GizAuz 158. Haurra nintunan. Hire adina, no... Bederatzi hamar
urte... JEtchep 43. Bederatzi-amar urte zituanean. Erkiag BatB 26.
- BEDERATZI HOGEI. "Otros dicen por ciento bostogei [...] y después van multiplicando [...] bederatzi ogei,
ciento y ochenta" (Tabla de numerales del s. XVI). FLV 2008, 298.
- BEDERATZITAN (SP, Dv). Nueve veces. "Neuf fois" SP y Dv. Belhaunikatzen dire gizonak eta yotzen
dute lurra kopetaz bederatzitan. Hb Egia 68. Egünian bederatzütan erran ohi zian kantika hori. Ip Hil 80.
Bota "jauna" edo deus ez. Hoberenik, hamarretarik bederatzitan, "Jauna" baino ere deus ez. HU Zez 176.
- BEDERATZITAN HOGEI. "Bederatzitan hogoi, cent quatre-vingt" Dv.
Etim. Relacionado probablemente con bedera y, por tanto, tbn. con bat. Cf. la interpretación de Gavel (Gram
120): "Neuf vient apparemment de bedera, mot qui a plusieurs acceptions impliquant a dû signifier à l'origine 'un
oté de dix'". Por otra parte, Uhlenbeck (RIEV 1908, 511) veía un antiguo sufijo -tzi en el final de zortzi y
bederatzi.
bederatzidun. De nueve, que tiene nueve. Zortziña silabadunak; bañan zortzigarren silabak bikañak
izanik, bederatzidun. Lek SClar 125.
bederatzieri (Foix ap. Lh), bederatzuerri (S). "Bederatzierian (S, Foix), au bout de la neuvaine" Lh. "Neuvième
jour" Lrq s.v. bederatzü. v. bederatziurren.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
454

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bederatziehun (Lcc, Lar, Añ, Lander (L, BN) ap. DRA), bederatzirehun (c. sg. A; Añ, Zam Voc), beatzirehun,
bederatzi egun, bederatziregun, bederatzu ehun (S; Lander ap. DRA), bedratzuein (R-is). Ref.: Lrq (bederatzü);
ContR 515. Novecientos. "Bederatzi eun, 900" (Tabla de numerales del s. XVI). FLV 2008, 298. "Se dice así,
con la eufónica r, aunque en otros compuestos no quepa esta letra, según se ha advertido al hablar de bederatzi"
A. "Neuf cents" Lrq. Tr. Bederatzi ehun es la única forma que se documenta al Norte. Es asimismo general en
los textos antiguos del Sur. A partir del mediados del s. XIX comienzan a aparecer en textos meridionales
variantes con -r-, que en el XX parecen superar a las formas sin ella.
Bederatzi ehun eta laurhogoi garreneko urthearen ingurunean. ES 160. Bizi izatu zen denbora guzia, izantzen
bederatzi ehun eta bortz urthe. Urt Gen 5, 11. Bederatzi eun urte / Noe izatera / allegatu izan zan. It Fab 228.
Saldu izan ziran beingoan Aralar-mendiko basoetatik, bederatzi eun milla zama ikatzen gaiak. Izt C 135. Zortzi
eun tonelada, eta bederatzi eunekoak ere egin oi ziran asko. Ib. 127s. Adan bederatzi eun eta ogeita amar urtean
bizi izan zan. Lard 6. Bederatzieun gurdi sega zorrotzez beteak eta gerrari guziak arturik. Ib. 125. Bere egun
guztiak izan ziran bederatzireun eta berrogeita amar urthe. Ur Gen 9, 29 (Dv bederatzi ehun). Milla beatzireun
kunplitu eta / berrogei ta zortzi gañera. Xe 264. Guztiak joten eben, eun da ogetamaikamilla ta bederatzireun da
irurogetasei ogerleko. Echta Jos 337. Beatzireun da bost urte / kunpliturik milla, / Jesus, Zugana nator /
laguntzaren billa. Arrantz 128. Milla eta bederatzireun / au da seigarren urtian. Ib. 142. Milla bederatzi
egunekin / oi ta bosgarren urtian, / bertso berriak jartzera nua / Euskalerriko partian. EusJok 107. Milla
bederatzi eun ta / ogei ta zazpian. Ib. 115. Urtiak milla bederatzireun da / ogei ta amaseigarrena. Ib. 139. Milla
ta bederatzireun da / ogei ta bostgarren urtian. EusJok II 137. Milla bederatzi egun da / ogei ta seyian. Noe 113.
Orai aspaldi, duela zortzi bederatzi ehun urthe. Barb Leg 126. Au zan milla ta bederatzi egun / amairugarren
urtian, / desgrazi ori gertatu zaiku / Valle Baztango partian. Tx B I 82. Gaude milla ta bederatzi eun da / ogei
eta sei urtian. Ib. 166. Milla urte ta bederatzireun / ogei ta zazpiyan gera. Ib. 186. Mila bederatzi ehun eta
amabigarreneko Agorrillaren zazpian. FIr 134. Hemen dira bederatzi ehun sainduren erlikiak. JE Ber 60.
Adanen bizitzako urte guziak, bederatzireun ta ogei ta amar urte izan ziran; eta il zan. Ol Gen 5, 5. Adam
bederatzi ehun eta hogoita hamar urthetan hil zen. Zerb IxtS 10. Urrezko kollare eder bat, / beatzireun dukat /
kostea baitipat. SMitx Aranz 214. Etxaldeak milla bederatzireun da berrogei ta amabost ektarea ditu. Munita
103. Jauzian jautsi behar dugu mila edo bederatzi ehunetarat. Zerb Azk 29. 950.400 (bederatzireun eta
berrogetamar mila laureun) peseta. Arti Ipuin 37. Milla bederatzireun eta amargarren urte-inguruan ezagutu
eban. Alzola Atalak 73. Milla pasa ta bederatzireun / da emeretzigarrena. Uzt Sas 283. Milla ta bederatziregun
da / berrogei ta amairuan. Ib. 161. Mila bederatzi ehun eta hirur hogoi eta bortza, / aurten gertatu zaukun
malurrak erdiratu daut bihotza. Xa Odol 143. Mila bederatzi ehun eta / berroi ta hiruko urtia. Mattin 36. Seten
egunak, orotara: bederatzi ehun eta hamabi urte. Bibl Gen 5, 8 (Ker bederatzireun). Mila bederatzirehun
inguruan gauzak franko aldatzen dira berriz ere. MEIG IV 67.
bederatziehungarren, bederatzireungarren (Zam Voc). "Nonigentésimo" Zam Voc.
bederatzigarren (V, G, AN, L, BN, R; Lcc, SP, Lar, Añ, Dv, H, Zam Voc), beatzigarren, bedaratzigarren (Ht
VocGr), bederatzugarren (R), bederatzugerren (S; Gèze, H), bederetzigarren (Lecl, Aizk (L), bederezi- Arch
ms. ap. DRA), bedratzigarren (V-gip), beratzigarren, bedratzigarna (det.), bedratzugarna (det.). Ref.: A
(bederatzigarren); Lrq; Etxba Eib (bedratzigarrena). 1. Noveno. "Nono o noveno" Lcc. "Bederatzigarrenean,
en neuvième lieu" SP. "Neuvième" Ht VocGr, Gèze, Lrq (s.v. bederatzü). "Bederatzigarrenean, à la neuvième
fois" Dv. "Bederatzigarreneko, qui est du neuvième" Ib. "Bederatzigarrenekorik, neuvièmement" Ib.
"Bederatzigarrenetikako, qui provient du 9.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 455
mende.
e " Ib. --Zein da bedratzigarren manamendua? --Eure hurkoaren
kontra testimoniaje falsurik eztuk erranen. Lç Ins D 7v. Eta Zibitatearen murraillako fundamentak ziraden harri
preziatu guziaz ornatuak: lehen fundamenta zen iaspez; [...] bedratzigarrena, topazez. Lç Apoc 21, 19s.
Bederatzigarrena iñoen emasterik deseadu ez eitea. Bet 10. Bederatzigarrena: bertzeren senharrik edo
emazterik desira eztezagula. Mat 8. Bedratzigarren kapituloa. Ber Trat 106v. Bederatzi garren Kapituluan.
EgiaK 87. Haragiaren bekhatutik begiratzeko bederatzigarren erremedioa: sabelari ez sobera emaitea. Ax 405
(V 264). Bederatzigarren eta amargarren mandamentuan. Cap 53. Hogei eta bederatzügarren kapitülia. Bp I
104. Uztallaren bederatzigarren egunean milla eta seietan eun eta lauretan ogei eta emeretzi urtetan. ConTAV
5.2.9, 139. Bedaratzigarrenak, proximoaren emazterik edo konpañiarik deseatu ez dezagula. OA 5. Eta hunat
ethorri zela Elizaren bederatzi-garren mendean. CatLav 414 (V 198). Zer debekatzen da bederatzigarren ta
amargarren agintean? CatBurg 30. Seigarren orenetik, bada, bederatzigarreneraiñokoan lurra estalia izan zen
guzia ilhunbez. He Mt 27, 45 (TB, Dv, Leon bederatzigarreneraño, Ur bederatzigarren orduraño, Ip
bederatzügerreniala, Ker bederatzigarren ordurarte; Lç bedratzi orenetarano, SalabBN bederatzitaranokuan,
Ol, Or bederatziak arte). Bederatz-garren eguneko irakur-aldia. Mb IArg II 351. Bederatzigarren eguneko
orazioa. Cb Just 146. Zoin da Sinbolako bederatzigarren artikülia? CatLan 52. Sei eta bederatzi garren
Manamenduez. Brtc 63. Bederatzigarren Mandamenduak debekatzen ditu, ezkonzaz kanporako aragiaren
atsegin gusto ta lan zikin desonestuen kutizia. Ub 180. Bedratzigarréna, nik / nitas etsirík nautéla / konfesátu,
gauza oník / neregánik eztutéla. LE Kop 161.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(s. XIX) Bederatzigarren bertutea. Sendotasuna. Añ LoraS 180. Bederatzügerren orenaren üngürünin Jesusek
bots azkar batez erran zin. UskLi (ed. 1804), 298 (ap. DRA). Bederatzigarren dotriña orazioaren gañean. Gco I
455. Zortzigarren aginteak debekatzen digu bederatzigarren lekuan, lagun urkoari aurpegira ematea bakarrik
edo iñoren aurrean lotsatzeko gauzaren bat. AA II 215. Bederatzigarrenian kastidadiaren kontrakuak ta
amargarrenian zuzentasunaren kontrakuak. fB Ic II 247. Jardinzaien festa Donostiyan beltzillaren ogei ta
bederatzigarren egunean milla zortzi eun da emezortzigarren urtean. Echag 59. Bederatzü gerrena nin nahin
apheztü / nahiz aita etamer, ephaxüti khentü. Etch 176. Apirillaren ogei ta bederatzigarren egunean ospatu
zeban batzar diozestarra. Izt C 486. Moises eta Aaron Faraoni bederatzigarren aldian agertu zitzaiozkan. Lard
70. Jesu-Kristoren jaiotzatik berrogeita bederatzigarren urtea zan San Pablo Korintora joan zana. Ib. 514.
Bederatzügerren elhestaldia. Ip Dial 39 (It, Ur, Dv bederatzigarren). Betan eta oihuz egin zuten Aita Saindu Pio
bederatzigarrena. Hb Egia 17. Bedratzigarna, zure projimoaren emaztea ez deseatzea. CatSal 9. Zer pribatzen
da bedratzi eta amargarren mandamentuetan? Ib. 47. Bedratzugarna, zure projimuaren emaztia ez deseatia.
CatR 9. Kastillako errege Alfonso bederatzigarrenak Burgosen zeukan orduan kortia. Bv AsL 122. Lagunan
emaztea / noberak deseau / bederatzigarrenak / galerazoten dau. Azc PB 23. Eta hunen aitzinekoa, Pio
Bederatzigarrena, saindu baten orroitzapena utzirik hil zena. HU Aurp 133. Bederatzigarren irudia (Iñaxio eta
Anttoni). Moc Damu 15.
(s. XX). Bedratzigarna: lagun projimoaren bizikiderik ez deseietzia. CatUlz 7. Berriz beatzigarrena? Tori,
amar dira onekin. Iraola 101. Bigarren amar minutuetan, / guzietan azkarrena, / Pedro Maria Txurrukak jaso /
zuan bederatzigarrena. EusJok 31. Bederatzigarren egonaldia. Gure Jesus maitea irugarren aldiz erortzen da.
ArgiDL 94. Ez diakinat nun demuntre sartu zautan nere bederatzigarren astoa. Barb Sup 73. San Iñazio
egunean bertan ezinda andik bederatzigarrenera joan zan. Or SCruz 136. Milla gañera bederatzireun /
beatzigarren urtian. Tx B I 67. Bederatzigarren neke-unia. Josu irugarrenez jausi zanekua. Enb 103. Antzinaantzina
urtea Martxoz asten bait-zan. Ortatik September, October, November, December, urtearen zazpigarren,
zortzigarren, bederatzigarren ta amargarren illak. Or Eus 141n. Burruntzaliz, or zortzi, zillarrez landurik, / au
beratzigarrena, eltzean sarturik. Ib. 359. Bainan bederatzigarren mendean Grekoak Erromako Elizatik berexi
baziren, ordainez Danemarka eta Sueda konbertitu ziren. Zerb IxtS 102s. Bata Akaitarra zan, bestea Espartarra
[...]. Zortzigarrena, Ainiar etorkikoa, zaldi-zuriduna. Bederatzigarrena, yainkoek eraikitako Atenaikoa. Zait Sof
29. Zortzigarren, bederatzigarren eta hamargarren harri-lerroak osotu nituen. Mde Pr 115. Sebastian erail eta
bederatzigarren egunera, Urruztoiko baserri-borda batean atxillotu zuten. Etxde JJ 162. Liburu ori
bederatzigarren orri orretaraño bateatuen, illen eta ezkonduen partidez beterik artu oala. Akes Ipiña 12. Bakik
zeinbatarikoan amaitu yuen jokoa? Ogeita bederatzigarrenean. Bilbao IpuiB 271. Urtarrilaren
bederatzigarrenean il zan Zarautzen Zinkunegi sendagillea. Alzola Atalak 103. Bederatzigarren agindua / emen
daukagu bestia. Uzt Sas 217. Bederatzigarren mendean, Santiagorako beilak bultatu zirenean, Ziberon gaindi
ere pelegrin zer nahi hasi ziren pasatzen. Lf in Casve SGrazi 15.
v. tbn. SP Phil 523. VJ 13. Urt Gen 9, tít. Iraz 46. Zav Fab RIEV 1909, 32. CatB 15. CatLlo 47. CatLuz 5.
CatBus 6. Ur BulaAl 48. Arr GB 48. Legaz 7. Sor Gabon 48. Itz Azald 54. CatJauf 83. A Ardi 87. Urruz Zer 36.
KIkG 59. KIkV 72. Inza Azalp 102. Ir YKBiz 505. ABar Goi 55. Eguzk GizAuz 16. NEtx Antz 89. Osk Kurl 215.
MAtx Gazt 12. Ibiñ Virgil 75. Bederatzügerren: CatS 49. Bedratzigarren: El 8. CatUt 5. CatAe 8.
2. Novena, novenario. "Novenas" Lcc. "Bederatzügerrena, misa que se celebraba el domingo siguiente de un
fallecimiento" Garm LexEV 412. v. bederatziurren.
- BEDERATZIGARRENEZ. Por novena vez. Gero, bedatzigarrenez oilaritea ieiki zanean, Orfeuri opalketa
egin eta baso sakratura itzultzen da. Ibiñ Virgil 118.
- BEDERATZIGARRENGO. En noveno lugar. Bederatzigarrengo: egiten dabe pekatu, biar dan moduban
jazten eztirianak. Astar II 150.
bederatzika. "Neuf par neuf" Dv.
bederatzina (V, G, AN), bederatzuna (R, S). Ref.: A (bederatziña); EI 75. Nueve cada uno. v. bederatzira.
bederatzinaka (-ñaka V, G, AN ap. A). "De nueve en nueve" A.
bederatzinakatu (-ñaka- V, G, AN ap. A). "Distribuir de nueve en nueve" A.
bederatzira (AN-5vill-ulz-arce, L, BN, R; Dv), bederatzura (S), bederetzira (Ae). Ref. A (bederatziña); EI 75;
Lrq (bederatzü). Nueve cada uno. "Neuf à chacun" Dv. v. bederatzina. Haurrak bi andanetan ezarriak
ginituen: hamar urtez petikoak alde batetik [...]. Asmatu bezala, lehen andanakoetarik etzaiku agertu guti baizik,
gehienak bederatzira urtekoak. JE EuskG 97.
bederatziraka (L, BN, R), bederatzuraka (S). Ref.: A (bederatziñaka); Lrq (bederatzü). "De neuf en neuf" Lrq.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
456

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bederatzirakatu (L, BN, R ap. A s.v. bederatziñakatu). "Distribuir de nueve en nueve" A.
bederatzirazka. "Par groupes de neuf par neuf" Dv.
bederatziren. "Noveno, novena parte" PMuj.
bederatzirehun. v. bederatziehun.
bederatziurren (V, G-to, AN-larr; Lar, Añ, Dv, H (V, G)), bederatziurrun (V, L-ain, BN-baig; SP, Añ (V), Dv,
H, Zam Voc), behatziurren (BN-baig), beatziurrin (G-goi), beatziurrun (Darric ap. DRA), bederatzerren (Gèze,
H (S)), bederatzurren, bederatzurrun (H), bedratziurren (V-gip), beratziurren (V-gip). Ref.: A (bederatziurren,
bederatziurrun); AEF 1923, 110; Etxba Eib (bedratziurren); Satr CEEN 1969, 194; Elexp Berg (beratziurren);
Garm LexEV 412. Novena, novenario; los nueve días siguientes al que se indica o el noveno día a partir de
éste. "Novena que se hace a algún Santo" Lar. "Neuvaine" Gèze. "Bederatziurrun, altération de bederatzihurren,
'nevaine'" Dv. "Neuvaine, honneurs funèbres au 9ème jour. Le terme propre est le G et V bederatzi
urren, le prochain neuvième jour" H. "Las mujeres acuden a la iglesia durante nueve días consecutivos después
del entierro (beatzi-urriñe), llevan cera a la sepultura y sacan responsos" (G-goi) AEF 1923, 110. "(Hb),
neuvième jour depuis un décès, période de neuf jours" Lh. "Novenario que sigue a la defunción de un familiar.
Bedratzi-urrena igaro baño len, agertu bat eiñ biarko detsagu alargunari" Etxba Eib. "Pertsona bat hil
ondorengo bederatzi egunetan egiten den elizkizuna. Beste motibo batzuengatik ere egin ohi da. Joane Olañeta
zanan beratziurrenian da ama" Elexp Berg. Tr. Bederatziurren es empleado por la mayoría de los autores
meridionales y Etcheberri de Ziburu, pero la tradición septentrional no suletina posterior emplea bederatziurrun
(escrito bederatz-urrun en Birjin). En DFrec hay 4 ejs., meridionales, de bederatziurren.
Bederatzi urrenean. EZ Man II 98 (tít.). Iainko ona zu othoizten / Zaitugu arimentzat, / Bederatzi urrena egun
/ egiten denarentzat. EZ Eliç 81. Bederatz-urrun hau egin diteke elkarri ditxezkon bederatz jai-igandez. Mb IArg
II 267. S. Franzisko Xabier-en bederatz-urrunean hari ziran aldi artan Santuaren besoa duen ango gure Elizan.
Ib. 303. Arren iguzu, Jauna, [...] Bederatziurren onetan eskatzen degun faborea, gure salbaziorako baldin bada.
Cb Just 134. San Luis Gonzagaren bederatziurrena. Ib. 132. Jondone Josepi zegiotela bederatz-urrun bat. Birjin
392. Baraubakaz, limosnakaz, bederatzi-urrenakaz, erreguakaz. Añ EL 1 76. Elizaren anziñako usanza dala illai
onrak egitea, ta onetarako dira illeta, herena, zazpigarrena, bederatzurrena, ogei ta amargarrena, eta
urtebetegarrena. AA I 508. Atoz Birjiña beraren onran, atoz kontuz bederatzi urren onetara. AA III 267.
Gurutze santu Lezokoaren bederatziurreneko gozoa. Echag 216 (tít.). Hunen bihotz sainduaren ohoretan eginen
den bederatzi urruna. JesBih 444. Bi bederatziurren dabilza: Garaikoetxeko amonarena eta Gregorio
Azpikolakoaren emaztearena. CartAnd 388. Bederatzerren bat egitia. Usc. lag. [= Uscaldunaren Laguna edo
escuco libria, 1852] (ap. H). Berak argitaratua da ere Euskeraz leku askotan Santuari egin oi zaion bederatziurrena.
Aran SIgn II. Beatziurren batian / egiñ dute lana, / konfesiyuan ere / asko oiengana. Ud 132. Inguru
onetan egongo ziran / asko anima eritu, / bederatziurren osuan diye / mediku onak segitu. Ib. 145. Graziazko
Bederatziurruna San Frantses Zabierekoaren edo Jatsukoaren ohoretan. Jnn tít. (ap. DRA). San Migel
Goiangeru Excelsiskoaren bederatzi urrena. SMiguel tít. Han edo hemen, nonbeit zen; eta beti kasik lanean;
[...] Hemen bederatzi-urrun bat, han lehen komunione bat. HU Aurp 148.
(s. XX) Egingo eukion Doneari bederatziurren beroa Mañasik, onen gurariko mirari barri baten ordez. Ag
Kr 206. Santa Ritaren bederatziurrena. Ag G 186. Egiozu bederatziurren bat San Antoniori. Urruz Zer 32.
Zenbat egun daramazkizu bederatziurrenean? Ib. 36. Bederatzi urruna oraindik ospetsuago. JBDei 1919, 247.
Egun ori al dan ederkina ospatzeko bederatzi urrenak; bost urrenak, iru urrenak egiñ da, elizkizun aundiyaz
jaitzen da. Ib. 280. Euren eleizetan itzaldi, otoi, eskari, bederatziurren, abesti edo kantuak be beti pantzeraz egin
dira. Eguzk LEItz 125. Urkiolako bederatzi-urrena. Vizcarr Urkiola tít. Txapelgorri ta Margaritak beratziurren
bat asi zunaten Sakramentinoetan. Or QA 88. Ameriketan hil da Jean Baptiste Barrenetxe, Auxkineko semea, 29
urthetan. Behatziurrun bat egina izan da gure herrian haren ohoretan. Herr 24-7-1958, 3. Bederatziurren arek,
etzuen arrazkero azkenik izan. Gaur bukatu ta biar berriro asi. NEtx LBB 142. Mirakulu horren ondotik da
ezarria orai denek ezagutzen duten "Graziaren Bederatziurruna", martxoaren 4-etik 12-raino. Ardoy SFran
275. Bederatzi egunez jendea biltzen da horrat [...] bereziki martxoaren hamabian, bai etare haurrak
ostegunean eta eriak bederatziurruneko lehen igandean. Ib. 275s.
Geroz, zezano ainik-eta; urhent-beta / Hil-bederatzurruna, / Iainkoari eskerren emaiten / Iragaiten / Zituen
gau' et' eguna. 'La période de neuf mois'. O Po 58 (H traduce 'le neuvième mois').
Barikuko trumoiek, bederatzi-urrune (V-ger). "Trueno del viernes, novena. Que si comienza a tronar un día de
viernes, continúa durante nueve días". AEF 1921, 48. Orrela, gaitzaren beratziurrenean, berrogeita seigarren
urtean [...], anima iainkozko ta zintzo ua gorputzetik atera zan. "Die nono aegritudinis suae". Or Aitork 235.
"Bederatziurrenian probaako eman bear nazu beia". "Ez dizut emango. Nik dirua eskuban dala emango dizut
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
457

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beia, len ere eskarmentatua nago ni bederatziurrenian emanta". Sor Bar 105.
- BEDERATZIURRENGO. "Novendial, bederatziurrengoa" Lar. Cf. bederatziurreneko.
bederatziurreneko. Neumonía. Gure herrietan heriotzea dakarten gaitz kotsudunetarik zonbait, huna:
berrogoi egunetako sukarra (fièvre typhoïde), zurruminoak (variole), bederatziurrenekoa (pneumonie). JE Med
99.
bederatzu. v. bederatzi.
bederazka (BN, S, R-uzt; Gèze, Dv (BN), H), bederaxka (BN-arb). Ref.: A (bederazka); Gte Erd 36 y 40.
Uno por uno, de uno en uno; individualmente. "Un à un" Gèze. "Banazka" Dv. "Hastean bederaxka (o aldian
bat) eta gero moltxoka. (BN-arb)" Gte Erd 36. "Musean bederazka emaiten dira kartak. (BN-ciz)" Ib. 40. v.
BEDERA-BEDERA, BAT-BEDERAZKA, bederaka (2). Tr. Documentado sólo en la tradición septentrional
a partir de principios del s. XIX.
Bekatuak bederazka deklaratu ondoan. CatLuz 35. Etxatzen zituen gero beso-gaiñka / hark leihotik bederazka
/ metal-zathi hek guziak. Gy 217. Haiñ zituen unharazi / logaleaz tontotuak / eta lotsaz zoratuak / hainbertze
llillurarazi / bederazka erortzen non baitziren hasi. Ib. 309. Obligatü gireia gure obra ororen bederazka hari
eskentzera? CatS 39. Zük oro badakitzü eta bederazka; eta gizonaren kontzentziak eztizü de¨us gorderik
zuretako. Ip Imit III 50, 6 (Mst bederakarka). Bainan ez baikira ordean bakotxa bederazka zoin gure gain. Gure
zuzenetan elgar behar baitugu lagundu. HU Zez 87. Hasten da bederazka orori pot emaiten. ArmUs 1896, 125
(ap. DRA). Hiltzerakoan, benedikatu zituen bere semeak bederazka. CatJauf 25. Deitzen ditu bederazka. JE Bur
144. Gauzak, bederazka hartuz edo batek bertzeari datxikitela, dituela berrogoi ta hamar mende bezala diraute.
Ib. 176. Maria deuseri ohartzen ez delarik, udare hek berak bederazka hartzen diozka otharretik. Barb Sup 158.
[Zelulak] bederazka pizatzen ahal dira, nahiz xori bihia baino hanitzez ttipiagoak diren. JE Med 18. Hurrengoan
"gorputzaren junturak eta hanturak" bederazka mozten ditu; ondoren sudurra, beharriak. Mde Pr 77s. Tontor
gorek izurtzen dituzte, bederazka, ihintz betiraunkor batzu. Ib. 118. Tropaka ezin egina, bederazka egin behar.
"Individuellement". Ardoy SFran 241. Nola utziko ditut bada hango lagunak aipatu gabe? Bainan bederazka
denak egin behar banitu, liburu hau dena ez nuke sobera. Xa Odol 53. Lasterka, gordaillütarik / eraitsirik
ginelarik, / makhila gorriekin zien / bederazka ürhentürik. Casve SGrazi 162.
- BEDERAZKA-BEDERAZKA. Bederazka bederazka bazoazin bertzalde sorgin debruak, eta biga ziren orai
geldituak. "Un à un". Barb Leg 135.
bederazkatu, bederezkatu. Considerar (separar, etc.) de uno en uno, cada uno por su lado. Cf. bederakatu.
Ene eskualdea bi zathitarat ezar daiteke: bata [...]; bertzea sorhaderiaz bethea, behizaindegiak zenbat nahi
badituena, bederazkatuz artha ditezken baino hanitzez gehiago. Prop 1896, 194. Nahiz ez detzakegun [aphez]
hek guziak hemen bederazkatuz aipha. Ib. 1906, 152. Nihaur ohartu naiz izan girelarik bilduak lehen kasernarat,
beiginen ehun eskualdunez goiti elgarrekin, geroztik maleruski bederezkatu gira. Herr 11-10-1956, 2.
bederazki. "Un à un" Lecl.
bedereka. v. bederaka.
bedereko. Singular, excepcional. Beste batzuek dituzu, gure Euskeran nai ez lukeenak beste hizkundeetatik
hiztxo batere: eta onen bidez epaiten ta ziatzen bezala dira jolasean. Bedereko ergelkeria! Lar, carta a Mb 279.
bederen (L, B, BN, S; SP, Urt I 501, Ht VocGr, Lecl, VocBN, Dv, H), bedere (L, B; SP, Lar, Añ (AN), Dv, H
(G, L, BN); bedee L-sar), bedade, berere (BN-baig, Sal, S, R; Gèze s.v. aments, H (AN, BN)), bereren (AN,
BN), berein (BN-ald). Ref.: A (bedere, berein, berere); A Morf 404, 693; Lrq /beée/; Izeta BHizt2; Iz R 393
(beinbereré). 1. Por lo menos, siquiera, cuando menos, aunque sólo sea. "Bedere, bederen, ezperen, à tout le
moins" SP. "(A lo) menos, cuando viene con el si o con otro determinante" Lar y Añ. "Au moins, à moins" Lecl.
"Bedere ou bederen, au moins, du moins" Dv. "1. au moins, du moins. Syn. badaere (G, AN), edola ere,
edolarik (V). 2. pour le moins. Syn. gutienaz, gutienaz ere" H. "Enauk ostalera, buxera bedee banauk (L-sar), no
soy hostelero, pero por lo menos carnicero ya lo soy" A Morf 404. Cf. Lar: "(Por) si acaso [...] baldin ere [...]
baldin bedere" y Añ: "(Por) si acaso [...] (AN) baldin bedere"; "Por si acaso: (c.) baldin, bada bere; (G, AN)
bedera, badere", donde parece ser forma contracta, no lexicalizada, de bada ere. v. bederik, bederenik,
behintzat.
Tr. Pertenece sobre todo a las tradiciones septentrional y alto-navarra; fuera de ellas sólo se encuentra antes
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
458

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
del s. XX en Iztueta y Lardizabal; desde entonces se documenta abundantemente al Sur (Azkue, Orixe, Lizardi,
etc.), siempre en la forma bederen; no se encuentra nunca en vizcaíno. Las primeras documentaciones
pertenecen a berere en Etchepare y, junto con bereren, Leiçarraga; posteriormente berere se encuentra en textos
suletinos (tbn. en Oihenart; Eguiateguy emplea bederen), mixanos, aezcoanos, salacencos y en el alto-navarro
meridional; bereren en el catecismo de Laneufville (junto con berere), la ed. de 1846 del Urteco de Lizarraga
(quien emplea en realidad berere) y Mirande. El catecismo roncalés emplea bedrere, tal vez indicando un sonido
intermedio: Azkue da berere como roncalés en su dicc. La forma más utilizada es bederen; bedere aparece en
Materre, Axular y Elizamburu, y, junto con bederen, en Etcheberri de Ziburu, Pouvreau, CatLav, Etcheberri de
Sara, Goyhetche, Duvoisin y Zalduby; hay tbn. bedere en Iztueta (junto con bereren), Lardizabal y textos
baztaneses y alto-navarros (catecismos de Ulzama, Añibarro y Legaz, e Irigaray). Hallamos además bedade en
CatUt. Beren, que aparece una sóla vez en Inchauspe (Dial 35) podría tratarse de errata por berere. En DFrec
hay 100 ejs. de bederen, 24 de ellos septentrionales, y 2 de bedere.
Los autores más antiguos (Etchepare, Leiçarraga, Axular etc.) colocan bederen detrás del sintagma al que
acompaña; puede ir incluso entre el verbo principal y el aux. Desde Pouvreau, Gasteluçar y Etcheberri de Sara se
encuentra a veces en cabeza de frase; al menos desde Chourio, tbn. delante de dicho sintagma, colocación que se
hace tanto o más frecuente que la posposición. En general, el Sur mantiene la colocación antigua, aunque no
faltan ejs. en cabeza de frase. Cf. A Morf 710: "Son también concesivos: [...] 2.º los vocablos bedere (L),
bederen (AN, BN, L, S), bederik (G, L) 'siquiera, a lo menos' (que parecen flexiones de bada ere 'aun si es,
aunque sea')".
Hoben uste duienori [amoreori] anhitzetan traidore; / hobena date gaitzenik, arimaren berere. E 87. Merezi
onez arintasunez akusa ahal neinde, baldin neure ausartgoa hunez zerbait exkusa bereren eman ezpaneza. Lç
Dedic * 5r. O baldin hik berere ezagutu ukhan bahitu eure iornata hunetan berere, eure bakearen gauzák! Lç Lc
19, 42. Ez aiz Iainkoaren berere beldur, ikhusirik ezen kondemnazione berean aizela? Ib. 23, 40. Baldin
bertzerik ezin badagit, eskerrak bedere emanen derauzkitzut neure ahal guztiaz. Mat 241. O miserablea, dio, hill
bedere banendi! / Eta onez gabeturik gaitz ez baneza senti. EZ Man I 111s. Ezin ardiatsiren du nihoiz
errepausurik / apurtxo batez bedere penen ahantztekorik. Ib. 99. Ez naiz bada gozatuko munduko onez bederen, /
lur planoaren gañean bizi nintzela ezperen. Ib. 97. Eta halatan erraiten du: Saltem semel in anno. Urthean
behin bedere. Bedere erraiten du: aditzera emaiteagatik, nahi lukeiela gehiagotan ere egin bagindezi. Ax 534
(V 343). Deus gelditzen bazaika ere, bil ondoak, hondarrak, zahartzekoak gelditzen zaitza. Eta gaixtoeneko
kontuan, aillekitza hek ere, edo hek bedere geldi. Ib. 173 (V 116). Eta halatan agian, ahalketurik bedere, geure
eginbidearen egitera eta trabaillatzera, ernatuko eta erdutuko garela. Ib. 35 (V 21). Zeren bertze munduko
parabisua eztugu oraiño ikhusten bedere, eta ez gozatzen. Baiña mundu hunetakoa, [...] noizik behin, bekhaturik
gabe gaudenean bedere, ikhusten, dastatzen eta frogatzen dugu. Ib. 453 (V 295). [Infernuan] direnek obratu
ezpazuten ere zenbait desira on bedere izan zuten. Ib. 49 (V 32). Beraz badakigu eztela anarteraiño izanen,
bitartean igurikiko zaikula, edo behintzat erraiten eta egiten bedere badugu, baikiniaki bezala. Ib. 66 (V 43).
Niri bai baten erraitera / etzenthozke ehoiz ere? / Orai, zure minez hiltzera / nohela ikusiz berere? O Po 2s. Et'
uztazu / gutiziazu / nizan horri berere / amerstera, / pot-gitera / dudan zuri botere. Ib. 8. Hemen bedere badute
batzutan doloreek bere aldia. SP Imit I 24, 4. Iainkoaren amudioak gibelatzen ezpazaitu oraino gaizki egitetik,
Ifernuko penen beldurrak bedere athera zaitzaten bekhatuetarik. Ib. 24, 7. Berehala laster egiten dute aitaren
edo amaren besoetara, edo bederen oiu egiten diote hel dakiela. SP Phil 449. Egiten dut nigar bihotzez berere.
Tt Onsa 45. Zathikatu diozue / Jaun onari gorphutza. / Bederen baziñarotate / zathitzen niri bihotza! Gç 82.
Nola paga othe dezaket / Jesusen present handia? / Bederen ematen darotzut / zer ere bainaiz gustia. Ib. 117.
(s. XVIII) Hainbertze mendez mende eta arrokapean gorderik eta ehortzirik bezala egon dena, orai bedere
ilkhi zaitea kanpainara jendartera. ES 87. Ene eginbidearen parte baten bedere satifatzeko. Ib. 123. Zeren
iduritzen baitzait aski egin dudala, bederen ondokoei perfezinorateko bidearen erakustea. Ib. 200. Instant guziez
zure barrenean eziñ sar bazaitezke, sar zaite bederen denboratik denborara, eta gutienean egunean behiñ. Ch I
19, 4. Nahi du izan ezagutua eta zerbait egin, bederen, laudorioak eta estimua erakhar diozoketenik. Ch III 54,
17. Eziñ bazaozke [pena] hek sentitu gabe, bederen etzaitezela khexa. Ib. 57, 2. Noizean behin bedere erran
dezogun. CatLav 71 (V 43). Izanen dute artha berek hura jakiteko osoki eta gogoz ikhasteko bederen explikatu
behar duten lekzionea. Ib. A 5r (V 6). Bigarrena, urtean bein berere konfesatzea. El 9. Deseiatzen dugu zerbait
berere erremediatzea ainberze kalte (Ezcabarte, 1750). ETZ 80. Ahal bada guziak edo bederen ahalik gehiena
eta luzena erabilltzea. He Gudu 115. Ez da bat uste ez duenik bizi bederen biharamuneraino. Lg II 187.
Egortzen du bere seme bakharra etziotelakoan hari bederen gaixkirik eginen, eta haren beldur izanen
zirelakoan. Ib. 232. Ezen guziek behatzen zioten Jesusi, bederen profetarik handienari bezala. Ib. 175. Munduari
konseillu galdeiten badiozu, ez duzu obedituko; edo bederen ez duzu egiñen erdizka baizen. Mih 90. Urtean bein
bedade edo lenago nezesidaderik barinbedu konfesatzea. CatUt 8. Heure Kreatzalia rezebitüren dük
bazkoz berere ümilgi. CatLan 14. Obligatiak direa, ahal düten bezala bereren, barur egitera? Ib. 104. Guk ere
ispiritian berere erabil ditzagun hark guretako sofritu tienak. AR 155. Erratzen eztitien gauzak beltzatzen berere
baititu. Ib. 362. Bainan permeti diezadazu bil detzadan bederen erortzen diren papurrak. Brtc 33. Hoben
handitan erori dela; bainan bederen ez ditu ukhatu eta arnegatu Aita, Semea eta Izpiritu Saindua. Ib. 269.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
459

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Ingoiti etxea duzu, / hotx, emazu gere, / ene amurekati, otoi, / aldi huntan berere. AstLas 18. Oraiko aldi huntan
hasten dute errota gorphutza, hirur ehun urhats bederen hurbillago gure errotari (BN, 1792). RIEV 1934, 689.
(s. XIX). Urtean bein bedere konfesatzea. Añ CatAN 40. Ezaunzázu yá orái berére ta ikusázu, gaixto ta
galgárri déla. LE Ong 25v. Alde guzietáik gaude inguraturík Jangoikoaren ongi-egínes guk ezin pága ta ezin
konta-ála: baña ón dá oroitzea berére. Ib. 34r. [Gogoeta] hekien gudukatzeko ta ithotzeko behar zen artha ez
ekharriz bederen. Dh 134. Hanbat gurikeria bere buruari emanak, bederen ageriki bekhatu etzirenetarik. Ib.
128. Ezin goza dezakenazkero, hil eta suntsitu bederen nahi luke. Ib. 159. Kongreganistek erranen dute, bat
berak, bederen, bere bakhartasunean arrosarioa arima goanaren fagoretan. JesBih 417. Ez baduzu on
aurkhitzen ene doloreen eztitzea, bederen emenda zazu ene pazientzia. Ib. 452. Bederen, baldin hil baino lehen,
ikhus ahal baneza otsokume hura bildotserat khanbiatua. MarIl 98. Senda egidazu, arren, / len baño len, guztia
ezpada, / erdia bereren. Izt Po 113. Mariana, Mayans, Armesto, Osorio, Nicolas Antonio [...]. Guztiak aomen
andikoak; bañan Euskara azaletik bedere ezagutzen zebanik, ez bat bakarra ere. Izt C 8s. Eskatzen zuela epea,
[...] biar arterañoko epea bereren. LE Urt 91. Segurez gauza ikhusia / zela gerlako untzia, / eta bedere fragata.
Gy 208. Medisenter gostarazi behar litzaiokete, / larrua khenduz ezpada, bertze moldez bedere. Ib. 77. Hauk ere
badukete bere meritua: bedere nik badakit bazutela bere nekhea eta ez xumea. Ib. XII. Ezin erabakiz zeudela,
aitari esan zioten keñuz bedere adierazo zezala zer izen ematea nai zuen. Lard 365. Lenengo eroriko onetatik
nolabait, nekez bedere, jaikita. Ib. 457. Oi zure amodioak noizbait bedere iraungi eta desegin banindeza! Dv
LEd 115 (Cb Eg II 60 azkenik). Baldin zure itxura baizen ikus ahal ez badezaket mundu hunetan, bedere
esperantza dut, egun batez zaren bezala ikusiren zaitudala. Ib. 18. Obraz ezin dezakezuna, bederen xedeaz egizu.
Ib. 241. Haren dizipulek ikusi zuten etzuketela iraupenik, nausitasun ezin enganatuzko baten itxura bederen
gabe. Hb Egia 114. Ez da nihon ikusi holako gerthamenik; bederen nik ez dakit non izan den, eta zuek? Ib. 143.
Haritzari azala sei hilabethe bederen aintzinetik khenduko diozu. Dv Lab 375. Urtean bein berere kobesatzea.
CatAe 46 (CatSal 47 berere, CatR 47 bedrere [sic]). --Zertan dago Konzenziaren xahütarzüna? --Bekhatü
murtalik berere gabe izatian. CatS 76. Nere buruarekin egon nintzela gizon horrek othe zuen bedere martilukolpe
bat nonbait. Elzb PAd 5. Bethitik ez bada, aspaldiko mendetan bedere. Ib. 72. Ez litekela behar erreboteko
plazarik, zolako buruan bedere bortz metra gorako pareta bat gabekorik. Zby RIEV 1908, 86. Lege da pilota
partida bat bedere jokha dadin herriko pilotari hoberenen artean. Ib. 83s. Erreferariak behar du erne egon, eta
azkar bezein zalhu izan, pilotaren bederen paso-marraz harat igortzeko. Ib. 88. Ez bahaiz, Eskualduna, / lehen
bezein handi, / aphaldu gabe xutik / bederen egoadi. Ib. 1909, 398 (tbn. en Or Eus 201). Eta zergatik eztu,
bederen aldi huntan, aberatsek bezala eginen? Jnn SBi 41. Uste zuen han bederen izanen zuela bakea. Ib. 127. O
Maria, egizü hürrüntik berere zuri jarraiki gitian. Ip Hil 192. Bizirik eskas egin badauku, goza dezagun bederen
hilik! HU Aurp 106. --Hola eta hola gabiltza, min batetarik sendatu jaun adineko bat ikusi nahiz. --Zuen
zerbitzuko. --Zu zira bederen? --Bai, ni eta bera. Ib. 182. Guti edo anitz, orok hitzeman bederen diote, Floquet
framazon zenaren ohoratzeko zerbeiten emaitea. Ib. 172. Muthil gazteak plazara dohazila eta pilota-partida
eder bat egin, laxoan, errebotean edo bederen plekan. Arb Igand 141s.
(s. XX). Kofesatu behar dire bederen bekhatu mortal guziak. CatJauf 123. Gorphutz Saindua errezibi zazu
Phazkoz bederen humilki. Ib. 87. Urtian beiñ bedere konfesatzia. CatUlz 33. Jakin dezan gatik guk bederen,
haren ahaideek, zenbat urrikari ginduen eta maite. JE Bur 186. Irakurzale hanitz baduke horrela Dibarrartek
ttipietan, bierartekoetan, eta bertze hainbertze bederen adixkide. Ib. 145. Bertzeer aiher da, edo bederen ez
ikusiarena egiten deie. Ib. 55. Nere etxea, bederen, beti da Etxeberri. Sacramento orretan arkitu ezetz beti berri
dan etxerik! A Ardi 12. Jauna Ostian artu ezin dezunean gogoz bederen ar zazu. ArgiDL 81. Hoakit bixtatik, hi
bederen, hire kokotz, eskalapoina idurikoarekin! Barb Sup 26. Jainkoaren beldurrez bederen, nere maitez ez
balinbada. Ib. 99. Ikusiko bederen ez gaituzte horrela. Zerbait da hori ere. Ib. 55. Adixkide batek ekartzen dio,
eta ixilka saltzen, 25 liberetan, tabako hosto bat gaitza, kiloa bederen pisu zuen hostoa. Ib. 64. Herrian segur
etxerik ez da / xutik oraino gelditu, / nundik ez denik haur bat bederen / Amerikano jalgitu! Ox 148. Ur handira
jautsi zen, etzela hil gogo / bederen edan gabe duphatra bat trago. Ib. 130. Barrua askatzeko bederen zerbait
esan bear, eta bere garbitasunak ematen asten zaio. Mok 18. Ire gonaren magala bederen utzadan,
musukatzeko. Or Mi 55. Gisa batera nafartar nagusienak erronkariarrak ezpaditugu, bedere beste nafarrenganik
non nai eta erraz berexten dira. FIr 177. Gora dira [etxe] gehienak, hiruna estaiekin bederen. JE Ber 53.
Debruak ereman baleza bederen! Barb Leg 127. Ez ote, bederen, / loreño bat âztu / zure sabelean; / aita dadin
poztu / bere negarrean? Ldi BB 76. Bederen, Aljebra-irakasle bat izan balitz, ziri-olerki edo epigrama diralako
oien bidez esate'aal genizkan bereak eta bost. Ldi IL 27. Apostoluak iraun zuten bere ondoan, aiek bederen
zintzo izan zitzaizkion Jesusi. Ir YKBiz 222n. Nun zare, oi! nun zare? / Ager berritz ere... / Lurpea, zeru-gaina
edo itsasoa, / bederen sala-zue nun duen gogoa. Iratz 139. Bainan errege handi bat zela ezin ukatua da halere.
Gerlari handi bat bederen! Zerb IxtS 60. Ixilka bederen handik [putzutik] Josepen atheratzeko xedea zuen
Rubenek, gero etxerat igortzeko. Ib. 25. Errazu, Maiana, Errekanbordako ezteietarat bazoazi bederen? Lf
Murtuts 52. Berakin, bizi dala bederen, iñoiz-ez-iñoiz, ez aiz ezkonduko. Zait Sof 182. Bederen, emakumeok
tabernetan sartzerik bagenu ! Etxde JJ 202. Aita bederen biguinduko al da, semea ainbeste denboran
ikusi gabe! Ib. 64. Ageri du zerbait atsegin hartzen duela bere auzoen tarrapatez eta egin ahalez. "Erre balite
bederen", dio bet-betan irri goxo batekin. JEtchep 49. Ondo gotorra, lodi eta gora, bi metra inguru baditu
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
460

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bederen. Ib. 47. Adimendun izakiak baldin bagera, izan gaitezen aintzat artuak, bederen. Vill Jaink 91.
Dugulakoaz eta dugunaz bederen, segur behar ginikek. Larz Iru 110. Ez duzia zerbait iduripen zertako Antonek
egin duen krima hori? Ez zena bederen diru beharretan ezkontzeko? Larz Senper 78. Oi ura mintzo! Balinba /
pits bat bederen zentzumenera / baletorkit [...]! Gazt MusIx 91. Nahiago zuen, gero, mariñelekin egon, jan eta lo
egin. Ahal zelarik bederen! Ardoy SFran 153s. Bainan ez paperik ez dirurik etzen sekulan ageri [...]. Jinen ziren
azkenean, paperak bederen, behar ziren ezko eta zigilu guziekin, bainan berantegi. Ib. 90s. Bederen bakean
zohan. Ib. 52. Aski zentzu bazuen jakiteko bederen beste bide bati lotu behar zela. Ib. 81. Hasarretuak edo
bederen harrituak utzi zituen oro. Ib. 227. Entseatu naiz heienaren erabiltzerat [...]. Irakurlerik gehiena hangoa
izanen dutala jakinik, hoinbertze bederen zor nioten. Xa Odol 69. Tiroak hiltzen baitu hatzemanez geroz, /
bederen zaurituko gaitu aldi oroz. Ib. 136. Atsalditxo bat nai nuke lasai-antzean itzegin aal izateko, [...] zeiñen
oker zauden adierazteko aiña bederen. Berron Kijote 166. Hitza hitz omen da, ordea, edo hitzak hitz behar omen
luke izan bedere. MEIG V 113. Guztiori bateratua balego, bederen! MIH 366. Nik bederen, zorigaiztoan,
neskatxa horren adina urruti baino urrutiago utzia dut. Ib. 379. Eliz-ezkilak ere, haren hileta-hotsa bederen
eman behar zutenak, isilik daude. Ib. 25.
v. tbn. Egiat 206. Monho 88. AstLas 39. CatLuz 20. Jaur 175. Gy 301. Balad 233. Laph 43. Elsb Fram 127. Lap
IX (V 3). StPierre 37. Zub 122. Etcham 184. Mde Pr 213. Mattin 53. Lasa Poem 113. Bedere: CatB 49. Legaz
31. Berere: UNLilia 8.
2. "Especialmente [...] gitxienez, (AN) badere, bedere" Añ. "En particular, particularmente, (V) batezbere [...]
(AN) bedere" Ib. v. badere. Bena jakitia hun da, berere hazienda eritzen deneko. "Surtout". Ip Dial 70 (It, Ur
batez (b)ere, Dv bereziki).
3. (Con valor concesivo). v. bederik (2). Ez esan oiekin, ez lengo egin-alakin iritsi zuen Jesusi pakean
uztea, eta beste bide bat gogoratu zitzaion [Pilatosi], alperrik bedere. Lard 453. Ni ere, gutxi bederen, zerbait
naiz ikasia. "Aunque poco". Or Poem 540. Berandu bederen begiratu zidan erbail oni; bizarra iñoiz baiño
urdiñago mozten nun garaian. Ibiñ Virgil 32. Hemen bainabil, linguistikan agertzen diren bide berriez, urrutitik
eta berandu bederen, jabetu nahian. MIH 399.
- BEDEREN-BEDEREN. (Delante del sintagma al que acompaña). Al menos. Bekhatutik, bederen-bederen
bekhatu mortaletik beiratzen bagare, Jainkoaren adiskide ta ume gare. Dh 183. Bederen-bederen gogotik gal
ahal balizake Jainko haren orhoitzapena ta gutizia! Ib. 158. Bederen-bederen eztezatela ahantz guretzat othoitz
egitia. Prop 1897, 224. Botere guziak balauzke eskuetan, jainko litakelakotz edo bederen-bederen jainko-gai. Lf
in Zait Plat XVI.
bederenik, berenik, beenika, benik (AN-larr ap. Asp Gehi), berenikan. Por lo menos. "Siquiera, a lo menos"
Asp Gehi. v. bederen, bederik. Ezpazan dirurikan / trago bat berenikan, / Juan Josek etzuen egingo /
orlakorikan. AzpPr 127. Arkaitzara joan zenean, eun lagun beenika bazauden aren zai. Goñi 36. Ikusirik etzuela
artu nai, esan zion artu zezala eskaleen bati limosnatzat emateko beenik. Ib. 75. Zenbat egin zuan, egiazko
utsegin bat berenik arkitzeko! Inza Azalp 68. Motz geldittuko giñekela irudi zaigu Jesusen bizitzaz lau itz berenik
ezpaginduzke esango. Ib. 58. Onela erakusten zien gertatu baño len, nola egongo zan ill-ondoan iru egunez
illobian, ill-ondoan berenik siñistu zezaioten. Ib. 50. Nere seme maitia, / sano ta ondo al zeâ? / Kristau biziya
nekez berenik / nunbaitetik azaltze'a! Tx B II 42. Dana dala, adibide bat bezela bederenik, nik kantatuko dizutet
kopla bat edo beste. Lek SClar 105. XIV-XV gizaldietan, Gasteiz euskaldun bait genduan, oso osorik ez bazan
ere, erdizka bederenik. Ib. 119s. Bein berenik, proatu egin nai zenduke sagar-lizunetik. MAtx Gazt 44. Azkenik,
zati au geiegi luzatu gabe, bukatzeko esan dezagun zerbait berenik neskametzari buruz. Ib. 81. Biotzez lengoak
baziran ere, itxuraz bederenik saldu ziranak. Ataño TxanKan 251. En DFrec hay 2 ejs. de bederenik.
bederetzi. v. bederatzi.
bederezkatu. v. bederazkatu.
bederik (G, L ap. A; Lar, Añ (G), H), bererik (H s.v. bedere). 1. Por lo menos, siquiera, cuando menos,
aunque sólo sea. "(A lo) menos, cuando viene con el si o con otro determinante" Lar y Añ. v. badere, bederen,
beraik. Tr. Atestiguado a partir de Larramendi en textos guipuzcoanos, fuera de los cuales no se encuentra
sino muy tardía y raramente. En DFrec hay un ej. Se coloca generalmente detrás del sintagma al que acompaña.
Urtean bein bederik aitortzea. CatBurg 30 (la versión de Mb decía gutxienaz). Jesusen izen gozoa berekiko
askotan aoz edo biotzez bederik esan ditzala: Jesus, Jesus milla bider. Cb Eg III 250. Onetan [orazioan] lau ta
bost ordu egoten zan, ordu bat bederik batere diberti gabe bete artean. Cb Just 37. Urtean bein bederik
konfesatzea. Lariz 9. Kristau guziak jakin behar ditue ta esan egunoro orazio hoek, goizean, ta arratsean
bederik. Ub 164. Eta dator gure biotzetara, onela bederik sortu dedin gugan Jaungoikoarenganako amorioa.
AA I 411. Kontrizioa sortzeko itzak bederik dakizkianak zerbait egin dezake Jaunaren lagunzarekin, baña zer
egingo du itzak ere ikasi ez dituanak? AA II 17. Putzua idikia dagoan bitartean sokaz bederik irten diteke bat,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
461

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ara erori arren. AA III 503. Laguntzaren bat egiten diolako pozarekin, arintzen ditu zertxo bat bederik bere
atsekabe astunak. Jauregui 243. Osterontzekoetatik ere geintsuak, erdia bederik. Izt C 152. Ai, Jerusalen,
Jerusalen, gaur bederik ezagutuko bazendu zerk on egingo dizun! Lard 429. Zuk mortu onetan ere nere semea
eta ni manten gaitzaketzu, arriak ogi eginta bederik. Arr GB 43. Beti guzien aurretik zijoan eta egunean eun
aldiz bederik esaten zien: Aurrera, nere lagunak. Ib. 126. Gaur gabean bederik ez ote zerate egongo negarrikan
gabe? Zab Gabon 32. Esan zion sultanak, beretzat nai ezpazuan ere, ar zezala bederik kristau biartsuen artian
zabaltzeko. Bv AsL 218. Jokatzerako zerbait / ark itzegin balit, / pozik emango niyon / piska bat bederik. AzpPr
40. Pozik etorriko nintzake berorrengana, sakristau bederik izateko. Or SCruz 76. Idaz dezagun guziok neurtitz
bana, bederik! Ldi IL 38. Gutxitan iñor[k] eskeñiko digu, kemen nekatuaren xuxpergarritzat, ederretsi-iztxo
baten gozoa bederik. Ib. 87. Iñoiz ere ez det edan / onenbeste txanpain / [...]. Alaz ere pittin bat / bederik lengoz
gain / zuen guzion opaz / edango det orain. EA OlBe 92. Ta zartzaroan bederik, zuur izaten irakasten diete. Zait
Sof 198. Itzik ixillen au biur ledi mintzo, biur lekit oiu, / asperen bederik...! "O al menos gemido". Or Poem 526.
Ta antxen egon bear guztiak, ez jan ez lo, kape pitin bat bederik, ontzietan artzeko oitura aundia dutelarik. Anab
Poli 62. An, bederik, gau guztian etzanda egon zindezke. Anab Aprika 61. Ames, itzi eidazu apur baten bederik
zure altzoan jesar nadin. Gand Elorri 145. Oi! nerekin bizi nai bazenu, bederik, landa zikin eta etxola apaletan.
Ibiñ Virgil 35. Ez al duzu beste katillukara artu nai? (Joxek buruarekin ezetz). Erdia bederik? Lab SuEm 180.
Letratua dugu Oihenart, letra gizona [...]. Poeta landuen edo bederik landuxeen artean sartu zigun Orixek. MIH
233. Barka eske nator, azkenik, Barojaz bi bider bederik mintzatu naizelako gure Barojalari ofizialen baimenik
gabe Ib. 401.
(En oraciones negativas). Ni siquiera. Eta guzien artean etzan bat bederik Jainkoaren gogoko zanik? Ub
15. Beti jostatzeko aurrena izanik ere, au izan zan gazte bat iñoiz ere itz lasai bat bederik bere aurrian esatia
ametitu nai etzuena. Bv AsL 26. Eta denbora añ luzean [...] beatz bat mugitzea bederik ezingo det? Arr May 51.
Batzarkide erdeldunetarik batek bederik etzun aldegin: guziek antxe aoa zabalik, euskeldunei begira txoraturik.
Ldi IL 94. Edatea zer den ez dakizu bederik, oi Theresa [...] eta ez duzu ajolarik neure burua iltzeraino vodkan
murgil nadin. Mde HaurB 12.
2. Si bien, aunque. Gaur, laburtxo bederik, itzegin nai dizut, Kristaua, komunio ondoko eskerrak ematearen
gañean. AA I 460. Ez dizu eman zure mallako mirabeai eman oi zatena? Bai Jauna, beenekoa bederik. AA II
177. Agertuko da mundu guziaren aurrean gure Jaun, Errege ta Jueza bezala, ta alatzat ezagutuko ta adoratuko
due, ez onak bakarrik, baita gaiztoak ere gogoaren kontra bederik. AA IIII 470. Iturri leor bat [...] zeña ezagutu
izan neban, orain irurogei urte inguruan, ura ematen zebala gitxi ta txarra bederik. Izt C 103s. Ontaraño Josek,
nekez bederik, bere Jauntasunari eta inguruan zeuzkanai begiratuta, negar gabe iraun zuen. Lard 59. Joabek,
gogo gaiztoz bederik, Absalonen alde Dabidi itzegin zion. Ib. 196. Bigarren paretari eraso zioten, eta jende
askoren truke bederik, artu zuten. Ib. 542. Guziak gisa onetakoak irten etzitezen, banaka batzuek zotz oiek gabe
umetzen zituen, gitxi bederik Labanentzat ere jaiotzeko. Ib. 39. Berandutxo bederik, oartu ta baliatu zan une
egoki onetzaz. 'Aunque tarde'. Aran SIgn 8. Artarako gogo andirik ezpazeukan ere, erdilotan bederik bere hura
errezatu zuen. Arr May 57. Txantxetan bederik gezurrik esan al dezu? ArgiDL 28. Goizaldeko oxkirria / xital
dala! Bear duk / beldurra, neurriz bederik. Ldi UO 42. Zuk iztazaiña joaz, erren geldi nadi! / Erren bederik,
noan, baitut irabazi. "Vaya yo siquiera cojo". Or Poem 534. Ona emen, labur bederik, sofista zenbaiten berri.
Zait Plat 118. Halaz guztiz, eta ezinbestean bederik, nik ere igaro ditut ateak eta oinak lur sakratuan. MEIG IV
114.
3. Sólamente. "(De el) lobo un pelo, y ése de la frente, otsotik illebat bederik, ta hura betondotik" Lar. Ura
ez zan ostatua bederik, baizik soldaru-etxea, kantina eta guzti. Anab Aprika 62.
bedertsi. "Campo cerrado de hierbas (Sal)" A Apend.
bedezi (S ap. Lrq; Foix ap. Lh). Médico. "/bedez¸)/ [oxítono], médecin. Emp.: béa. medeci" Lrq. v. medezi.
Gero bedeziak erranen dü zer egin behar den, nurat juan, errabiatürik bazen usukizalia. Eskual 7-8-1908 (ap.
DRA s.v. usukizale). Emaztía é(r)i beitzín egún batez, jun ziá Hügás bedezía gána. "Au Docteur Heugas". Lrq
Larraja RIEV 1935, 140. Bedeziak eria ikhusi onduan: "Estizu deusere. Ez arrunkua. Marhanta txipiñi bat
dizu". "Bai, zier bedezier, oro txipiñi zaitzie". Egunaria 1956 (ap. DRA).
bedezigei. Estudiante de medicina. Gure herritar gaztia, Henriette Pesenti ezkuntü da Lurdan bedezigei
lagün gazte batekin. Herr 19-9-1957, 3.
bedezigoa. Medicina. "[Madrilera joan zen] bedezigoaren ikastera (S)" Gte Erd 272 (G-azp mediku ikastera,
BN-arb medikuntzan ikasterat).
bedigarro. v. birigarro.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
462

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bedikatu, -ketu. v. bedeinkatu.
bedinkata. v. bedeinkata.
1 bedoi (S; H), pedoi (L, BN-baig-mix-ciz; VocBN, Hb ap. Lh, H). Ref.: A (bedoi, pedoi); Lrq. "Haut volant,
hache allongée, synonyme du mot aihotz" VocBN. "(BN, S), id. pedoia. Serpe à émondage, long, emmanché.
Syn. haiotza (L)" H. "(L; Hb), hoyau" Lh. "Bedoi, podón para cortar espinos y setos" A. "Pedoi, machete" Ib.
"Serpe pour tailler les haies et couper les épines (BN, Sc). Belagoi (BN), pedoi (L)" Lrq. "Machete, instrumento
para cortar matorrales" Satr HerVal. Hay un Iohan de Vedoy (1392) en Arzam 442. Pedoi bat gantxa ezarri
agoiorik. HerVal 158. Pedoi bat einik. Ib. 206. Pedoi bida agoio. Ib. 216.
Etim. Schuchardt consideró su posible relación con cast. podón, teniendo, por lo tanto, una terminación *-one,
con representación anómala en esos dialectos. Pero ahí -oi es gascón y la palabra procede en último término de
lat. uidubium (fr. vouge, etc.).
2 bedoi. "Prueba con que se muestra y convence algo", "justificación, probanza" y "probanza, averiguación" Lar.
bedoigarri. "Justificativo" Lar.
bedoikin (Lar H). "Novicio en las religiones" Lar. Bedoikinen bidatzean egin zuen frogantza luze batekin.
Birjin 48. Solasa erori zen Am-Escolasticaren bedoikin baten gainerat. Ib. 194s.
bedoikintegi. Noviciado, casa de los novicios. v. bedoitegi. Oraino jarraiki zitaizkon bedoikintegiko
atheraino. Birjin 290s.
bedoikintza. Noviciado (tiempo). Jadanik bedoikintzan izan balitz bezala. Birjin 182.
bedoitegi (Lar H). "Noviciado, la casa" Lar. "Lieu de noviciat" H. Bereala biraldu zuten nagusiak
Billagarzia esaten zaion Gaztelerriko bedoitegira. Ag Lar 548.
bedoitera (Lar), bedoiter, bedoiera (H). "Noviciado, el tiempo" Lar. Ezen ezt-egoiten bedoiterean, bere
buruari ukho giten ikh[a]stekotzat baizen. Birjin 163.
bedoitu. "Justificar, probar" Lar.
bedoitze. "Justificación, probanza" Lar.
bedopil. v. BELAR-PILA.
bedori. v. berori.
bedratzi, -tzu. v. bederatzi.
bedritze. v. bederatzi.
beduindar. Beduino. Sumatzen dut nere baithan beduindar batzuetaraino joaiteko tirria edo gutizia handi
handi bat. Prop 1904, 37.
bee (Lar), be, mee. 1. Onomatopeya del balido. "Be de la oveja" Lar. Instante gizona ardiain bozas asi ze
bee ta bee; guziek irri ta ark bee. LE-Ir. Non zaite ene bulunbariak? be, be, be! O marraka ederrak! Hb Egia
131. Berak esan zian bedorrek esaten zian guztiari Beee erantzuteko. Sor AKaik 134. Ardi mantsoak beti
kantatzen dit bee, bee, / eranzun oi diot nik zu zaitut txit maite. AB AmaE 405. Akerra be, be, bai, bal, bal. /
Abantzu hila! Ox 89. Zekor, bei ta txal, bior ta moxal, / ardi ta bildots baita be, / euren arran ta txilin-soñuban /
orrua, irrintzi, bee ta bee, / ludijan danik eresi-soñu / ederrena sortzen dabe. Enb 144. Emaztiak jarriko au i
laxter arkumia bezela be! be! egiñaz. Alz Burr 29 (cf. BE EGIN). Ardiak ondotik mee eta mee marrakaz. Barb
Sup 93. Ardiak [...] harat hunat zoazin orai, alhan, bee eta bee marrakaz. Barb Leg 149. Ardi banintz lez
urtengo dot kanpora. [...] Beeeee...! ta guzti urten eban Josetxuk. Bilbao IpuiB 177. Ardi gaixoak, gau guziko
egoeraz izututa, bee! ta bee! zetozen bidean. NEtx LBB 98.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
463

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(beeee R ap. A s.v. bee; H), be (V, G, L, R ap. A; VocCB, Dv, H), me (H). (Uso sust.). Balido. "Bêlement" Dv
y H. Onetan aditzen du / akerraren bea. / Gora begiratzen du / eta du akerra / ikusten arkaitz-puntan. It Fab
146. Andresaroko ardien bee da (AN-gulina). Orreaga 55. Ar-taldeen meea da (L-sar). Ib. 79. Abere arranen
dulun-duluna, ardien bee negartia, suge zarraren txistua. Ag G 3. Zer dira, beraz, belarrietara datozkidan
ardien bee oriek, eta entzuten ditudan idien marrumak? Ol 1 Sam 15, 14 (Ker bee orreik; Dv orroa). Esker
onezko "bee" goxoz datoz / ardi guziak zugana. Basarri 41. Artegian, artaldearen aterpe ta beroa nabaitzen zan,
gabetako ta neguko orduak, beee! gozoz beteaz. NEtx LBB 94. Urrundik deitzen dut xixtuz. / Ardi gaixoak
ihardetsiko / derauta bee amultsuz. Xa Odol 97.
2. "(L, Sal, R), oveja (voc. puer.)" A.
- BE EGIN. Balar. "Blacterare, [...] be egin" Urt III 350. "Ardiak be egiten du, beka ari da, la brebis bêle, pousse
des bêlements" H. Bildots gizen-gizen bat / dago artegian, / be egiten duela / amaren ansian. It Fab 94.
- BEE-HOTS. Balido. Andresaroko ar-taldian bee otsa da (G-nav). Orreaga 39.
- BE-OIHU (Lar H). "Balido, v.g. de ovejas, beadia, beoiua" Lar. Duvoisin, cuya fuente es Orreaga 83, da
erróneamente la forma beoya, que pasa a Azkue. Andresaroko artaldeen beoiua da (B). Orreaga 83 (Camp ib.
23 beadia, Dv ib. 31 marraka, Iza ib. 27 beedia).
bee. v. 2 be.
behe (V; Dv (V)), pe (AN, R, S; Lar, Añ, VocBN, Dv, H), be (V, G; Lar, Añ, vEys, Dv (G), H), bei (V). Ref.: A
(bee, be, bei, pe); Lrq (pe); Etxba Eib (beya); Elexp Berg (be).
Tr. Behe es más antiguo que azpi para designar la 'parte inferior'; lo mismo vale para los derivados (behere,
beheko, etc., frente a azpiko). Aparte de la toponimia, donde azpi es infrecuente, lo confirma la situación en el
léxico: en composición, -be, cuyo representante casi invariable es -pe, muestra señales inconfundibles de fase
sparita. La distribución dialectal es muy significativa al respecto: aparte de diversos restos de la declinación en
alto-navarro, bajo-navarro y labortano, behe (y/o pe) sólo tiene un uso más o menos general en los dialectos
meridionales, roncalés, suletino (y parte al menos del bajo-navarro: Dechepare emplea peko y petik, si bien, a
diferencia de los suletinos, el inesivo es azpian; cf. Lfn BAP 1951, 338). En varias zonas alto-navarras es beiti la
nueva raíz; en labortano y bajo-navarro beheiti tiene valor de alativo, mientras que para el resto de los casos la
nueva raíz es behere (q.v.).
Entre los autores meridionales, la variante más empleada, ya desde Lazarraga, es bee (escrito bê en textos, sobre
todo de poesía, de comienzos del s. XX). Be es algo más frecuente en autores guipuzcoanos (Larramendi,
Cardaberaz, Guerrico, Iturriaga, etc.), aunque aparece tbn. alguna vez en Lazarraga (bean), Añibarro (bee- en la
2. a ed. del Esku-liburua), Zavala, Uriarte, etc. No es infrecuente encontrar ambas variantes en un mismo autor.
Cf. A: "Bee [...]. Generalmente se elide esta e en la declinación: betik 'desde abajo', bekoa 'lo de abajo', bera
'abajo', betarrak 'los naturales de abajo'... en vez de beetik, beekoa, beera, beetarrak. Antes del artículo -a
generalmente esta segunda e se cambia en i: beia 'la parte baja', en lugar de beea, beean; y hay quien dice bia,
bian, como de mee 'delgado', zee 'menudo' unos forman meia, zeia, y otros mia, z]e[ia.".
La forma suletina es pe salvo para behera, etc. (cf. Lrq, que da como común behera "vers le bas"). Además, pe
está documentado en alto-navarro meridional (Lizarraga de Elcano), roncalés (Mendigacha) y en algún autor
septentrional moderno.
Emplean bei- ante vocal (ante cons. sólo hay ejs. de beiko y beitik en Orixe) autores vizcaínos de los ss. XIX y
XX; la forma del inesivo beian se encuentra tbn. en autores guipuzcoanos de mediados del s. XX (Orixe, S.
Mitxelena, Etxaniz, Etxaide, etc.) y en Legaz. La variante más extendida del inesivo es bean, bien documentada
en vizcaíno antiguo, en Añibarro, Zavala y CatBus, y general en textos guipuzcoanos hasta mediados del s. XX.
Beean no se encuentra hasta Arrese Beitia (que usa tbn. beian y peian); en el s. XX aparece en Lizardi y
Euskaldunak de Orixe (escrito bêan), y en varios autores de la 2. a mitad. En suletino conviven pian (resultado
normal de pean; tbn. en algunos bajo-navarros como CatLan, Bordel, Zubiri, etc.) y el algo menos frecuente
petan, que no se documenta fuera de la Soule sino en JEtchep.
En casos locales de decl. sing., y sin relación con el sintagma nominal que le pueda preceder, el esquema
general, casi sin excepciones es, al Norte pean (S pian), peko, petik pero behera; al Sur be(e)an (y, sobre todo
este siglo beian), be(e)ko, be(e)tik, be(e)ra. Tras sintagma nominal con o sin genitivo y en composición, está
muy generalizado el uso de pe-: aparece en prácticamente todos los guipuzcoanos (pero Ochoa de Arin e
Irazusta, igual que Beriayn y Elizalde, sólo emplean azpi), algunos vizcaínos (Añibarro, Zavala, etc.), navarros
(Lizarraga de Elcano, CatAe, CatSal, CatR y Mendigacha), labortanos y bajo-navarros (ya en Dechepare y
Leiçarraga). Hay be- con este valor en vizcaíno desde los primeros textos hasta mediados del s. XIX (salvo
Añibarro y Zavala; hay tbn. algún ej. posterior), en algunos textos guipuzcoanos de los ss. XIX y XX (Moguel,
Arrue, Jautarkol, T. Aguirre) y en Legaz; fray Bartolomé y CatLlo emplean be- tras genitivo y pe- tras sust.
indet.
El sintagma que le precede puede perder el sufijo de gen. cuando se refiere a un nombre inanimado que no va
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
464

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
acompañado de adj. De todas formas hay algunas excepciones, meridionales y del s. XX, que no cumplen esta
última condición. Aparece como segundo miembro de infinidad de compuestos (v. agindupe, arbolape, arkupe,
harizpe, bularpe, gerizpe, ilunbe, legepe, mahaipe, ohepe, ontzipe, uztarpe, etc.), la mayoría en la forma -pe
(que, aunque parece ser variante contextual, ha conocido una gran extensión), aunque hay ilunbe, atharbe en
Leiçarraga (junto a ohapean, cf. Lç Mc 4, 21), itzalbe en Tartas etc. Muy frecuente en onomástica y toponimia;
cf. entre otros muchos testimonios antiguos: [...] cui vocabulum est Sancte Marie de Izpea, subtus penna (1051).
CSM 151, p. 161; Sancio Telluç de Olhabeezahar (1053; copia de 1542). TAV 2.1.6; y, de entre los reunidos en
Arzam 159-161: Senior Sancio de Harbehe (1080); In loco quem dicunt Eleiçauehea (1099); In loco qui dicitur
Arbea, id est petra super petram (1104; cf. Ech 32v: "Y el nombre primitivo de Sobrarve fue Arbee, que
significa parte y sitio que estaba al pie de alguna peña o risco grande"); Garsias Udalbeeco de Ygusquicia
(1196); En el termino de Bidauea (1251); El termino que se llama Fagave (1452); Illo monasterio de Sancto
Tome de Menti Becua (1103). v. azpi, behere, beheiti.
I (Sust.). Parte inferior, parte baja; suelo; planta baja de una casa; (fig.) tierra, mundo (en oposición al Cielo).
"Baxío, bea, pea" Lar. "(Lo) baxo de alguna cosa" Ib. "Bea, lo bajo, lo inferior" Lar DVC 178. "Baxo, lo baxo:
(V, G) bea, pea; (AN) beitia" Añ. "Suelo, superficie de la tierra, lurra, lur-gana, zelaia, bea" Ib. "Pe, s[ust.],
dessous" VocBN. "Etxearen beak onak ditu (G), les parties basses (le bas) de la maison sont bonnes" vEys. "Be,
bas", "Pe, partie inférieure, dessous" Dv. "Bea, le bas, le dessous" H. "Beak, les dessous, les parties inférieures"
Ib. "Beak onak ditu, il a les parties inférieures bonnes" Ib. "Pea, pia (BN, S), bea (V, G), le dessous, dessous,
sous. Le mot est tantôt l'un, tantôt l'autre, tantôt les deux indifferemment. Dans tous les cas il se décline. 1. le
dessous d'un object. Oihalaren, oinaren, mihiaren pea, le dessous de l'étoffe, du pied, de la langue. Syn. azpia"
Ib. "1.º (Vc), suelo. 2.º bajo, parte inferior de un cuerpo. [...] Antes del artículo -a generalmente esta segunda e se
cambia en i: beia 'la parte baja', en lugar de beea, beean; y hay quien dice bia, bian, como de mee 'delgado', zee
'menudo' unos forman meia, zeia, y otros mia, z]e[ia" A. "Jo beiak 'pegar el suelo, litm.: los suelos' dicen los
pescadores de Lekeitio cuando la sardina está ya dentro de la red y quieren ahuyentarla, golpeando al efecto con
los pies el suelo de la lancha, para que quede enredada con la cabeza metida en las mallas" Ib. (cf. infra BEHEA
JO). "Pe: 1.º (AN, S, R), bajo, parte baja. [...] 2.º (S, R), suelo" Ib. "Bean (Vc), en el suelo" Ib. (cf. ib. "beyan
(V-m), abajo"). "Bei (V), suelo. Beia (V, G), el suelo" Ib. "Bien ganera yeusteko berbie esan, decir expresión
muy insultante" Ort Voc. "Pe [...] Il est employé aussi sans complément exprimé. Ex.: pia dük bethi flakientako,
le dessous est toujours pour le faible" Lrq. "Beya, la parte baja de una cosa" Etxba Eib. "Etxe barrixan beiak,
errenta aundixa emoten detse jabiari" Ib. "La parte inferior, suelo, piso. Kotxe orrek beiak izurrauta jauzkak"
Elexp Berg. "Be barrixa sartu bia jotsau kuartuai" Ib. "Beiak, las tierras del valle. Beetan lurrak lenao sikatzen
die goittan baiño" Ib. "E luzea, ia bee" Ib. Cf. Al arroyo de behetan erreca (1392). Arzam 161. Sólo incluimos
aquí los ejs. plenamente sustantivos: cf. infra BEHEAN, BEHERA, etc.
Tr. Poco usado al Norte.
Zu izan nere alde guzi, zu nere aurre ta atze, zu nere goi eta be, zu nere eskui ta ezker. Lar SAgust 15.
Beldürrez mündü huntako gaizen amuriuak pe huntarat thira litzan. Mst I 22, 4. Andik infernuko leizondoa
ikusten da. Be artan begiratuko det suz ta garrezko ibai andi ke guziz izugarri illun bat botatzen duena. Cb Eg II
120. Zuloaren be artatik suge arrigarrizko asko lasterka zetozela. Ib. 158. Egin ditu bada, ezer ezetik Zeruak,
eguzkia, illargia eta izarrak goi orietan; eta emen be onetan egin ditu, eta ipiñi ditu lurra, ura, sua eta aizea.
Gco I 399. Zazpi Abe Maria Ama Birjineari bere zazpi doloreen ondrarik andienerako, eta beari bere zazpi
bider mun egin. Añ EL 2 77 (EL 1 68 lurra). Arako enbra lotsabage, bere bularrak, besoak eta beeak agerturik
darabiltzazana baño ze tentatzalle andiagorik? Añ MisE 108. Jauna ez uzteko ta ez ofenditzeko ez Zeruagatik ta
ez lurragatik, ez goiagatik ez beagatik, ez bizitzagatik ta ez eriotzagatik. AA III 277. Berea da zeruba, lurra' re
berea, / berarena guztiya, / goia eta bea. Echag 126. Lurruspe onetako goi, be eta alboak idurin dute daudela
arri bitore balio andikoakin apainduak. Izt C 73. Anaia au, besteak urrutitik ikusi zutenean beetaronz zijoakiela,
elkarri esan zioten. Lard 49. Mantekia egiten dan bakotxian garbitu biar da beia uragaz. Ur Dial 83 (It azpia,
Dv behereak, Ip zolak). Barnia oro, gaina, pea eta saihetsak, marbre baliusez estalia da. Ip Hil 99. Au entzun
ebanean, atorra zaardunak seiña beeganean itxi ta ederrak emon eutsazan neba dantzariari. A BGuzur 110.
Esan deuste amari oartuteko, beti goietatik ibilli barik, joan eitteala beietara be, euren etxietara, ezkontza
asmoakaz. Echta Jos 228. Goietan aintza, / bee ontan gentza... Enb 78. Ardau zuri gozoa botillatik edan, / ta
beren uts-egiña zuzentzeko ustean, / trabestatu uragaz beia busti eban. Ib. 162s. Argi gurena goietan dago, / be
ontan barriz illuna. Ib. 97. Aurre-aldian zelaitxo bat, aretx ta pago tantaiz orniduta, eta beia oroldiz ta bedarrez
bigun-bigun. Kk Ab II 38. Illunetan, joten dau oñagaz esnez beteriko sulla, ta an dua sulla tutarrez, esnia be
plausta beianganera. Otx 42 (cf. BEHE-GAIN). Ak egin zittuzan garraxijak gela beiangania esnez ondatuta
ikustian! Ib. 42. Esan barik egon eziñik eta bakaldunaren aginddua ez austiarren beianganian zulo bat egin eta
Lurrari esan ei eutsan. Ib. 120n. Txindoki! orain agokit aurrean, / goriak astundu-tantai arrizko, / bêari iñoiz
baño errotuago. "Vinculado al suelo". Ldi BB 120. Baña, amets-goi urdiñetik be arre-zakarrera amildu-bearrik
gera. Ldi IL 72. Oi orduan da gozo Larrungo pe hoitan / Euskal-lurrari soinuz eta amets-kantuz / petik
darionean arima airetan. Iratz 130. Jaungoikoak denok berdiñak egin gaitu. Goi ta be oiek, gizonon asmaketak
ditugu. NEtx Antz 45. Euren kankarru, esnepoto, kaiku ta abarrak lurrean uzkizgora, eta edariak zirin-zirin
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
465

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
zabalduta bearen ganean. Erkiag Arran 56. Aiuntamentuko beean gelditu zan gurdia. Igo zan nagusia errizaiarekin.
Anab Poli 109. Etxeak, bea ta bizitza bakarra, naiko itsusiak. Anab Aprika 25. Egun eztago ez goirik
ez beherik, guztiok gaude haltura berean. Arti Tobera 264. Luze luze dagoz beiaren ganean. Erkiag BatB 190.
Lantola handietan, makiñez bethe lekuetan, bea burdinezko txirloraz estalia. Osk Kurl 123. Irakur-gelan, behan
exerita, haizturrak eskuan, "Enciclopedia Espasa"ko tomo batetik santuak ebagiten. Ib. 40. Gau sorgiñagorik!...
/ Nun da zeru? Nun da uri? / Goiak bea, ala beak goia / du inbiri? NEtx LBB 228. Ni beheretar zendako deitu,
nerez banaiz orotarra? / Goi ta beherik ez da enetzat, Naparro bat da bakarra. Xa Odol 261. Orrek maitatzen
ditu / beia eta goia. Uzt EBT 95. Lurperatu zituzten-eta / behe oso behean. Azurm HitzB 64.
(Con goi, gralment. pl.). Todos los lados; todas las cosas. Goia ta bea, alde bata ta bestea, igaro dana ta
etorkizuna, orañ danarekin, ondo begira dezagun. Cb Eg II 93. Txarak eta mendiak, / beak eta goiak / ongi
ikusirika / goi batez leoiak. It Fab 146. Goiak ta beiak apaintzen. AB AmaE 465. Tragatu nai zituben / biak eta
goiak, / alegiña egin du / Kiriko patroiak. Auspoa 63-64, 40. Goiak eta beak miatuko zituan, iñongo aterabiderik
ote zan. Anab Poli 40. Amorruz aparra zeritela ta aserretan irakiten eginda, io goiak eta io beak. Zait Plat 99.
Goiak eta beiak ausi bearren asi zan. Erkiag BatB 93. Ez zuan aorik ixten, goiak eta beeak kiskaliaz.
"Amenazando al cielo y a la tierra". Berron Kijote 65.
II (Adj.). 1. Bajo; humilde. "Inferior, beagoa", "ínfimo, beena, beerena" Lar y Añ. "Prezio bea, bas prix" vEys
y H. "Beena (G), lo más barato" A. Belia da leku beetara jatsi oi dana. Mg PAb 182. Beti goietan dabillena
inoiz soro beetara jetsi gabe. VMg XV. Onore anditzat daukat mundu guziaren aurrean bee eta umill agertzea.
Lard 189. Erriko jende beeari itzegin zion, ezaguerara errazago ekarriko zituelakoan. Ib. 453. Zein be jotzen
zuan bere burua! Lotsa da ez txikia guria gure Aitak bere umiltasunarekin ematen diguna. Bv AsL 190. Bizi
bitez arrotzak ordu onean euren erri beietan nai daben erara; baiña itxi daiguela guri gure baso-errian. Ag AL
15. Maduria esaten zaio mendia eztanari. Launeko lekua, leku beia ta ona: madura ori da. And AUzta 94.
2. Hondo, profundo. Arru-bêtik errekak ots, / euriteak bulartua... Ldi BB 108. Lurperatu zituzten-eta / behe
oso behean. Azurm HitzB 64.
III (Posposición, tras instr.). Debajo de. v. BEHEAN. Bestela penaz il ta / laister naiz lurraz be, / bada ni
ezin bizi / niteke zu gabe. Bil 95.
IV (Como primer miembro de compuestos). v. BEHE-HARRI, BEHE-ETXE, BEHE-GELA, BEHE-LAINO,
BEHE-MAILA, bebarru. Bê-sarreran bi atal, / arri-ustai mako: / bat ardi sarrera ta / beste beiendako. "En
la entrada inferior". Or Eus 367. Giro beratze onek, itsas-egitan eta behe-alderditan euri txingortsua ekarri zun.
Etxde JJ 257. Etxe zaar bateko bee-oñean. Garm EskL I 16.
- BEHEAGOKO. Inferior. v. BEHERAGOKO. Nornai arriturik utziko duan gauza da Eskritura Santuak
diona, zazpi eun emazte izan zituala Erregiñen izenarekin; eta irureun beagokoak. AA III 221.
- BEHEA JO (beia jo V, G; bea jo Lar). Caer al suelo; (fig.) arruinarse, sucumbir. "Baxío, viene del Bascuence
beajo, que significa dar o tocar en lo bajo, de bea y jo" Lar. "Beia-io (V, G), arruinarse" A s.v. bei. Baña
Jainkoak eman ziozkan fabore ta erregalo geiegiaz gaizki bere naiez usatu, ta bea jo zuen, ta galdu zan. Cb Eg II
6. Gauza txikietan begiratua ez danak, geldika joko du bea. Mg CC 232. Labanduta joko dau beia. Mg PAb 75.
Zenbat mutill ta gizon arrok, indarrak erakutsi naia gatik [...] jo dute bea, lurpera gorputza eramateraño! VMg
81. Buruko zorabio bat da asko bea jo ta bizitza galtzeko. Ib. 14. Arroak / be-yoak / izango lurreraiño; / umillak
/ gorauak. / Fedeak alan diño. Zav Fab RIEV 1909, 27. Franzesak eman zion su [...] murru azpian irikirik
zeukan zulo andi bati, goi guztiak beea joko zutelako uste oso betean. Izt C 336. Asi zan albo-alboka, ta iru edo
lau oiñkada emon orduko, oso-osorik io eban beia. Ag AL 86. Jakin dabenean Josetxo zelan geratu zan, beia jo
ei dau larrittasun bategaz. Echta Jos 283. Galtzeko zorian zeukaten lagunen dirua, etxeko pakea, [...]. Baño
etzuten etsi nai, ez etsi beia jo arte. Ag G 104. Urte batetik bestera ziaro merkatu ziran, jo eben beia, eta orduan
danak beorrak saldu gura eta iñork erosi gura ez. And AUzta 97. Altsuak bere, beia joten al dabe? Dirutsuak
iñoiz errekara joan al dira, amillagan beera? Erkiag BatB 171. Leiotik ainduko balitzaz, seguru zan beia jota
azurrak apurtzia. Etxba Ibilt 461.
(Goitik behea jo). Etxearen goieneko leku batean bere kideko batekiñ jostatzen zebillela, lagun onek bultza,
eta goitik bea jo zuen. Arr May 30. Gutxi irudituko ote lizazuke mundu guzia auts biurtua geratzea, edo zeruak
goitik bea jotzea? Ib. 107.
- BEHEAK BEHERA. "Goiak gora, subiendo cuestas; beak bera, bajando cuestas (V)" A EY III 270. Beiak
beera asi zan Nikanor, eta eskuaz adar-mutur singleari oratu eziñik. Erkiag BatB 96.
- BEHEAK GALDU. "Beak galdu, despearse; litm.: perder los bajos (V-m-ger, G-dori [sic])" A EY III 276.
- BEHEAN (bean Lcc, Lar, Añ, H; beian V-m, G-azp), PEAN (VocBN; pian Lecl, Gèze; peian V-gip). Ref.: A
(beyan); Iz ArOñ (peian); Gte Erd 50. Abajo; debajo. "Abaxo, veán, azpian" Lcc (azpian es añadido de la mano
C). "Debaxo, bean" Lar y Añ. "(Estoy) abaxo, bean nago" Lar. "Infrascripto, bean iskribatua" Ib. "Pian, en bas"
VocS. "Pian, dessous" Lecl. "Pean, au dessous" VocBN. "Pian, piala, petik, sous, de sous" Gèze 31. "On dit aussi
pean" Ith 30 (en nota a "azpian, dessous"). "Bean, dans le bas, dessous" H. "Péi/an eon, estar debajo" Iz ArOñ. v.
infra PETAN.
Errionetan bestek ezteu / ar[k] oi deben librea: / Franziako armak dakaz / goian eta bean. Lazarraga (B)
1204v. Nihauren büriaren kuntre gerla egiten dizüt eta nihauri greü gerthatü nüzü; ezpiritiak gañen, aragiak
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
466

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
pian izatia txerkhatzen dian thenporan. Mst III 48, 4. Goien zerua, bean infernua, ta eria bien erdian dagoela.
Cb Eg III 275. Goian anbeste egazti atzapardun, bean lau oñeko izugarri beldurra sartu bear zutenak. VMg 49s.
S. Jertrudisek ikusizué Maria Santisima edátzen bere mántoa, ta altxátzen péan animále itsúsiak, baitire
bekatáriak. LE Ong 133r. Goijan zeruba ta beian luurra baino besterik ez dauka. fB Ic II 291. Onen mastuitan
zaintsu atxurra / erabilita zakondurik, / katanarrua, / bean sartuta, / topaukozue beterik. Zav Fab RIEV 1909,
35. Leoi uzuari ori dakusala / su goritan sartu, ta orroi eginik / basterrak guztiak bêra dakazala / garra dario
danetik. Ib. 1907, 542. Jaso biotzak batera, / begiak umildu bera, / eta belaunak lurrera, / guazen Jaunaren
aurrera. Echag 124. Zakurra ixill-ixill / badijoakio, / guztia beldurturik, / belarriak bean, / burua makur eta /
buztana anka-pean. It Fab 23. Jauna [...], ura txit bean dago, eta zerekin aterarik ez dezu. Lard 376. Gloria
goian, gloria beean, / Kalderon miragarria. AB AmaE 197. Bai, onak utsik dagoz an goian Zeruan, / txarrak
bere on baga beian Inpernuan. Ib. 415. Eltu gra, tenprara, lanek pean arrapatu baigitei. Mdg 125. Badu ogei
egun elurte andi batek pean gazkala. Ib. 132. Ni, ura beian dagoan bitartean, lanpernatara noa. Ag Kr 140.
Noizik-beñean joaten az, / zugatzen kerizpetara, / etzanda bean, / bedar ganean, / egoten guztiz erara. Echta Jos
194. Arrantzale gizajo batzuek ziran; idazten zekitenak ere, orduko grekerazko ta latin edo laterazko
eskribitzaleen aldean bean gelditzen dira. Inza Azalp 90. Parasola bat zabaltzen du eta pean gorderik aintzina
mintzo da. Ox 50. Ez goien ez bean ez ageri iñor biziren zantzurik eta urratsik. Or Tormes 67. Adarra zarrat,
buruz erori, / bêan arki du arria. Or Eus 76. Larrungo mendia, / [...] Tirainek nahi lukete ito pean daukazun
Herria. Iratz 46. Terranobara abia adi: / goian oztiña, beian urdiña, / ur eta ur beti... SMitx Aranz 221. Bi
eratara ipiñi liteke [...]: parentesis artean itzuliz edo oartxo baten bitartez azalpide au beian jarriz. Etxde AlosT
10n. Goian zerua, beean ura. Erkiag Arran 78. Oraiñarteko marka guziak / oso beian utzi ditu. Basarri 84.
Erregeen denpora zikinetan, premioa ematen zitzaion goikoari, goian zegoelako, eta kastigua behekoari, behean
zegoelako. Arti Tobera 264. Beian nengoan eta gora jaso nau. And AUzta 78. Argia goian ta beean. / Argia argi
barrenean. Gand Elorri 63. Bitartekuak kentzen badauskuz / zekorren iru partiak? // [...] era onetan jasoko dogu
/ bean dagon baserria! BEnb NereA 244. Urak oso beian zeuden zubitik, baiña [...] an dijoa bera ere uretara.
NEtx LBB 53. Or beian dagon bizikleta ordoitua zeñena duzu? Lab SuEm 174.
(Tras adv. de lugar). Begira an bean Endaia. Aran in Zab Gabon 109. Ikusi arte ortxe zeruan, / [...]. Agur,
biotzak zerren eroan zeuk deuskuzuzan, / Agur ume, guk pozik ez dogu emen bean. AB AmaE 137. Guk ere emen
bean Jaungoikoak nai duana egin dezagula eskatzen degu. KIkG 32 (v. tbn. KIkV 49 e Inza Azalp 140).
Noizdanik arkitu dun emen beian zoriona? Or Mi 124.
(bean Añ, H; beian H), PEAN (AN-egües; H, A). (Tras gen.). Debajo de (sdos. prop. y fig.). "Debaxo de tu
protección, dominio: (c.) zure mendean, bean, menpean, azpian, eskupean, aginduaren azpian" Añ. "(AN-egüés)
nere pean; (AN-ilzarb) ene azpian; (AN-olza) nere azpien" Bon-Ond 166. "Mendiaren pean, au dessous de la
montagne, plus bas que la montagne [...]. Zeruaren, lurraren, hegalaren pean, sous le ciel, la terre, l'aile" H.
"Eskuen pean zerbait ukhaitea, avoir quelque chose sous la main (les mains), a portée" Ib. "Aingeru baten
iduriaren pean, sous le dehors d'un ange" Ib. "Sous, moyennant: zinaren pean, sous serment; biziaren pean, sous
peine de la vie" Ib. "Penaren bean, sous peine. Iuramentubaren beian (V), sous serment" Ib. "Jaugoikoaren
pean (V, msOch), con la gracia de Dios" A. "Bean [...] (Vc), bajo pena... Eriotzearen bean Durangora joateko
agindu eutsen, le mandaron, bajo pena de muerte, que fuese a Durango" Ib. "Beian, so pena de... Parece locución
bárbara" Ib.
Aurrean dagozala oñaen ganean Otxoa Onsalutx burua dala, aren urrengo anaje laztanak, Anso, Joane,
Onsalu, bai geiago onen bean eskutaririk asko (Escrituras de Andramendi). TAV 3.2.9, 19. Soferitü Ponzio
Pilatüsen pian, Krüfikatü, hil eta ehortzi. Ib. 5 (SP GirDoc 36 azpian). Sazerdote eztireanak zegati komulgeetan
dira ogien espezien bean bakarrik? Cap 65. Eta daukat konfianzea, ikusirik (segun nik uste dodan) izango dala
ain probetxu andikoa, igaroko dala seguru zure Illustrisimeen anparuen bean. Ib. (ed. 1893) pról. Kurze Santeen
señaleagaz egiten gara Soldadu eta alisteetan gara Kristo gure Iaun Kapitae jeneralisimuen bandereen bean. VJ
2s. Jaun Fernando bostgarrena Gernikako arbolen bean bizkaitarrai konfirmadu egiezan euren foruak.
ConTAV 5.2.7. Zer da Eliza? Kristi hon ororen bilküra, zoin Iesüs-Kristen lekhütan, Elizako Bürü ageri zaikün
Aita saintiaren pian. Bp I 37. Padezidu eban Ponzio Pilatosen poderen bean. Arz 18 (Cb CatV 6, Oe 60 -en
bean, CatLlo 5 -en beian, Ur CatArrig 68 -en bien, CatSal2 24, catAe 6, CatSal 6, CatR 6 -en pean; Cb CatG 6 -
en mendean, CatB 11 -en azpian). Mündiak orok ezin goratzen dizü egiak bere pian aphal erazi diana. Mst III
14, 4. Haur nüzüla ni, ororen ezagützalia eta ekhiaren pian egiten diren gaizen ororen ikhuslia. Ib. 24, 1.
Ematen bazioten bertan beren erria, artuko zituela bere pean ta ongi erriko guziak. Mb IArg I 121. Penarik
handienen pian obligatia denaz geroz sekretiaren begiratzera. CatLan 150. Jakinik eraiki düiela [...] Eskiulako
Parropia Elizan, Olorueko Diozesan, Konfraria bat, Andre Dona Maria Skapülarikuaren izenaren pian. Mercy
5. Errepára nola daukázun mia paraturik Jangoikoak bi murállen péan bekála, ezpain ta orzen bárnean. LE
Prog 120. Estúzu ikústen zure péan dauden obiagoietán? Ib. 122. Hala ardüra zorthü honaren azia dago
gaitzaren pian gorderik. Egiat 251.
(s. XIX) Eman ezozü eskia / zien fediaren pian / jüntatzen düzielarik / espus kalitatian. Xarlem 209. Nola lo
egin gozoro, Eliza Ama Santaren aserrearen bean? Mg CC 210. Padezitu zuen Ponzio Pilatosen agintearen
bean. Mg PAb 161 (puesto en boca del guip.; Peru dice (ib. 162) agindubaren beian). Saldu deutsazu arimia
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
467

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
diabrubari zeure firmiaren beian? Mg CO 188. Eleisa-gizonai naasteko dantzeetara juatia, ta ikustia bere, pena
andijeen beian eragozten deutseenak. fB Olg 172. Zenbat usurerija edo logrerija ikusten ez da, ezin egin
leijeezanak kondenazinoiaren beian? JJMg BasEsc 197. Narru gordinen azpian / edo ondurikoen pean / egunean
egunean / dabil yoan etorrian. Zav Fab RIEV 1907, 531. Izen askoren beian daukaguz eta adoretan dituguz
Jesu Kristo, Ama Birjinia eta Santubak. Astar II 48. --Graziyan egon biar daudee ezkonduten dirianak? --Bai,
Jauna, pekatu mortalaren beian. CatLlo 77. Bere laguna ikhusi zuenian / ongi hilik kargaren pian, / Ogen handi
diat, erran zuen. Arch Fab 193. Nox zor dituguz pekatubaren bean? CatBus 28. Jaungoikua dago zure aurrian,
zure ostian, zure goijan, zure beian, zure inguruan, zure barruan eta zure gorputzeko zati ta zentzun guztijetan.
Ur MarIl 70. Lagunek elgarrekin ihardoki zuten peregrin hura, itxura txar baten pean, Jaun handi eta saindu
handi bat zitekela. Laph 36. Agindu erazo zioten Jenobebari juramentuaren bean, basa-mortu artatik sekula
irtengo etzala. Arr GB 39. Lurraren pian sar nindaiteke, maitia, zure ahalgez! (BN). ChantP 292. Obligatü
gireia bekhatiaren pian Jinkuari hitzeman gaizen egitera? CatS 45. Noiz dira bada zor bekatuaren beian edo
azpian? Legaz 34. Bai Inglesak nola Alemanak nai dute ta datoz nere agintiaren pian jartzera. Bv AsL 65.
Adinarekin ezagutza ethorri zitzaitanean, kausitu nian Piarres Adame, honyo batek bere burua iratzeondo baten
pean kausitzen duen bezala. Elzb PAd 17. Itsasoko ibaiak aphaltzen ditu bere eskuez egin dituen untzien pean.
Lap 3 (V 4). Zeliak gisa hortan agertzen zütian Mariak bere ümilitatiaren eta praubeziaren pian gordatzen
zütian senthagallak. Ip Hil 119. Eskual-herriko etxalderik ederrenak eta zaharrenak zorren pean leherturik
erortzen ari dire. HU Zez 64. Debriaren pian beikinen. UNLilia 18. Espiritu Santuaren argitasunaren beian
eskribiduriko liburuen [...] batuerea. Itz Azald 17.
(s. XX) Jesu-Kristo den guzia aurkhitzen da Itxura bakhotxaren pean. CatJauf 111. Betik digu tenpra, otz, eta
gaude elurraren pean. Mdg 135. Ixil nindoalarik haitz hekien pean / gogoeta hunek nu jo nahigabean. Ox 175.
Goberniak ezari nahi üken zütien Elizaa eta Elizako gizonak Constitution Civile zelako lege berri baten pian.
Const 23. [Eskualduna astekariak] Eskual-herri guziak / bere pean gitu, / gu azkar eta sano / nahiz begiratu.
Etcham 212. Bardin Adan ongo zan / pozezko lurrian, / jarraitu baleu Jaunen / aginduben beian. Enb 82.
Leertua kausitu dute karrosa uzkailduaren pean. Zub 61. Elkarren etsaigoan dirautenentzat: ez dira beregatzpean
oatzen; tellatu baten pean ez direla etzaten errateko. FIr 159. Naigabe izugarri baten pean nago. Lab
EEguna 105. Eder, ibilli zaite / gaztain batez urrenean, / oarkabe ere sar etzaitela / ari naizanaren pean. Or Eus
76. Kezka zulagarriaren bean lertu bear zitzaion barrunbea. TAg Uzt 122s. Aurreko eguneko ekaitzaldiaren
pean bizkar-oker gelditu ziran artoak. Ib. 152. Elgarrekin gainez gain ardura gabiltza / gure pean ikusiz
Haltsuko zelaia. Iratz 51. Utzi zuen ahoa berean har ziezon, nahiz haren izate guztia bihurtzen zen laztan horren
pean. Mde HaurB 35. Axal horren pean ez dela deus badagonik, ez mamirik, ez izaiterik. Lf in Zait Plat 20.
Haltura haundiko arbola baten pean / trankil jezarri nintzen, atseden hartzera. Arti MaldanB 195. Lanari
borroka, iguzki gorriaren pean edo haizearen erdian. JEtchep 60. Illobiaren beean, iru emakume beltzez jantziak
zeuden lurrean nolanai etzanda. Anab Aprika 17. Olertitza ain eintsu ta aratz orren pean, betiko erasoaldi
mingarrien menpean zegoen baten aiurria nabari zaigu. Gazt MusIx 59. Juramentuan beian ataratzen badetsazu
beste emakumeren bat dabela maitte, sinistixozu. Etxba Ibilt 481 (cf. ib. 481 juramentu beian).
PEAN (V-gip, AN-egües-ilzarb-olza, B; Lar, Añ, A Apend). Ref.: Bon-Ond 166; Etxba Eib; Gte Erd 32. (Tras
tema nominal nudo). "Debaxo del Cielo, de la tierra, del agua, Zerupean, lurpean, urpean" Lar. "Debaxo de,
bean, pean; v.g. zerupean, maipean" Añ. "(Al) pie de un manzano [...], sagar pean" Ib. "(AN-egüés) mai pean
dago; (AN-ilzarb) mayan azpian, mai pean; (AN-olza) mai pean" Bon-Ond 166. "Sous, por rapport à ce qui
couvre, enferme, cache: Giltz-pean, sous clef; kapa pean, sous le manteau" H. "Sous, exprimant dépendance,
subordination: gereiz pean, sous la protection, menpean, sous l'autorité" Ib. "Ardo eta ogiaren iduri pean, sous
l'apparence du vin et du pain" Ib. "Beti gaixopean eta elizapean egon gara, siempre hemos tenido enfermos o
luto (msOch)" A Apend. "Au milieu de. Jende pean ibiltzen dena, celui qui vit parmi le monde" Lh. Cf. Gte Erd
252s: "-pean, eskuarki tokia adierazteko erabiltzen dute baserritarrek. Egun, ordea, erdararen eraginez,
maiztxoegi ikusten dugu".
Tr. Documentado ya en Leiçarraga, es desde el s. XIX de uso gral.
Iauna, ez adila nekha: ezen ez nauk digne ene atharbe pean sar adin. Lç Lc 7, 6. Gure buruak plazer-pean
igerika erabilli nahi bagiñtu ere, ez giñtezke guziarekiñ penarik gabe. He Gudu 103. Aski maiz permetitzen du,
bada, etsai-pean zenbeit zauri errezibi dezagun. Ib. 55. Orra testigu onek juramentu pean esaten duena. Mb
IArg II 310. Urrundu behar gara mundutiar, bere gogo guzia mundu-pean dadukatenetarik. Lg I 367. Nola
olloak bildurik / bere txitak egal-pean. LE Kop 176. Berarén oñetán gaude maipéan. LE Ong 96rs. Nere izena
aztu ez zidin, itxatsi zidan nere ezkerreko ta atzeko oin pean. VMg 82. Errege Jaunaren antz ta imajiña bat
ekusiko bazendu nork-ere bait oiñ pean darabillela [...] zer esango zenduke? AA III 373. Mundu huntan
bekhatupean eta sakrileio pean bizi izan ondoan. Dh 222s. Eta azkenean / ostendu yake ederto / mats-orri-pean.
Zav Fab RIEV 1909, 28. Yesus datza luze luze / lurrean kurutze-pean, / bota dabe zure erruak. / Aremen nor
tzarean. Añ EL 2 192. Au benziyetan da gorputza neke pian erabiliyagaz, bere gustuak ukatuagaz ta barau
eginagaz. CatLlo 81. Murraila pian sartu / bederatzietan, / kanale bati barna / atera errestan. Bordel 39. Dugun
egin zoinek gure estatuan Saindu harrek mundu pean egiten zuena. Jaur 398. Zaute, zaute, mordoak, / zaute
osto-pean; / ez zerate oraindik / jarri sasoiean. It Fab 135. Pesta andi hura egitera leku guzietatik bildu ziranak,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
468

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bat-batean arri eta zabor-pean geratu ziran. Lard 147. Zure bizi guzian bekhatu-pean egotu zare, eta zer egiten
duzu? Dv LEd 129. Sinheste gabe izateko, behar da bederen ezpata gerrian, bizar zama bat sudur pean [...],
bederen izan hiritako zamalzain. Hb Egia 148. Baiunan emana, gure sinet eta gure kaxet pian, 1872gerren
urthian. CatS II. Onen lagunak gauza txit bereak bezela gomendatzen ziozkala, bere esku altsu-pean ipiñten
zituen. Aran SIgn 96. Kontrabandoko bota / zeguen arri-pian, / begiratu ezkero / billa zitekian. Ud 18.
Gernikakoan [zugatzean] baña, nik daukat / neure gloria guztia, / dakarrelako eunkietako / aitak legetxe bizia, /
bere besanga-pean artzeko / kerizpez Euskalerria. AB AmaE 467s. Makallau me me baten antz antzean bardiñ /
anka peian zapalik itxi eban ariñ. Ib. 251. Egun artan bertan, utzirik guziya jarri zan Franziskoren banderapian.
Bv AsL 61. Ikhusi duk behinere, Pello, mendian, iratze edo othe-pean, epher familia bat alhan dabilala?
Elzb PAd 16s. Klubak konpara zaitezken diru faltsu egiteko lur pean hautatzen diren kaberneri edo bertze ohoin
zilho batzueri. Elsb Fram 68s. Lanho pean bidea galdu duen jendearen pare. Jnn SBi 80. Joan gaitezen
munduaren bazter guzietarat, iguzkiaren suez erreak, horma-pean direnetarat bezala. Lap 62 (V 32).
(s. XX) Izeia egotx eta bertan isartan bada, ur pean edo leku busti batian, erranaiz nago eztela tustatan
sekulare. Mdg 130. Horra nolako "ganberan" hil izana den berriki, erhauts pean, mainarik gabe [...] gizon
laborari nekazale bat. JE Bur 187s. Aritzaki ona dago / meza-egunean, / botilla tapatzeko / manteliña pean.
JanEd II 22. Bizkai-Aldundiaren Erri-Irakaskuntza-Batzordearen arduraz ta yaubego-pean egiña. KIkV 1.
Badakit zerbait minxka pairatzen dela, anpallatzean. Bainan, futxo, lau mila libera ere ez dira artho-pean
atzemaiten. Barb Sup 10. Bezperan eta gauaz harizan elhurrak / estalgi xuri pean zauzkala bazterrak. Ox 123.
Egiliak lerrotto horik izkiribatüz geroz, hur untsatto igaran da Atharratzeko zübü pian. Lh in Const 14. Badakit
nik [...] / noiz negarrez biok zaudezten laño beltz-pean / lotsaz sartuta buruak. Jaukol Biozk 68. Auts-bean dago
biotz-sugarra. Ib. 57. Urte zaharra itzali da elur-pean, / berria sortu eta jauntzi soin berean. Etcham 93. Eta han
ohartu zen nola yendea sartzen zen lur-pian. Zub 70. Elkarren etsaigoan dirautenentzat: ez dira beregatz-pean
oatzen. FIr 159. Elitzake egoki baizik zerbait Catalunyatzaz ere esatea, ura ere Españia-pean baitago. Ldi IL
170. Eztu iñork argi bat piztu ta gero gaitzeru pean ezartzen, argi-mutil gañean baizik. Ir YKBiz 120. Berreun
gudari oso sumin / gaztelu-pian dagoz illik. Laux AB 100. Jazkera ta itxura apain-pean gogo ta soin ustelduak
estali. ABar Goi 43. Eta su pean ito orduko lehengo Euskal-Herria, / pertsutan, oihuz, Euskaldun hats bat
zeruetarat doala. Iratz 46. Eta horra Joanes oihan-pean sartua, berhoz-berho, otharrez-othar, ohoinaren
ondotik. Lf Murtuts 42. Arrillobiko zulo-barru-pean estaliko dut. Zait Sof 183. Bi illabete luzean, esi-pean, izu...
/ Kañoiak, jo ta su. SMitx Aranz 212. Erria ondatzera zijoala; betiko zor-pean sartu bear zuala. Munita 116.
Txikikuskin edo mikroskopio-pean epitelium antzeko mintz bat zela ohartu dira. Mde Pr 333. Kristalezko
aterpea, alakoxea, euria danean igor egon dedin; [...] negua danean, iparraize bean, epel egon dedin. Erkiag
Arran 17. Eleixeari deutsela, ta bere etexa-pean, bixi-leku bat dago. Akes Ipiña 15. Nire maitalea dago /
etzanda lauza-pean. Arti MaldanB 227. Maduran ondo zaozak, ondo bizi dituk, gu berriz edur-peien. And AUzta
94. --Zer dautazu?... Indiano hori ematen laguntzat? --Ba... Ez diagu, mementokotz, bertze artzainik esku-pean!
Larz Iru 92 (Lek esku-artean). Iturri menditarra / ira gazte-pean. / Ardiak badakie, / nun dagon; artean... Gand
Elorri 67. Burua gal ginezake baginio gure Herria dela, bakarrik, hain gora Jainkoak ezarri duen Aingeru baten
itzal-pean. Ardoy SFran 16s. Maiz, irauli gabeko iñaurkin-pean zirauna izkutatzen da egun argitik igesi. Ibiñ
Virgil 102. Ez zeixola [...] aren izenik eskatu, bixen arteko tratua zalako, juramentu beian, iñori ez esatia. Etxba
Ibilt 481. Ehortzi duguneko lur pean hain barna. Xa Odol 225. Lau gütarik orobatkoz / ehortzirik [dirade] elhür
pian. Casve SGrazi 116. Ez noski leorpean, zeru-soil-pean baizik, gure gaiñ udako eguzkiaren ziztada-miñak
artuaz. Berron Kijote 146.
(Tras instr.). "Beian, después de. Jaungoikoaz beian (V, Añ), después de Dios" A y A Apend (donde cita el
msOch). Zuri zor deutsut Jangoikuaz beian neure izatia. Mg CO 54.
- BEHE-HARRI. "Bearri, basa, piedra fundamental, plinto. Etxe orren bearrixari ikara eraiñgo detsanik [ez
dago], no hay quien pueda conmover el fundamento de esa casa" Etxba Eib.
- BEHE-BEHEAN. Intens. de behean. "Ganauak an be-beian dabitz" Elexp Berg. Iñok baño lenago ikusiko
zuan, goi aldetik, odei tarteko arranoaren ibillera [...] ta an bebeian agiri zan urlia erriko orduari (reloj) zar ta
illun samarra. Ag G 2. Eteokel, alegia, zuzenbidez lurperatu omen din, an be-bean, illen artean ospatua izan
dedin. Zait Sof 162.
- BEHE-BEHEKO. Intens. de beheko. Eginalean guziak nekatzen ziran ontzia arintzeko; baña Jonas onziaren
be-beeko zoruan lo zetzan. Lard 250.
- BEHE-BEHERA. Intens. de behera. Abarka urratuetatik beatz lodi biak agirian ekarzan, [...] bernetako
soka ta oialak bebera iausita. Ag AL 128.
- BEHE-BEHERAINO. Intens. de beheraino. Goi-goitik be beraño erazteban, eztakit nik zelan, bere itza, ta
loditu, sendotu ta garraztuten jakon berealako batean. Ag Kr 133.
- BEHE-BEHERAINOKO. (Intens. de beherainoko). Alde batera ta bestera mendixka tenteak altxa ta beebeerañoko
irrikituak erakusten zituzten. Anab Poli 120.
- BEHE-BEHERAN. Intens. de beheran. Ibaiaren alboan / antxe be-bêran, / ura edaten dagon / ardian eran.
Jaukol Biozk 51.
- BEHE-HERRI. v. beterri.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
469

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BEHE-ETXE. "Be etxe, planta baja (V-ger)" A Apend.
- BEHE-GELA (V ap. A; begela Vc ap. A). "Aposentos del piso bajo" A.
- BEHEKO (Lar, Añ; beko V-gip, G, AN-gip; Añ), PEKO (S, Sal, R; Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 50; Elexp Berg
(bekoaize). "(Cosa de) abaxo, beekoa" Lar. "Baxo, lo baxo" e "inferior" Añ. "Lo de abajo: bekoa, beitiko" Ib. s.v.
baxo. "Vent du midi, (Sal) ego, pekoaize; (R) pekoaire; ego" VocPir 57 (cf. ib. nota: "en cambio en sul. pekoaide
es "viento norte", lo que se explica sin dificultad por la situación de ambas regiones en relación con el
Pirineo"; cf. tbn. Elexp Berg: "bekoaize, udan, iluntzean hodeia dagoenean jotzen duena"). "Peko, inférieur, qui
est de dessous" Dv. "Peko zaia, la robe de dessous. Syn. azpia" H. "Bekogela (G), aposento bajo" A (v. BEHE-
GELA). "Beko jende guztia ikusten zuen (AN-gip)" Gte Erd 50. Cf. beheko, 1 peko.
--Nola behar da edüki mihia? --Aphür bat a[i]tzinatü behar da peko ezpañaren gañera. CatLan 139 (CatLuz
37, CatJauf 117 peko ezpainaren gainerat, CatS 79 peko ezpañen gaña). Beeko gaiskiñik asmatzalleenak bere ez
eben geijago asmauko. Mg PAb 78s. Daukaz buruba, bularra ta sabel beekua. Ib. 85 (en boca de Peru; Maisu
Juan (ib. 84) dice beeko sabela). Bigarrenean firmamentu edo gañean daukagun estali urdiñ ori egin, eta onen
gañeko urak beekoetatik berezitu edo apartatu zituen. Lard 1. Franziako Lapurdi edo Lau-urdi, Zuberoa, Subola
eta Naparroa-beekoa. Aran SIgn 201. Peko bortai partadera gonzekin. HerVal 174. Igoaz [...] Guadalupera
predikua eta meza nagusia entzutera, eta biramonean egiten da beeko elizan puntzio negarrezkoa (fúnebre). Zab
Gabon 97. Iaungoikoa baino sarriago gogoratuten eban ondasun au, ta sarriago goratu daian beren biotza,
kendu dautsat beeko lokarri au. Ezale 1897, 128b. Zelan goiyan dagoan arri bat, berari eutsiten deutsen
eragozpenak kendu eta bertatik, jausiten dan bere beeko lekura. Itz Azald 192. Etxe artan, goi-beak maisterrai
utzirik, bigarrengo bizitzan arautu zuan bere kaiola [...]. Goi ta beko maisterrak [...]. Ag G 219s. Beeko
itxipetara jeixtean. Inza Azalp 74. Artzainak, zatozte ba peko bordaraino; / berri handia nehork ez daki oraino.
Ox 66. Zibero gaineko mendiak ederragoak dira nabar pekoak baino. Ib. 206. Goiko bizitzetik beikora etortzerik
ez al zegoan elkarren berri izateko? Or SCruz 105. Hor eman ziren trebeska, / herrestan eta punpeka, / jo zuten
peko erreka, / ein ziren mila purruska! Etcham 191. Lerratu eta herrestaka eta itzulika pentzeari behiti peko
sasiraino yuan ziauk, eta ez dakiat lepo hezurra ez dienez hautsi. Zub 75. Goikoaldetik begiraturik, beeko
solairuan oñak irristaka labainduz, alkar-loturik dabiltzan bikoteak [...]. TAg Uzt 59. Lilluratuak bai eta laster
bihotzmin lanbroz beteak / orroituz peko zelai, itsaso eder hoitako semeak / zoin jakitatez gabeak diren eta
lurkeriz goseak. Iratz 132. Beheko lehen mailaraino amildurik, hantxe lepo-hezurra hautsi eta puskatu zuen.
Mde Pr 184. Harkaitzaren gainean exerita zegoen, burua esku artean, soiltasunari begira. So zegokion peko
sasite urduri apalari, eta gaineko zuhaitz lerdenei. Ib. 119. Mediumekiko batzarretan nabaritzen diren "hilen
arimak" ez dira benetan bizidun baten (mediumaren) nortasun aizuna, peko-nortasunaren agerketa baizik. Ib.
345. Orrelangoetan oi danez, ez goiko ez beeko; erdiko bidetik jo bear ebala erabagi eban. Erkiag Arran 63.
Erregeen denpora zikinetan, premioa ematen zitzaion goikoari, goian zegoelako, eta kastigua behekoari, behean
zegoelako. Arti Tobera 264. --Goiko bidetik! --Ez orixe! Beko bidetik duk oitura! [...] --Ni bizi nintzala, betik
joaten nindukan. NEtx LBB 185. Denen iduriz peko errekarat egin zutenean, familiako arbola azkar zagon... eta
Johan de Jassuk berak etzakien laster primadera berri batek ikusiko zuela arbola zahar hori sekulan ez bezala
berriz berdatzen. "Quand tous parurent aller au fond du précipice". Ardoy SFran 52s. Beeko maillakoen artean,
mailleen ezberdintasunaz mintzatzea mingarri zait. Lab EEguna 196. Geroztik galdü jentia, / ustez aisa bizipidia
/ peko hiri handietan; / bena nekia frankotan. Casve SGrazi 76.
Hotzak hotz, euriak euri, honek beti bero beheko hori (G-azp). HErot 97 (referido al órgano sexual).
(Tras adv. de lugar). "Iglesia militante, gudarien Eleiza, emen beko Eleiza" Lar (tbn., con alguna var., en Añ).
Eta izentatüko [dü] heben peko Akte Konsekrazionezkoaren botz goraz egiteko zoin ere uste beitüke klarkiago
erranen diala. Mercy 21. Nortzuk dira, an beekuen izen madarikatuba sarrijeen auan darabileenak? fB Olg 204.
Guda bat amaitu orduko beste bat asi oi daroagu, or beeko prankotarrakaz. Ag AL 13.
(Tras gen.). "Alorren goiko muturra ta beko muturra (AN-gip)" Gte Erd 50. Ieinkoaz landan mundu orok
eztu hanbat balia, / zeruia, lurra, itxasoa, haren peko guzia. 'Soumis à elle'. E 91. Ez dago [...] kasuistarik ez
probabilistarik, zelan egiten dirian entzun ezkero geure plazeetako dantza naastaubak, pekatu mortalaren beeko
okasinoetzat emoten ez ditubanik. fB Olg 94. Ez da ez oraino hil Eskaldun odola, / badaki mendietan handi izan
dela, / oinen peko alkhia aitekin duela, / haren haurren artean bastartik ez dela. Hb Esk 39. Bakharrik sarthu
zen Iruñen eta bere peko zaldia lehen jinari saldu. Laph 162. Andere Santa Klara hantik phartitzen; / haren peko
zamaria ürhez da zelatzen. "Le cheval qui la porte". ChantP 286. Laster neke ororen atsedena irabaziko zuen
gorputz makal horrek, otoi! Theresaren ganaino eraman ahal lezan, biak elkarren besoetan ondatzekotz uhinen
peko egoitza misteriosetara. Mde HaurB 101.
(Tras tema nominal nudo). "Intxaurpeko aulkian (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 32. Tr. Documentado desde
principios del s. XVII, es de uso más o menos gral.
Hau duzula iautsiren da Iesus Krist hedoiean, / Lainhopeko holtz adarra dirudien batean. EZ Man I 83.
Konseillu kaparpeko ager daite azkeneko. "Un secret qu'on confie derrière le buisson". O Pr 109. Gordetzeko
bere lupeko zilhoan. SP Phil e) 3v. Egin ta eragin zuen bekatuagatik, bada, bigarren aldian gelditu zen andrea
senar-pekoa ta leneko gisan senar jaun-pekoa ez, baizik senar nagusi-pekoa. Mb IArg I 181. Lurpeko ar zikin
kiratsen janari erregalatu izango dan, ta guzien oñ peko auts biurtuko dan gorputz orretan. Cb Eg III 385.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
470

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Orregatik ere geldirik egondu zan Jainkoa, Erregeai ta Errege-pekoai ezer egin gabe. Ub 50. Ta eginik
Satanasen bandera-pekoa, ondatu zana betiko Infernuan. Añ LoraS 10. Zebillen Mandako bat mendipeko ibar
batean belarra jaten. VMg 81. Lurpeko ondasunak, edo bestela ezkutatu zaizten gauzak arkitzeko. AA II 21.
Giltza gordetan dan artian, giltzpeko gauzak gordeta dagoz. fB Ic II 243. Zeren ordu guzietan / Xarapeko
laharretan / Baitu tristea enbrazatzen. Gy 63. Irurogeita amar Erregeri nik neronek au bera egin diet, eta nere
mai-peko papurrak biltzen iduki ditut. Lard 121. Hori erran nahi da lüikhara lürpeko irurziriak egiten diala. Ip
Dial 120 (It, Ur lupeko, Dv lupheko). Txanton ikusitzen det / onuntz datorrela, / Matz-peko Martin jauna /
jueztzat duela. Bil 119. Azaleko lurra hein batean harro dago berenez; azalpekoa tinko, harri xehatuz ez bada
egina. Dv Lab 108. Libertadea baña Gernikako Arbolapekoa. AB AmaE 30. Zer iazoko, alboko atari baten
eskuta eban beren burua, garrikopeko gaiñibetea eskuratuten egoanartean. A BeinB 86. Kaxo Ganbara, sugurpeko
logalia juan al zaik? Alz STFer 140. Erroma-peko elizetan agiri da Ama-Birjiñaren irudia, batzuetan
aurtxoa besoetan duela ta beste batzuetan besoak zabalik otoizka. Inza Azalp 154. Berropeko txilinta-otsa
mintxoa ixiltzen da. Or Mi 105. Ollo kolokak bere hegalpeko beroarekin bizitza emaiten du arroltzen barnean
diren xita gaieri. Zub 122. Altza-peko itturri gardenak / bere txirulak jotzen yozak! Laux AB 37. Basopeko
gerizpean eserita. TAg Uzt 267. Uzaba-pekoak, errentadoreak. Akes Ipiñ 26. Juanbeltz gizajoak, batere itzik
egin gabe, ia jateko gogorik ez, igaro zituan esi-peko iru egunak. Anab Poli 30. Nun ete dago Aitzgorri-peko /
Joanes artzaian fedia, / zuzenduteko gaurko artzaiñen / egizko zeru-bidia? BEnb NereA 131. Ifernu peko gezur
marruma, / ez bekigu Herrian sar! Ardoy SFran 357. Tximeni-peko sutara joan bear izan zuan. Berron Kijote
181. Gorri-peko. "Infrared". MIH 188 (cf. gorri-petiko en Mde Pr 332).
(Tras instr.). "Peko (B, R-uzt), de menos" A. "Bi urtez peko (S, R), (niño) de menos de dos años" Ib. s.v. pe.
"Amalau urtez beekoa da (AN-gip)" Gte Erd 295. Cf. manüzpeko 'bajo la autoridad de' en Ip Hil 45.
Erregearen agindu gogorra Belen eta inguruan erruki gabe egin zan, bi urtez beeko aur guziak illaz. Lard 370.
Agindu zuen mandatari oiek atzitu eta bizar erdi-ebakiakin eta gerriaz beeko soñekoak moztuta, beren
Erregeagana bialtzeko. Ib. 190. Bost ehun haur hamalau urthez pekoak. Elsb Fram 117.
- BEHEKOA GOI. "(Lo de) abaxo arriba, beekoa goi, azpikoa gaiñ" Lar s.v. abaxo.
- BEHEKO ALDE, PEKO ALDE. Parte de abajo. v. behealde. Nola diozu ori, zure aldetik badator Ibaiko
ura ni nagoan beeko aldera? VMg 1. Naita ere, urik / ezin zikin nezake / nik beko aldetik; / ikus beza berorrek, /
baldin badu gura, / or goitik emen bera datorrela ura. It Fab 32. Gaztelu urrezko bat gorriaren gañean goiko
aldetik, eta beekotik ibai bat. Izt C 492. Urzango mendiskaren beeko aldetik asi eta Bogako zubiraño. Ib. 97.
Antxe, abeganeetan ibilli nintzoan neu, ta Maripa bere beeko alde baten ikusi naieuan. A BeinB 57. Galtzerdi
xuriak, belhaunaren peko aldetik xingola gorriz tinkatuak. JE Bur 141n. Beeko aldeko bidetik zaluiki zabiltzan
gizonak. FIr 147. Arri andi baten peko aldeko gerizan gelditu ziren gure bi gizonak. Ib. 145.
- BEHEKO SU (V-m-ger-gip, G-goi, AN-larr). Ref.: Etxba Eib; Holmer ApuntV; EAEL 123; Elexp Berg. Fuego
bajo, hogar. "La cocina, el hogar" Holmer ApuntV. "Beko-sua, hogar bajo. Beko-sua zan len etxe guztietan,
egurrakin mantentzen zana" Etxba Eib. "Beeko suak majo berotzen dau etxia" Elexp Berg. Beeko su
ondotxuan --ereiñotz garrez / otza kendu zapiei ta usain emonez-- / ginduzuzan janzten. Gand Elorri 210.
- BEHEKOZ GORA. v. PEKOZ GORA.
- BEHE-LAINO (belaino V-ger-m-gip). Ref.: A; Iz UrrAnz; Elexp Berg. Niebla. "Niebla baja, bruma" A.
"Belañua, la niebla" Iz UrrAnz. v. laino. Baiña be-laiñoak artu dauz mendiak bazkal ostean. Alzola Atalak
89.
Astarloaren uri zarra aurrean; Kirikiñorena ta nerea be-laiñopean. Alzola Atalak 89.
- BEHE-MAILA (Lar). "Grados de intensión, goimallak, de remisión, bemallak" Lar.
"Plebe, democracia" A (que cita AA CCErak v. infra BEHE-MAILAKO).
- BEHE-MAILAKO. De grado, de clase inferior. Zoaz ezperen erri andietara; ainbesteraño zabaldu da oetan
zorakeria hau, non igerriko ez dezun nor diran bemallakoak, nor bitartekoak eta nor goiagokoak. AA CCErac
222. Bemallakoena izan da orain arteko jolasketa, sarieske dabiltzanena; andikiak gerorako berezituak daude.
Ag EEs 1917, 210. Ez dela hizkuntzarik berez eta izatez beste edozein hizkuntza baino hobe eta egokiago denik.
[...] goi eta behe mailako hizkuntzarik ez baldin bada [...]. MIH 386.
- BEHENEKO, BEHENGO. (El) más bajo. "Bengoa, baja o bajo" IC 446r. v. BEHERENGO. In termino qui
dicitur behengo landa (1177), Domicu beengoa (1200), Nostra casa que ha nomne viengo echea (1260), Sancho
garçia beyengoa (1350), Termino clamado landa vengoa (1393). Arzam 161. Eta izan oi ditu iru malla,
beenekoa, bitartekoa eta goienekoa. AA II 182. Begira gauzak erostean eman diozun saltzalleari beeneko balioa
bederik. Ib. 183. Ejiptoko seme zarren Faraonenetik beenekoenerañoko guziak ilko dira. Lard 71. Bet-erria edo
Jerusalengo zatirik beeneneko guziari su eman zion. Ib. 546. Zeñ egun eta gelatan aurtxoa jaio zan eztakigu.
Batzuek esan dute eze orduan mandotegia zegoan beeneko bizitokiyan. 'En el piso inferior'. Aran SIgn 2. Eta
eman zioten biar-gai bat beenekua, zeña zan sukalkinari laguntzia. Bv AsL 50. Amets horretan euskara ikusten
dugu ikasbide eta irakasbide nagusi eginik, behengo mailatik hasi eta gorengoraino. MIH 85. Ez nolanahi,
bainan bai hor agertzen ez diren dozenaren bat modutan, behenekoan joaz. MEIG VI 145.
- BEHERA (V, G-azp, L, BN; Lar, Añ, Gèze; bera V, G; H; beira AN-ulz), PERA (L, BN, S; H (BN, S); piala
Gèze). Ref.: A (beera, bera); A Apend (beira); Lh (pera); Iz IzG 203; Holmer ApuntV (bera). a) "(Voy) abaxo,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
471

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beera noa" Lar. "(Ni) tanto ni tan poco [...] ez ain gora ta ez ain beera" Ib. "Abaxo" Añ. "Alborotar [...] la casa,
etxea beera ekarri" Ib. "En bas" Gèze. "Pian, piala, petik, sous, de sous" Ib. 31. "En décline; betik, d'en bas, de
dessous; bera, au bas, vers le bas, bean, dans le bas, dessous" H. "Petik, pera, de, au dessous" Ib. "Beera (V),
behera (BN, L), abajo" A. "Pera (L, BN, S), (adlatif de pe) dessous (avec mouvement)" Lh. "Etorri beera, jaátx!
(G-azp)" Iz IzG 203. "Lo contrario de Gora! Gora gutarrak! Bera ostianguak!" Etxba Eib. Cf. Alt Obs 51:
"Gora (Viva. Neologismo más o menos extendido ya en todo el país). Beera (Muera. Admitido el anterior podría
proponerse el uso de esta su pareja)".
Biak berdin hik ostikoz egotzten tuk lurrera / eta orain gora dena aurkhi dukek behera. EZ Man I 45. Hain
behera egotz dezan haren kontra iaikia, / zenbat gora igateko baitu urgulleria. Ib. 75. Goregi igan dadina
ahalgegabeki, behera ieuts daite ahalgeizuneki. O Pr 202. Behiñ gora, behin behera, / gero deabruen balsara, /
sekulan sosegurik gabe / tromenta guztietara. Gç 178. Prosperitatera altxatu ondoan, hautsi nauzu lurraren
kontra, eta badidurizu ez nauzula hunen gora altxatu lasterrago behera etxatzeko baizen. Ib. 48. Egün hortako
prozesionian nola ediren behar da? Espiritü bildü bateki, begiak behera so. Bp II 85. Da admirazionezko
sentimendua, zeren Jainko bat hain handia hain behera jautsi izan den guretzat. CatLav365 (V 176). Ni
nihauren pheziak bethi behera bulkatzen naiana. Mst e Ip III 8, 1. Bethi arrota bezala petik gora ta gora behera
doana bezala, bethi ber gaiza erakhusten diana. Egiat 166. Eguzkia ilunduko da; ilargia odoldu; izarrak beera
yausi. Añ EL 2 44 (EL 1 38 lurrera). Zer esango zenduke zeru guztija beera jausiko balitz? Ur MarIl 90. Pikugañean
ikusi zuenean, esan zion: Zakeo, beera atozkit. Lard 420. Ez liteke handitasunean pasaia, ez balitz
yausten gora doan bezain behera. Hb Egia 42. Oi! gure arbasoak, / ez, othoi, ez beira, / zein goratik garen gu /
jautsiak behera. Zby RIEV 1909, 397. Izan dire populuak, zaharretan argituenak, hala nola Grekoak eta
Erromanoak, aski behera erori direnak, bizio tzar guzien baimena, bere Jainko faltsuetan bilhatzeko. Lap 6 (V
5). Patxi, gure banidadeak / bera dira jetxi. EusJok II 13. Lendabizikoan sartu ziranean, astoa txirristatu ta
erori zan. [...] Ta bigarren ibaian zapla! berriz astoa bera. Muj PAm 60. Alki gañean jartzen da, erori balitz
bezela, ta burua bera ta iñori begiratu gabe gelditzen da. Alz Ram 117. Oiala behera. 'Abajo el telón'. Lek
EunD 32. Au lortu orduen, beste eragozpen guztiek laster etorri zirean bera. Akes Ipiña 16. Txalupa uraren
bidez gero ta aztunago, ezin ba aguro ibilli. Ta txalupa beera bezela ura gora zetorkion Jaunbeltzeri. Anab Poli
36. Eskuak gora, eskuak bera, ikaragarrizko zirkin eta tximiñoikeriak egiten ez ebillen ba? Bilbao IpuiB 237.
Baita eleizako ormak bera botateko be baeukan arek abotsik. Ib. 236. Orduan gobernua bota zuten behera,
ministro guztiak afusilatu zituzten, eta gobernuko buruzagi bizarduna [...] soka lodi batekin urkatu. Arti Ipuin
49. Eguna beera dator / leen-orbelen otsez. Gand Elorri 170. --Sobera behera eroria nuk, berritz jalitzeko! --Ez
duk nehor hain behera erori ezin baitzukek jali. Larz Iru 114. Egun batez andamiotik bera erori zan, eta bean
tabloi bat zegoan eztenga aundi bat muturrez gora zuala. Salav 16. Gaztiak juan kalera eta / gurasuentzat arria,
/ zarrak besterik ez baldin bada / bera dator basarria. Uzt Sas 121. Gero etsaiek, jauzi eginik gainera, / zuten
gain hartarikan jautsi hoin behera. Xa Odol 123. Bost girade behera han / anbiltürik izan basan. Casve SGrazi
116. Sari date gure haxia / heltürik güne hunian, / behera sarthürik ere / gük begi-zabalartian. "Et même arrivé
en bas". Ib. 114. Nobel saria irabazi dutenen prezioa, haatik, behera doa gure artean Severo Ochoak Espainian
egin eta Espainiaz esan zituen tentelkeriak dakizkigunez gero. MIH 399n. [Oraingo literatura] behera doa 40
urte hauetan. Frantzian ez dago inor neurriz gainekorik. Ib. 129.
(Tras ablativo). "(De) arriba abajo, goitik bera, garaitik behera" Lar. "Despeñar (c.) ondatu, goiti bera (V)
jausi, (G, AN) erori" Añ. "Eskilla(re)tatik bera jetsi zen (G-azp) [...] eskilleratik bea doa (G-nav), eskillaretatik
bera dator (V-arr-gip)" Gte Erd 177. Tr. Documentado desde Leiçarraga; a partir del s. XVIII es algo más
frecuente en los meridionales. Eta iaikirik egotz zezaten hura hiritik kanpora eta eraman zezaten mendi
gainera [...] gainetik behera egotz lezatenzat. Lç Lc 4, 29 (He, Oteiza, Brunet, Ker, IBk -tik behera; TB, Dv -tik
beheiti, Leon -tik buruz beheiti; Ol, Or -tik). Hauk dira eskalera batzuk bezala saindutasunera heltzeko, eta
Esaias Profetak gaiñetik behera iaustean bezala kontatzen ditu. Mat 152s. Zeren eguerdian [iguzkiak] gaindik
behera artez, eta arratsaldean saihetsetik, soslai emaiten baitu. Ax 192 (V 130). Nola mendi gainetik behera
abiatu den uholdea ezin geldi baititeke, halaber gaitz da beharrietan sartu den amorioaren trabatzea bihotzean
barrena iautstetik. SP Phil 304s (He 306 mendi gañetik behera). Arritu oi naz nola asko ta asko bulzaka, ordu
gaistoan aientzat, botatzen eztituzten andikan bera. Lar, carta a Mb 279. Bota ziola burutik bera esponjak zuen
zikinkeri guzia. Mb IArg I 129. Gaiñetik behera dereienian so eginen. Egiat 166. Zerutik bera baletor bezala. Ub
97. Garbitzen da etxe guzia goitik bera, ez da largatzen amelaun, ez autsik. Mg CC 231. Jausi zan esku-taiu uts
au bere altaretik bera ta zatitu zan. Añ LoraS 47. Artzen ditue oiak, botatzen ditue leiotik bera. AA III 376.
Oepian eukan loi-ontzija artuta, bentanara urten da, ango loijak jaurtegi eutsazan purijaz senarrari buruti
beera. fB Ic III 374s. Goi goitik bee beera boteaz. Izt C 229. Esklabiñan kuskullak / solbardatik bera. Echag
234. Or goitik emen bera datorrela ura. It Fab 32. Bere etxe guzia / goiti behera zuen ezarten. Arch Fab 165.
Zubi batetik beera jausita? Ur MarIl 34. Burutik behera, / mafrundi txar batek daut hetsi sudurra. Gy 177.
Arpegitik bera negar malkoak mara mara abiatu zitzaiozkan. Arr GB 97. Bere burua leio batetik bera botatzeko
egon zan. Aran SIgn 26. Er[r]ipa nola doha menditik behera. Elzb Po 179. Thu egin zion begitartera emakume
tzar hari, eta arthiki ileti edo itxindi bat burutik behera. Jnn SBi 165. Eliza bobedatik behera ikhusten dira herri
eta nazione güzietako banderak. Ip Hil 210. Begiak torratzen ditu, hobeki ikusteko, xarboa beti han, gainetik
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
472

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
behera so, iduri irriz... HU Zez 57. Baoian Adabaldo, gaur Olabaratza esaten iakon erritik zear, bide zior
batetik bera. Ag AL 54. Lepotik beera meralla zinzilik zubela. Moc Damu 25. Ilgarria, ordu bi baño luzeago
lanean jardun ezkero, eta ordu bitik beera jardun ezkero, geiyenean pekatu arina egiten dabe. Itz Azald 92.
Piragua deitzen yakonetaiko bat ikusi eben eurak egozan alderantz etorrala ibai batetik bera. Kk Ab I 81s.
Nondikan bera dago Portugalete? JanEd II 140. Orrena ogei ta amasei ontza / luze bazuben sikira, / neriak
berriz ogei ta bostetik / bera zedukan medida. EusJok 25. Orrek burutik beera yantzi bear luke eta ez beetik gora
(G). "Debiera llevar faldas y no pantalones". A EY III 93. Orma goittik bera estaltzen zuan oiala. Inza Azalp 70.
Oi, heien nigar goxoak begietarik behera! Barb Sup 165. Lepotik beera berriz, txistu-danboliñak zintzilik. Mok
4. Leihotik behera igorten zian soka hari estekatzen zien zaretto bat. Const 19. Gaur amaiketan bota bazuen /
Jainkuak zerutik bera. Tx B I 153. Jatsi egixube zaldi ganetik bera. Otx 117. Munduan yende geitxo gatxegok,
askoz obeto bizitze aal-giñekek bakantxeago izanda; beraz, nondik-bait asi bear da-ta, nere burua bota dezadan
leiotik beera. Ldi IL 137. Tontorrera eraman zuten, andik bera amiltzeko. Ir YKBiz 80. Josemenditik bêra
ardiekin / Gorritxo dator oiuka. Or Eus 89. Lana bera baño ere okerrago da bizkarretik beera sartzen zaigun
autsaren eta galbizarraren errea. TAg Uzt 157s. Odol berozko iturburu bat doa menditik behera... Iratz 26.
Berreun metro inguru izanen dira goitikan behera goazela. Etxde JJ 91. Aingeru-taldea zeruetatik bera dator
jostari ta itz-jario. NEtx Antz 117. Etxe-bizitzik ez dago berriz / milla pesetatik bera. Basarri 184. Bideko aldetik
baño sakonagoa, beste aldeko lurra, hesi gainetik hiru metro behera arkitzen zan. Ib. 147. Zure poza aidean, /
aidetik beera, / ganean, / daneko euri zabal. Gand Elorri 139. Belar-ondoko bat eman zion matrailatik behera.
Mde HaurB 42. Makhilarekin eman daut burutik behera. Larz Senper 10. Egun batez andamiotik bera erori zan.
Salav 16. Itzalak, aundituz, mendi garaietatik bera erortzen ari dira. Ibiñ Virgil 33. Trena an zijoan Andoaindik
bera, Urnietarako bidean. Ugalde Iltz 51. Oilarandoin goiti eta Leizpartzetik behera / zuk berritu duzu ere
Urdozeko kapera. Xa Odol 158.
(Tras inesivo). "Aldapan bera (G-azp-goi), aldaparan bera (V-gip), khe biden behera eratxi zen (S)" Gte Erd
9 (V-arr aldatzak bera, AN-5vill aldapan beiti). v. BERTAN BEHERA s.v. bertan. Tr. Aunque se documenta
ya en Leiçarraga, no es frecuente hasta el s. XIX. Iuduek konseillu edukiten Saulen kontra. Murraillán behera
hura iausten. Lç Act 9, tít. Edo xalupa irauli gabe gillaz gañera, / edo berekin eraman gabe urtan behera
[baleak]. EZ Man II 155s. Ozta iru gazte aek jatxi ziran labean beera, Aingeru batek alderagin zien su eta
garrai. AA I 410. Jesus bizija egunian egunian eskubetan erabiltia, ta eztarrijan beera irunstia. fB Ic III 301.
Pierris, banuak orai / berala jendarmetara, / igorri nahi hait / Donapaleun behera. AstLas 50. Donostiyara
pozez / gaur etorri gera: / ariñ makil saltoan / aldapetan bera. Echag 80. Jakin balü zer eman zeion sakolala, /
urthukiren ziala ühaitzian behera. Etch 436. Ilea sagerdeka bi alde yautsia, / dirdiratzen duela mazelan behera.
Hb Esk 181s. Jesus eskalleran beera burlazko soñeko zar urratuarekin bazetorren. Lard 456. Mari-Santzen
lasterra / Bost-Mendietan behera! ChantP 214. Ama bizi ükhen banü, aita, zü bezala, / enündüzün ez juanen
Ongrian behera, / bena bai ezkuntüren Atharratze Salala. Ib. 284. Izugarrizko aitzarte edo leize-moduko batean
beera [...] irristatu eta amildu zan. Aran SIgn 87s. Inguruko mendi-gainek sua zarioten. Aldapetan behera, [...]
bazter guzietaraino dirdiraka jausten ari zen goizeko argi gozo hori. Arb Igand 67. Artu eta eskalletan bera
bota. Iraola 55. Buruan badakar andereek bezalako xapel bat [...]. Xingolak badariotzi hartarik bizkarrean
behera. JE Bur 141n. Bakallao buztana ta urdai tatoa iltzean bera. Ag G 324. Eguzkia Beizamako menditontorretan
beera apaldu zanean, Tolosalderako igitu ginan. A Ardi 72. Zer gertha gero ez jakin, / Xilo-
Gaitzean behera, / etzikan hartuko behin / axeria den barbera! Ox 90. Bein batean Pernando bai omen zijoan
Alegiko kalean bera. Muj PAm 73. Bidean beera jarraitzeko garaia du. Mok 21. Bost haxero, bost kontrebandist
sartü ziren gaiaz, kafez kargatürik Urdaiten behera. Const 30. Errian bera dator zulogillea etxe-aldera. Jaukol
Biozk 50. Ikustekoa zen artalde aberats ua maldarretan beera! Or Mi 42. Ezer askoren paltik ez daukat / maldan
bera amiltzeko. Tx B II 268. Alako batean oñak irrist egin ta jausi da mendian bera. ABar Goi 25. Zer zatozkit,
bai, oñak narras, izkutu-mizkutuka, bekokian beera ginbail-egala eratxirik, betaurreko erantziak begiak lausotu
ta izu-antz? Ldi IL 41. Bidetxigorretan beera, soroak eta sagastiak zearkatuz, mezatara dijoaz baserritarrak.
TAg Uzt 23. Panplonan-bera banoa eta zer gogo dezun esazu. SMitx Aranz 193. Perutikan, Amazonasen bera
joan, itxasoz Venezuelaraño iritxi. JAIraz Bizia 31. Malkoak mara-mara zerizkion begietan behera. Etxde JJ
101. Samako zuloan beera errezto ta zirin-zirin yoiakioen sagardau urre kolorea. Erkiag Arran 121. Norbaitek,
mendian beera, agur, mutil, esaten bazion, ezta erantzun ere. Anab Poli 13. Egun honetan nire gogoak / utzi nai
baitu mendia, / maldan behera doa aguro / nire gorputz biluzia. Arti MaldanB 190. Ule bigunok sorbaldan
beera / urre ta ezti ariak. Gand Elorri 136. Euri-jasa tellatuz, / muñotan beera ugolde lodi. "Envían largos ríos
los collados". Gazt MusIx 125. Orduantxen zetozten kamiyoan bera Ernani aldeko eta Oriamendiko gallurrean
egon ziran gizonak. Salav 56. Mendi-gaillurrera iaso eta berriz maldan bera erortzen zena. Ibiñ Virgil 106.
Kristaletan bera, txirrioka dijoaz euri-tantak. NEtx LBB 106. Andikan Ultzaman bera Iruñara. Uzt Sas 347.
Tximista bezela jeitxi zan aldapan bera. Berron Kijote 200.
Utra laster ta erroitu andiaz eroan zituen florestati beera ['por el bosque abajo']. Lazarraga 1153r.
(Tras adv. de lugar). Baldin Jainkoaren Semea bazare, etxa zaite hor behera. He Mt 4, 6 (Leon hor behera;
TB beheiti). Jainkoaren semea bazera, salta zaite or beera. AA III 566. Nere egonlekhua ifernuan dela
diotelarik, han behera anbiltzen naute. Dv LEd 217.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
473

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(Tras sust. det. o indet.). "Cuesta arriba, cuesta abajo, aldapa gora, bera, aldatsa gora, bera" Lar. "Cuesta
arriba, cuesta abajo, (V) aldats gora, bera; (G, AN) aldapa gora, bera" Añ. "Adverb t .: mendia behera jautsi da,
il est descendu en bas de la montagne. Ura behera, au courant de l'eau" Dv ( A). "Mendia behera lasterrez
iautsi zen" H. "Aldatzak bera (V-arr), aldatz bera doiez (V-gip), paitia behera (S), patarra behera abiatu gira
(S)" Gte Erd 9 (G-azp-goi aldapan bera, AN-5vill aldapan beiti). "Eskelerak behera eraitsi zen (S)" Ib. 177. Cf.
infra ejs. del tipo hedoipera, etc. Itsasaldea beera doa / bere buruaz berbaetan. Lazarraga 1197v. Kalea bera
burua baxu daroa. (Cantar del conde de Salinas). IC I 557. Iuduek bizarra buruko xerioekin batean athera
zeratzutenean, bisaia behera eta ahotik isuri zenduen odol preziatua. Harb 293. Ura behera egotzi baitzuen
[neskatoa]. Ax 353 (V 234). Iriyoarazi zioten mendia behera haren hegalean den haran batetara. ES 114.
Gabaren gaberdijan / urten biarko dot / aldatz gora, aldatz bera / illun illunian. DurPl 62. Arri eskergak eta atx
ikaragarrijak datoz mendija beera bilinbolaka. Astar II X. Euren burubak aldatz beera amilka eta jirabiraka
botatia. Ib. X. Otso andi bat dator / mendi oiek bera / zuzen-zuzen onera / ardiak jatera. It Fab 84s. Andreyerra
nere zintzurra behera / ganen duk, baita untza bera. Gy 246. Karlomanen zaldiak zango unhatuak; / bere bizar
zuria bulharrak behera. Hb Esk 61. Seirko mendiak-beera Itsaso gorrironz joan ziran. Lard 99. Botha ditzagun
[arrokak] mendiaren patarra behera. Balad 262. Mendiak bera zetorren errekatxoan. Arr GB 65. Goizan igorten
tie olhape behera, / artzan-hor gaizua emanik gida. ChantP 332 (Etch 346 olha-pen behera). Arroak beera
itxasoruntza / doiazan errekatxoak. AB AmaE 17. Herdea darizu kokotsa behera! Elzb PAd 54. Asi zan tontorra
bera. Apaol 114. Eskaler bat behera aurthiki zien. Ip Hil 173. Beldur gira [...] hor harat ura behera joanen
diren. HU Zez 47. Beha zoin laster doan karrika behera. Ox 163. Urak arri-gañetik dijoalako eta aldapa bera
indarra daramalako. Muj PAm 22. Eguzkiak mendi-gain beera itzalita odeitxoak ñabar, eder, margozten
zitularik. Or Mi 4s. Poliki erreka beera zoazin. FIr 145. Galdu-gordian bilin-bolaka / baso ta mendi arruak bera,
/ ibaietatik barriro duaz / basaz beterik itxas-ertzera. Enb 49 (ib. 171 arruak beera). Zeinatu-eta doha mendia
behera. Etcham 79. Abiau zan berau bilin-balanka aldatza bera. Kk Ab II 117. Gari-aleak lepoa bêra / sartzen
zaizkio oarkabez. Or Eus 338. Tximista bezela oldartuko da maldar-beera. TAg Uzt 90. Lezeak behera erori zen
errege dohakabea. Zerb IxtS 55. Malda bera artzen badu, ik ikusiko dek [...]. Ta gora jotzen badu, nerekin topo
egin bearko dik. Ugalde Iltz 68. Muñatz lirain beera / ur-txirripa garbi bat / ariñ, jostari, badator araño. Gazt
MusIx 77. Jetxi eskallerak bera. Uzt Sas 224.
(Tras dativo). "Malda bati behera joan zen (BN-ciz), mendiari behera [o beheiti] abiatu zen (BN-arb-lab)"
Gte Erd 9. "Zübürü bati behera iratxi ziren (S)" Ib. 177. Tr. Aparece a partir de mediados del siglo XIX en
autores bajo-navarros y, en menor medida, labortanos (no lo hallamos en Duvoisin, p. ej.). Barnea hain
zitzaion boztu, non begitharteari behera atseginezko nigarrak baitzariozkon. Laph 83. Sokak palupan eta lazoa
trostan, / errekari behera juan zazkit postan. ChantP 88. Muthiko hetarik bost edo seiek, papoa eta sakelak
harriz betherik, abiatu ziren aurthikitzen, firrindikan, karrikari behera. Elsb Fram 138. Azken afaritikan / gauari
behera, / Jesus atheratu zen / othoitz egitera. Zby RIEV 1908, 211. Gutarik batbedera bazohan bere bide
makhurrari behera. Jnn SBi 4. Nik ez dautzut gehiago dirurik emanen urari behera artikitzeko. HU Zez 59. Patar
bati behera zoalarik. Ib. 54. Zilo hari behera gorphutz hila norapait aurthikitzen. Arb Igand 78. Joan ziren
beraz, mendieri gora, ibai handier behera, Espainian barna. Barb Sup 164. Han ohartu zen nola yendea sartzen
zen lur-pian, eskaler bati behera. Zub 70. Berehala jausten gira bi lerdoin larrutuek hertsatzen duten erreka bati
behera. JE Ber 17. Jaunak ez ditzan hasarrez bota su-leizeeri behera. Iratz 126. Gau guziez ximiniari behera
Uhaldeko sukalderat sartzen ziren. Zerb Azk 98. Oihanez oihan, Ihizgorriri behera, ur erreka mehe bat jausten
zen. JEtchep 15. Hotz bat jin zautan bizkarrari behera. Ib. 37. Ene burua hola ikusi baino, nahiago nikek
errekari behera aurthiki ere... Larz Iru 66.
(Tras gen.). "Gathia zübüriaren behera iauzi da (S)" Gte Erd 177 (con el sdo. de 'por la escalera abajo'; cf.
infra ejs. con el sdo. de 'debajo de').
(Tras instrumental). Maldaz bera zeramaten arrastaka. Bv AsL 95. Begietan tximistea / ta infernuko su ta
garra... / Ta aren aurretik igesi / mendiz beera prankotarra. Ag AL 33. Zu)rak eramaiten dra ugaltiaz bera,
saltako lekiuetraino. Mdg 130. Xakhur gose ta minbera / buztana tripaz behera / ihes doa gordetzera. Zby RIEV
1909, 103. Lepo-ganian pikotx zorrotza / eguzki diz-diz ta mendiz bera. Laux AB 79. Aldapaz gora ta aldapaz
behera, bira eskumara ta bira ezkerrera. Osk Kurl 83.
(Con sentido temporal). Pekatu mortala, ordu biz gora egiten bada; eta aez beera bada, pekatu beniala
geiyen partez. CatLlo 41. Gauerdiz beera. 'Después de media noche'. Ib. 72 (ap. A EY III 277; cita, sin duda, una
ed. posterior --1877 ó 1890 según J. Bilbao--; la 1. a ed. (p. 71) dice gaberdiko amabiyetarik).
Con el... hacia abajo. "Buces, de buces, boca abajo, aoz bera" Añ. "Buruz bera jauzi (salto) ein (V-gip-arr, Gazp)"
Gte Erd 9 (frente a buruz beiti, bürüzpiko de otras zonas). Atalaietik egotzten du buruaz behera, / zain,
hezur eta iunturen harrietan hautstera. EZ Man I 106. Gaixtoak egonen dire / larri buruz behera, / iujeari ez
ausartez / xuxen begiratzera. EZ Noel 127. Ezpata zutik eskulekuz beera ipiñi eta auzpez onen gañean etzanda, il
zan. Lard 182. Asto zarra eta elbarrie, / munduan parregarrie; / bost aldiz pasatu du / gose eta egarrie; / puntez
bera belarrie, / nire begi-mingarrie. Noe 46. Gizarajuak zeramala konkor aundi bat, ziruriyena kalderiñ bat
abuaz bera. Iraola 39. Bekuaz gora, goikuaz bera, alde guzietara erabilli zuen. Alz Burr 33. Jokalariek txandaka
makhil zorrotz bana jaurtitzen zuten puntaz behera indar guztiaz. Osk Kurl 74. An utzi zuan lurrean muturrez
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
474

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bera gure azeri saloa. NEtx LBB 189.
PERA. (Tras gen.). (Ir, etc.) debajo de. Nola erregiak [...] fortunaren iokoaren eta errotaren pera noizik
behin erorten ahal baitira. Tt Onsa 37. --Zergatik erraiten düzü Jinkua dela Izpiritü bat? --Zeren ezpaitü ez
gorphützik, ez kolorerik, ez figürarik, eta sensien pera ezpataiteke eror. CatLan 23. Asko kondenatzendíre
sazerdóte, errelijióso ta libre, etzirénak kondenatúko, sujetatubazire matrimonioain buztarriain péra. LE Matr1
354. Zuhaitz baten pera badoa etzatera. Gy 13.
PERA. (Tras tema nominal nudo). O Iongoiko gau belzean Abrahamen hazia, / Gidatua hedoipera
bidaldurik zuzia. EZ Man II 123. Zeure gorputza zinduen / disziplinaz zehatzen: / tentatzen zintuenean /
elhurpera etxatzen. EZ Noel 172. Lurpera bidaldu hurran deraut neure arima. Harb 350. Zure mantu pera, zure
anparora nator nere erremedioaren billa. Cb Eg III 294. Garaituak izan dira, jo dute bea, lurpera gorputza
eramateraño. VMg 81. Juizijo on baten erregela pera ekarri legizan ta kasik geijenak nai oi ditubeen olgeetak
dira: [...]. fB Olg 28. Hezur zenbait suan erre izan zituen; / zoiñen lanhoa igan baitzen / Yupiterren sudur-pera.
Gy 285. Geiagoko bage artu zuan aga luze bat etxetik eta baita-re solomo ederra txamarrota-pera. Zab Gabon
76. Ona leuke orrek Elixapera juan da ur-bedeinkatu-ontzijan dzanga eiñ da gero Elixan sartu. A BGuzur 115.
Bat-baterako zalaparta bizian, iñork uste baño len, maipera jaurtigi zuan ezkonberria. Ag G 313. Badijoaz oepera
begiratzera. Urruz Urz 26. Guziak aldegin zuten lurpera eramaten ikusi zutenean. Inza Azalp 75. Laisterka
eta izkutuka elorri-esipera zetorren. Or Mi 54. Ai, aren esku, / laztankor igaz izana. / [...] Lêngoa ditekek,
zakarki edur- / -pera egotzi auena? "Bajo la nevada que cae". Ldi BB 34. Bijoa pikopera, ta makurtu bedi. Lek
EunD 49. Maindirapera sartu zaigun sugea bezelaxe. TAg Uzt 69. Tala-aldera yoiazala erantzun eutsen,
iparreko mollearen asiera-inguruan dagoan arbolapera. Erkiag Arran 24.
b) (G-azp-goi; Lar, Gèze, H), bera (Lar). (Estar, etc.) abajo. "Behera, zolan, en bas" Gèze 240. "(Adv.) bas. Orai
gora dena gero behera (EZ), celui qui est en haut maintenant, en bas après; urak behera dira, les eaux sont
basses; ogia behera da, le pain est à bas prix; mintza zaite behera, beherago, parlez bas, plus bas. Syn. aphal.
[...] Behera zaude, beheregi, vous vous tenez bas, trop bas" H. "Bera, behera, ne marquent aucun mouvement,
quand aucun verbe ou exprime ou sous entendre qui ler accompagnent ne marquent de mouvement. Ura bera,
behera da, l'eau est basse" Ib. s.v. bea. "Osiña ori oso beera dago (G-azp-goi), oso beeraño dago (G-azp)" Gte
Erd 263 (s.v. profundoa). v. 1 apal (3). Behera kontenplaturen ditu izar xahuak, / elementak akort eta plano
lur malkhartsuak. EZ Man I 89. Amen batez pasaturen ditu bide luzeenak, / gora, behera, saihetsera, eskuiñ
ezker direnak. Ib. 135. Seme bastartak berak eztu hobenik, baiña bere aitarenagatik, ekharri behar du burua
behera. Ax 360s (V 238). Austruxak eztira behin ere hegaldatzen, oilloak bai, bainan pisuki, eta hala ere behera
eta gutitan. SP Phil 4 (He 4 lurraren arraso). Eztugu ikhusten zeiñ behera dabiltzan gure gutiziak. Ch III 31, 4.
Egizu zure burua haiñ xume, emazu haiñ behera non bapedera baitabilke zure gaiñean karrikako basaren
gaiñean bezala. Ib. 13, 3. Aphezari ihardesten dio klarki eta emeki [...]; ez goregi ez beheregi ihardetsiz. CatLav
462 (V 215). Arren, egidazu grazia, munduko atsegiñetan eta atsekabeetan falta eztezadan, ez aietan goregi, ez
oietan beeregi egin nadin. Lar STomas 1. Ixil ixila itzuli zen / barurik bere etxera; / ahalketurik oillo batek /
atzaman balu bezala; / ezaririk sabel pian buztana, / beharriak aldiz behera. Arch Fab 147s. Zer egin daiagu hik
gu hoin behera eman nahi izateko? Hb Egia 28s. Anderia gorarik zaude leihoan / zure senharra behera dago
Frantzian. Balad 63. Badoha ganbarako leihorat, lurra aski behera den behatzen du. Laph 43. Franzia ere
izanik ezin gehiago behera hamabostgarren eta hemezortzigarren mendetan, sekula baino gorago altxatu zen.
Elsb Fram 53. Etxegurenek pillarmonika txiki bat atera dizu, arixe ezpañak egotziz, asi da oska, biribilketa
bizienak yoaz. Tarteka, ordea, geldi ta beera, sasiari ipuiak esatera... Ldi IL 44. Bertzea aldiz bazagon burua
behera begiak lurrari emanak. Zerb Azk 39s.
c) (Empleado en construcciones bimembres con gora, con el sdo. de 'insistiendo sobre'). Ezta enzuten beste
oraziñorik, ezpada infernua gora ta infernua beera. Añ MisE 42. Beti indianoa gora eta indianoa bera! Apaol
53. Goiz da arratsalde, mandazaiña gora ta mandazaiña beera. A BeinB 68. Asi zan, txartela gora ta txartela
bera, gizonen arteko eztabaidea. Ag Kr 175. Futbola gora, futbola bera, / jendearen zoramena, / urte auetan ori
da nunbait / oso modan dagoena. Basarri 73. Izenak gora eta izenak behera hasi garenez gero, eta ez naiz ni
lehenik hasi, liburu bat aipatuko dut. MIH 222. Ez lau orrialdek [...] ez laurehunek ez diote euskarari gora edo
behera handirik egingo. Ib. 209. v. tbn. Echta Jos 328. A Ardi 23s. Lab EEguna 83.
Barre zantzoak entzuten zirean kalietan, txindorra gora ta Mati bera. Echta Jos 212. Olloa gora ta eperra
bera [...] jakirik gozoena zer ta nola dan adierazten. Ag G 349.
d) (Uso sust., tras tema nominal nudo). Cf. BEHERAN. Zertan gibel ez eman malda-beera gozo ari, ta ekin
ez, kementsuki, malkarrean gora? Ldi IL 62. Aldatz-bera baten gure Jaunak zaldi-burdin bat aurkitu eban bide
ondoan. Bilbao IpuiB 109. Baiña negar-anpuluak urten orduko, urrengo aldatz beeran eroian abiadeaz, aize
gogorrak errukizko esku legunez legortu eutsazan. Erkiag BatB 106.
- BEHERA-ALDI. v. beheraldi.
- BEHERA-BEHAR. Oi, zein dan ituna / beera-bear au! "Cuán triste es la inexorable necesidad de caducar".
Ldi BB 130.
- BEHERA-BIDE (BeraLzM). a) Declive, bajada (sdos. prop. y fig.). "Bajada" BeraLzM. v. BEHERAKA-
BIDE. Badio norbaitek beera bidean degula gipuzkoarrok gure euskalki-gurditxoa idatzi-lauzko yardunetan
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
475

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beintzat. Markiegi in Ldi IL 7.
Camino de bajada. Alabaiña, behera-biderik ezin asmatu elurrez esiturik egotekotan. Etxde JJ 258.
b) "Beherabide, moyen d'abaissement, de décroissance" Dv.
- BEHERA BOTATZE. "En V-m bera botatea luchar a derribar" A EY IV 289. "Auska esateko [...] Txorierrin
ukabilka ta muturka iotea bada; bestela, bera botatea" A Ezale 1897, 173a.
- BEHERA EGIN. Bajar (sdos. prop. y fig.). "Beera egin du prezioak (G-azp), berantza in du prezioak (V-arr)"
Gte Erd 101. Momentu onetan gu / ederki ez gera, / lenago goian giñanak / egin degu bera. Uzt Auspoa 67,
111.
- BEHERAGO (Lar, Añ). a) "(Más) abaxo, beerago" Lar y Añ. Zeren etorte espiritualek hori dute beregain,
bethi beherago iraitsten baigaituzte, ginundezin estatua zen baino, goiti debozionera ikhan garenean. SP Phil
502. Eta halaber berzetarik berex beherago ezarzea solasen egonez, edo modestiarik gabe lagunak gaixtatzen
hariz [...] hala mortifikatzea merezi dutenak. CatLav A 5r (V 6). Berak baiño beherago edo sortzeak edo
fortunak ezarri dituen presunez. He Gudu 76. Oiek alperpotzak dira berok, ez gorago, ez berago dan lanik ukitu
ere nai eztutenak. Lar Cor 300. Gure Aita Serafiko San Franzisko umilla Korte edo Jauregi artako Andien
artean goi goien ikusi det, eta berago gure Anai lagun on asko. Cb Eg II 207. Jainkoak eman darotzu
adimendua, zure baithan, zutaz kanpoan, zu baino beherago, zu baino gorago diren gauzen eta Jainkoa beraren
ezagutzeko gai dena. Brtc 78. Egiten direlarik xoilki beherago markatuak diren othoitzak. JesBih 468. Irakur
zaitzu beherago eginak diren opserbazioneak. MarIl VII. Urus ez badire oraino beherago erori. Gy 31. Erleek
arteka guziak tapatzen dituzte. Gainean egiten dute eztia, eta umea beherago. Dv Lab 299. Ala norbaitek athera
lezake ezpata, errateko, marra bat eginez gora-beheren zurubian: horraraino da zilhegi atsegina, beherago
direnek egin dezatela barur? Hb Egia 122. Beste aldetik Larrun altua, / Urruña berriz berago. Aran in Zab
Gabon 109. Baña humiltasunezko lenengo malla au are beerago eraman nai izan zuen. Ant JesBi 93. Hor
nonbeit beherago emaiten ditugu non zertsu den ebatsirik, herrika. HU Zez 191. Guztiz da neke gogorra / damea
bada lotsorra, / agertutea / tuntur-unea / eskondu baino lenago / garria baino berago. Azc PB 161s. Etzan joan
urak igoten eban lekua baño berago. Echta Jos 58. Beherago eta beroago, airea bakhanduz zoan. JE Bur 161.
Gaiztoak or bealdean bizi dira, diotenez; zenbat eta berago, gaiztoagoak. Ag G 10. Itzaiak uztarrien atzetik
geldi geldi zatozen, akulluak gora, ta beerago, larre gazietan, illuntzen asi zun. Or Mi 5. --Zure oñetan jarria
naukazu andrea. --(Irritsu) Ni ezin berago. Lab EEguna 80. Han dira plaza, han ostatua, han apeztegiak; han,
mail bat beherago, harateko hegiaren ozka batean apur bat sartua, eliza bera. JE Ber 9. Orduan egiaz egurasti
otza zana, [...] elur-ormatuen azken-nardak ere garbi adierazten digute: oraingoak baño askoz berago bait
daude. JMB ELG 40. Zara baten azpian bi argi, beherago bi ithurri eta harras beherean etxola bat artzai ta
ardiekin (L, BN, S). Zerb (ap. DRA, que explica que se trata de una "adivinanza de la cabeza"). Gero eta
beharrago ziren, gero eta beherago baitzoan iguzki-aldeko eskualde ederra. Zerb IxtS 104. Lareun metrotik gora
naiago du berago baño. Munita 80. Beherago jautsi gabe. Zerb Azk 46. Beraren gorputzaren pisuak beti
beherago erorazten du dohakabea. Mde Pr 79. Nire tristura ezin liteke erori jada berago. Arti MaldanB 218. Ta
antxe [kontu-zeetasunean], zenbaki bat aldatu dau; ta ogei milla erreal beerago utzi, Gabontzaren alda azken
lerroan agertzen dan oiñarri barria. Erkiag BatB 161. Barbaroak baiño beerago erortzeko zorian gaudelako
seiñalea. Vill Jaink 84. Zenbat eta gorago eldu / ekite ain garai ontan, / ainbat bêrago negian; [...] "iritxi eziña
duk" esanda, / gero ta bêrago niñoan. Gazt MusIx 237. Egunsentia joan zan / laiste illunabarra, / gero ta
beerago / Uztapide zarra. Uzt Auspoa 22, 146. Harrotuko ginakeen, ez bageneki gure arteko goramenlaudorioak,
euskal sail honetakoak, alegia, Minas del Rifeko papera baino beherago daudela. MIH 136.
(Tras ablativo). Eta hala jautsiko naiz oraino ekharri tudan konparazinoetarik beherago. ES 172. Baña
atarako bear da igo Olimpo baño / askoz gorago dan mendi baten txuntxurrera, / ezarriteko begiak ondo andik
beerago. AB AmaE 111. Atorra altxatu eta, bizkarretik beherago dugun haragi meta artan, ze zigorrada! Zub
63. Mendibiarrek nahi izan zuten orduan herrirat ereman. Bainan, Haritz-Kurutxetako lephotik beherago ezin
ereman ahal zuten egundaino. "Plus bas que le col de Haritz-Kurutxeta". Barb Leg 126.
(Tras instr.). Eztarriaz beherago sartzen zaio khe belza, / sudurrak ezin baitiro haren paira khiratsa. EZ
Man I 105. Eta badire gaztelu bat edo bia Cabobiesoz beherago. INav 97. Zutaz beherago diren gauzek ere
ixitzen badute zure ezagutza, nola bada iakiñen tutzu zutaz gorago direnak? Ch IV 18, 2. [Meza lagunzailea]
belhauriko jarzen da lurrean da lurrean eskalerez beherago, Aphezaren ezkerreko aldean, hura baino
gibelaxeago. CatLav 462 (V 215). Zer ohore, zer errespetu zaizkitzun zor! adorazioneaz beherago dituzken
ohore, laudorio, errespetu guziak zure partaia dire. Dh 261. Soizu, banoazu edatez / hogei urhatsez / zu baino
beherago. Arch Fab 89. Untz olio-zale zen goiko estaiean, / gathu gasna-zale beherbeherean; / andreyer gerrilux
gathuaz gorago, / hortz-xorrotx arratoiñ, untzaz beherago. Gy 244. Zeruaz gorago da, lurraz beherago,
itsasoaz urrunago. Hb Egia 13.
b) "Inferior" Lar y Añ. Cf. behere. Anitz beeragoakin nahasitzea. "Adozenarse". Lar. Orra ordena
nagusienak ta gorenak: oek baño txikiagoak eta beragoak dira beste bost. Ub 217. Ez al zenduan egin, ene
Jaungoikua / gizona zure antz ta bai irudikua? / Bakarrik berau baño obia Aingerua, / beste guztia egin zeuntzan
beeragua. AB AmaE 350. Luzeagoa edo laburragoa dan ginoan, otsa ere beeragoa edo goragoa daiteke. Zait
Plat 54.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
476

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BEHERAGOKO (Ht VocGr 374, Añ, Dv). De más abajo; inferior. Inferior. "Inférieur" Ht VocGr 374 y Dv.
"Ínfimo" Añ. "Bera baino beherago[ko] aintzindariak gaizki erabiltzen ditu" Dv. Beti izan da Erromako Aita
Santua; beti Sazerdote nausietako edo Obispo Jaunak, beti arrezkero beeragoko Sazerdote Obispo Jaunak
konsagratuak. Mg CC 195. Au da goisubilla; beragokuau, beesubilla. Mg PAb 140. Beinguan erasten badau
Ugazabak opizijo beeragokora, [...] duako etxeti. Mg CO 275. Beldurra ta izua sartuaz ez dala adiskiderik
egiten, ta bai amorioz artuaz mendeko ta beragokoak. VMg 19. Kargudunek irakurtuko dituzte bertzalde, bere
eginbidei behatzen zaizkoten beheragoko erregelak. JesBih 412. Hori gatik dire ezarriak liburu huntan erran
beheragoko maximak. MarIl 20. Erregeak eta beeragokoak txit asko nai ziotela. Lard 62. Urrena
Tabernakuloaren zati edo puskakin Lebita edo Eliz-gizon beeragokoak zerraizkien [Apaizei]. Ib. 109. Infernua
latiñezko itza da ta leku-bekoa, berago edo beittiagokoa esan nai du. Inza Azalp 115. Zuk beragoko andregai bat
arkitu bear dezu; nere alabak goragoko senargai bat. Bakoitzak bere mallan. Alz Burr 15. Atzera begiratu nai
badezu, ikusiko al dituzu zu baño bêragokorik anitz. Ldi IL 109. Beragoko ataian euan. SM Zirik 83. Xegundo
aiñakorik etzuan beretzat Patrixik; baiña beragoko maillan, noizean bein, besteren bat ba ote zuan zurrumurrua
bazebillen. NEtx LBB 124. Garai hartako gorbatadunek ere langiletzat zeukaten bere burua,
soldatakotzat. Batez ere [...] ni bezalako behe baino beheragoko gorbatadunek. MIH 368.
(Con instr.). Trenaren azkartasunaren bidez ikusten genituan xot aiek, itsasoko ura baño ogeitamar metroz
beeragokoak. Anab Aprika 35.
(Con ablativo). Lareun metrotik beragoko lurretan nai du bizi. Munita 79.
- BEHERAGOTIK, BEHERAGODANIK. De más abajo. Beheragodanik hartzen da adar luzagarria eta
kapeta muthurrari estekatzen diozu, xut-xuta jar dadientzat. Dv Lab 352. Beeragotik, berriz, nagusi gaztearen
agindura, idi-pareak zeramakin golde astuna. TAg Uzt 264. Bosgarren odeia atzeragotik etorri zinan, Beriain
alde artatik, Estellerri ta beeragotik yauzia: izena birao. Or QA 75. Berrogei bat metro beheragotik igaro zan
Piarresen arerioa. Etxde JJ 154. Beheragotik ere guziak / nahiz gintazken erorkor. Xa in Uzt Noiz 25.
- BEHERAGOTXOKO. De un poco más abajo. Beragotxuko kale-kantoian / an dago bertsolaria. Lek
EuskOl 1931, 60 (versos en dialecto vizcaíno).
- BEHERAINO (beraño Lar, Añ). "Hasta aquí, onaño [...]. Hasta abajo, beraño" Lar. Eskallera malleetati
jasteko oratu egijozu alboko aga esku ordeko oni, ta larrapastada bat emon arren etzara jausiko beeraño. Mg
PAb 118. Tiro ots utsaz ziran bildurrez menditi / bilinbolan beeraño milla erbi jatsi, / [...] ta puska bategaitik
beeko errekan jausi. AB AmaE 208. Balkoia xinple egon bear du ta / kontu beraño erori. Tx B 170. Orra
noizpait ere beeraño el. Ldi BB 164. Eguzkiak ondo argitzen zuala-ta, beeraño ikusten ondoa muskar-margoan.
Anab Poli 14. Duna aundienetan, erortzeko zorian, ezin geiagoan, ler eginda irixten giñan beeraño. Anab
Aprika 37. Beeraiño jauzi zitzaizkion galtzak. Berron Kijote 224.
(Tras ablativo). Motz-arazi zioten bizarraren erdia, eta hauts-arazi heien soinekoak, gainetik beheraino. Lg
I 303. Eskall-burutik amildu eta / goitikan beraño zuzen. Xe 269. Igarotzen zion gorputza lantza batek sarturik
burutik beraño; beste lantzak saietsetik saietsera. Bv AsL 106. Galtza edo pantalon xuriak, sahetsak xingola eta
kuxkulaz beteak gainetik beheraino. Zub 115. Soingañeko au yosturagabea zan, goitik beeraño dana eundua. Ir
YKBiz 502. Itzok eta izen ori entzutean, burutik beeraiño zartakada larria egin eutsan mutillari gorputz osoak.
Erkiag Arran 72. Zigorkadakaz gorputz guztia goitik beraño aulduta. BEnb NereA 151. Ala, izagurrizko
emakume-pilla zijoan ildegira, goitik beeraño zuriz jantziak, begiak ez guzti. Anab Aprika 16. Goitik beraino
erorten dan dorrea. Zait Plat 41. Goitik beeraiño txunditu-ta gelditu zan. Berron Kijote 226. Irakaskuntzan,
erabat harturik goitik beheraino, istilu larriak ikusi beharrean gara. MEIG IX 24.
Soñean neuzkan soldadu-galtzak puskatuta baineuzkan goitik asi ta beeraño. Salav 87.
PERAINO. (Tras tema nominal nudo). Emen Aralarperaño iritxi zan oietako bat. Etxeg in Muj PAm 21.
Lotsaren lotsaz egon ezinda / itxasperaño zan jausi. Enb 68.
- BEHERAINOKO. (Tras ablativo). De hasta abajo. Ez dezu zer nekatu emendik berañoko eskaleran. Mb
IArg I 227. Goitik beerañoko kortina eder batek estaltzen zuan leku ura. AA I 428. Zulo onen ataka da medarra,
eta sarrera nekosokoa; goitik berañoko luzetasuna dauka seieun oñeko bidastian bezalatsu. Izt C 73. Burutik
berañoko larrua eskatuko balit, ez nioke nik amari ukatuko. Ag G 279. Bizkarretik beerañoko soñeko zuria.
Anab Aprika 93. Armario aundi bat egoan, goitik beerañokoa. Erkiag BatB 91.
Idunetik eta beraiñoko soiñeko bategaz gorputz guztia estaldurik eukan. Ag AL 10.
- BEHERAKO. a) (Adnominal). De hacia abajo, que va abajo. Cf. beherako. Emen sentitu zuen Antonek
otzikara bat ezurretaraño sartu zitzaiona, karranpak, gora eta berakoa. Urruz Urz 49. Goizerdian amaika ginan
gorakoak, iluntzean beerakoak bederatzi: Antton Barandiaran ta Mendigibel Urkietan gelditu ziran. A Ardi 73.
Kantü notak eta haien gora eta beherako jauziak untsa ezagützen zütien. Const 39s. Gaxoak sabela minbera
dauka; [...] Edozein edari arrazten badiote berehala goiti eldu zaio; beerakorik ezin, aizerik ere ez. FIr 170.
Gorakoa ta beerakoa tren biak gelditzen dira emen (V-gip). A EY III 248 (que añade: En V-ple, gorakoa ta
bérakoa biak emen lotzen dira). Gorako bidea ta beherako bidea bat bakarra dalarik. Zait Plat 32. Burutikberako
soñekuori. Etxba Ibilt 464. "Aida"! esanda, gurdiak eman zion berako bideari. NEtx LBB 23. Gora eta
beherako aldapa zorrotzak. MEIG II 57.
(Tras ablativo). "Urak hartzen ditu landa huntarik beheragokoak, [...] les champs situés au-dessus de celui-ci"
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
477

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Dv. "Musutik beherakoa (G-azp), surretik berakoa (V-arr-gip, G-azp)" Gte Erd 49 (en vez de "aurpegiko
behealdea"). Cf. Lrq: "Buruti beherako (Sc), châle que les femmes portaient jadis: il couvrait la tête et les
épaules". Ordu onean, ez gaitezela gu egon Eleiza atarietan soñoko urratuakin lepotik beerako sokaakin ta
autsez burua estalirik. Mg CC 155. Fiestara doiazanian alkarri itanduten deutseenak, ondo ete daukeezan
eureen burutik beerako soñak. JJMg BasEsc 157. Errekatxoa menditik berako arkaitz artean zolitasun da zarata
andiakaz, da Ozinbeltz ondoko landa lau luzean geldi geldi. Ag AL 35. Burutik berañoko larrua eskatuko balit,
ez nioke nik amari ukatuko. Ag G 279. Izkoren poza ontzia itsasoan utzi ta San Nikolasko atakatik barrena
bideak gora abitzean [...] goitik beerako banakak ikusmiran jar-arazten dituala. Mok 3s. Tellatutik berako
atsegiñak labur... Enb 152. Gottik eta berako ergeltzar andi bat. Otx 173. Zuaitz bikaña. 500 metrotik berako
lurretan baso-piñua baño obea. Munita 97. Jolaserako emakume ederra. Emazte ta ama on izateko berriz, erdiipurditik
beherakoa. Etxde JJ 88. Berrogeta amar urterik berakoetan eztago bertan bere izena ezarten
eztakienik. Akes Ipiña 9. Antzinakoak, badakizu, 1900tik beherako guztiak dira askorentzat. MIH 140.
(Con instr.). "Urte biz beerakoa da (V-arr), amabi urtez beerakoentzat (G-azp)" Gte Erd 295 (B beitiko). Ilarazi
zituen bi urtez berako mutilki guziak. Ir YKBiz 31. Metro biz berako adar guztiak iñausi egin omen
zizkioten. Munita 62.
b) (berako V, G ap. A). (Adverbal). Para (ir) abajo. "Para abajo" A. Ni naiz gorako zarra, / berako gaztea.
Azc PB 84. Mukuluak bere aztaz, bere tokira du ioera. Azta ez da beerako bakarrik; bere tokirako baizik.
"Pondus non ad ima tantum est". Or Aitork 385. Zertako utzi bear nuen nik / barriyo ura berako, / bean aurrian
sortu bainintzan / Jaungoikuen aurrerako. Uzt Auspoa 43, 119.
- BEHERAKO ALDE. (Referido al ano). Batzuetan, goiti-galea ere izaten da eta bai aldika txopina ere;
beherako aldetik, ezerrez. FIr 170.
- BEHERAKO-ALDI (bera- V ap. A). "Turno de bajada" A.
- BEHERAKOAN. Al bajar. "Au moment où il va descendre" Dv. Cf. beherako (2). Izketa luze atsegin bat
egin genizuten ta, beerakoan, oso bestelakotua neraman gizona. Ldi IL 33. Amabostean bein igo oi zen janari ta
jazki garbiakin eta beherakoan Piarresek egindako gaztak jatxi oi zitun. Etxde JJ 11s. Erroak nonbait tira egin
ta Poli irristatu. Eskerrak ipurdiak beerakoan arria topatu zuala, bestela uretan zan. Anab Poli 15. Ez geneukan
erria ikusterik. Beerakoan eta gorakoan antzemanda nengoan erri ederra zala ura. Anab Aprika 101.
Cuesta abajo (fig.), en decadencia. Ez dut uste, adibidez, kimika bera fisika huts bihur daitekeenik. Mailaz
maila igotzean ohiturazko da zerbait berriren irteera eta azaleratzea. Soilketa eta murrizketa dugu beherakoan;
nabarmentzea, berriz gorakoan. MEIG VI 117.
(Tras ablativo). Batzu borrokatu ziren Auritzeko ordokian; besteak, aitzineko zatikoak, Ibañetatik
beherakoan, Luzaideko alderat yaustian. Zub 30.
(Tras sust.). Aldats gorakoan, oztoporik ez ta, so goi urdiñari; / aldats berakoan, oztopa bildurrez, erne
larratzari. "Al bajarla". Or Poem 522.
- BEHERAN. a) (Tras tema nominal nudo). Bajando, en la bajada, cuando baja. Errena da, ta igarten jako
ibilleran, batez bere aldats-beeran. Mg PAb 177. Iruren artian bazeramaten upela maria-beran. Urruz Zer 101.
Arrats-beran. Laux AB tít. Arrapaladaka asi zan aldatz beran. Bilbao IpuiB 177. Ilargi beheran botillatu den
txakolina, gauza gozoa eta biguna. Arti Tobera 284.
b) Abajo. v. BEHEAN. Nun nai artzai-txabolak goian eta beran, / arkume jaioberri zuritxoen eran. Jaukol
Biozk 96. Negu-aldian, ardiak beheran zituzten artean anai-arrebak txandaka egin oi zuten zaiketa. Etxde JJ
249.
- BEHERA-NEKE. Pesadumbre. Asi zan bada asi egin-naiean, eta ongi gero; leengoaz beste zarata-otsik
gabe, beregandik ustu bait-zuan ainbeste beera-neke emandako mordoa. "Se halló libre de la carga que tanta
pesadumbre le había dado". Berron Kijote 224.
- BEHERANEKO. v. BEHERENGO.
- BEHERANTZ (berantz V-ger; berantza V-arr-oroz; berantxa V-ple; beraintza V-ple; beronz Lar; beruntz Gbet;
berunz Añ; berutz V-m). Ref.: A (berantz, berantxa, beruntz); Holmer ApuntV (beraintza). a) Hacia abajo.
Eztago au [pazienzia] baxu berba egitean, burua ta begiak beranz erabiltean. Añ LoraS 167. Ez berbetan,
barrez, albuetara ta atzera begira, ezpada begijak beeruntz dituzula. Ur MarIl 92. Baldin bazera Jaungoikoaren
semea, bota zaite beerontz. Ur Mt 4, 6 (Ur (V) emendik bera). Beatzarekin beerontz siñalatzen duena. Aran SIgn
3. Eta asiagaz bat eguna beeruntza, / nasaituten duako gabari biotza. AB AmaE 344. Agustuan azkanerantz
eguna doa indar berantz. Azc PB 288. Itxaroten ura berantz jatsi arte leorrera igaroteko. Echta Jos 34.
Urijetatik bidaldu eben / [...] bultza-bultzaka mendira... / Beerantz jasteko lotsa, bildurrez, / aspaldi antxe bizi
da. Enb 144. Bira eragin eutson astotxuari, ta berantza asi zan, errirantza barriro. Kk Ab II 91. Gorantz eta
berantz, igo ta jatsi ibillten jataz. Otx 12. 6 neurkin luze, 5 zabal eta 4 berantz neurtzen dituan zulo bat. JMB
ELG 47. Xixpa besapean artu eta berantza abiatu zen. Etxde JJ 152. Nasa ganetik uretara, zutunik, oiñak
beerantz zituela eta ezkerreko eskuaz surtzilloak itxiaz. Erkiag Arran 57. Eztut estimatuko / beren adiskidantza, /
arima pisua baitut, / ta noa beherantza. Arti MaldanB 217. Goruntz eta beheruntz egiten dute beti. Zait Plat 32.
Gaillurra edo muga jo ezkero, ordea, beerantza asten da. Vill Jaink 57.
(Tras ablativo). Menditik beeronz abiatu ziran. Lard 407. Goitik berantza ariñeketeari emon eutsan. Alzola
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
478

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Atalak 59.
(Tras adv. de lugar). Arpetarrak uts egin digute gaur. Geienak, aberri-miñak ukituta, aldegiñak dira, or
beeruntz. Ldi IL 23.
b) (Uso sust.). "Belaunetik berutzak indar bagarik daukadaz, tengo sin fuerza las extremidades inferiores (V-m)"
A EY III 288.
- BEHERANTZAGO. "(Más) acia arriba, acia baxo, goronzago, beronzago" Lar.
- BEHERANTZEAN. "Antzian, sufijo adverbial que denota dirección. Gorantzian, berantzian, alborantzian,
ezkerrerantzian, aurrerantzian" Etxba Eib. Cf. Ond Bac 91: "Berantz (sust.), bajada, cuesta abajo". Uste ez
eban baten, arrapau eban gorazko erresaka aserre batek eta goikoz-bera ta azpikoz-ganera erabili ta gero,
berantzean sartu eban atxarte baten. Echta Jos 59. Gorantza yoiala berantzean artzeako asmoz, Birduxinen
karga orri bet einde, badoa Belakondora auntzek ekarten. Akes Ipiña 32.
- BEHERANTZEGI. "(Demasiadamente) hacia baxo, arriba [...] beronzegi, goronzegi" Lar. - BEHERANTZ
EGIN. Bajar, ir hacia abajo. "Beera egin du prezioak (G-azp), berantza in du prezioak (V-arr)" Gte Erd 101.
- BEHERANZKO. De hacia abajo. Cf. beheranzko. Asabatzat eta ondorengotzat, nortzuk dozuz
gorantzakuak eta berantzakuak? Otx 12. Naiko neketsua zan, belaun-dardara sortzen baitu beerantzako ibilliak.
TAg Uzt 96.
(Tras instr.). Tolosaz beerontzeko Erri eta itsasbazterrekoetan sagarra ta matsa biltzen dala ioriago,
goierrietan baino. Izt C 137.
- BEHERANZKO-ALDI (bera- V ap. A). "Turno de bajada" A.- BEHERANZKOAN. Al bajar. Cf.
beheranzko. Zaparradea, zaratea ta estularria, beerazkoan izaten zan. Orduan pedalai apurtxu bat eragitea
naikoa izaten zan izan, aldazbeeran abiadea beingoan artzeko. Erkiag BatB 72s.
- BEHERAT. Hacia abajo. Baña Jesus kurturik beerát, zego eskribitzen erias lurreán. "Inclinans se deorsum".
LE Io 8, 6 (Lç beheiti).
- BEHERATSUAGO. Un poco más abajo. Onen basetxia eun kana edo alakon bat beratsuago dago. Kk Ab II
86. Irureun metro beratsuago. Etxde JJ 260.
- BEHERATXOAGO. Algo más abajo. Mendielako olatu batek jaso eban atx andi baten bizkarra baño
beratxoagoraño, ta atzeneko egiñalaz igoeban zerbait gorago bizkarrerarte. Echta Jos 340. Goikaldean Liburu
Santuetako esanen bat jarri diteke. [...] Gero beratxoago, zer gertaera edo jai dan izendatu zenezakete. NEtx
Nola 37. Praka nabar batzuk, belaunak baiño beeratxuago, zankabea estalduaz. Erkiag BatB 42.
(Tras ablativo). Hegiaphaliatik beratxuago, zelaigune batean biak alkartzen ziran. Etxde JJ 146.
- BEHERAXEAGO (beheraxigo S ap. Lrq). Un poco más abajo. "Un peu plus bas (avec mouv. vers) (c.)" Lrq.
Beste onelako bat arkitzen da arrikada bateko bidastian beeraxeago . Izt C 96. Tolosa baño beraxiago
omen dago Ama Birjiña Erremediokoaren ermita. Sor Bar 43. Lephoko bottoina zilharrezkoa zuen eta
beheraxago paparoan zuena hexur xurizkoa. Elzb PAd 6. Ez gintzazke, beheraxago aipatzen dugun andre
auzapez zorrotz harek bezala, ostatu guziak legeaz hets-araz. HU Zez 28. Beheraxago, datxizkon osto
alderdiaren zolan, emaiten dugu, frantsesez behin, gero españolez, zer duten erran nahi. JE Bur 5. Arburolan ez
al dezute Galitzia ta beraxeago Malako iturria? A Ardi 38. Espalda bat bertzea baino beheraxago. Ox 196. Ala
izan ezpazen, beeraxago etsaiak zauden bideraño etzen geldituko eta eken eskuetan Jainkoak daki nolako eriotza
luken. FIr 146. Artzainak erraiten diote, hantxet, beheraxago jautsi eta, ikusiko dutela jauregi eder bat. Barb Leg
130. Tellatutik ke adats ugaria zeriola agiri zan beeraxeago Aitzarteko artzaiaren ardiborda. TAg Uzt 86. Goisamar
argi-mutil bat piztuta dago kantoian. Beratxeago, leio bat du etxeak. NEtx Antz 101. Montmartreko
mazelan bazen kaperatto bat (oraiko "Sacré-Coeur" famatua baino beheraxago [...]). Ardoy SFran 113. Gero
sendimenduz aldatu banintzan ere, beheraxago ezarriko ditudan bi pertsuek erakusten duten bezala. Xa Odol 27.
(Tras ablativo). Piarresek hartu zuen [baso] bat eskuineko eskuaz eta egorri sudurretik beheraxago, begien
hesteko behar den denboran. Elzb PAd 33. Moro-beltx baten soin txarra belhaunetaraino heltzen ez zitzaiola,
besoak sorbaldetarik beheraxago doi doia kukutuak. Barb Sup VII. Zumarragatik beraxiago, / Ormaiztegitik
urrian, / Andua deitzen zaion tokiyan, / Santa Luziko aurrian. Tx B II 120. Loiolatik beheraxago, bospasei
orenen bidetan, Oñateko herri ederretik askitto hurbil. JE Ber 59.
(Tras instr.). Atxiki oihala eskuen gainean, kokotsaz beheraxago. CatJauf 116.
- BEHERAXEAGOKO. De un poco más abajo. Ez liguke batere kalterik egingo, nere ustez, lehen
filosofiaren gailur agorrak pixka batez utziko bagenitu, beheraxeagoko lurrak [...] zertxobait lantzeko. MIH 89s.
- BEHERAZ GOITI. "(Hb), à l'envers" Lh.
- BEHEREGI. "(Demasiadamente) abaxo" Lar. Nere Jauna ta Jainkoa, arren egidazu grazia, munduko
atsegiñetan ta atsekabeetan falta eztezadan, ez aietan goregi, ez oietan beeregi egin nadin. Lar STomas 1. Igoten
duenak goregi jo bearko du beregi. VMg 40.
Ebandelioak hitz guti du, eta hek xuxenak. Berezia da, ukigarria, beheregi yausten ez dena nihoiz. Hb Egia 84.
- BEHEREN. "Infimo, beena, beerena" Lar, Añ. Dinogu bere zerubetan zagozana, ezaguturik berba egiten
guazan Jaunaren anditasun pare bagia, eldu gaitezan humiltasunik beeren edo andijenagaz. Astar II 253. Bata
goren gorena, bestia beeren beerena eta irugarrena onen bijoen erdikua. Ib. 168. Bide zabal eder bat; baiño
ollo ezurrez eta lapiko zar apurtuz betea, guzia aldaz beera, eta an beerenian lañua, kia ta suzko itxasua. Urruz
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
479

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Zer 70.
- BEHERENGO, BEHERANEKO. (El) más bajo, (el) inferior. "Berengoa, cosa que está abajo y es ínfima" IC
446r. v. BEHENEKO. Esan daigun bada, estadu guztietati beerengua dala ezkondubena Jaungoikua
serbiduteko. fB Ic III 326. Beerengo mailati asita, astiro ta pausuka, ondo pensauta ta ondo prestauta eldu dedin
ordia bateti bestera, ta andi goragokora. Ib. 283. Arteraño etziekien uztar-idi batekin soroko lanak egiten baizik;
arteraño, berak aitortzen zuen bezala, aren etxea tribu guzian beeranekoa zan. Lard 156. Arduragabekerian
berengo ondarretaraño erori zan. Ag G 298. Bere ikaste-atalak (asignaturak) ondo atara ebazan, baña ez
goirengo mallan, batxillerrian lez, berengo mallan baño. Kk Ab I 109. Mutiko bat, koba-aldian ardi-zain
ebillala jezarri zan kobearen berengo zulo-aurretxuan. Kk Ab II 97. Munduan dan guztia, gaikia ei da,
berengotik asi ta gorengoraño. Eguzk GizAuz 47. Beobiden, iru etzaguntze: goirengoa, erdikoa eta berengoa.
Akes Ipiña 18. Gaur arte iraun izan dute beren antziña-kutsu arrigarrian eta alde askotatik gizatasunaren
beerengo maillan aurkitzen direla ezin uka diteke. Vill Jaink 20.
On Luis Gorengo eta Andres Berengo, Kafean. AB AmaE 258 (tít.).
- BEHERENGOKO. "Gorengoko iladea ta berengokoa (V-arr)" Gte Erd 139.
- BEHETIK (betik V, G; Lar, Añ, H; petik AN, S, R; Gèze; peetik V-gip). Ref.: A (betik, petik); Iz ArOñ
(gáiñetik). De abajo, de debajo; por abajo, por debajo. "Debaxo, bean, betik" Lar. "De debaxo, betik, petik" Añ.
"Pian, piala, petik, sous, de sous" Gèze 31."Betik, d'en bas, de dessous" H. "Betik (V, G), desde abajo" A. "Petik
igan düzü (S), ha subido de abajo" Ib. "Gáiñetik eta péetik, por encima y por debajo" Iz ArOñ. Cf. CompG 35v:
"Betica es voz Cantabra y significa tierra baja".
Esaiok begira ditzala hirekin batean, naiz aurkez, naiz atzez, goitik, betik, zearka edo zuzenka. Lar DT CCIV.
"Agur, adiskidea", / dio betik deitzen. It Fab 67. Eskia igaran behar zaio gañetik, petik eta saihetsetarik. Ip Dial
89 (It, Ur y Dv azpitik). Aztal eta behatza kanpoan bethi, / ziloa petik: / zangoak erretzeko perilik eztik. "La
semelle est trouée". ChantP 94. Bi dira goitikan / beste bi betikan / kantuzko platikan. Ud 74 (v. tbn. AzpPr 80).
Ura sartu da lodi / goitik eta betik. JanEd I 82. Goitik eta betik, aurretik eta atzetik, gabaz da egunaz, nire
geziaren bildur izan leiteke. Ag AL 40. Baña bildurtia izan, eta beetik ikusten atrebittu ez, goraxegotik ere ez,
[...] ta tellatura joan omen zan. Urruz Zer 143. Amarrak elizan jotzen eta beetik ojuka bera. A Ardi 25. Ez al
duzute iñoiz ikusi Vantur gañean, an baitu bere aulkia? Beitik begira, ta laño zuria dirudi, baño ikusi orduko,
artaldea bil ezazute. 'D'en bas'. Or Mi 75. Pilddubak gottik arindduko aue ta kandeleak, barriz, betik. Otx 166.
Bêtik dakusgun urdiña zeru- / -azpia baizik ezpaita. Ldi BB 20. Goitik okillak zula-adarra da, / beetik aizkoraren
lana. Or Eus 81. Begiratu aurretik, ikusi atzetik, betik eta goitik, eta, bai, aixe bera zan izan be. Bilbao IpuiB 25.
Parean jarri ziranean biek alkar ikusi zuten: batek beetik, besteak goitik. Anab Poli 35. --Auntzak zortzi ortz
zituk. --Goitik ala beetik zituk, ba? And AUzta 68. Eta orduan agertu ziran erriko lagunak kaleak betean, goitik
eta beetik, iparraldetik eta egoetik. Erkiag BatB 10. Istillu aundia entzungo da, batzuek goitik eta besteak betik
diotela. NEtx LBB 185. Ez gerade jardungo / oiek bezin zuzen, / ia asten zaizkigun / betik erantzuten. Uzt LEG II
133. Arrunt dügü allo handia / petik jiten ezagütü. Casve SGrazi 130. Bultzada, eragina, erasoa behetik etorri
da, behetik dator eta behetik etorriko da, gero ere. MEIG IX 33.
Onetan, Allik bê samarretik, / bote okerra arturik doi, / Aldatzek gutxiz ez du gelditu. Or Eus 420.
(Tras instr.). "Pea, en dial. soul. peut exprimer 'hormis, excepté'" H, que cita el ej. de O. Hal' ere zugana
jiteti / urrunak, ez belzuriak / enendezak' ez Iainkoaz peti / begira mundu guziak. 'Excepté Dieu'. O Po (ed.
Michel) 247. Eldu ziran bakoitza bere aldetik Ibai batera ura edateko asmoz. Otsoa asi zan edaten goiko aldetik
ta Bildotsa uraz beetik. VMg 1. --Zenbaten zorra dukezu? [...] --Ah! yauna, bihotz ona duzu; mila luisez petik
oro arrima netzake. Hb Egia 21. Erregebidea ere bear degula, kaleak ere elizaz goitik eta beetik. A Ardi 40.
Italianuak ez omen zuben / lege onian jokatzen, / gerriz betik omen zizkiyon / golpe gaiztuak tiratzen. EusJok II
144. Etxoat munduan parkatuko, erregez beetik "Manténgaos Dios" esaten deustan iñori. "Del Rey abajo". Or
Tormes 93. "Ogeiez bêtik": au, entzuten dan / aize-burrunba aundiena... "A que sí en menos de veinte". Or Eus
390. Ietxi nintzan nitaz beetik, ikusmiñez, eta beerago zegon. [...] Neregana itzulirik, nigan arkitu nun. Or QA
179. Etxahunia, Malta ibarraren goi aldetik, beronen kaxko-kaxkoan dago [...]; Etxegoihenia berriz, ibarrez
behetik. Etxde JJ 9.
PETIK. (Tras gen.). Munduian ezta gauzarik hain eder ez plazentik / nola emaztia gizonaren petik
buluzkorririk. 'Sous l'homme'. E 127. Azen peti zopak iaintu. "Il a mangé la soupe par dessous le chou qui la
couvrait". O Pr 43 (v. tbn. Saug 4). Bena batheiüzko Sakramentiak libratü nizü lekhü saintü huntan esklabaje
krüdel horren petik. UskLiB 102. Haxe gaitz hunen petik nola ilkhi, nola berriz gainera igan naiteke? Dv LEd
64. Bethi sudurraren petik iragaiten zitzaion auzoko Agustinen gerruntzearen aphaintzera joaiteko. Barb Sup 37.
Bertzalde badut asko / haren heinekorik: / kasko berdin gogorra / bonetaren petik, / zango ttipi berdina, / bideko
ernerik. Etcham 71. Nigarrez nigar doatzi oro ez baitakite nun bila / atsekabeen ilunben petik zinezko bozkarioa.
Iratz 72.
PETIK (V-arr, G-azp, AN-gip; Lar, Añ, H). (Tras tema nominal nudo). "Debaxo de la mesa, del mar,
maipetik, itsaspetik" Lar. "(De) debaxo: (c.) betik, petik; v.g. zeru petik, maipetik" Añ. "Zango petik, par dessous
la jambe" H. "Makurtua pasau naiz bentana petik (V-arr), ...irago naiz leon azpitik o leopetik (AN-gip), leiopetik
(G-azp)" Ib. 49. O eternal baleatik Ioanaz atheratua, / eta Iesus uhin-petik altxatua. EZ Man II 151. Hunela
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
480

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
iguzkiari hedoipetik behatzen diogu, hunela ilhun denean behatzen diogu eta ez argi denean. Harb 229. Berriz
erosi Iesü Kristen odolaren balioaz bekatiaren eta deebriaren manü petik. FPrS 12. Deabrupetik nauk batzuetan
/ Ene furian altxatzen; / Bertzean suaren erdian / Buruz behera hondatzen. Gç 178. Onets biotzetik bekatu petik
atera zaitzan. Lar STomas 2. Eman zion Jangoikoak Moises oni Faraon-petik israeldarrak ateratzeko bidea. Mb
IArg I 119. Jainkoak noizbait aterako zituala gizon-emakume guziak bekatu-petik eta Infernuko etsaiaren
atzaparretatik. Ub 24. Jalki St Jacques xuriz bestitürik eta m[intz]a triate petik. 'Au bas de la scène'. Xarlem
1171. Ah! has bitez aterarik su-petik, / Zutaz, Jauna, zeruan gozatzen. Monho 128. Irten zuen sasipetik otsoak.
VMg 67. Jeinkoak jinerazi banundu lurrerat / hauts-petik / gazteina idokizale, gazteiner / eman niok joku eder.
Arch Fab 223. Aspaldian bortxatuak / amodiuaren aldetik, / anderiak galduik baitu / bi lumaño hegalpetik.
Bordel 93. Hedoipetik horra non aditzen duen, / Boz bat hunela derrona. Gy 132. Idumearrak eta Siriarrak asi
zitzaiozkan zirikatzen eta bere agindu-petik irten naiez. Lard 215. Pauso bat ezin eman / gurutze-petikan, /
Jesusen enpeñuak / ziran gugatikan. Xe 357. Herriko semerik zerenak oro alde zituelarik notari horrek... halerehalere
oraino mahain-petik edo nolazpeit nausitu baitzen Tissier! HU Aurp 129. Gizon gaizoek athorra dute
gerrian xamar petik ageri. Arb Igand 42. Andra Mariaren makopetik irago bear ebanean. A BeinB 89. Zeuri
atzo amantalpetik kalean jausi jatzun bonbillekoagaz. Ag Kr 68. Tenentzi bazterretxekoren atepetik barrura
sartu eben paper bat arañegun gabean. Echta Jos 235. Azaldu zanian alki petik, arpegi guziya zeukan autsez
betia eta sugurra beztua. Iraola 67. Ankapetik pasauko geunkez abespatzak eta erespatzak guztijak. Kk Ab II
125. Kapa-petikan atera digu / urka añako ezpata. Tx B 171. Eleizearen magalpetik aurrez urrundu dira. Eguzk
GizAuz 156. Zeru-petik. Iratz 53. Mayik jakin oi zun gutxi-gora-bera Maule goitik edo behetik zebillen bere
anaia, Zuberoatik nekez ateratzen baitzan. Etxde JJ 276. Kukubeltxu atara amantalpetik txilibitua-ta, iñoizko
soñurik gozoenak joten asi zan. Bilbao IpuiB 156. Sudurra izugarria, begiak arrautze pare baten antzekoak, ile
gorriak txapel petik iheska. Osk Kurl 184. Zaldien lepo lurrun-iarioak txalmapetik lasatzeko. Ibiñ Virgil 93.
Beste erran zahar batek dio: [...] "Gizona Gizon, saski-petik ere!". Ardoy SFran 24. Ahal duenak sasi-petikan /
landare onak bil bitza. Xa EzinB 57. Alabearra nere oiñetan belauniko / txapelapetik nere buruak / aukera oro
eskuko. Berron Kijote 27.
- BEHETIK HASI ETA ...-RA(INO). Empezando de abajo a. Ezin artu ditezke [ordenak] guziak batetan,
ezpada banaka ta bata bestearen ondoren, beetik asi eta gorena dagoan Sazerdoziora igotzen dala. Ub 218. Asi
beetik eta goraiño, teillatua ia amaitubarri eukan etxea, su ta gar, lau ormak ez besteak, [...] erre ta kixkali egin
ei eutsazan Jon arotzari. Erkiag Arran 157. Erria bideko beetik asi ta plazaraño igotzen da. Anab Poli 122.
Beetik asi ta gora, / begitu ormari. Gand Elorri 56.
- BEHETIK ATXIKI, PETIK ATXIKI. "Petik atxiki [...], tenir en esclavage" Lh.
- BEHETIK EDUKI, PETIK EDUKI. "Petik eduki, tenir en esclavage" Lh.
- BEHETIK GAINERA, PETIK GAINERA. De abajo arriba. Gora behera, petik gaiñera, esküin ta ezker,
aitzina ta gibelerat. Egiat 232.
- BEHETIK GOITI, PETIK GOITI. De abajo arriba. "Betik [sic] goiti [behatu] (BN-arb)" Gte Erd 237. Gero
abiatu gira petik goiti Tolitoro erregearen egoitzako alderat. Prop 1884, 135. Banoa leihora: zeru edo lur,
gainetik beheiti edo petik goiti, nonbeitik zerbeit burura dakikedanez. HU Zez 202. Leihoak gora bezain zabal,
tenteño batzuez petik goiti zatituak, eta gain-alderat ahoa xorrotx. JE Ber 21. Kurutzearen seinalea petik goiti
eta eskuinetik ezkerrerat eginez. Lf Murtuts 5. Izanikan ere Donianetik Iruñerat "petik goiti", ustekeria dugu
ordutik harat "gain beheiti" bezala bilakatu zela bide hori. "Le chemin "montât" de Saint-Jean à Pampelune".
Ardoy SFran 38.
- BEHETIK GORA (Dv (V); betik gora Dv (G); betik goiera H; petigora S ap. Gte Erd 9). De abajo arriba.
"Betik gora (G), beetik gora (V), de bas en haut" Dv. "Betik goiera, de bas en haut; goitik bera, de haut en bas"
H.
Bethi arrota bezala petik gora ta gora behera doana bezala, bethi ber gaiza erakhusten diana. Egiat 166.
Urrengo urtean zebillela Enadea ibai batean goitik beera ta beetik gora egaa. VMg 25. Nola ara leoia / joan ez
zitekean, / kokorika jarririk / aitzaren oñean, / asten da betik gora / akerrari deitzen. It Fab 146s. Gaña idortzen
dijoan bezala dijoa ere ura betik gora. It Dial 44 (Ur beetik gora, Ip petik gora; Dv azpitik gora). Petigora
badua haatik [Erramuspe bersularia]; geruago hobiago izanen da. Eskual 23-7-1909 (ap. DRA). Betik gora
prakak jazten dituanik iñon bada, betor. Ag G 105. Bide bat ikusi omen zuen, kaletik mendirakoa. Zearka ibili
gabe zuzen-zuzen joaten omen dira be[e]tik gora. A Ardi 39. Betikan gora ori laisterka / dago kupira gabia, /
geiago ere estutuko ditu / orrena etortzen badia. EusJok 170. Zimino batzu bezala badabiltza satanak, gainbehera,
petik gora, zirrizt eta zirrizt. Ox 50. Arkitu zen berak zakien etxola baten azpian; erreka utzi eta eman
zen petikora, ilunbetan eta biderik gabe, ordu erdi batez edo urbildu zen etxolara. FIr 149. Etzuen maldarik igan
nahi izan. Ez petik gora, bainan gain behiti sartu zen uholde bat bezala. Zub 126. Orma onek, betik gora gizon
baten neurria izango du. Alz Ram 95. Zubi zahar beregizkoaren muthurretik etxe xuriño batzu, eslaian,
harrapatzera bezala badoazkio petik gora. JE Ber 9. Begira, bêtik gora, / berriz txolarrea. / Keñuka begiak, /
irentsi du, gerora / luzatzeko, alea. Ldi BB 70. Burua jaso gabe bere ugazamaren arpegia betik gora begiratzen
du, aren begitan errukia billatu nairik. Etxde AlosT 28. Sua erioen eguzkitan egozan arriei. Lurrunak igoten
eban beetik gora. Erkiag Arran 161. Betikan gora ezin diteke askoz ariñago korri. Basarri 93. Bere burua
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
481

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ezagutu nai zizun, eta ezaguera orren bidez garaiagoetara iritxi: betik gora ioten baitzuen Sokratek. Zait Plat
114. Aren oinetakoen borontzea alde iaurti omen zuen Etna sumendiak behetik gora. Ib. 77. Lenbizi ikusi genuan
[...] putzu handia. Bi gizon beltz zebiltzan ur-karraio beetik gora. Anab Aprika 47. Mendi-soro batean arbijorran
zebillen gizon bat. Eta kazaari batzuk beetik gora bota zituzten txakurrak. And AUzta 57. Beste
erresumetan, [...] gaizen prezioak, ziuntaz peti gora joan direla. Herr 4-1-1962, 3. Oñak oso okerrak zituan [...].
Botak ere bereala muturrak okertuta beetikan gora begira. Salav 70. Lau sailetan banatzen dira hizkuntza
horren hitzak, eta sailok ez dira nahi eta ez behetik gora nahiz gotik behera hartu behar: etxekoak, sinojaponesak,
onomatopeia, hitz adierazkorra, arrotzak. MEIG VII 176.
(Fig.). Completamente. Arakatu eben etxia betik-gora kontuz-kontuz, eta ez eben ezer idoro. Kk Ab II 87.
Boca arriba, con lo de abajo arriba. Urra bear diote barrena. Potxolo, / aiztoa bêtik gora dula ari da goxo.
"Con la cuchilla vuelta filo arriba". Or Eus 137.
- BEHETIK GORAINO. De abajo hasta arriba. Ba zituan gitxienez bost jagimailla edo pisu, beetik goiraiño.
Erkiag BatB 10.
- BEHETIK GORAKO. Ascendente, que va de abajo arriba. Jarten dira mutill, gizon, neskatilla edo
emakumiak beetik gorako katee modu bat eginda. JJMg BasEsc 118. Tipi tapa, tipi tapa igon zituen betik gorako
maillak. Ag AL 45. Amezketako kalea ezta, lurbirako beste guztien antzera, zearra, atzetik aurrerakoa; zuta,
beetik gorakoa da. A Ardi 131s.
- BEHETIKO, PETIKO (H). "(H) inférieur. Petikoak maithatu, aimer ses inférieurs" Lh.
(Tras gen). Hañ txipi eta ororen petiko erakutsazü zure büria, nun oro zure gañetik ebil ahal ditian eta,
kharriketako lohia bezala, huñ petan erabil zitzen. Mst III 13, 3 (Ip aphal). Eztie ezpiritiaren libertatia
jardietsiren, Jinkuaren amurekatik, bihotz osoz besteren petiko izatez kontent ezpadira. Mst I 9, 1 (Ip besteren
pian). Bakian ere ezin lüzaz egoiten da, txipienik eta beste ororen petiko izatera iseiatzen eztena. Ib. 17, 2 (v.
tbn. Ip ib.).
(Tras instr.). Badira zenbait txoriburu uste dutenak ezik, Tolosaz beetiko Erri, sagardo anitz orain egiten
dituztenak idurikatzen asi dirala Goierritarrak. Izt C 143. Nundikoa degu Leaburuarrok zurrutero-gaitzizena?
Elizaz beetikoa, zuenganikakoa. A Ardi 36.
(Tras tema nominal nudo). Sorginak bezala itzaltzen dira giza-irudimenetik Europar folklore guzietan
aurkitzen ditugun gizagaindi edo petiko izakiak. Mde Pr 310. Ektoplasma ekaiak gorri-petiko leinuruak
geldiarazten dituela. 'Rayos infrarrojos'. Ib. 332 (cf. gorri-peko en MIH 188). Freudek, ordea, giza-gogoak beste
alde bat daukala irakatsi digu, berjakintza petikoa. Ib. 347.
- BEHETIK SALDU, PETIK SALDU. "Petik saltzea, trahir en dessous" H.
- BEHETITXIK. "Betitxik, lo mismo que betik, desde abajo, de abajo. Betitxik dabill gaur Goimendiko gizona"
Etxba Eib.
- GAIN BEHERA. v. gain.
- GOI ETA BEHE, GOIAN BEHEAN, GOITIK BEHERA. v. goi.
- PEAZ GAINKATU, PIAZGAINKATU. "Vautrer, [...] orain abere batentzat ihauzkatü, ihalozkatü genioke,
baita jendengatik irailzkatü, piazgainkatü" Peillen in VocS. Cf. pilagainkatu.
- PEAZ GORA (piaz gora S). Patas arriba. "Kanbera piaz gora da (S)" Gte Erd 302. "Karreta piaz gora eman
(S)" Ib. 9. Cf. pilazgain. Hortxeko jauregi hori eskubatez hartürik / mementüan izar nirok piazgora ützülirik.
Abraham (ap. DRA).
- PEAZ GORATU (piazgoratu S ap. Lh). "Mettre sens dessus-dessous" Lh (que cita Eskual 1372). Cf.
pialazgoratu. Bat balin bada, petik eta agerian bethi ari dena harri guziaren piazgoratzen. Eskual 14-2-1908
(ap. DRA).
- PE-GAINEKA. '(S), sens dessous-dessous" Lh.
- PE-GAINEKATU. "(S) 1.º renverser; 2.º forniquer (triv[ial])" Lh.
- PEKOZ GAIN. Patas arriba (fig.). Hiri guzia pekoz gain itzuli zuen bere predikuen eta berthuten indarraz.
Laph 198s.
- PEKOZ GOITI. Lo de abajo arriba; (fig.) patas arriba, en desorden. Nola dire orai bet-betan ixildu? Edo
hobeki erran dezadan, nola zeie ahoan mihia itzuli pekoz goiti? HU Zez 114. Han Sokratek ez zuena hiltzea
onhartzen Athenaiko lege zaharreri desobeditu ez nahiz? Eta horra orai nun pekoz goiti ezarri nahi dituen. Lf in
Zait Plat XVIII.
- PEKOZ GORA (BN-ciz ), BEHEKOZ GORA. Patas arriba, en desorden, revuelto, subvertido. "Etxea pekoz
gora eman zuen (BN-ciz)" Gte Erd 9. Urren zan otzara bat bekoz gora ipini. A Ezale 1897, 52b. Nik
harentzat pekoz gora ditut oro ezarriko. Iratz 36. Munduan pekoz gora dire gauzak oro. / Jadanik gauz orotaz
naiz dudatzen ari. Ib. 37.
- PETAN. (Tras tema nominal nudo). Debajo de. v. BEHEAN. Amatikatü behar dügüia Jinkoaren khexüeria?
Bai [...], Jinkoaren maniak ostiko petan erabilten. Bp II 60. Zelüko zühürtzia, lürreko gaizak oro huñ petan
ezarten dütiana. Mst III 32, 3 (Ip hoin petan). Ezi bekhatü mortal bakhoitz bateki komünia bazeneza, sakrilejio
orotako handiena egin zireno, [...] Jesus-Kristen huin petan ezartia. UskLiB 94s. Jinkua zelin bada / zü elizan
bezala, / lekhü haitatüz ezarteko khargü dienen gora, / gü taula petan girate, jende gradoz aphala! "Sous le
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
482

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
plancher'. Etch 482. Lo-gelan sartzen zeneko, ohean zegoen jadanik, estalgi-petan ezkutaturik. Mde HaurB 62.
Abion bat iragan zen zeruan, abion bat biziki apal. Garbi garbia ageri zen: Circus-Circus! bi hegal petan.
JEtchep 41.
(Tras gen.). Ezpagira defendatzen / behar diaigü galdü, / alano hoien petan / izan behar badügü. Xarlem
1043.
behealde, bealde (V-gip), beialde, behekalde (BN-arb), bekalde (V-gip, AN-5vill). Ref.: Etxba Eib (bealde,
bekalde); Elexp Berg (bealde); Gte Erd 139 y 149. Abajo, parte inferior, parte baja; tierra(s) baja(s) (opuestas
a las montañosas). "Bealdia: parte baja. Variante: bekaldia" Etxba Eib. "Bealdian, geixenak ziran betarrak, en la
parte baja, todos eran conservadores" Ib. "Bekaldia askokin beruagua zan erri artan" Ib. "Behe partea. Bealdian
laiñua eta goialdian euzkixa" Elexp Berg. "Gipuzkeraz egiten den lurraldea: Beterri, Gipuzkoako kostaldea,
Goierri (?)... Ez da oso zehatza" Ib. "Emen ez, ori or bealdian esaten da" Ib. "Bealdeko euskeria eitten zeban
nerekin" Ib. "Goitik bekalderaño ure egin naiz (AN-5vill), me he mojado de pies a cabeza" Gte Erd 149 (AN-
5vill burutik zangotaraño, BN-arb zangotik bururaino, G-azp, AN-gip, B burutik anketaraño, S gaintik behera).
v. BEHEKO ALDE. Tr. Documentado en textos meridionales. Sólo encontramos ejs. con -k- en Altube,
Etxaide y N. Etxaniz.
Ibaiaren bealdeko urak joan ziran beren bidean, eta goialdekoak gelditu ziran mendi baten eran; eta bealde
guzia jarri zan urik gabe. AA I 395. Baldin beren Errietan [Goierrikoetan] sagardoak egiteko asmoa artzen
badute, be-aldean bezala, are gaizkiago irtengo zaiote askoz ere. Izt C 143 (se refiere a la comarca guipuzcoana
del Beterri). Sagar mueta oek, eta beste axal me-dun asko goierrietakoak ez dira aiñ ustelkorrak, nola
bealdekoak. Ib. 144. Zergaitik goialdeko Erri txiki mendi-ondoetakoak askoz lenagokoak diraden, bealdeko Erri
bildu andiak baino. Ib. 143. Beealderontz dagoanari deitzen zaio Txillar edo Zillar-iturri [...]. Bestea dago
goierri-alderontz Erritik irten ta bereala. Ib. 94. Etxetikan kanpora dabillenak, poltsa beti eskuan bear du, eta
ala ere, or be alde orretan, zai zai daude noiz bat artuko, larrutzeko. Apaol 87. Bealdeetan, uri andien erdian
bera, nire uste barik, eta ni mendian, Adalbaldo beti gogoan dotala. Ag AL 113. Uri onen burualdetik, ondo
landuriko soro, baratza ta sagastitxu batzuk agertzen dira [...]; bealdetik, mueta guztiko txalopaz beterikako
ibaia. Ag Kr 18s. Zubi ura iragota, sartu ziran iru nexkak presaren eta errekaren artean zegon belar-soro artan;
joan ziran be aldera. Goñi 26. Lapurrok biraldu ebezan gora, bera ta Josetxo, eurak nai eben lez, [ontziko]
bealdeko zokondoak ikusteko. Echta Jos 138. Alako baten begiratu neban beekaldera eta lur guztia illun-pean
agiri zan. Alt EEs 1912, 246. [Karobiak] burua estali gabe idukitzen du, ta aurretik, be aldean, otea ta egurra
sartzeko zulotxo bat. Ag G 22. Aitzgorri gañetik begiratu ezkero, be aldeko gauza guztiak ume jolasak dirudite.
Ib. 12. Barrutik agertu da Malentxo, eder, lirañ, urre-loraz jantzirik, argi bat eskubian, begiak bealdean,
irribarrez. Ib. 340. Berak ikusten ditu lenbizi, bealdeak lañoz estalirik eta lotan dauden bitartean, eguzkiak
edertzen dituan gallur ermoak. Ib. 150. Inor, battxo ere, ez al zan beealdean, gora oiutegira, begiratu etzuenik.
A Ardi 121. Nonbait ere nere urdailak jarioa bide du ta zurrutatu dedan erdia bealdera isuriz, astunduta ezin
ibili naiz. Ib. 69. Guziak kai ta nasa muturreraño itzuli ziran, andik eleizaren bealdeko ildegira. Eguzk RIEV
1927, 429. Emen beiko au, guzia neke ta lana baño ez da. Emen, beialde ontan, ugiñik garbiena ere, edan-ala
mindu egiten da. Or Mi 124. Tira, tira. Goazen be-aldera, illuna duk eta. Lek EunD 46. Arrantzaleentzat izan
liteken zantzurik oberenetakoa izan oi da [...] olakoetan itxastxoriak erabilli oi duen bealdeko egaldia. TAg Uzt
146. Be-aldera oa, ba; ta maite izan bear ba dun, angoak maite itzan. Zait Sof 175. Ez bakarrik be-aldeko
gizonari, kaletar eta nekazariari begiratuta; baizik baita artzaiari berari begiratuta ere. Munita 128. Mendi
goietako zuaiztietan be-aldeetan baño lenago asten duala euri-lanbroa. Ib. 20. Goialdetan ozkarbi bazegon ere,
be-aldean lanbroa mendi egalari tinka-tinka atxitzen zitzaion. Etxde JJ 12. Guardak beren arakatze lanari
auzoaren behekaldetik eman zioten asiera. Ib. 48. Etxe zuri aundi aiek, errenkada luzean, itsasoari begira [...].
Be-aldean, berriz, portua. Anab Aprika 14. Be-aldietan ez da ikusten / len euki zendun bakia, / mendi goietan
ixillik dago / artzaiñen txistu alaia. BEnb NereA 131. Goi ta be aldetik gure lurra miazkatzen duen itsasoa. Ibiñ
Virgil 85. Etxearen be-alde erdia, artegiak artzen zuan. NEtx LBB 94. Bealdeko euskeria eitten zaban nerekin
egon dan mutillak. Elexp Berg. Eztakitt nungua dan baiña hor bealdekua izan biha dau berbetiagaittik. Ib.
Gerla-aurretik, artikuluen behe-aldean izengoitia edo izenordea ipintzeko ohidura arras hedaturik zegoen. MIH
216.
(Referido al ano). Sartu eban kandelea eztarrijan eta gero, politto politto, osapillak be-aldetik ezarten asi
zan. "Per disotto". Otx 166.
(Referido a los órganos sexuales). "Nik lanik gehiena jaietan egiten diat, eta guzti guztia behealdearekin
egiten diat (G-azp)" HErot 96.
behealdetxo, bealdetxu. Dim. de behealde. Aldatza bera asi ziran. Be-aldetxuko zabale batera eldueran
[...] bide zior bat aurkittu eben. "Nel calare al piano giunsero suso un sentiero". Otx 105.
behebarru. v. bebarru.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
483

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beedi. v. beadi.
beeduria. "Veeduría, el cargo de veedor, begiralearen goiendea, beeduria" Lar.
beegindu. "(G-nav), elegir" A.
beei. v. behi.
behein. v. behin.
beheiti (L-ain, BN, S ap. A; SP, Urt I 77, VocBN, Dv, H), beheti (S ap. Lh; Lar), behiti (L ap. Lander Cor (ap.
DRA)).
Tr. Propio principalmente de la zona septentrional, baztanesa y alto-navarra. Empleado por Dechepare,
Leiçarraga, Beriain, Axular, Oihenart, Pouvreau y Tartas, para épocas posteriores no contamos más que con los
testimonios de Chourio, Haraneder, Mendiburu, Lizarraga de Elcano y TB hasta mediados del s. XIX, época en
que vuelve a ser frecuente. En textos occidentales hallamos (además de algún ej. guipuzcoano moderno) beiti en
BBizk, beitiko y beitiagoko en el alavés Gamiz y beitiago en Iztueta; Altube (Obs 47) da como V-ger gitxi-goitibeiti
'aproximadamente'. Behiti es empleado por J.B. Elissamburu (cambiado en beheiti en eds. posteriores),
Zubiri y alguna vez Hiribarren; beheti, si no se trata de errata, aparece alguna vez en Hiriart Urruty.
Está bien documentado en topónimos y antropónimos medievales; v. p. ej. Uhanbeiti (1100). Arzam 162;
Garçea beeticoa (1229) Ib.; Pero periz d'iturrueyti (1360) Ib.; Garcia beytico (1366) Ib.; Contessa de beheytie
(1370) Ib.; Quarta arguchiaveitia (1398). Ib.; Don solares morturos de mariategui y de beitia (1418) Ib.; Arhan
alsabehety (1520). Ib. En DFrec hay 6 ejs. de beheiti, 4 de ellos meridionales. 1. Abajo, hacia abajo. "En bas"
SP. "Maréa behéiti dóha" Urt I 77. "(Voy) abaxo, beera noa, beeti noa" Lar. "(Adv.), en bas" VocBN. "En bas,
vers le bas (exprime mouvement). Zato beheiti, venez en bas. Syn. beherera, beera" H. Cf. Lfn EJ 1948, 144:
"En Basse-Soule orientale, goiti signifie 'vers en haut' (Lrq 116); 'vers le bas' se dit behera (forme d'allatif);
beheiti ne figure pas dans le lexique de l'ouvrage"; del mismo modo, Gèze 240 da gora y goiti "en haut", pero
sólo behera "en bas". v. BEHERA. Iguzkia, ilhargia odoletan etzinik, / itxasoa samurturik goiti eta beheiti, /
hango arrainak iziturik ebiliren ialgirik. E 61. Baina Iesusek beheiti gurthurik erhiaz skribatzen zuen lurrean. Lç
Io 8, 6 (He beheiti; LE beerát). Erhokeria handia da, harria beheiti bezala, bekhatutan dagoena ere, eztela
ifernura eroriko uste izatea. Ax 109 (V 73). Bana iagoiti / beheiti, goiti / zenbat ere bainabila, / zur' oldez, ehun
/ bat enaint' ehun / urtez behin zurekila. 'Mais j'ai beau aller en toutes directions'. O Po 13. Itzul zaite
goiti, itzul beheiti, itzul kanpora, itzul barrenera, non nahi edirenen duzu gurutzea. SP Imit II 12, 4. Guthizia
handia dut zeruko gauzei itxekitzeko baina mundukoek eta hildugabeko pasioneek beheiti egoitzten naute. SP
Imit III 48, 4. Ikusten niala gizon eta emazte tropela bat goiti zelurat igaiten, eta bertze tropela bat oraino
handiagorik beheiti ifernurat ioaiten eta ero[r]ten, jende hek konsideraturik batziak gora, bertziak behera
ioaiten zirela, oihu egin dut. Tt Onsa 5. Ene spirituak goiti eta haragiak beheiti naramanaz geroztik. Ch III 48,
4. Andi zéna, akáso jaustendá beiti infernurá. LE BOEanm 61s. Jainkoaren semea bazare, aurthik zaite beheiti.
TB Mt 4, 6 (Dv beheiti, Echn -tik beheiti; Lç beherera, SalabBN behererat; Ip, IBe behera, He, Leon hor
behera, Ol, Ker, IBk goitik be(he)ra, Or ortik beera; Ur beerontz; Hual, Samper -tik apal). Falta ez dakioke hari
/ trunbilka itzuliz-itzuli, / ondikoz-ondiko bethi, / goatea airoski beheiti; / duken artio azken lezea ardietsi. Gy
230. Zuhaitzak adarra du beheiti plegatzen, / Yainkoari duela homaia bihurtzen. Hb Esk 238. Zilhoak behar du
pia bat eta erdi beheiti eta bertze hainbertze zabal. Dv Lab 342. Adixkidiak gira, ziaude beheiti, / eta bortha
ideki emeki emeki. "Descendez". ChantP 378. Ez zen laister ethorri biharamun goiza, / beheiti yautsi nintzen
sendaturik ontsa. Elzb Po 210 (behiti en Onaind MEOE 555). Gorago igatekotz, behar zuan izan hegastina...;
behiti behatzen banuen, han ikhusten nian nere atsoa. Elzb PAd 41. Emazte eskualdun, bere buroko xuria beheiti
zabilan batek. Elsb Fram 129. Emaztea bere aldetik harritua dago goiti so, beheti so. HU Zez 57. Hartzen
dautzu bet-betan hedadura bat, goiti eta beheiti eta bazterretarat, zabalduz doala eta azkartuz. HU Aurp 198.
Hats-hantuarekin sahetsa goiti eta beheiti zerabilala. JE Bur 62. Neguko bele zahar zahar handiak bezala,
bazoan goiti, beheiti, ezker eskuin, bainan bethi ixilik. Barb Sup 138. Bidearen sahetsetik gurekin badoa beheiti
lats mehe bat. JE Ber 17. Behatzen dut beheiti. Ib. 93. Bizkitartean mail batetik bertzerat badira iragan-bideak;
eta merezimendu arau badoazke herritarrak nor goiti, nor beheiti. Lf in Zait Plat XVII. Hire ardiak bethi zaindu
dauzkiat eta zainduko ere, beheiti joaiten bahiz beharrez, bainan ez beheiti joaiten bahiz plazerrez. Larz Iru 82.
Urte hortan, beste gudu handi bat irabazten zuen [...] Frantziako errege gazteak. Batzu goiti, besteak beheiti...
Betiko legea. Ardoy SFran 51s.
(Con ablativo). De... abajo; por... abajo. "Eskillaretik betti jetsi zan (G-nav) [...] eskaleran eskintikan beiti eldu
da (AN-5vill) [...] eskalaerer beheiti (BN-lab-arb)" Gte Erd 177. Yangoikoain Semea balin bazara, bota zaite
emendik beiti. Echn Mt 4, 6 (Hual kementik apal). Jauz zaite hemendik beheiti. Dv Lc 4, 9. Banoa leihora: zeru
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
484

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
edo lur, gainetik beheiti edo petik goiti, nonbeitik zerbeit burura dakikedanez... HU Zez 202. Mendi gora
hartarik mando bizkarrez beheiti jiteak akiturik bazagon. JE Bur 156. Ganixen erasia gorriak burutik beheiti
hartu. [...] Horra ene irabazia! Barb Sup 92. Ats-ezin hartuz daudela, [...] zintzurretik beheiti zerbeitek
trabatzen duela. FIr 191. Horrarat helduz geroz, ..."yautsi" zen Ibañetako leporaino, eta handik behiti
Orreagarat. Zub 126. Gizon bat bazioan Yerusalemetik beiti Yerikora, eta lapurren eskuetan erori zan. Ir YKBiz
266s. Gaizoa ez baitzen gako zilotik ateratu, astoarenak eta mandoarenak hantxe hartu zituen burutik beheiti!
Zerb Azk 95. Leiotik beiti bota zituan. Berron Kijote 81.
(Con ines.). "Aldapan beiti (AN-5vill)" Gte Erd 9 (G-azp-goi aldapan bera, V-arr aldatzak bera).
"Eskalleratan beiti jetsi zen (AN-gip) [...], eskaletan beiti jautsi zen (B) [...] kallen beiti jetsi zen (AN-gip)" Ib.
177. Auritzen-beheiti Agoitzerat jausten ginelarik, eskuinetik ginuen erreka. JE Ber 39. Ez zituen utziko gauza
saindu horiek piltzarketariari saltzerat edo errekan beheiti igortzerat. JEtchep 61.
(Con sust. det.). "Malda beiti (AN-5vill), maldak beiti (AN-gip)" Gte Erd 9. "Eskallerak beti eldu da (ANgip)"
Gte Erd 177. "Karrike beiti gan ginen (B) [...] karrika beiti etorri da (AN-5vill)" Ib. 177. Ahoa bustiz
baizen ez doakizu zintzurra beheiti. JE Bur 77. Emazteak iziturik, oihuka abiatzen dira patarra beheiti. Ox 61.
Zuzen, baserreka beiti ondoraño juan zen, emen bota an itzulipurdi. FIr 147.
(Con dat.). Por... abajo. "Mendiari beheiti [o behera] abiatu zen (BN-arb-lab)" Gte Erd 9. Bere mandoa,
uliz estalia, maldari behiti abiatu zitzaiokan zalapartan. Zub 75. Gu bihurgunerat heldu orduko, hura, haizea
bezala, firrindan harateko aldapa eztiari beheiti. JE Ber 101. Gero, biraka biraka, lerrarazten du mendiari
beheiti. Barb Leg 129.
(Con instr.). De... abajo. Lan horri berari lotu diren jakintsuen izenak ematen dizkigu andanan, Aristotelez
beheiti. MIH 238.
(Con instr.). Con... hacia abajo (en expresiones como "boca abajo", etc.). Gte Erd 9 da buruz beiti (AN-gip-
5vill, B, BN-arb) frente a buruz bera de otras zonas. Ezarrazu supier batean formaren harrarazteko gizenaz
beheiti eta ahalaz orotan bardin hedatua. ECocin 10. Jondoni Petri etzutena hala egin [gurutzefikatu] oro baino
lehen, bainan buruz beheiti, berak hala galdeturik? Zerb IxtS 98. Halako hezur-debeku bat badutalakotz, poxolu
bat bezala, parasol gider baten pare ahoz beheiti bainauka! Lf Murtuts 38.
2. (Lar). Abajo, en la parte baja, por abajo. "Abaxo, bean, beera, beeti. Estoy abajo, bean nago, beeti
nago"Lar. "Ayuso, abajo, bean, beeti" Ib. "Oso beiti du zuloa (AN-gip), agitz beiti [o barrena] dago putzu ori
(AN-5vill)" Gte Erd 263 (s.v. profundoa). Luzbelegan zan ekusi, / azartu zan esatera / "izango naz goiti". /
Barriz Gipuzkoari / enzun deutsagu sarri / gareala beiti. BBizk 2. Akáso gora zegoéna joainda béra ta beiti
zegóna igainda góra. LE BOEanm 105. Guziók berórren beár garéla, berórren péan eta ménean guziók an goiti
ta emén beiti léku ta denbóra guziétan. LE Ong 32r. Behakoa goiti, eskua ondotik atzemanka, ikherka, bainan
gathearen muthurra baizik ez ageri beheiti. JE Ber 24.
3. (Uso adj.). Bajo, que está abajo. [Leku] ohetatik beitiena eta zeruetatik urrutien dagona, non baitaude
demonioak. Ber Doc 109rs.
4. (B; Dv), beiti (AN; Añ (AN); betti AN-5vill), beeti (AN; Añ (AN)). Ref.: Bon-Ond 153; A (beeti, beiti); A
Apend (beiti); Iz Ulz (beitti). (Sust.). Parte baja, parte inferior; suelo; planta baja de una casa (reciben este
nombre tbn. distintas dependencias --sótano, bodega, cuadra, etc.-- situadas en ella). "Baxo, lo baxo: (V, G), bea,
pea; (AN) beitia" Añ. "Bas (subst.)" Dv. "Beeti (AN-5vill), pavimento o suelo de una habitación" A. "Beiti: 1.º
(AN), parte inferior; 2.º (AN-5vill, G-nav), bodega; 3.º (AN), establo" Ib. "Betti (AN-5vill), pocilga" Ib. "Beiti
(AN-erro) cuadra; (AN-larr-ulz), pavimento" A Apend. "Beitti gúzie, todo el solar (de la casa)" Iz Ulz. Cf. Vill
Eleiz-5 62: "Las formas Goiti / Beheiti, originariamente ablativas, han venido a ser también formas normales, o
sea, nominativas. Baste recordar los topónimos y apellidos Beitia y Goitia. En la región de Aránzazu existe el
topónimo Elorrieta-goiti". Cf. infra BEHEITIAN, BEHEITIKO, etc.
- BEHEITIAGO (beitiago Añ; beeti- Lar, Añ (AN), A). "(Más) abajo: (V, G) beerago; (AN) beiti-, beetiago"
Añ. "Beetiago (AN), más abajo" A (tomado tal vez de Añibarro). Ark edátzen bésoa, ta beitiágo lúrra, de
manéra ezi etzúke erdétxi [makilla] artzéra. LE BOEanm 926. Zerain ta Mutiloa ezkerretara lagarik dijoala
artzen du beitiago Mutiloako ibai txiki, izen bereko mendian jaiotzen dana. Izt C 114. Oronoz baino beitiago
Mugariko landetxan, Baztango eta Bertizarango muga bi ibarretakoak Baztan-zubirekin berezitzen diran tokian.
Ib. 120. Euskarak, Nafarroako euskarak buruenik, ez zuen burua jasotzen, behetik beheitiago zihoan. MEIG VI
77.
- BEHEITIAGOKO. De más abajo. Ene gorainziak emozute / ene adiskide gustiai, / beitiko etxeko jenteai / ta
beitiagoko arreba biai. Gamiz 206. Infernua latiñezko itza da ta leku-bekoa, berago edo beittiagokoa esan nai
du. Inza Azalp 115.
- BEHEITIAN (beitian Añ; beetian Añ (AN), A; beeitin B; beitin AN-5vill). "Abaxo [...] (AN) beetia, beetian"
Añ. "(De) baxo [...], bean, beitian" Ib. "Beetian (AN), abajo" A (tomado tal vez de Añibarro). "Beitin du
sukaldea (AN-5vill), sukaldea beeitin dago (B)" Gte Erd 49. Trintáte jaun andiari / biz denbóra guzían, /
kánta milla ta laudari / beitian ta goitían. LE Kop 87. Batzuetan an goitian, galdua goibeletan, / Ta beitian
arrastaka lur azalez bestetan. TP EuskOl 1930, 74. Beitien dauzkate ofizinak eta lenbiziko bizitzan Jean Pierre
Yauna bizi da. Izeta DirG 21. Asotsa nabaitu ginuenean beitien, yautsi nitzen laisterka. Ib. 123.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
485

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BEHEITI ARI IZAN. Menguar, declinar; bajar. Gure herrietan ere batzuek beren egitekoetan goiti hari
dira, beren lanari esker; bertze asko beheiti, beren artha eskasez. Dv Lab 263. Ikhusirik gure ahalak egunetik
egunera beheiti ari zirela. Prop 1880b, 97 (Dv traduce: 'Nos ressources allaient en déclinant'). Zaldiz eta
karrosaz beheiti ari ziren. Lanak zituzten ezin jarraik-araziz behar zituztenak. StPierre 19. Ez duka ordean
ikusten ardien prezioak bethi beheiti ari direla? Larz Iru 56. --Nola pasatu du gaua Ganixek? --Beheiti ari da.
Larz Senper 112 (Vill beerantza dijoa).
- BEHEITI EGIN. Bajar. "Prezioak beiti in du (B), prezioak beheiti joan dira (B)" Gte Erd 101.
Decaer. Ez bada belhar hainitz biltzen etxe batean, lurrek bortxaz beheiti eginen dute; hainitz bada, goiti.
Dv Lab 103.
- BEHEITIENEKO. (El) más bajo, (el) inferior. "Gure pisua beitinekoa da (AN-gip)" Gte Erd 217.
- BEHEITI JOAN. (Fig.). Decaer. "Beheiti goatea (fig.), décliner dans les affaires" Dv. Ez da langilearentzat
irabazbide onik. Laboraria bereziki beheiti doa, nahi eta ez. HU Zez 64.
- BEHEITIKO (L, BN, S ap. A; SP). De abajo. "D'en bas" SP. "Baxo [...]. Lo de abaxo: bekoa, beitiko. De baxo:
bean, beitian" Añ. "Lo de abajo. Beheitiko urhatsak, goitiko urte (BN, Sc), los pasos de abajo, años para arriba"
A. Cf. beheitiko. Ekusten ditu antuste arroak dituen amiltegi guziak; eta, andik erortzeko beldurrez, artzen
du humiltasunaren beitiko bidea. Mb OtGai II 74. Ene gorainziak emozute / ene adiskide gustiai, / beitiko etxeko
jenteai / ta beitiagoko arreba biai. Gamiz 206. Jautsidá gure beitiko mundugontára. LE BOEanm 617. Azienda
batzuetan izarra ongi ageri da, zeren goitiko ileek eta beheitikoek, elkar jotzearekin, kizkurdura bat egiten
baitute. Dv Lab 246. Soineko zolan haixturren pikoa... / Katalin ohartu gabe, tarratan doa / urradura mikoa! /
Han izan ez balu zai' azpikoa, / lotzen zakon, lotzen, beheitikoa! Ox 183. Itz onek [infernus-ek] ordea esan nai
du beekoa edo beittikoa edo baitta ere lurraren azpian, barruan edo baittan dagoan lekua. Inza Azalp 72.
Infernuetara edo beittikotara jetxi zan. Ib. 73. Duque de Alba deituak ere bide hori hartu zuen, haratekoan
beheitikoa eta hunatekoan gainekoa, [...] Benafarroa menperatu nahi izan zuelarik. Zub 126. Beitikoei eskeñi oi
zazkien il-adiguriak eskuetan. Zait Sof 20. Emen beitiko edertasunak zitun maite. Or Aitork 92.
(Tras instr.). "Ogei urtez beitikoendako (B)" Gte Erd 295 (AN-gip beeko, V-arr, G-azp beerako).
(Tras tema nominal nudo). Lur gainekoak eta beitikoak oro. Zait Plat 71.
- BEHEITIKOAGO. Más bajo, de más abajo. v. BEHEITIAGOKO. Lokarria lakain ezberdinetan sailkatuz,
lokarri berak ots zoli gorengoagoak edo ots motel beitikoagoak ateraten zituen. Zait Plat 54.
- BEHEITIKO ALDE. Parte baja. v. beheitialde. Oianain beitiko áldean aurkituzué ugaldebát ándia. LE
BOEanm 251.
- BEHEITIKOAN. Al bajar. v. BEHEITIRAKOAN. Yadanik pasatu tut presondegi frango / bainan orotan
bazen zerbait asetzeko; / goitikoan azkar eta beheitikoan flako, / ez nauk ni gehiago infirmerirako. Elzb Po 210
(behitikoan en la ed. de Onaind MEOE 555). Zoko hetan gaindi dabiltzanek han dute ohidura gelditzeko,
zerbeiten hartzen goitikoan edo beheitikoan... edo bietan. HU Zez 116.
- BEHEITIRAINO. "Goittitik beittiréño, desde arriba hasta abajo" Iz Ulz. "Goitikan beittiño (AN-gip-5vill),
goitikan asi ta beittiño (AN-gip). Gte Erd 237. Eta zé tunika kosturagabea, eoturík goititík asi ta beitiraño
guzía. LE BOEanm 1271.
- BEHEITIRAKO. Descendente. "En direction, en destination du bas. Goitirako urhatsa utzirik, beheitirakoa
hartu du" Dv. Cf. beheitirako. Baña dá inposible ellegátze gloria bererá ta ez bide beras: Zerúra infernúko
bideas, goiengartára bide beitirákoas. LE BOEanm 195.
(Tras ablativo). Eta igorri zuen Bethlehemen eta hango inguru guzietan ziren bi urthetarik beheitirako haur
guzien hiltzera. Dv Mt 2, 16 (Lç haur bi urthetako eta behereko guziak).
- BEHEITIRAKOAN. "Au moment de descendre, en descendant. Beheitirakoan ekharriko duzu" Dv. v.
BEHEITIKOAN.
- BEHEITIRAT. Hacia abajo. Ez minzazekó goitirát Jangoikoaren kontra blasfemia ta juramentu banoes;
estáre beitirát itz torpees. LE BOEanm 135.
- BEHEITITIK. "En Bera (AN) vive fosilizado el sufijo de ablativo ti por lo menos en dos vocablos. Goiti y beiti
(que ellos pronuncian gotti, betti) han dejado de significar 'desde arriba' y 'desde abajo', para designar meramente
las ideas de arriba y de abajo. 'Desde arriba' es para ellos gottitik, 'desde abajo' bettitik"A Morf 23. Ez
solamente pulpitotik guziei, baita ere zenbáit órdus beititik aurréi erakustenomenzióte zeñátzen. LE BOEanm 77.
- BEHEITIXEAGO. "Han venido a menos, betixeago etorrik dira (AN-5vill)" Gte Erd 143. Emendik
segitzendá, dió [katezismoak] bereártan beitixago, ezi explikaturik laur gauzaébek, baitire eskritúra sagratúko
berze ainberze itúrri bekála. LE BOEanm 146.
Etim. De behe + -ti, sufijo que añadido a nombres de determinaciones espaciales forma derivados con función
nominal y adverbial (cf. tbn. barruti, gaindi, goiti, urruti...). Cf. Lfn EJ 1948, 141-150, especialmente pp. 143 y
ss.
beheitialde. Zona baja. Prebenizázie Jaunarén bidea, egin zuzén berarén séndak. Beiti-aldeak béte: oián ta
aldápak apáldu. LE BOEanm 536.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
486

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beheitiar, beitiar (AN-ulz, Ae). "Beitiarrak (Ae), ribereños de Navarra" A Apend. "Beitt(i)arra, el ribereño" Iz
Ulz. v. beheretar.
beheitiarazi, behitirazi. Hacer bajar. Erraten dautzue gaizkiari nahi ziola burua behitirazi, eta guti da, hitzez
bederen, nahi duenik gaizkiaren bitoria. Hb Egia 155.
Hacer bajar de nivel. Debruia, ontsa erremedio zikin hori eni edanarazi beharrez ari zareste...
Beheitiaraziko diat ba botoila hori, beheititu behar bada... Larz GH 1955, 32.
beheitika (Dv). Bajando. "Bethi goiti beheiti ou beheitika dabila, il ne fait que monter et descendre" Dv s.v.
beheitia. v. beheraka.
beheitiko (L, BN; Dv, H), beetiko (AN-gip-5vill, L-ain), behitiko (L, BN; beitiko B), behetikako (Darric ap.
DRA). Ref.: A (beheitiko, beetiko, beitiko); Lander Cor (ap. DRA, s.v behitiko); Izeta BHizt2. Cf. BEHEITIKO.
1. Diarrea, disentería. "Diarrea" Darric ms. (ap. DRA). "Dévoiement. Syn.: denda (BN), kakeria, tirriteria;
uxara (en parlant des bêtes)" Dv. "(L), diarrhée (qui vient en bas: c'est le terme poli). Syn. kakeria (L, BN),
kakajarioa (G, L); id. beerakoa, beeronzkoa (V, G), behada (BN, S)" H. "Gure aurre beitikoaikin daukegu"
Izeta BHizt2. v. beheitirako, beherako. Berriz, gerthatu zen Publioren aita sukharrarekin eta
beheitikoarekin eri ohean. Dv Act 28, 8 (Lç, He, TB sabeldarzuna, Ol sabeldario, IBk, IBe beherako).
Beheitikoa balin badute [oiloek], ogi arnoan bustiak eta lur-sagar egosiak sendatzen ditu. Dv Lab 291.
Behitikoa denean, barnea ungi yarri arte, edan behar da eriza ura. Almanaka Berria 1885, 23 (ap. DRA). Alde
batetik Pariseko hiria, eta hari darraikiola Frantzia guzia, goitiko bat izigarriak hartua. Bertze aldetik
gobernamendua, ministerioa, beheitikoarekin etendua. HU Zez 92.
(En composición). Derrame. Hainbertze nekhe eta khexamenduen buruan, odol beheitiko batek eramaiter
zarokun. Prop 1901, 31.
2. Bajada de nivel; disminución. "[Botila honek] beitiko ederra egin du (AN-gip, BN-arb)" Gte Erd 50.
3. "Pavimento, beitiko (AN-larr). Preferible al vocablo V sala" A DBols.
- BURUTIK BEHEITIKO. v. buru.
beheitimendu. Humillación, rebajamiento. v. beheramendu. Ezen ihesi zoazkonean beheitimenduari eta
zure eskasak gatik merezi duzun ahalkedurari, segur ageri da etzarela oraino egiazki humilla. SP Imit III 46, 2
(Ch beheratua [...] izateko, Mst, Ip aphaltü izatiari). Santa Elizabethek, zenbat ere prinzesa handi baitzen bere
buruaren beheitimendua zuen maite guzien gainetik. SP Phil 178 (He 181 burua beheititzeaz). Humiltasunak
maita-arazten darokula gure beheitimendu propiala. He Phil 563 (tít. en el índice; ib. 215 beheramendu). Hori
beheitimendu bat izanen zait Jaiñkoaren ispirituaren arabera: ezen hortan ez da hanbat bertute eta
merezimendu. Ib. 218. Jainkoak begi onez behatu dioela haren aphaltasunari edo beheitimenduari. Ib. 215.
Egitzu ahal bezanbat humiltasunezko eta beheitimenduzko obra. Ib. 463 (SP 458 beheramenduzko).
beheitirako. Derrame, flujo. v. beheitiko. Cf. BEHEITIRAKO. Sendagailu borthitz bat Aita Liboisen
ezagutzakoa harrarazi zarotan, odol beheitirako bat nuelakotz ahulesten ari ninduena. Prop 1901, 25.
beheitiratu, beitiratu (BeraLzM). Rebajar(se), humillar(se). v. beheititu, beheratu. Ladronen erdían /
Jesus zé parátu: / Zerúko erregéa / naizén beitirátu, / goratzeko ni probéa! LE Kop 134.
beheititasun. "(Hb), diminution, baisse, décroissement, faiblesse" Lh. v. beheratasun.
beheititu (L-ain, B, BN-arb; SP, Urt Gram 383, Ht VocGr 324, Lecl, Hb ap. Lh, Dv, H), beetitu (AN; Lar, Añ
(AN)), beititu (AN-gip, B; Darric ms. (ap. DRA)), betitu (S; Lar, Añ (AN)), beitu (AN-5vill). Ref.: A (beheititu,
beetitu, betitu); Gte Erd 36, 50, 177. (Con aux. trans. e intrans.). Bajar, descender; hacer bajar; (fig.)
rebajar(se), humillar(se). "Baisser, rabbaisser" SP. "S'abaisser" Urt Gram 383. "Acivilar, envilecer", "baxar" Lar.
"Menguar [...] el mar, y los ríos y la luna, beratu, betitu" Ib. "Abaxar" Lar y Añ. "Descendre bas, abaisser;
minuere, baisser" Dv. "1. baisser. Elhea beheititzea, baisser la voix. Syn. aphaltzea, beheratzea. 2. rabaisser,
déconsidérer. Norbaiten omen ona beheititzea, rabaisser le bon renom de quelqu'un. 3. baisser de prix. Ogia
beheititu dute, on a baissé le prix du pain" H. "Betitu (S, Gèze), 1.º bajar. 2.º menguar" A (pero no se encuentra
en Gèze nada similar). "Beetitu (AN, Añ), bajar [...]. Amenguar" Ib. "Kotxeko kristala beititu (AN-gip)" Gte Erd
50. "Argia behei[ti]tu da (BN-arb)" Ib. 223 (G-azp tristetu, S txipitzen). "Prezioak beheititu dira (BN-arb)" Ib.
101. "Urak beheititu dira (B, BN-arb), beitu (AN-5vill)" Ib. 177. v. beheitiratu, beheratu. Tr. Documentado
desde Leiçarraga en autores septentrionales no suletinos; al Sur lo hallamos en Mendiburu, en Lizarraga de
Elcano y en el guipuzcoano Otaegui. En DFrec hay un ej. de beheititu, septentrional.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
487

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Ethorten da ni baino borthitzago dena ene ondoan, zeinen zapatetako hedearen beheititurik ezpainaiz
laxatzeko digne. Lç Mc 1, 7 (He beheititu; TB aphaldu, Dv lurrera jarri, Ol auzpeztu, Or, Ker, IBk, IBe
makurtu). Nola izituak baitziraden, eta beheititzen baitziraden begithartez lurrera. Lç Lc 24, 5. Iausten zen unzi
bat mihise handi bat bezalakorik, laur kantoinetan lothua, beheititzen zela zerutik, eta ethor zedin eneganano. Lç
Act 11, 5. Nahi izatu duzu guztiarekin ere zeure handitasuna beheititurik, geure haragiaren
flakotasunarekin iuntatu. Mat 275. Haur erran eta beheiti ezazu zeure burua lurreraiño, eta berriz berehala
ailtxaturik errazu hunela: [...]. Ib. 310. Han zegoen gurutzean burua beheititurik. Harb 311. Zeren akhabatu
hurran da eguna, beheititu da iguzkia, eta itzala ere luzatuago da arratsaldean. Ax 192 (V 130). Szipionek erran
zerauen bezala, fite berak, eta Erromako hiria ere, beheititu eta erori ziren. Ib. 31 (V 18). Baldin nahi ezpadugu,
behar ezten amorioa gogoan eta bihotzean barrena sar dakigun, zenbait aldiz begiak beheititu eta hertsi behar
ditugula. Ib. 395 (V 257). Ezta sukharrik hain handirik, non pontu batetara iganez gero, ezpaita beheititzen eta
ttipitzen. Ib. 600 (V 386). Hark abantaillatzen baititu humillak eta bere burua handi dadukatenak beheititzen. SP
Imit I 7, 1 (Mst aphaltzen). Zori gaitza bere burua xumeekin gogotik beheititu nahi eztutenentzat. SP Imit III 58,
10 (Mst ümiliatzera). Hainitz moldezko uhinetan bethi igerika dabillala, batean esperanzaz goititurik, bertzean
beldurtasunaz beheititurik. SP Phil 470. Behiti [sic] zaite eta apal Iainkoaren aitzinean. Ib. 34. Ene lephoa eta
buru superbiosa zeha eta beheiti zatzu. Arbill III 50, 24. Laudorio banoek nola haunt ahal dezakete bihotz bat
Jainkoaren aitziñean humiliatua eta beheititua? Ch III 14, 5. Harat ethorri behar da begiak beheititurik,
modestia handi batekin. CatLav 250 (V 127). Santa Elizabeth, zenbat Prinzesa handia baitzen ere, bozten zen
bere burua beheititzeaz. He Phil 180s. Lehen hautatu dut Jainkoaren etxean beheititurik egotea, ezen ez
bekhatoren jauregietan neure gogara izatea (Ps 83, 11). Ib. 221 (Dv aphal izatea). Eman zaite Jainkoaren
presenzian. Beheiti zaite haren ainzinean humilki. Ib. 68. Haren beso guziz puxantaren azpian behe[i]tituak eta
humiliatuak izatea. He Gudu 35. Beititzen dituzte gero beren begiak. Mb OtGai III 33. Orra zertaraño beititu
edo makurtu zen gure ona gatik gure Jangoiko andi maitagarria! Ib. 270s. Beheitituren naiz oraino gehiago:
arbuiaturen dut ene burua: ohore dadukat xehe eta aphal agertzea mundu guziaren begietan. Lg I 302. Jesusek
edan zuen hartarik, eta bere burua beheititzen zuela, erran zuen: "Ene aita, ematen dut ene arima zure
eskutarat". Lg II 281s. Luis sainduak nahiz guphidetsi bere populuaren odola, manatu zioen armadari
beheititzeaz, onez onean, armak. Ib. 413. Éskuak yá juntátzea, yá zabáltzea, yá gorátzea, yá beititzea. LE
BOEanm 837. Larak, noiz eta ere baitu / altxa duen besoa, nahi behititu, / Szipionen ezpatak dio eramaten. Hb
Esk 37. Beetitzen ditu begiak adiemanaz obedienzia. Otag EE 1882c, 480. Lurra anitz tokitan beheititua da.
Iduri du Japonia guzia iretsi behar duela. HU Zez 16. Gure sal-erospenak beheitituz doazila. JE Bur 47. Begi
hek ez othe ditu beheitituko? Barb Sup 94. Kopeta beheititzen dugu, harriturik hainbertze ausartziaz. JE Ber 69.
Abiatzen gira dafailako pusken biltzen. Amaxok bere taulier beheitituaz altzo, nexkek beren jaka laburrez
ohantze, muthikoñoak bere besoez ustei. Ib. 32. Beheititurik gordetzera doan iguzkiak urreztatzen du oraino
zeru-xoko bat. Ib. 52. Haize horri esker, hamargarren ilabetean urak hasi ziren beheititzen, Armeniako mendi
puntak agertzen. Zerb IxtS 14. Pantxok, trixteki burua beheititzen du. Larz Iru 92. Maiz aurkitzen baititugu,
edozein lekutan, kultur hitzak, txantxetan edo erabili direlako, bere esertoki goitarretik beheitituak. MEIG VII
183.
beheititze (Hb ap. Lh). Descenso; rebajamiento, humillación. "Dérivation, affaiblissement, diminution,
descente" Lh. v. beheratze. Baña zein ere andi arrigarria den gure Jangoiko maitagarriaren horduko
beititze, makurtze ta laburtze hau, agitz eta agitz andiagoa da beraren Aldareko beititze, makurtze, biltze,
laburtzea. Mb OtGai III 271. En DFrec hay 3 ejs. más, meridionales.
Beren sorbalden goiti-beheititzeaz eta begien harritze larriaz erakusten daukute beren ez-jakinarekin batean
halako ahalge izi bat. JE Ber 15.
beheitixko. Dim. de beheiti. "Beitixko joan da garrafoi au [='ha dado un buen bajón'] (AN-5vill)" Gte Erd 50.
beeka (R ap. A; Lar, Añ, Dv; beheka Darric ap. DRA), beka (V, G, AN ap. A), meka (H). Cf. bee. 1. Balando.
"Balar, beeka egon, ari" Lar. "(Oveja que) bala, bocado que pierde, ardiak beeka egonik, eztu jaten belarrik" Ib.
"Ardiak beka hasi ziren" Dv s.v. be. "Ardiak be egiten du, beka ari da, la brebis bêle, pousse des bêlements" H.
"Ardi kori beeeka dago mendian (R)" A. Obliga zezan lapurra astera beeka, an guzien alzinean, ardia bekala.
LE-Ir. Gauza ebatsiaren ariora boza eman-arazi balezote ebaszaleei Jangoikoak, zenbat aituko ginduzken
beeka, ta kurrinkas, ta karakas, ta bertze gisas! Ib. Baña negarrez auntzak / omen ziran asi, / arat-onat ibilliz /
beka sasiz-sasi. It Fab 74. Bizar eta adarrak armatuta auntzak, / txuntxurretan beeka zuri eta baltzak. AB AmaE
28. A, ze artaldeak! Zelaiak bete-betean, da mendi egaletan gora ta gora, gaillurretaraiño, bata besteari
bultzaka ta bee-ka danak. Ag AL 41. Artzainak dei ta ardi gaizoa arenganaino / bêka doa. A Ardi 112. Begi
belarriek izkuta itzazue zeron soiñ-egalarekin, arkume beltzak atosten gaitu-ta. --Or beeka ari den orrek? Or Mi
79. Emendik joale-ots, andik be-ka ta ala, / biei berotu die buruan azala. Or Eus 30. Otso-zaunka izua atezirrituan...
/ ardi danak beeka, gose bait-nituan... Lek EunD 31. Artzaiak txistu, ardiak beka, / danak dauz kanta-
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
488

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
soiñuan. BEnb NereA 40.
Artaldiak be-beka duaz / arrats leun onen bidietaz! Laux AB 44.
2. (Sc ap. A). Balido. Etxean bildu dira bei, ardi ta beor, / [...]. / Zintzarri, marru, beka ta karaka legor; /
iñongo musikari onek ez dio zor. Or Eus 130. Aari ta ardien beka-marraka besterik ez dut nik aditzen. Berron
Kijote 200.
beheka, beka (Lar). 1. "Pecar [...]. Lat. Peccare. Pienso que este latín y romance se tomaron del bascuence
beka, peka, beraka, hacia abajo, a lo profundo, y de aquí bekatu, deprimir, precipitar, hundir en lo profundo de
los males, que es lo que hace el pecado" Lar. v. beheraka.
2. peka (BN, S ap. Lh). (Tras tema nominal nudo). Por debajo. "Lur peka dabila sathorra, la taupe circule sous
terre" Lh.
peka (BN, S ap. Lh). "En cachette" Lh.
behekalde. v. behealde.
beekari, mekari (H). "Bête ovine qui bêle beaucoup" H.
behekatu, pekatu (H (BN, S)), bekatu (Lar). 1. "Pecar [...]. Lat. Peccare. Pienso que este latín y romance se
tomaron del bascuence beka, peka, beraka, hacia abajo, a lo profundo, y de aquí bekatu, deprimir, precipitar,
hundir en lo profundo de los males, que es lo que hace el pecado" Lar. "En général: se mettre ou mettre dessous,
sous" H. "Arbola bat izaki-eta, han pekatu zen, comme il y avait un arbre, il se réfugia dessous" Lh.
2. pekatu (H (BN, S). "Se soumettre, obéir" H. "Haurrak, peka zizte zien aitamer, enfants, obéissez à vos
parents" Lh.
(Con -tzera). "Consentir à ce qu'un autre veut ou demande. Pekatu da ioaitera, il a consenti à [y] aller. [...] se
dit principalement à l'intransitif" H.
beeki. v. bereki.
beekidatu. "Confundirse, humillarse" Lar. Saul azkarzen zen geruago gehiago, eta beekidatzen zituen
Damasen egoiten ziren Juduak, frogatuz Jesus, Kristo zela. TB Act 9, 22 (Lç, He konfunditzen, Dv ahalketan
ezartzen, Ol, IBk lotsarazten, IBe nahasturik zeuzkan).
behekiro (-ee- Lar), bekiro (H). "Apocadamente, vilmente", "baxamente" Lar. "Bassement (au moral)" H (s.v.
bea).
beheko. Bajo, humilde. Cf. Etxba Eib: "Determinante de muchos toponímicos: Alzola-bekua, Arando-bekua".
Cf. BEHEKO; 1 peko. Bekoak goikoa eskondu leidi. (Divisa de la familia Bengoechea). IC I 665. Pedroren
kontura utzi zituen, ez bakarrik arkumeakin adierazten zituen kristau beekoak, baita ardiakin adierazotako
Artzai eta Apaiz-andiak ere. Lard 476. Errusiko agintariak oartu zuten, yakiña, Poloniko erri xeea edo beekoa
etzala abertzale. Ldi IL 165. Apropos sozialismoari su ematen asi ziran, aundikien eta beekoen arteko gorrotoa
gero ta aundiagoa zedin. Ib. 165. Orduan denek, goikoek eta beekoek, zeuzkaten siñiskeria oiek. Vill Jaink 76.
Siñismena ao-miiñetan arturik, goikoak, beekoak lo jarteko baiño ez darabille. Erkiag BatB 146. Nere aurka ari
diranak beeko jende mutur-okerrak dirala; [...] zaldunak balira, ez zaizu iñolaz ere zillegi. "Es canalla y gente
baja". Berron Kijote 98.
(Sust.). Gudalnagusia ezaguna da? [...] Gudaritzarako bere gaitasunak nolakoak dira? Zein bekok
laguntzen dute? Bere gudarozteak kementsu ta nosnerein ospea dute? "Subalternos". Zink Crit 52.
behekoi. Inclinado a lo bajo, a lo terrenal. Gorputz beekoiak, ziurra bai da, / arima zoro etsirik: / "Inguma
ori ez dabil ondo / amesen bide auletik". 'Satisfecho en la tierra, juzgando loca al alma, dícele el cuerpo'. Gand
Elorri 179. Zabaldi-pean badabil, lanez, / arima, goitu adiña. / [...] Beekoi eta astun, gorputzak, eusten, /
badagio alegiña. 'Terreno'. Ib. 179.
behekor, bekor. Inclinado hacia abajo. Zuk dirudizu, Zirilo, gazte eta zardena, / Nekosta deitu egiten iakon
landarea; / Ta ez zarika bekorra legez beti zorua / Gogoan daukan zugatz negarti lur zalea. AB Olerk 651.
behekotasun, bekotasun, pekotarzun. Subordinación; inferioridad. Jinkuaren adoratzia da haren aitzinian
ezagützia haren perfekzione müga-gaben, gure ezdeüstarzünaren, gaiza orotan haren gehiengua handiaren eta
gure pekotarzün osuaren. CatS 39. Eginkizun baterako gai-gai diran gizonak beste batean diardutenian
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
489

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bekotasun errukarriz agertzen dira. "Inferioridad lastimosa". Zink Crit 13n.
behekotu, bekotu. (En la expr. goikoz bekotu 'poner del revés'). Gabrielen agoti / Abe bat arturik / zeiñ
dan Eban izena / goikoz bekoturik. Azc PB 25 (en la versión de Ur PoBasc 465 zein da Eba izena / biurtuta
gero).
beela, beelan. v. berehala.
behelainotsu, belainotsu. Nebuloso, con niebla. Cf. BEHE-LAINO. v. lainotsu. Arratsalde be-laiñotsua.
Alzola Atalak 89.
behelainotu, belainotu (V-gip). "Behelainoz estali. Goizaldera belaiñotu dau" Elexp Berg.
beelarri. v. belarri (2).
beelaxen. v. berehalaxe.
behemaile. "Vehemente, bemendea, beemallea" Lar.
behemailero. "Vehemente [...], beemallero" Lar.
beheman (Dv, A). Mirar, vigilar, cuidar. "Beheman, behemate (He), begireman (Etcheberry), considérer,
regarder avec attention" Dv. "Considerar" A, que cita a He. Zuek ordean behemozuete zebonen buruei; ezen
eramanen zaituztete biltzarretarat, eta batzarretan zehatuko zaituztete. HeH Mc 13, 9 (He goardia emozue; Dv
zaudezte erne).
behemente, bejemente, bemende (Lar). "Vehemente, bemendea, beemallea" Lar. Cf. ib.: "Vehemencia, ésta y
la voz latina correspondiente son bascongadas, de beementia, que significa lo mismo, y se dijo de beemandea, lo
que da y pone algo sujeto y debajo, cual es el ímpetu y fuerza que llamamos vehemencia; o de bemendea,
dominio, que sujeta, sujección que deprime". H ori izketan batzuek Ge, besteak Jota egiten dute. Guk orrelako
aspirazio bejemente edo behementerik usatzen ez degu. Cb EBO 23.
behemot. Behemot, animal que aparece en la Biblia, identificado gralmente. con el hipopótamo. En Dv Iob
40, 10 y Ol y Ker ib. 40, 15 aparece Behemot(h) como nombre propio. Ibaizaldiok nire deia entzun eta etorri
ziran, behemotarekin, harkaitz azpiraino, ilargiaren pean orroa beldurgarri zoliak egotziz. Mde Pr 119.
beenika. v. bederenik.
beer. v. behar.
behera. v. BEHERA (s.v. behe); behere.
beheradura. "Bassesse, abaissement" Dv. "(L, BN), rebajamiento, bajeza" A.
beheragarri (Dv). Humillante. "Qui abaisse, propre à abaisser" Dv, que cita el ej. de He. Badire bertuteak
beheragarri direnak; badire ere ohoragarri direnak. Pazienzia, emetasuna, sinpletasuna eta humiltasuna bertute
batzu dire, mundanoek mendragarritzat eta beheragarritzat daduzkatenak. He Phil 217 (SP 216 bada
beheramenduzko bertuterik).
beheragontza, beragontza (Lar). "Inferioridad" Lar.
beheragoraki, beragoraki (Lar). "Braguero" Lar.
beheragotu. "Rebajar, beitiagotu, beeragotu" BeraLzM. Orren garrazki itzegiteak ez arritzeko, orregatik
ibazia dagon tokian beeragotzeko asmorik gabe, [...] atzerritar batzuk argitaldu dituzten ergelkeri ta
zentzugekeriak oroitzea aski izango da. "Sin que por eso me proponga rebajar el mérito". Zink Crit 63.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
490

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beheragune. 1. Bajeza. Zuzenez deitzen da gizon serafitar bat, erran nahi da, gizon bat munduko
beheragune guzietarik gorago igana. "Au dessus de toutes les bassesses du monde". Birjin 344.
Humillación. v. beheramendu. Gaizki aiphatzen gaituzten phondu hartan hobenik ezpadugu ere, bertze
aldetarik ta bertze arrazoinez merezi dugula handik dathorkigun beheragunea ta ahalgea, baieta gehiago. Dh
68.
2. beragune (B). "Beragune (B), profundidad" A. "Leze orrek beragune aundie du" Izeta BHizt2.
beheraka, beraka (Lar). 1. Hacia abajo; declinando (los astros); (fig.) decayendo, empeorando. "Beka, peka,
beraka, hacia abajo, a lo profundo" Lar s.v. pecar. v. beheitika. Eguzki-izpi urreek dizdizka, erlemulko
aserrea, liztormulko aserrea dirudite goraka ta beraka. Or Mi 119. Urdaiten bidea garbi billatu zuten eta laister
asi ziren beheraka, Santa Garazi aldera. Etxde JJ 45. Beharrik ez naute ikusi ta etsituta aldendu diranean
beheraka abiatu ahal izan naiz. Ib. 45. Urrengoan maloetan, / arrano ta saiekin: / beeraka amiltzen bazera, /
aiek izango etekin. / Antxume txoro ergel! EG 1956 (9-10), 52. Arratsaldea beeraka zijoan. Anab Poli 73. Aguro
agertu zan berriro, esne-pitxar batekin. Begiak beraka zituala eskeñi zion lotuari. NEtx Antz 147. Ontzia, polikipoliki
beeraka... jetxi-lekua billatu ta txirristaka ibilli zan gelditu arte. Anab Aprika 102. Jainkoaren fedea
beeraka dijoan neurrian, Morala ere berebat amilka dijoakigu. Vill Jaink 95. Urtero egizkiozu eskeintza
oparoak belar gurian, Keres gurenari, negua beeraka doanean alegia, udaberria asterakoan. Ibiñ Virgil 76.
Biotza ondo dauka, biriak ere bai. Urdaillean ez du okerrik eta ala ere, beraka dijoa. NEtx LBB 64. Ire izarra
goraka zetorrenan. / Nerea, beraka zijoanan. Ib. 243. Ene biziaren tristeziako / sinoak / [...] zeinek bait du ene
arpegiaren eskultura / beheraka zimurrez markatzen. Lasa Poem 61. Alde batean gauzak goraka zebiltzanean,
beste aldean beheraka zebiltzan. MEIG IV 64.
2. (Sust.). Bajada (sdos. pro. y fig.). "Prezioak be(he)raka aundia egin du (G-azp)" Gte Erd 101. Azkeneko
bi urtetan beraka aundia izan zun osasunean. Etxde JJ 14.
- BEHERAKA-BEHAR. Decadencia inevitable. Ogeita emezortzi urtetaraño gordiñik eta mardulik iraun zun
emakumea zan, baiñan, geroko beraka-bearrak gero ta abailla biziagoa artu zizun. Etxde JJ 27.
- BEHERAKA-BIDE. Camino de bajada. v. BEHERA-BIDE (s.v. behe). Berantetsi baiño len, artaldeak
beraka bidea artzen dute egugiro epelagoaren yoranez. Etxde JJ 25.
- BEHERAKA EGIN. Bajar, ir descendiendo. Lañoak beraka egin zuten euren magal ezearen zamak
eraginda. Etxde JJ 257.
beherakada, berakada (V-gip). "Baja, bajonazo. Preziuen berakadia, aundixa izan da aste onetan" Etxba Eib.
En DFrec hay 13 ejs., meridionales.
beheraketa. Acción de bajar. Itsasoa bare agertzen zanean [...] erremuak azkar astinduaz; eta aize biguna
[...] lagungarri izaten ebenetan, pozarren ibilten ekien olatuen dantzai gora-beeraketaz erantzunaz. Erkiag
Arran 78.
beheraki. Humildemente. Abiatzen naiz minzatzera, beheraki bada ere. SP POB 33.
beherako (V-m-gip, G-to; H (bee-)), berako (V; VocZeg 287, H s.v. bea), beako (AN-araq). Ref.: A (beerako,
berako); Satr VocP (beako); Iz ArOñ; Etxba Eib (berakua); Elexp Berg (berakua). 1. Diarrea. "Diarrhée" H
s.v. beheitikoa. "Berakua eta gorakuakin, ill biarrian dabill ezerk on eitten ez detsala" Etxba Eib. "Diarrea [...].
Sinonimoen artean hau izango da "serioena", nonahi erabiltzekoa. Ik. kakaberako, kakalarri, kakapirri,
tripetako" Elexp Berg. Cf. BEHERAKO. v. beheitiko. Geiegi jaten dutenai, eztiak berakoa ematen die.
Echve (ap. H). Eun biderretik larogeita emezorzitan berako batekin etorzen omen da kolera [...]; nik ere izan det
berakoa, bat batian asiya, baña oraindik ez da kolerarik etorri, eta orain ez berako gaitz nago (1833). CartAnd
377. Sabelak utzi edo beerako latz batek eman zien, eta egun gitxiren epean, usai eta kirats nazkagarria zeriela,
iltzen ziran. Lard 152. Aita aspaldian sabelzardun edo beerakoarekin eta berotasun edo kalenturarekin gaxo
zeukan. Ib. 529. Norbaitek sentitzen badu gaitzaren [koleraren] aurretik izan oi dan berakoa, bereala oiean sartu
eta ongi estaliko da, izerditutzeko. EE 1885a, 134. Kolera asitzen danean berako eta gorakoakiñ. Ib. 134. Ezta
bertan berakorik eta esteetako txirarik azaltzen. Aran-Bago ManMed 215. Buruko txorabio, zuldar, legen, eztul,
berako, minbizi, anditsudunak. Ag G 177. Lar-puntak uretan egosi eta ean oi da, beerakoa sendatzeko. (G-goi).
Arin AEF 1980, 65. Berakokin arroz ure ean. (G-goi). Ib. 65. Publioren aita gaixo zegoen ohean sukar eta
beherakoarekin. IBk Act 28, 8 (IBe beherako; Dv beheitiko).
2. Bajada. Cf. BEHERAKOAN. Aldapa beera asi ziran. Gora-ibillia ezetzik, beerakoa ere naiko neketsua
zan. TAg Uzt 95s. Sartu giñan odei aundi batean eta ontziak izugarrizko beerakoa egin zuan, oxo-oxorik. Anab
Aprika 102.
Bajada de tono. Besterik ere izan daiteke, bozaren gorakoak eta beherakoak aldatzen badira. MEIG VI
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
491

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
158.
(Fig.). Decadencia. Euskal aldizkariek izan ohi dituzte, ilargiaren antzera, beren gorakoak eta beherakoak.
MEIG III 49.
3. beako (AN-araq). "Tirria" Satr VocP.
- BEHERAKO-HEIA. "Sabel-min idorrak" Alth in Lander RIEV 1911, 598.
- BURUTIK BEHERAKO. v. buru.
beheralde (Urt III 275), behere-alde (Hb ap. Lh, Dv, H), beralde. Abajo, parte inferior, parte baja.
"Beherealdeko, qui est de la partie inférieure; beherealderako, qui va vers la partie inférieure; beherealdetikako,
qui vient de la partie inférieure" Dv. "Il est à noter que les basques appellent les régions du nor et du sud: gain et
behere aldea" H s.v. haize. v. behealde. Izarrek, beheralde huntarik ikhusiz baitidurite elgarretarik hurbilago
direla. Prop 1909, 22. Iru anaiak ziran kristau onak eta... bai, eleizkoiak; baño ez gurasoak añan. Beraldera
zijoazen, mallaka mallaka, Jaunaren maitetasunean ta animako gauzai zor zaien arretan. Ag G 19. Tertulianok
dio beralde edo leze nazkagarri, lokaztegi zikin, lurreko zikinkeri guziak iristen dittuena dala su-lezea. Inza
Azalp 115. Behere-aldea harri pikatuz egina du, athea --etxe-aitzinaren erditik ezkerrerat bazter-- ederki lantua.
JE Ber 56.
beheraldi (Dv), beera-aldi, bera-aldi, beraldi. Bajada, descenso, reflujo (sdos. prop. y fig.). "(Par opposition
à goraldi), abaissement" Dv. "Itsasoaren beheraldian, à marée descendante, décrue" Ib. v. beherapen.
Josetxo, itxasoaren beraldietan joaten zan berutz, arriak jaso ta arripeak ikustera. Echta Jos 58s. Etengabeko
beraldi okerrak, sei edo zortzi illabetean, oso aisa txautu zuan Pedro Migelen aberastasuna. Ag G 258s.
Itxasoaren goraldia ta beraldia, noiz edo noiz, illargiaren alako egoerakin batera gertatzen zala ikuskatu bazan.
Zink Crit 36. Soña gel, baña ez gogua, / uberaldi au nondik dator? / Azalez dan bake osua! / Nora narok beraldi
gogor? "¿Hacia dónde me arrastras resaca tenaz?". Laux AB 60. "Baixa"ren osasuna beraz, guztia bearrekoa
zan. Aren biotzak egin eban beera-aldia etzala, gero, auntzaren gaberdiko eztula. Erkiag Arran 87. Gabontzaren
irabaziak anditzen doaz, negutean ibaiak lez. Eroskaiak, noizean bein izaten daben goraldi ala beeraldia, izan
dabe orain bere. Erkiag BatB 137. Gizadiak atzera-aurrera asko izan ditu, bai gora-aldiak eta bai bera-aldiak
ere. Vill Jaink 181. Eta oraindik goraldi-erpiñean, eiagorazko aapaldi bat (14-gna): beraldiaren (anticlímax)
asiera da. Gazt MusIx 67. Au du berarizko Frai Luisek, azalkuntzari dagokionez, bere olertigintza geienean:
goraldi-beraldien igidurako joera. Ib. 68. Halako triste-antxa nabaitzen du bazterretan. [...] Behar bada [...]
kontrabandoak beheraldia duelako egun hauetan. MIH 129. Idazle handiek, Cervantes batek esateko, ez zuten
horrelako txartelen beharrik. Europak, literaturan, beheraldia du. Ib. 130. En DFrec hay 6 ejs. de beheraldi.
beheraldu, beraldu (BeraLzM). "Beraldu (beeratu, beztu), vituperar, degradar, deprimir" BeraLzM. v.
beheratu. Guziok geren etxeko gauzen zaleak gera-ta, gureak goraldu, besteenak al bada beraldu. EEs 1928,
75s.
beheralgarri, beralgarri (BeraLzM). "Vituperable" BeraLzM.
beheramen. "Abajamiento, decrecimiento" Arch ms. (ap. DRA). v. beherapen.
beheramendu (Ht VocGr 324, Lecl, Dv, H, Hb ap. Lh). Humillación, rebajamiento; bajeza, humildad.
"Abaissement" Ht VocGr 324 y Lecl (que da behara-). "Humilitas, humiliation" Dv. "Rabaissement, action de
rabaisser, ravilir" H. "1.º infortune, revers, humiliation; 2.º abjection, abaissement; 3.º diminution de hauteur"
Lh. v. beheitimendu. Tr. Documentado en la tradición septentrional. No se encuentran ejs. posteriores a
Duvoisin. Neure lagunei asko beheramendu eman daroet. EZ Eliç 158. Heretikoen eta gure etsaien
beheramendua ardiats dezazun. Ib. 395s. Beheramendua, gibel-ondoa, arbuioa. Ax (sg. H, pero en Ax no figura
esta palabra). Beheramendua da gure baitan, uste eztugularik, den xipitasuna, aphurkeria eta deusgutitasuna;
ordea humiltasuneko bertutea da gure beheramenduaz dugun egiazko eta borondatezko ezagutza. SP Phil 214.
Hark eztu gaitza baizen, bainan hunek gaitzaz lekora mesprezioa, higoindura, nardamendua eta beheramendua
ere du. Ib. 215. Halako hutsik egin dugunean, behar dugu handik heldu zaikun beheramendua pairatu. Ib. 217.
Othoitzten zaitugu ardiatsteaz guri eta giristiño Prinze gustiei bakea eta osasuna, eta etsaiei beheramendua. Gç
148. Nihor karrikan erorzen denean, harzen duen miñaz landan, izaten ohi da ahalkeria ere: onetsi behar da
beheramendu hori. He Phil 218. Humiltasunak galdetzen du har dezagun bihotz onez handik heldu zaikun
beheramendua. Ib. 219. Etzuen ordean iñoratzen beheramenduak eta laidoak egun batez izan beharko zutela
zure partea. Mih 93. Hartan ikhasten da zer moldez behar den ibilli fortuna edo alde edo kontra denean,
othoitzean eta lanean, ohorietan eta beheramenduetan. Ib. 2. Behar zen, Jinko bati infinituki agrada zakioen
humiltasuna, azken beheramendurat jautsten zenaz geroz gizon egiten zenean. Ib. 30. Humiltasunak begiratuko
zaitu urguilleriari eta gora gan nahiari darraizkon baxesia eta beheramendutarik. Ib. 33. Urthe banaka batzu
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
492

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beheramenduan, ta mende guziak zeruko goratasunean. Dh 179. Harzazu gogoan, ahal badezakezu, haren
beheramenduen, haren pairamenen, haren heriotzearen [...] merezimendu mugarririk gabeak. Ib. 173.
Beheramendu pixka bat, des[o]hore guti bat ezin jasan. Ib. 108. Beheramenduan, hautsia izan da haren
kontrako juiamendua. "In humilitate". Dv Act 8, 33 (Lç beheratze, He beheitimendu, TB aphalguntza).
Beheramendutan ginelakotz orhoitu da gutaz, zeren bethirainokoa baita haren urrikalmendua. "In humilitate
nostra". Dv Ps 135, 23. Janen dun eta ez haiz aseko; hire beheramendua hire erdian izanen dun. "Humiliatio
tua". Dv Mich 6, 14.
- BEHERAMENDUZKO. De humildad; humillante. Hainitzek begitarte egiten derauezate ohorezko gaitzei,
eta nihor gutik egiten du kontu beheramenduzkoez. SP Phil 214 (He 216 humiliagarri eta mendragarri direnak).
Horra bada oraino bertze gaitz beheramenduzko bat. Ib. 215. Egizu beheramenduzko eta humiliagarrizko ahal
bezanbat obrarik. Ib. 458.
beherantza. 1. "Apocamiento de ánimo, beeranza, ertsiera" Lar. "(Hb), abjection, bassesse" Lh.
2. "Berantza, diarrea" Garate 2. a Cont RIEV 1933, 96.
beherantzaldi, berantzaldi. Marea baja. Josetxo urak, berantz-aldian, eroan da sartu eban atxarte estu
baten. Echta Jos 258. Ikusirik berantzaldi andia zala, joan zan arin Josetxori laguntzera arriartetik urteten. Ib.
59. Urdin dago zerua, egoa da mazal, / mendiak urbil daude, zugazpeak itzal, / ura berantzaldian, itsasoa jabal.
"La marea baja". Or Poem 535.
beheranzkarri, berazkarri. Purga, laxante. Ara; kañabera-baltza gura ezpadok, artu egixak oneik lau
pilddubok eta gero berazkarri au ezarri, iñoiz entzun dok zelan. Otx 166. Akats-murtu bat ezarriko dautsazu
gero berazkarritzat. Ib. 164.
beheranzketa, beruzketa (V-gip). "Beruzketan mezatati, beruzketan an eon da, al bajar de oir misa" Iz ArOñ.
beheranzko, berantzako (Añ), berantxeko (V-arr-oroz-ple ap. A), berazko (V, G ap. A; Zam Voc), beronzko
(Lar, Añ, H), beruntzako (Añ), berunzko (Añ), beruzko (V, G ap. A). 1. Diarrea. "Correncia, kakeria,
beronzkoa" Lar. "Desconcierto de vientre", "despeño de vientre" Ib. "Diarrea" Lar y Añ. "Cólica", "disentería",
"seguidillas, cámaras" Añ. v. beherako.
2. berazko (V), beruzko (-tzk- V-gip). Ref.: A (berazko); Etxba Eib (berutzkua). Bajada. "La bajada.
Batzuetan, gorutzkua baño gatxaua berutzkua" Etxba Eib.
beheranzkodun, berantzakodun. Aquejado de diarrea. Berantzakodunari arroz-ura edaten emon bear
ddako. (V-arr). A EY IV 232.
beheranzkotu, beruzkotu. Contraer diarrea. Lapur guztiai nik opa deutsedana da ostuten daben guztia,
urrearen lekuan, zirin biurtu dakioela, eta eurak bere zirindu ta beruzkotu deizala nundik nora dabilzan
ezaututeko zirin lorrotzean. Ezale 1897, 382a.
beheranzti, beronzti (Lar). "Corriente, adj., agua corriente, ur beronztia" Lar.
beheranztu, beronztu. "Correr los ríos, beronztu" Lar.
beherapen (B, L, BN, S; SP, VocBN, Dv, H, Foix ap. Lh), berapen (B; H). Ref.: A; Satr VocP; Izeta BHizt2
(berapen). Tr. Documentado en textos septentrionales y (en menor medida) meridionales. En DFrec hay 3 ejs.
Periodo menguante de la luna. "Illargiaren beherapena, déclin de lune" SP. "Période de la décroissance de la
lune" VocBN. "Beherapeneko egunak, egun hilak, les jours de la décroissance de la lune sont des jours morts"
Dv. "Bardin da ilhargi gorapenean edo beherapenean ereitea" H. "Berapenean gara, nous sommes à la lune
décroissante" Ib. s.v. bea. "(S; Foix), dernier quartier de la lune" Lh. "Cuarto menguante. Ilondo, illondo en
Arruazu" Satr VocP. "Luna menguante. Berapenean erizioak" Izeta BHizt2. Illhargia ahi arteranokoa deitzen
dugu beherapena, zeren illhargia behera doan. EZ Eliç XXVI. Ez holla Usmena, handiki gorapenak soinean
diakarken beherapena. "Le croissant porte le déclin sur les épaules". O Pr 160. Hartakotz ere argizagia bethian
denian, aboro argitzen diela, gorapenian eta beherapenian beno. AR 73. Batian gorapen, bestian beherapen,
hilabetez egiten düzü lürrüngürian zure üngüria, argizagi üngüraria. Chaho AztB 12. Beherapenan behar arno
ganbiatu. Hb Esk 189. Ilhargiaren gorapen eta beherapenak. Hb Egia 2. Haritza ebak daiteke hazil
beherapenean; berantago ere bai, izerdia geldirik dagoeno. Dv Lab 376. Gorapenean ezartzen diren
arroltzetarik oilaskoak ateratzen dira, beerapenean ezarri arroltzetarik oilandak (BN-lab-ciz). A EY I 99s.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
493

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Beherapenean hil txerriain aragia hobeki gogortzen da. Harro gelditzen da gorapenean hila (BN-lab-ciz). Ib.
47. Beherapeneko inkhatza gogorrago düzü ta su gutiago egiten dizü (S). Ib. 163. Zer? Onjoketa beherapenian!
Etziztia erhotzen ari bestenez? GAlm 1961, 39 (ap. DRA).
(Urt, Dv). Declinación (de los astros). "Abcessus, partiada, beherápena, erretira. Abscessus solis, iguzkiaren
beherápena" Urt I 42. "Déclin" Dv.
(B, L, BN, S ap. A; Dv), berapen (Lar, H). Humillación. "Baxeza, abatimiento, humildad" Lar. "Rabaissement
de l'honneur, du crédit" H s.v. bea. "Abaissement" Dv. "Abajamiento" A. v. beheramendu. Bada orregatik
ere diferenzia humildadian ta gure desprezio propioan, zergatik au, guk ezagutzen ez degula, gugan dagoen
txikitasun, billaukeri ta berapen bat da. Echve Dev 250. Aitak onhetsi zituen haren [Yesusen] beherapenak
bekhatuen gatik. Hb Egia 96. Yainkoaren ederragatik, pozikan edozer yasan bear dezu: neke, min [...], eri, irain,
akar, berapen, lotsa, atarraldi ta nardak. Ol Imit III 35, 2 (Ch humiliazioneak).
berapen (H). "Descente" H.
"(S; Foix), reflux (de la mer), mer basse" H.
Decadencia. "Nola egiten baitu galtzapen eta beherapen handia (Ax)" H. (pero en todas las eds., incluida la
de Ip, se lee beheratzapen). Kornubieraren beherapenaren beste zio bat, Erreforma izan zen. Mde Pr 252.
Depresión, bajada de ánimo. --Gorapen eta beherapen sobera aise dituen neska bat baituk hori. --Ba...
Hemengo neska gehienena duk hori! Han baino beroago eta basago dituk gero hemen! Larz Iru 108.
beherapendu. "Décroître, en parlant de la lune" Dv.
beherarazi (Urt), beherazi. Hacer disminuir. "Attenuare facere, [...] beherarazi" Urt III 55. v. BEHERATU
ERAGIN. Bigarren tranpa da erosleak elkar artzea, gauzen prezioa beerazteko. AA II 182.
beheraspen. v. beherazpen.
beheraste. "Baxada, jatxiera, beerastea, berastegia, jauspidea" Lar.
beheratar, beratar. 1. "Ordinario, vulgar, de poca estima, beratarra" Lar. Gañeko zaku gogorra utzi ta oial
beratar edo merkezko sotana bat [...] arrerazo zioen. Cb SIgn 45.
2. Habitante de las tierras bajas. v. beheretar, behetar. Goiarri ta beratar / fededun bikaña, / jendia portatu
da / sekula ez aña. Ud in Bertsol 1932, 220 (se refiere a los del Beterri guipuzcoano).
beherataste. "(Hb), descente (de eraste, descendre)" Lh.
beheratasun (L ap. A; Ht VocGr 332, Dv, H), beheratarzun (Darric y Arch ap. DRA), beheretasun (Urt Gram
40), beheretarzun (Arch ap. DRA), beratasun. Tr. Atestiguado en autores septentrionales no suletinos hasta
mediados del s. XIX; al Sur lo hallamos en CrIc y en algunos autores guipuzcoanosde la 2.ª mitad del s. XIX. No
se encuentra ningún ej. de -tarzun.
1. Humildad, baja condición. "Bassesse" Urt Gram 40, Ht VocGr 332. "État d'abaissement, humiliation" Dv.
"Bassesse, humilité" H. "Bajeza" A (que cita el ej. de EZ Noel). Zeren behatu ukhan baitu bere neskatoaren
beheratasunera: ezen huná, hemendik harat dohatsu erranen naute jenerazione guziék. Lç Lc 1, 48 (TB, HeH
beheratasun; Dv, Ker ap(h)altasun, Oteiza humiltasun, Ol txikitasun, Leon ezdeustasun, IBk, IBe ezereztasun).
Ene beheratasunak / merezi duen baño, / Iaun onak ematen darot / ohore gehiago. EZ Noel 43. Berehala
pobrezia eta beheratasunerat erori izan dire hek berak. Arbill III 7. Mezpreza zazu deus ere baiño gehiago zure
beheratasun eziñ gehiagokoa. Ch III 4, 4 (SP ezdeustasun, Ip ezdeustarzün). Urrikal bekizu, beraz, Jauna, ene
beheratasuna, ene flakotasuna, zutaz ungi ezagutua. Ib. 20, 2 (SP aphurkeria, Ol txikitasun, Pi ezereztasun).
Behin ere bere bekhatuen eta beheratasunaren orhoitzapena galdu gabe. Ib. 21, 7. Adora dezagun Jainkoaren
Semea misterio huntan ageri den beheratasuneko estatuan. CatLav 389 (V 187). Gloria bedi [...] kondizione
beheretako dena bere goratasunaz. Aberats dena berriz bere beheratasunaz. He Iac 1, 10 (TB aphaltasun). O
Jesus humila! O goratasun soberanoa beheratasunik handienetarat jautsia! Brtc 218. Aingeruari agertu zion
bere etxearen beeratasuna eta izate umilla. Lard 126. Zakeo zutik zegoan, bere umiltasun eta beeratasuna
adierazteko. Ib. 420. Bere ezerezari eta beeratasunari begiraturik, aldats egiten zitzaion lanbide artarako
Jainkoak autua zala. Ib. 128. Aberatsak berriz, bere beeratasunean jarri bear du [bere gloria]. (Iac 1, 10). Ur
BOEg 1852. Biak adiskideki laztantzen diradela, zerren bata gere beeratasun, bear eta ezerezean, eta bestea
Jainkoaren esku eta laguntzan zimendatzen diran. Aran SIgn 114. Beeratasun artatik berari ta bereai nai ta naiez
etorriko zitzaien desonra. Ib. 23. Beheratasunean bizi behar zuten. ABv (ap. Dv).
Humildad, actitud humilde. Artu beratasun edo umildade andiaz emon daruekuzan atsakabe ta injuriak.
CrIc 114.
(En sdo. prop.). "Iguzkiaren goratasuna eta lurraren beheratasuna. "La hauteur du soleil et la position basse
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 494
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
de la terre" H. "(Hb), abaissement, diminution de hauteur" Lh.
beheretasun. "Profondeur" Urt Gram 40. ,
"Faiblesse graduée de la voix" Lh.
"Épuisement, langueur" Lh.
2. Secreto. Ene misterioen sekretuak eta beheratasunak rebelatzen diotzatet. "In multo lumine revelo
mysteria". Arbill III 43, 4.
beheratsu. Humilde. Bardiñakaz beeratsuba, beeragokoakaz bake onekua. Cristiñau-nescatilla 2 (ap.
DRA).
beheratu (SP, Urt III 52, Lar, Añ, Lecl, Dv, H), beiratu (Bera), beratu (V-gip, G-nav; Lcc, Aq 1464, Añ, H s.v.
bea), peratu (AN, BN, S). Ref.: A (beratu, peratu); Etxba Eib (beratu).
Tr. De empleo general, aunque tiende a desaparecer de la literatura septentrional desde mediados del s. XIX.
Al Sur la forma predominante es beeratu, con documentación constante desde Larramendi. Beratu, que
desaparece casi completamente en la 2.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 495
mende.
a mitad del s. XIX, se documenta desde Mendiburu, sobre todo en textos
guipuzcoanos; entre los vizcaínos es escaso y más tardío (Arrese Beitia, Enbeita; hay bératu junto a bee- en
Añibarro). No encontramos ejs. de peratu fuera de los compuestos del tipo oinperatu, etc. (hay sólo un ej. de sdo
incierto en JanEd II 85). En DFrec hay 12 ejs. de beheratu, meridionales.
(Con aux. trans. e intrans.). Bajar, abatir(se), inclinar(se) (sobre); declinar. "Abaxar" Lcc. "Abaisser" SP.
"Cadere" Urt III 444. "Cadunt sydera, izarrak erortzen vel [...] beheratzen dire" Ib. 447. "Abatir a uno, norbait
azpiratzea, lurreratzea, beeratzea" Lar. "Abatirse al suelo" Ib. "Inclinar, encorvando" Ib. "Baxar", "agacharse"
Lar y Añ. "Tumbar, caer rodando" Aq 1464. "Descendre en bas" Dv. "Ez da beherako, il n'ira pas en bas" Ib.
"Abaisser, descendre [...]. Beera zaite, beherera zato, descendez. Urak beratu dire, les eaus sont descendues, ont
baissé" H (s.v. bea). "(Trans.), descendre, baisser, rabaisser, abattre, rabattre" Ib. "Be(e)ra ezazu goregi dagon
argia, descendez la lumière qui est trop haute" Ib. "Burua beratzen du, il baisse la tête" Ib. "Beratu (G-nav),
bajar (las aguas)" A. "Peratu (AN, BN, S), deponer, descender" Ib. "Beratizu kurtiñia, iñok ez gaitiazen ikusi"
Etxba Eib. v. apaldu, beheititu. Cf. azpiratu; cf. ahoz-beheratu.
Ago gurekin: ezen arratsa duk, eta eguna duk beheratu. Lç Lc 24, 29 (He, TB, Dv beheratu; Brunet erori).
Eta hi Capernaum zerurano altxatu izan aizena, ifernurano beheraturen aiz. Ib. 10, 15. Loa garaithurik eror
zedin hirurgarren soillerutik beherera eta hila altxa zezaten. Baina iautsirik Paul behera zedin haren gainera,
eta besarkaturik erran zezan. Lç Act 20, 9s (Dv etzan zitzaioen gainera). Beheraturik sartzen da bigarren
mementoan, / Iesus ere Patriarken libratzera Linboan. EZ Man II 48. Hala zuri zaitzu ene bihotza beheratzen, /
kontenplatzean indarra non baitzaio flakatzen. Ib. 79. Ezen zeruetarik, non egiten baitu bere egoitza, beheratu tu
begiak lurrera. Gç 48. Behera dezazu gure faboretan / Zeruetan duzun ponpa inmortala. Ib. 125. Kain despistatu
zen hagitz eta haren bisaia beheratu zen. 'Concidit vultus eius'. Urt Gen 4, 5 (Dv, Bibl erori). Bethi bere
bihotzak altxatuak zaozkaten ontasun ikhusten, eta fiñatzen ez direnetarat beldurrez ikhusten diren gauzen
amudioak behera zetzan lurreko alderat. Ch I 22, 4. Itzak noiz era onetan, noiz bestean [...]; noiz goratu, noiz
beratu, noiz luzatu, noiz laburtu erakusteko erreglak dirade. Cb EBO 46. Bere baithan altxatzen direnak
beheratuak dire Ifernuko zolaraino. Brtc 217s.
(s. XIX) Gorde zuan Jangoikoak egun bat bera onratzeko [...] ta goiak beratu dira; egun santuak igaro dira
bekatu egunak izatera. Mg CC 192 (CO 289 beetu). Gorputza zainduteko egin dirian erremientak, ez dira
gordeetakuak, ez makurtu ta beeratutekuak arerijuai. Mg PAb 206. Erraz da beeratu, goiartu ta iltea edozein
bizio txar bere asieran. Añ LoraS 106. Pagoak ez zuen beratu ta makurtu nai, ta bai arpegi eman ta jarki aize
gogorrari. VMg 79. Asko etxe funditu ditu jokoak, banitateak, gormandizak; erremusinak eztu egundaino batere
beheratu. Dh 228. Beeratu egijozu umiari iduna gaztetan, ta domau egijozuz saijetsak txikija dan artian. fB Ic I
app. 1. Ez, ez, aita, ni enuzu ezkonduren. / [...] alharguntsak erran zuen. / Alhabaren bihotz-minak / beheratzea
uzten tu aitak. Arch Fab 197. Baña oneek [pekatuak] arindu ta parkaturik egozan legez, [...] beeratu zan pixua
egitada onak egozan alderuntz. Ur MarIl 80. Halako suertez non ene egunak iragan baitire itzalen gisa, zeiñak
zenbatenaz beheratzenago baita iguzkia, hanbatenaz baitire handiagoak. Gç 48. Jesus menditik beeratu zanean.
Lard 395. Moisesek eskuak goronz iduki nai, baña nekatzen zitzaiozkanean, beeratzen zituen. Ib. 76. Bukatu
bada, o Jaungoikoa! / gure erbeste luzea, / beeratu Jauna, zuk gure kontra / jaso dezun ezpatea. AB AmaE 55.
Heltü nintzan Ligira / buneta erori lürrera, / buneta erori lürrera eta / eskurik ezin behera. Balad 80.
(s. XX). Al zan lenena kuratu, / mediku jaunak iztarra jarri, / ezurrak zaizka peratu; / kojorik eta ezer ez
dauka, / aiñ ederki zan sendatu. (Interpr?). JanEd II 85. Begiak jaso zittuan zerurontz eta burua beratu zuan
bere Aitta Zerutarrari eskerrak emanez. Inza Azalp 120. Burua beratu ta pentsamentua Jesusengan jasorik ixilixillik
aitorketa egitera joaten dira. ArgiDL 132. Eta i, Kaparnaum, zeruraño goratuko al aiz? Sulezeraño
beratuko aiz. Ir YKBiz 155. Ortakoz iztarrak estu, / bat bestez gurutzeratu; / alare larri, galtzik ez diten /
ipurdiraiño beratu. Or Eus 372. Eldu zen etxe atarira, Yan Pier-i gurdiko egurrak beheratzen laguntzera. Etxde
JJ 60. Zazpietan zan itsas-aundia. Bederatzietarako, noski, txalupa burni-barraren azpian jartzeko ainbeste
beeratuko zan. Anab Poli 32. Ola mintzo direnak eztute gogoan animaliak goratzea eta bai gizona oien maillara

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beeratzea. Vill Jaink 70. Lagüngua zor beitügü / Eüskal Herriko besteri, / indarrak behera ditian / igorririk
herriz herri. "Envoyons-leur nos forces en bas". Casve SGrazi 132. [Mutil koxkorrak] utzitzen du bazkaria eta
begiak beheratzen ditu. MEIG IX 109.
(V, L, BN, S ap. A; Ht VocGr, Lar, Dv, H), beratu (H). (Fig.). Humillar(se); rebajar(se). "Blâmer" Ht VocGr
333. "Humilier" Ib. 371. "Apocarse, humillarse, bere burua gitxitzea, &c. beeratzea" Lar. "No me abato yo a
esas raterías, ez naiz ni beeratzen txarkeria orietara" Ib. "Humiliare, humilier, abaisser" Dv. "Norbaiten omen
ona beeratzea, rabaisser la réputaion de quelqu'un" H. "Panparroikeriak ederki beratu niozkan" Ib. "Beeratu
(V), beheratu (L, BN, S), humillarse" A. Ezen haur humiliatu eta beheratu izan da, gure exaltatzeagatik eta
goratzeagatik. Lç Adv ** 8r. Ezen bere burua goratzen duen guzia, beheraturen da: eta bere burua beheratzen
duena, goraturen da. Lç Lc 14, 11 (He, Ker, IBk, IBe be(h)eratu; TB, HeH, Dv, Ol, Leon ap(h)aldu, Oteiza,
Brunet humillatu, Or beerago bota). Ikhus ezazue zeuen / Iauna beheratua, / zeruetan handi dena / lurrean
ttipitua. EZ Noel 52. Lehen hautatu dut Iainkoaren etxean beheraturik egoitea, ezen ez bekhatoreen iauregietan
(Ps 83, 11). SP Phil 220 (He 221 beheititurik). Hain goratü izan dela, nola bere büria beheratü baitzian
berthütez. Bp II 108. Beheratu baitzare gizonaren zerbitzatzeraiño. Ch III 10, 3. Iazar zazu ene bizkarraren
gaiñean, behera zazu ene buru superbioa. Ib. 50, 6. Zure falten gatik beheratua eta mezprezatua izateko. Ib. 46,
2. Spirituak eman nahi nau gauza guziez gorago, baiñan haragiak nahi badut eta ez beheratzen nau. Ib. 48, 4.
Ondo balegokit nik astinduko nuke, nik beeratuko nioke bere andiustea. Lar DT CCIV. Horra nola den hunen
baitan pobrezia bera beheratua eta humiliatua. He Phil 216. Jautsi eta beheratu nahi izan duenaz geroz, gizon
egiteraiño, eta heriotze laidotsu bat, gu salbatzeagatik, pairatzeraño. He Gudu 134. Leoirik erreenak [...] ere
barkatzen dio bere atzaparren ta orzen artean urratzera zijoan gizonari artara baño len beratzen ta humilzen
zaion aldian. Mb IArg I 336s. Jainkoak beheratzen eta urmariatzen ditu supherrak eta sendoak. Lg I 279. Nor
ere altxatuko baida, eta hura izanen da beheratua; berriz, nor ere beheratuko baida, eta hura bera izanen da
altxatua. Lg II 243. Adiskide izanen ditutzu, zure izanetarik edo goratasunetik zenbait probetxu usteko duteño;
beheratzen bazare, ez darotzute gehiago begiratuko. Mih 68. Beraz behera behera [sic] zaite zure Jinkoaren
ainziñean. Ib. 44. Zure buruba beheratzen zinduen, zure ezdeustasunean hondatzen ziñen. Ib. 29. Baña zu nire
arimea beeratu, ta humildu zaite, ta eldu zaite beti Jauna gana. Añ LoraS 183. Ipui ezin obea adierazotzeko
gizon arro, astin ta buruiritzikoai, nola geroenean izango diran beratuak. VMg 81. Gu salbatzeagatik edo
pekatutik libratu eta Jaungoikoarekin adiskidetzeagatik humillatu, jatxi eta beeratu zan. Gco I 181. Ain arroak,
non uste duen geiegi beeratuko lirakeala egin zaizten ontarteak aitortu ta ongillea alabatzearekin. AA III 345.
Jainkoaz naski orhoitu ere gabe, bederen maiestate adoragarri haren aitzinean beheratu gabe. Dh 224. Ezagutu
erazoten deuskube ze argalak eta gitxirakuak garian, ezauera onegaz humildu eta beeratu daigun geure
arrokerija. Astar II 264. Ala gaizki egin othe dut, zuen goratzeko ene buruaren beheratzea. Dv 2 Cor 11, 7.
Egarri naiz, dio, galtzen diran ainbeste animagatik, nere Aitaren gloria aiñ beeratuagatik eta [...] nere Elizaren
triunfo edo garaipenagatik. EE 1885b, 546. Beeratzen dana, gooratua [sic] izango da. Bv AsL 110. Gisa
onetako egitiakin Franziskok bere burua beratzen zuan, eta etsaiari ebakitzen zion bidia, bere biotzian sartu
etzedin. Ib. 109s. Izketetan iñoiz ere bere izena aotan artzea debekatu zuen, izen au beeratu etzediñ. Arr May
162s. O Jesus bigun gizonagaitik / beeraturiko gorena. Azc PB 31. Gaztelar ta prantzesak beratzeko gaizki
esaten dek, baño aien diruagatik eure sorterria salduko eukealata nago. Ag G 117. Ontasun andia dala gizon
bat apala izanik igotea, ta goien egonik, zer oker dan beeratutea. Or Tormes 15. Bere burua / beratzen daula /
guri bakezko / mosua emon gurarik! Enb 104. Goratzen dana beeratuko baita eta beeratzen dana, goratuko. Ir
YKBiz 343. Txirotasunak ez dau / gizona beratzen, / ezta diruak ere / iñor goratzen. BEnb NereA 69. Nik nere
burua goraipatzen ez badut arako argatik da: beeratzea bait da nork bere burua goraipatzea. Berron Kijote 175.
Esandakoak ez du [Arrese] beheratzen ez gutxiesten. MEIG II 87.
(Part. en función de adj.). Humilde, bajo. Erakatsi nahi derikü Jinkoaren aitzinian bihotz beheratü bateki
bekhatore girela aithortü behar dügüla. Bp I 142. Ez zaiteztela altxa zeben baitan handigozko gogoetez; aitzitik
aphal zaitezte presuna beheratuen alderat. He Rom 12, 16 (Lç beheretara akomodatzen zaretelarik). Munduko
distiaduratik urrun, bizitze beheratua, ilhuna, gordea hautatu izan duzu. Dh 108. Lan ta egikizunik
beeratuenetan: zurak zerreetan, etxia garbitzen ta onelakuetan. Ur MarIl 99. Lurrera zelai bota Erri anditsua, /
goratu ta eregi umill beratua. AB AmaE 29. Arpegiera umil, beeratu eta moduonekotasunagaz gure Jauna
artutera eldutea. Itz Azald 161.
(Part. en función de adj.). Abatido. "Gogoa beratua daduka txit, il a l'esprit très abattu" H. Gogoa (arima)
aspaldion oso eri [du]; ta gogo beeratuak emeki-emeki ta igartzaka soinik errutsuenari oben eragiten dio. A
Ardi 87s.
(Lar, Añ, A), beratu (Lcc, H). "Baratar" Lcc. "Baxar de precio" Lar y Añ. "Garia beratu da, le blé a baissé de
prix" H. Orduko prezioa eskatu dezakezu, baña beeratu bear dezu zerbait mermakgatik. AA II 189. Beti nai
dabee erosten dabeenak al daijen gustija beeratu, eta orregaitik geijago eskatuten dot. Astar II 169.
(Urt), beratu (V, G ap. A; Lar, Añ). Disminuir. "Attenuare" Urt III 52. "Menguar [...] el mar, ríos, luna,
beratu" Lar y Añ. "Beratu (V, G, Añ), menguar, disminuir" A. Senda dietzadatzu ene miñak, ezen ene ezur
guziak khiritu zaizkit eta indarrak osoki beheratu. Gç 43.
Bajar (la voz, el volumen del sonido). Beltranek ordea, abotsa beeratuz, bere azken itzak apalki zuzendu
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
496

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
zittun. Etxde AlosT 46. Mugonez ohartu zen goiz zela oraindik; ez zituen auzoak iratzarri behar, ez eta Marcelle
ere. [...] Irratia beraz beheratu zuen. Mde Pr 148s.
peratu (H (BN, S), Dv (BN, S)), pialatu (S ap. Lh). Poner(se) debajo. "Peratzea (BN, S). 1. (vb. trans.),
mettre dessous, placer dessous, sous-vaincre, soumettre. 2. (vb. intrans.), se mettre dessous, sous-se soumettre,
Syn. azpiratzea, menperatzea. 3. avec adjonction de lur, terre, oin, pied, ostiko, talon, men, puissance, etc...:
enterrer, s'enterrer; mettre, se mettre sous les pieds; mettre, se mettre sous la dépendance" Ib. "Mettre dessous"
Lh. Cf. amilperatu, hankaperatu, besaperatu, ekaizperatu, erdaldunperatu, eskuperatu, giltzaperatu,
itsasperatu, itzalperatu, lanperatu, legeperatu, lurperatu, mahaiperatu, oinperatu, ostikoperatu,
zangoperatu, zigorperatu.
- AHOZ BEHERATU. v. ahoz-beheratu.
- BEHERATU ERAGIN. Hacer rebajarse, humillar. v. beherazi. Da Zeruko doai edo birtute bat gere buruak
diran bezela ezagutu eragiten diguna; eta gere barruan humillatu eta beeratu eragiten gaituana. Gco II 25.
beheratzaile. "Abatidor, beeratzallea" Lar. "Celui qui rabaisse, abaisseur" Dv.
beheratzapen (SP (sin trad.) Ax 233; H). Decrecimiento, pérdida; decadencia; ruina. "Décroissance" H s.v.
beheramendua. v. beherapen. Nola egiten baitu galtzapen eta beheratzapen handia, probeari gibela emaiten
dioenak: hala egiten du goratzapen miragarria probe beharrari, bere beharraren estaltzeko emaiten dioenak.
'Ruina'. Ax 233s (V 156). Grekoa ere bada denboraz munduan izan zen estimu eta errespetu handitan; ordea
hunek ere bere beheratzapena hartu zuen. ES 93. Erromako Enperadore]o[ak irauntzueino, Latinak ere on eduki
zuen, eta hura akhabatzearekin, hau ere ganbiatu zen eta artu [sic] zuen bere beheratzapena. Ib. 94.
(Lar, Lar DVC, Hb ap. Lh, Dv, H). "Baxeza, abatimiento, humildad" Lar. "Envilecimiento" Lar DVC 181.
"Abaissement" Dv. "Abaissement, avilissement" H. v. beheramendu.
(Lar Dv; Hb ap. Lh), beratzapen (H s.v. bea). Abatimiento, depresión, desmoralización. "Abatimiento. En
el mayor abatimiento, beeratzapen aundienean" Lar. "Abattement, découragement" H (s.v. bea) y Lh.
beheratze (L, BN ap. Lh; Hb ap. Lh), beeratute, beratze. 1. Humillación."Abaissement" Lh. Haren
beheratzean haren iujemendua goratu izan da. Lç Act 8, 33 (Dv beheramendu). Andija da benetan Jaungoiko
batek onetan irakusten daben beeratutia. Astar I app. VIII. Zure humillazio eta beratzearen asiera bera dan
gauza bera zure anditasuna eta gloria geiagorako izatera ekartzen. Arr Orac 411 (ap. DRA).
"Abatimiento, beeratzapena, beeratzea" Lar.
2. Bajada. Iokariaren lasterra, gora behera; goratzea hegi erdirano, beheratzea ondarrerano. "Celle d'en
bas". O Pr 269. Ez da Jaungoikoagan ez geitu ez gitxitzerik; ez gora ez beratzerik. Ibarg Geroko 50 (ap. DRA).
"Inclinación, makurtzea, beeratzea" Lar.
"Rabais" Lh.
beiratze. En AxN se explica beheratzapen 'ruina' (233) por beiratze.
(Como segundo miembro de compuestos). Bajada de; disminución de. "Baisse. Diru beheratzea (L), la baisse
de la monnaie" Lh. Jaun Soberandiari bezala zor zaizkan agurrak ta buru-beratzeak egiten diozkagula. Ub
172. Gari-biltzalleai neurri-beeratze ori etzekiat alaigarri izango zaiten, orraatik. TAg GaGo 96. Jan dauan
tokian, ez ezaguna izan-ta, ez deutse sari beeratzerik egin. Erkiag BatB 186.
- BURUZ-BEHERATZE. v. buruzpeheratze.
beheraxe. "(Hb), un peu bas, un peu trop bas" Lh.
beherazi. v. beherarazi.
beherazkiro. "Aviltadamente" Lar.
beherazpen (H), beheraspen. Suspiro. "Soupir" H. v. hasbeherapen. Flakaturik egotu naiz beherazpenez,
isuriko tut gau guziez nigarrak, eta hetzaz bustiko dut ene ohea. Gç 43. O Jauna, badakizu zer xede duten ene
desirkundeek, eta zer penek hunela eragiten darozkidaten beherazpenak. Ib. 45. Ene bihotzeko beherazpenak. Ib.
45. Hunen beherazpenek tuste / harri-arrokak zathitzen. Ib. 136. Haran huntan darozkitzugu / egiten
beheraspenak. Ib. 144. Ago bethi beheraspenez, / isur nigar uholdeak. Ib. 158. Ene beheraspenak eta ene
auhenak. Ib. 47.
beherazpetu. "Aviltar" Lar.
behere (L, BN ap. A; VocBN, Dv, H, Hb ap. Lh), beher, behera (beera H (V, G)), bera (V-m-gip ap. A; Lar).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
497

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Tr. Pertenece a la tradición septentrional. Procede del alativo behera (de behe, q.v., al que sustituye en casi todos
sus usos), con la particularidad de que behera ante casos locales adquiere la forma beher(e)- (beherean,
beheretik, behereko, etc.), de los cuales se ha deducido un tema nudo beher o behere, de forma en parte similar a
lo ocurrido con otras posposiciones de lugar como aurre, atze, (V) gane, etc. Hay un atípico beherako en
Pouvreau (que normalmente usa behere-); Hiribarren emplea beheran y beherako (este último tbn. en Irigaray)
en Egia, pero behere en Eskaldunak. Tbn. encontramos beheran en IBk. Habrá que atribuir seguramente a la
frecuencia de aparición sin determinantes el hecho de que behera se haya conservado mejor en función de
adjetivo (v. infra (2)) y adverbio (v. behera). Duvoisin, p. ej., distingue en su dicc. entre behera (adj.) y behere
(sust.). Aparece en toponimia y antroponimia medieval (cf. Arzam 162: Urquieguia beerecoa (1284),
Elguebehere, Elguegaray (1366), Beheregaray (1520)) y moderna (cf. Beherekoauzoa en los Aldudes (BNbaig),
Beherekoetxea y Beherekomenta, casas de Sara (L-sar), Beherekotxeta, barrio de Valcarlos (BN-baig),
Berekoetxea, caserío de Errazu (B), Berekotxulo, término de Vera (AN-5vill); v. ApV 142). Cf. Htoy Recherches
32: "A sus ojos, el vino de abajo (behereko arnoa) [del interior de Francia] no vale tanto como el (nafararnoa)
vino navarro".
1. (Sust.). Parte inferior, parte baja; suelo; (el) mundo, (la) Tierra (en oposición al Cielo); piso inferior. "Vega,
es voz Bascongada [...] y se dijo [...] de bera, tierra baja" Lar. "Partie inférieure d'un corps, côte d'en bas d'un
corps" VocBN. "(Subst.) bas, rez-de chaussée, pied d'une montagne, d'une hauteur" Dv. "Beherea (L, BN, S),
beera (V, G), (sust.) le bas, le dessous. Etxearen beherea, hiriaren beherea, le bas de la maison, le bas de la
ville. Etxebehere, Hiribehere, noms propres" H. "1.º (L, BN), parte inferior de un cuerpo; 2.º (L-ain), el suelo"
A. "Bera (V-m-gip), lugar bajo" Ib. "(Hb), rez-de-chaussée" Lh. v. behe, beheiti.
Tr. En los ejs. más antiguos, de acuerdo con su función más típica, está siempre declinado en casos locales (v.
infra BEHEREAN; BEHERERA, etc.); los primeros ejs. de tema nudo son beher en Argaignarats (luego tbn. en
Monho, Goyhetche y Mattin), y behere, que es el más usado por los autores posteriores, en Larreguy; en esta
acepción sólo hallamos algún ej. seguro de behera en Mattin. Al Sur lo emplean algunos autores modernos como
Barandiarán o Etxaide.
Beher huntako egunaz / dakizue, debotak, / bethi hiltzeko orenaz, / dituela arrutak. Arg DevB 26. Ene
erresuma ez da behere huntakoa. Lg II 269. Ordu da, o ene arima, altxa gaitezen behere huntako gauza guziez
gorago. Brtc 24 (tbn. en MarIl 52 y Arb Igand 198). Zeruan da ene herria: / Beher huntan / biderant bat naiz
etorria. Monho 86. Heien gainean eraman ondoan bitoria, behere huntan, ethorriko naizela Zeruko Erresumara.
MarIl 87s. Ez dugu hemen, behere huntan, egoitza iraupenekorik, Zeruko Jerusaleme da gure bethiereko herria.
Jaur 187. Orai arte erranetarik / ausarki iuiatzen dut nik, / beher huntan talendua / dela grimasa purua. Gy 293.
Uda oro badaude ardiak menditan; / neguan nahi dute behere hautetan. Hb Esk 230. Burra egiten den aldi
bakhotxean behereak garbitu behar du urarekin. "Le sol". Dv Dial 83 (It azpia, Ur beia, Ip zolak). Eraman
zinerotan, eta hor bizi da orai, eta ni, behere hunetan, zugabe hiltzen nago. Dv LEd 115 (Cb Eg II 60 emen). --
Bainan laboraria ez da mendi gainetara goaten arbolen sakhailatzera. --Behereetakoen xahutzea aski laite
harentzat. Dv Lab 305. Gupela bezain zabal dire [krenolinak] beherez, / Konkorrak gainez... / Gorde behar
litezke, jenden ahalkez! Léon Elissamburu in BertsoB 114. Soka hori hausten balinbada behere hartan,
porroskatua, zintzirikatua bilduko hute. Zub El Día 26-11-1935. Udaran goietan, neguan beeretan, gaurko
artzai batzuek bezala. JMB LEG 68. Etsitzen nuelarik / harpean nigarrez, / bet-betan agertu zait behere hartatik
/ argi xuri zirrinta, urrez gorriturik. Iratz 28. Elurrak beheretan alako indarrez jotzen bazun, zer ote goietan?
Etxde JJ 254. Kasu emak, gazte, menditik jautsiko hizalarik... Izigarri duk orduan tentamendua, phestan eta
zurrutean, behere hautan bizitzeko. Larz Iru 62. Neure etxen sartzea / etzen, ez, pullita: / behera eta gaina /
itzilipurdika. Mattin 50.
(Como segundo miembro de compuestos). Zangar-behereak zaia xaharraren azpitik larru-has. JE Ber 30.
(Tras ablativo). "Beéria, -ti beériari, la parte inferior a partir de... Beláunetik beéria" Iz ArOñ.
2. (SP, Ht VocGr 332, Dv, Lh), beher, behere (H). (Adj.) Bajo (tbn. empleado, tras nombre propio de lugar,
para denominar aquellos territorios llamados "Bajo-" o "Baja-"). "Bas" SP y Ht VocGr 332. "(Adj.), bas" Dv.
"Itsas hegiko zelhai urtsu eta beheretan sortzen dire helgaitzak" Ib. "Beherea (adj., peu usité), bas" H Lh.
"Behera [...] 2.º adj. bas, profond" Lh. v. behe (II).
Tr. Como forma nuda, se documenta behera en los autores más antiguos (Leiçarraga, Materre, Etcheberri de
Ziburu, Belapeyre), así como en Birjin y en Hiribarren; cf. tbn. beheran en Zubiri. Argaignarats, Mihura y
Goyhetche emplean beher. Behere aparece en Lapeyre y, junto a behera, en Haraneder; anteriormente hay
behere munduan en la dedicatoria de Guillentena al Manual de Etcheberri de Ziburu, debido sin duda
exclusivamente al hipérbaton (por el normal mundu beherean). Hay tbn. behere seguro tras nombre de lugar en
J. Etchepare (Amerika behereak) y Zerbitzari (Frantzia behere huntan), debido sin duda a la especial frecuencia
en que ocurren estos nombres con suf. locales. El resto de los autores no presenta sino ejs. ambiguos de behere-
+ sufs.
Ifernu hitz haur [...] erran nahi da lekhu behera bat: eta irudi du hala hartu izan dela, zeren elejituén gloria
zelestiala gora bezala, reprobatuén izatea behera baita. Lç ABC I 8v. Eta igaite hura zer da, lehen lurreko parte
behera hautara iautsi ere dela baizen? Lç Eph 4, 9. Iautsi zela haren arima ifernuetara, erran nahi da, ez
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
498

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
kondenatuen ifernura, baiña lurraren barreneko lekhu behera batzuetara. Mat 60. Lurraren barreneko lekhu
beheretara. Ib. 14. Luziferrek desiratu zuen lekhu gorena, / zeñi eman baitzitzaion Ifernu beherena. EZ Man I
91. Lekhua da guztiz handi, luze, gora, behera, / ardiasten hek guztien non baitu zarratzera. Ib. 96. Bai halaber
arboladi behera eta goitiak. Ib. 80. Oraiñ ere kantatzen tu zure koplak Zeruan, / bai eta merezi onez nik behere
Munduan. P. Guillentena in EZ Man I 2. Nafarroa garaian, Nafarroa beherean, Zuberoan, Laphurdin, [...] eta
bertze anhitz lekhutan. Ax 17 (V 8). Zeren gorena ezin dagoke beherenaren gainean permaturik baizen. SP Imit
II 10, 3. Izan arren ilhunbean, / lekhu beher hunetan, / egia da bitartean, / bagaitezke argitan. Arg DevB 31.
Jauna, oihuz egon natzaitzu ene lazerien hondaleze beheretik. Gç 49. Urpean eta itsasoaren hondar beheretan
igerika dabiltzan arrainak. ES 142. Jainkoak gorago altxa zaitzaken arteraiño, konseillatzen darotzut, Philotea,
zaudezen nik erakhusten darotzudan haran behere hortan. He Phil 105. Ezen erorkunde ispiritualek berekiñ
dakharkete ohitza, gu bethi eror-araztekoa debozionera altxatzean giñen baiño estatu hagitz beherago batetara.
Ib. 509. Arima batek Jinkoa duenean bere ontasun bakharzat, konturik egin gabe begiratzen diote mundu beher
huntako izatei. Mih 80. Bethi behar dugu beldurtu lezearen solarik beherenerat aurthigiak izatea. Ib. 8. Mundu
huntan gareino, lur behere huntako gauzek abusatzen eta llilluratzen gaituzte. Lap 412 (V 188). Jainko bezala,
Jauna aurkhitzen dela zeru-gainean eta lur-beherean. "Et in terra deorsum". Arb Igand 153. Lehengo guduharr-esi
gaitzak suntsiturik, eta heien azpiko pezoin beherak lurrez estalirik, dena berdindu eta zelai zabal bat
eginik. Zub 91. Gure azpian, alde batetik, erreka zola beheran, Banka eta Urepeleko bazterretxe xuriak, han
hemenka edatuak. Ib. 102. Zuberoa behereko Berrogaine deritzan urixkako ardandegi batean. Etxde JJ 273.
Nafarroa beherean bizi izan zen harrezkero eta han, Donapaleun, artean Donapalaio zeritzanean, izan zituen
bere karguak. MIH 236.
(En la expr. Frantzia behere, ref. en gral. a la Francia alejada del País Vasco). Cf. Frantzia beheretar (HU
Aurp 197). Frantzia beherean, ez da etxerik egiten priastegirik gabe. Dv Lab 171. Geroztik kasik ez da
predikatu ez duen herri handirik, Frantzia behere huntan bederen: Bordele, Montauban, Tolosa, Perpignan,
Marseille eta bertze gehienak. Zerb Azk 54. Hartu nuen Frantzia beheretik, ezagutzen ez dutan aheztar baten
eskutitza. Xa Odol 291. Frantzia behere hortan, Gard eta Vaucluse departamenduetan bereziki. Herr 12-9-2002,
7. Berriz jin giten Frantzia behere hortarat, Pariseko alderat bereziki. Herr 9-1-2003, 1.
Bajo en cuanto a la latitud. Amerika behereak hartu bide zituen lehenbizikoak, bakar zenbeit bizkitartean
iparrari buruz kokatzera zoazilarik, Ternoako alderat. JE Bur 204. Sinets nezazu, Amerika beherean aski luzaz
egona bainiz. JE Ber 71. Bihurrikaldi izigarrienak Espainia behere hartan gerthatzen direla gehienak, Afrikatik
ez urrun. Zub El Día 16-5-1936. Amerika behereko eskualdunekin. Herr 10-7-1958, 1.
Humilde; bajo, vil. Lebitak ziraden mendreago eta zerbitzu beheragotara deithuak. Lç Decl a) 6r. Othoitz
egiten drauagu eztuán permetitu nahi gure afekzionék gauza behera eta korruptible hautan errorik dagiten. Lç
ABC B 3v. Gogo batez bata berzeagana afekzionatuak zaretelarik: gauza gorák afektatzen eztituzuelarik, baina
beheretara akomodatzen zaretelarik. "Basses". Lç Rom 12, 16 (Dv, Bibl ap(h)al, Ol beko). Zen ederrena, egin
zen itsusienik, bere gogarena gaizkienik. Onhetsiena, gaitzetsienik; eta gorena, beherenik. Ax 139s (V 92).
Itxura egiten dugu nahi dugula azkenik eta mahainaren lekurik beherenean iarri; bainan horrela
gaude mahain burura abantail geiagorekin ikaiteko. SP Phil 206 (He 208 mahaiñaren bazterrean). Iainkoa
benedikatzen dugula bertzeeen gaingoititasunaz, gaudezin humilki gure bide beheragoan. Ib. 188 (He 190
aphalago). Jinkoak zerbaitetara deitzen gütianian baizik ez agertzia; gañelan bizitze nekezü, estali eta behera
bati jarraikitia. Bp II 35. Jautsiko naiz oraino [...] munduan den gauzarik aphalenetara eta beherenera. ES 172.
Amudioak goiti du iaidura, eta eziñ geldi daiteke gauza beheretan. Ch III 5, 3. Eziñ iautz ditezke ni baiño deus
beheragoren maitatzerat. Ib. 58, 5. Bethi eziñ zaudezke kontenplazioneko gradu gora batean, ezen naturaleza
haiñ da gaixtua eta flakatua, non baitezpada behar baituzu iausi beheragorat. Ib. 51, 1. Haren familia edo
egokia Israel guziko beherenetarik zela. Lg I 206. Kristok etzuen diru, ahaideko edo goratasun handirik. Behera
sorthua zen. Hb Egia 79.
De baja situación, pobre. Eta badakit behera izaten, badakit abundant izaten ere. "Abaissé". Lç Phil 4, 12
(He behera; Ker bearrizana).
"Barato, bera" Lcc. "Barata cosa, gauza berea" Ib. "Barato, merke, beera" Lar y Añ. Zer berze oihal taillu
duzu prezio beherezko, moienezko eta gorezko. "De bajo, mediano y alto precio". Volt 250s.
Escaso (de edad). Adin beheretarik / zeure etxetik ilkhi zinen / eskolatzeagatik. EZ Noel 151.
Profundo, que tiene profundidad. Putzua behera da. "Altus". He Io 4, 11 (Lç, LE, TB, EvS, Ir YKBiz 68,
Leon barna; Dv, Ol, Or barren, Kr, IBk, IBe sakon).
(Con reduplicación intens., fig.). Arpegia lurrari josia goihesgo behera-behera baten bihotz-molduretan.
"Dans des sentiments d'une profonde adoration". Birjin 94.
"Accentus acutus, akzentu grabéa, lanóa, behéra" Urt I 73.
- BEHER-BEHEREAN. Intens. de beherean. Untz olio-zale zen goiko estaiean, / Gathu gasna-zale
beherbeherean. Gy 244.
- BEHERE-HAIZE. "Haize hegoa, ou simplement hegoa, egoa, egoia (G, V), vent du Sud. Syn. behere haizea:
vent d'en bas" H. Cf. pekoaize (s.v. BEHEKO).
- BEHERE-ALDE. v. beheralde.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
499

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BEHEREAN (BN-arb; H). Abajo, en la parte de abajo. "Beherean, en bas" Ith 30. "Beherean da, il est en bas
(dans l'appartement inférieur ou le rez de chaussée)" H. "Sukaldea beherean da (BN-arb)" Gte Erd 49.
Eztraukak eure buruari imajina ebakirik eginen, ez irudirik batre zeruan garaian diren gauzenik, ez beherean
lurrean direnenik. Lç ABC A 5v. Eska zakizko Iainkoari seinale bat zeruan gor, edo beherean itsasoan barrena.
SP Phil 209. Guk beherian firmatiak ikhusi dugu eta irakurtu. In Tt Onsa 8. Nik beherean eskiribatuak,
Baionako ene Jaun Iphizpikuaren manuz arthoski irakurri dut. "Ego infra scriptus". ES 147. Arte hartan Piarres
beherean baitzen eskaratzean. He Mc 14, 66 (TB, Leon beherean, IBk beheran; Lç behereko salán). Eta
erakhusten darotzula goitan Parabisua idekia [...]; eta beherean Ifernua. He Phil 64. Doni Juane Garaziko
Gobernadorea, beherian sinatuia (1793). In MEIG I 252. Artekoak nahi luke / gorago dena imitatu; / beherean
denak ere / bedere artekora heldu. Gy 7. Goran dire mundu larriak; beheran, ttipiak. Hb Egia 42. Ez da deus
ageri, gainean zerua baizik, beherean itsasoa baizik. Laph 225. Taulazko oheak lerro lerro, inguru guzian,
birazka josiak bat gainean, bertzea beherean. StPierre 22. Bazterretan dituzten komentu guziak holaxe zainduak
dauzkate, beherean kanoiez, gainean aldiz mitrallusez. JE Ber 59. Beherean ezarri ditugun dupek beren aldia
egina dute; hiru kentzen ahal ditugu lur-arrasetik, gain-gainean ezartzeko. Lf Murtuts 16. Negu-aldian, ardiak
beheran zituzten artean anai-arrebak txandaka egin oi zuten zaiketa. Etxde JJ 249. Negua zen eta beherean
nintzan. JEtchep 76. Hogoi bat egun izango ditutzue beherean egoiteko. Larz Iru 74.
(Tras ines. o adv. de lugar). Eta eginen ditut gauza mirakuluzkoak zeruan garaian, eta signoak lurrean
beherean, odol, eta su eta kezko bapore. Lç Act 2, 19. Zein eder behar den izan zeruko Hierusalema, hemen
beherean lurreko Erroma hain ponpirosa denaz geroztik. SP Phil 130s.
(Tras gen.). "Pentzearen beherean (BN-arb)" Gte Erd 139.
- BEHEREKO. De abajo (sdos. prop. y fig.). "Behereko phartia hobea da gainekua beno" VocBN. "Behereko,
qui est du bas, inférieur" Dv. Eta bere jendea igorririk hil zitzan Bethlehem eta haren aldiri guzietan ziraden
haur bi urthetako eta behereko guziak. Lç Mt 2, 16 (Dv bi urthetarik beheitirako). Pierris behereko salán
zegoela. Lç Mc 14, 66 (Dv behereko; Ol beko, Or, IBe be(h)eko; He, TB, Leon beherean, IBk beheran). Nola
arranoa baita hegaldatzen Zerura / eta gero berriz iautsten behereko mortura. EZ Man I 135. Aaron sazerdote
handiaren beztidurak, behereko bazterrean inguru, zituen mingrana pintatuak. Ax 458 (V 298). Beherako
gauzetan iarriak diren arauera iduri dagote orobat dela zerukoez. SP Imit III 58, 6. Iainkoak gorago altxa
zaitzan artean konseillu emaiten derautzut, Filotea, erakusten derautzudan behereko haranean egoiteaz. SP Phil
103. Erregelamendu bera izanen da presuna ezkonduentzat ere, behereko diferentzia xume hauiekin. JesBih 406.
Hitz batez erraiteko, segi eskuara orthografan behereko alfabet hau. MarIl XV. Urrundu ziren hatterik / phentze
beherekotarik. Gy 183. Zertako gorde Yainkoaren arthei lurreko gauzak? Gorakoez artha badu, zertako ez
beherakoez? Hb Egia 42. Behereko zolan mamitsuago eskuara, damurik itsuago; ez ohartua, zenbat etsai dituen
aiher. HU Aurp 215. Itzulipurdika badoazi biak, pirripitaka, behereko errekaraino. Barb Sup 30. "Mozkortuen"
begi-sudur eta ezpañak gorri: behatze zozoa eta beherako ezpaña dilindan, eroria bezala. FIr 192. Lehen estaian
bertze kapera bat, handiagoa hau beherekoak baino. JE Ber 59. Nahiz hegatz hertsi bat badaukan trebeserat
teilatu-inguruak, begiarentzat, nik uste, behereko hegi murritzaren leuntzeko. Ib. 17. Hasten dira guarda-ondo
delakoa, mera eta axuanta, hiruak betan, behereko dupak ateratu beharrez. Lf Murtuts 16.
(Tras adv. de lugar). Urre hura da zeruko zuhurzia hemen behereko gauza guziak oinen azpian aurizkitzen
eta ostikatzen dituena. SP Imit III 32, 2. Lege bakar hartaz ari naiz, jakina, eta ez hemen behereko hala-holako
legeez. MEIG VIII 58.
(Tras gen.). "Beharriaren behereko burua" Urt III 201.
- BEHEREKO ALDE. Parte inferior. v. beheralde. Goiti erakusten derautzula Parabisua idekirik [...] eta
behereko aldetik erakusten derautzula Ifernua zabaldurik. SP Phil 62. L'alteren behereko aldean est suesteko
partetik dire Ocla eta Iocle. INav 97. Itxiki ginduen gure bidea Cypreen behereko aldetik, zeren eta haizeak
kontra baitziren. TB Act 27, 4. Etzuela [zakurrak] behereko aldean hortzik. JE Bur 19.
- BEHEREKOAZ GOITI. "Beherekoaz goiti ezartzea, mettre sens dessus dessous. Syn. azpikoaz goiti, gain" H.
- BEHERERA. Abajo; hacia abajo. Baldin Iainkoaren semea bahaiz, egotzak eure burua beherera. Lç Mt 4, 6
(He hor behera). Ezen nola beherera arbola burdatua / xardangoaz erortzetik baita sustengatua. EZ Man I 117.
Semea, ene ganik hartu ditutzun trabailluek etzaitzatela hauts, eta tribulazioneak etzaitzatela alde guziz
beherera egoitz. SP Imit III 47, 1.
(Tras alativo). Hura dela salbamendu humanoaren egitera Iainko Aitak huna beherera igorri ukhan duen
Enbaxadore handia. Lç Adv ** 5r.
(Tras ablativo). Baldin Iainkoaren Semea bahaiz, egotzak eure burua hemendik beherera. Lç Lc 4, 9 (He,
Or, Ker, IBk, IBe (h)emendik be(h)(e)ra, TB beheiti, Dv hemendik beheiti, Ol beruntz). Loa garhaiturik eror
zedin hirurgarren soillerutik beherera. Lç Act 20, 9.
(Tras gen.). A la parte (del mar) situada debajo de, junto a (una costa). Clauda deitzen den islato baten
beherera iragan genenean, nekez batelaren iabe izan ahal genen. "Ayant passé au dessous d'un petite île". Lç
Act 27, 16 (Dv irla batetara erortzen hari baikinen).
(Tras tema nominal nudo). Gero handik partiturik Zipre beherera io genezan. "La route d'au dessous de
Cypre". Lç Act 27, 4 (TB Ziperen behereko aldetik, Dv Ziproko gerizaz iragan ginen).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
500

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BEHERERAINO. Hasta abajo. Mailak tarrapatan behereraino jautsi gabe, baratzen niz ezkaratzari so. JE
Ber 66s.
(Tras ablativo). Eta tenpleko belá erdira zedin bi zathitara garaitik behererano. Lç Mc 15, 38 (Dv gainetik
behereraino). Denbora berean tenpluko beloa hautsi zen eta bi zathi egin gainetik behereraino. Lg II 282.
Hango berrien guri heltzeko / igorri dute Argia. / Gainetik eta behereraino / dena eskuara garbia... Etcham 237.
- BEHERERAKO. "Qui est en direction du bas" Dv.
- BEHERERAKOAN. "Behererakoan, au moment où il va descendre" Dv.
- BEHERERAT. Abajo, hacia abajo. Yainkoaren semia bazira, aurthik zite behererat. SalabBN Mt 4, 6 (TB
beheiti).
(Tras tema nominal nudo; con valor de part.). (Ir) la parte situada debajo de. Hiri behererat zirenean,
Samuelek erran zioen. Lg I 265.
- BEHERETIK. Por debajo; desde abajo. "Beheretik (Lc), desde abajo" A. Hura tiraturik marinerék remedio
guziak bilhatzen zituztén, unzia beheretik hersturik. Lç Act 27, 17. Zuek beheretik zarete, ni garaitik: zuek
mundu hunetarik zarete, ni ez naiz mundu hunetarik. Lç Io 8, 23 (Dv beheretikakoak). Purgatzeko putzuaren hau
ere idurira, / Beheretik hurbiltzen da munduaren hegira. EZ Man I 127. Gainetik zaude Iaunak bezala manatzea
gatik: beheretik zaude habeak bezala sostengatzea gatik. Harb 404. Beheretik gainera igaiten zen arteko
selharua gaindi. "De inferioribus". Dv Ez 41, 7 (Ker beeko tokitik). Bazter-harresiak guneka beheretik
gaineraino gogorki lodi. JE Ber 21. Haitza, beheretik eta gaineraino, floka gorri ilhun batzuz aphaindua. Barb
Leg 136. Hor zagon muthurraz zeruari, besoz paretari [...] --Zer den haatik aberearen usma? Beha nola
beheretik ezagutu duen khardoa. Lf Murtuts 15.
(Tras instrumental). (Por) debajo (de); menos (de). "Eztu emanen hamarna soz [sic] beheretik" SP.
Iongoiko bat onhets ezak gauza guztien gaiñetik / eta kristau laguna ez heronez beheretik. EZ Man I 12. Zu zara
zeruez gainetik, zeruez beheretik, zeruen barrenetik eta gure gana guk zeurok baino hurbilago eta barrenago.
Harb 403. Jainko bat onets ezak gauza guzien gañetik, / eta Kristau laguna ez heronez beheretik. Ub 172 (parece
tomado, directa o indirectamente, de Etcheberri). Erregina zazu Jainkoaren ondotik, Jainkoaz beheretik diren
gauza guzien gainean. MarIl 102s.
- BEHERETIKAKO. De abajo, que viene de abajo. Zuek, beheretikakoak zarete; ni, gainetikakoa naiz. Zuek,
mundu huntarikakoak zarete; ni ez naiz mundu huntarikakoa. "Vos deorsum estis". Dv Io 8, 23 (Lç beheretik
zarete).
- BEGI-BEHERE. "Begi-beera (V, S), de ojos caídos, mirada baja" A s.v. begi-aphal.
beherekondo. "(Hb), extrémité du fond" Lh.
behereragin. "Attenuare facere, [...] behereragitea" Urt III 55. v. beherazi.
behereratu (Dv, H (L)), beherera (Dv). "Descendre en bas" Dv. "Ez da behererako, il n'ira pas en bas" Ib.
s.v. behererako. "Venir, porter en bas. Behereratu zenean, quand il faut en bas. Behereratu zuenean, quand il fut
descendu, porté en bas, vers le bas" H. v. beheratu.
beheretar (L, BN ap. A), beherear, beheretiar (Hb ap. Lh). Propio de las tierras bajas; habitante de las tierras
bajas. "Natural de abajo" A. v. beheitiar, behetar. Igande phesta egunetan asko herritako plazak sobra
hutsak dira, ostatuak eta kafeak sobra betheak, hoi da, ez Eskualdun izatea, bainan Gaskoin edo beheretar.
Egunaria 1852, 15 (ap. DRA). Ni beheretar zendako deitu, nerez banaiz orotarra? / Goi ta beherik ez da enetzat,
Naparro bat da bakarra. Xa Odol 261.
(Tras nombre de lugar). Ezperen bat bedi Nafarroa-beherearra edo zuberoarra Bizkaitarrekin [...] eta
ikhusiko duzu elkhar ezin adi dezaketela. ES 398. Baionako karrika batean uste gabetarik buruz-buru egin dute
hiriko bi apezek Frantzia beheretar jaun eskualtzale batekin. HU Aurp 197. Hunek deithu zuen bere lana
Uholdea eta moldatu mendebal aldeko Nafar-beheretar mintzairan. Lander RIEV 1914, 157.
beheretasun. v. beheratasun.
beheretxo, beratxo (Lar). "Baratillo, merketxoa, beeratxoa" Lar.
beerin. "Beeriñak, berezerinak, otariak, larrarteak, breñas" Izt C 42 (en una lista de plantas; cf. Lar: "breñas,
matorrales y malezas que nacen de suyo en tierras incultas, viene del Bascuence be ereñak, sembrados hondos y
bajos, o de berez ereñak, los que sembrados de suyo nacen. Breñak, otadiak, larrarteak").
beherofiziale. "Bedellus, sarieenta, [...] beherofizialea" Urt III 282. v. baxofiziale.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
501

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beheronzti, beronzti. "Corriente, adj., agua corriente, ur beronztia" Lar.
bees. v. berriz.
behesubil. 1. "(V, G-nav), uno de los palos que movidos por los pies hace mover toda la máquina del telar" A,
que cita Mg PAb. v. subil. Ona emen euntegijak. Au da goisubilla; beragokuau, beesubilla. Mg PAb 140.
2. "(V-m), tajo sobre el que se corta la leña" A.
behetar (V-ger-gip), pettar (S), betar (V, G; A DBols), petar (R). Ref.: A (betar, petar); Iz ArOñ (beetarrak),
UrrAnz (béetarrak); Berriat Bermeo 389; Lrq /pet'ár/; Lh (pettar). 1. Habitante de las tierras bajas. "Natural de
abajo" A. "Petar, pettar, natural de abajo, habitant de la Basse-Soule. Son así llamados los Suletinos de junto a
Mauleón, a diferencia de los de Tardets arriba, que tienen por distintivo el nombre de basaburutar" Ib.
"Ribereño, natural de la tierra baja" A DBols. "Los de hacia la costa" Iz ArOñ. "Béetarrak, erriberakuak: los de
la costa" Iz UrrAnz. "Hab. de Basse-Soule. Pe + suf. tar, litt. habitant de la plaine" Lrq. "Habitant des régions
basses du pays" Lh. v. beheretar. Beian betarrak, goitarrak goietan, bakoitza bere tokian. Ag AL 15. Ango
betarren poza! Ango menditarren buruz beratzea! Ezale 1897, 194b. Amezketarrok San Bartolome bakarrik utzi
zuten [Aralar-buruan] [...]. Mordo bat egun ta beste ainbeste igarotakoan, nola bizi ote da gure San Bartolome?
galdetzen zuten beetarrak. A Ardi 130. Jendia franko inguratu da / kanpotar eta erriko, / [...] gutxinekoz
berrogei milla / betar eta goierriko. EusJok II 88 (se refiere, tanto este ej. como los dos siguientes, a los
naturales del Beterri guipuzcoano). Betarrak joku irabazita / dagoala uste zuten oso, / beste batean polikiago /
jokauko dute akaso. EusJok 60. Amabost aldiz ondo jaso du, / amaseigarrena igasi, / momentu artan betar
geienak / triste ziraden ikusi. Ib. 61. Betarrak, baña, laster zikintzen / dabe [edurraren] janzki garbi ori; /
goitarrak, barriz, zuri ederrez / bakanderaren iduri. Enb 107.
"Guretzako, Bermeo da kostaldearen erdiunea. Bermeotik lesterantz bizi direan arraintzaleak goitarrak dira:
Lekeitiarrak, Motrikuarrak, Getariarrak eta abar. Oesterantz bizi direanak barriz, beetarrak dira: Laredotarrak,
Santoñarrak eta abar" Berriat Bermeo 389.
"Betarra, en el Eibar de otros tiempos, partidario de uno de los bandos políticos de la villa. Betarra
amorratua, Urkusuan biarra eiñ eban denbora guztian" Etxba Eib. "Bealdian, geixenak ziran betarrak, en la
parte baja, todos eran conservadores" Ib. s.v. bealdia.
2. pettar (Sc ap. Lrq). Tierras bajas (en Soule se llama así a la Baja Soule). "Basse-Soule" Lrq. "Se dit aussi du
pays lui-même pour ce qui concerne la basse-Soule" Lh. v. beterri. Horietarik, herriak / dü huntarzünak
elkhitzen, / Ikhusliarrak, jakintsünak / pettarretik zaitzo heltzen. 'Lui viennent d'en bas'. Casve SGrazi 22.
Barreiat zielakuan / pettarreko bazterretan, / gizunak dütügü han hor / hedatü txokho denetan. 'Dans tout le Bas-
Pays; Beterriko bazterretan'. Ib. 138. Pettarrian lehen etsaiak / aizatürik bezaiñ sari, / bestelibat tzaizkü heltzen /
guretzat gaixtagin gorri. 'Du Bas-Pays'. Ib. 144.
behetasun, betasun. Humildad. v. beheratasun. Etzuen nai ainbeste anima eder ta birtutetsuen buru izan;
zeren bere betasunian etzan diño ezagutzen arteraño. Bv AsL 161.
beheterri. v. beterri.
beheti. Humilde. Izan dedilla alabatua Jauna arreba udagatik, zeña da baliosua, beetia, maitagarri ta
garbiya. Bv AsL 399.
beheti. v. beheiti.
behetikako. v. beheitiko.
behet-hiri. "Behetrias sunt urbes [...] quæ sibi dominos suo arbitrio eligebant, a vasconico bere-tiriak, id est suæ
urbes, vel sui iuris urbes, aut a behet-iriak, id. est urbes inferiores, vel in locis demissis sitæ" O Not 48s. "Behethiriak,
villes situées en bas lieux" SP. "Behetría [...], viene de behet-iriak, behet-erriak, y significa tierras y villas
bajas, inferiores" Lar.
beetitu. v. beheititu.
beetter. v. beretter.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
502

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
behetu, betu. Descender, bajar; (trans.) bajar, hacer bajar. Cf. Añ: "(Llevar o poner algo baxo de otra cosa,
v.g. baxo la tierra, mesa: lurperatu, maiperatu, petu". v. azpiratu, beheratu. Cf. 2 behatu. Goijak beetu dira;
egun santubak birauta dakuskuz egun pekatuzkuak izatera. Mg CO 289 (CC 192 beratu). Geure asaba onak /
gauzak igarririk / iñox bêtu ez eutsen / besteri bururik. Zav Fab RIEV 1907, 93. Zeñen guzien artean da Ignazio
goiena, / nola odeien gañera kopeta altxaturik, / Loiola Elizak dauzkan etxeak beturik. Aran SIgn 214.
(Part. en función de adj.). Gaur leku beetuan dagoana, egon diteke egun gutxiren barruan goraturik. VMg
32. Zapaltzen duenak beetua, / artuko du bere lekua. Ib. 48.
Vencer, derrotar. Bere goralbenez esan biar dogu, sendijaganako maitasunak bere gorrotua betu ebala. Kk
Ab I 43. Gure asabak gaurko egunez / Arrigorrian Ordoño / betu ta jaurti eben indarrez / mugatik bestalderaño.
Enb 95. Gurendearen ikurtzat mugan / Kurutza jarri ebenak! / Onegaz beti betu ebezan / areiorik gogorrenak.
Ib. 96.
Dominar, someter. Antziñeko enda zar, / Garbi ta bakana, / Orain maketuenak / Dagona betuta. (1895).
AG 2399.
behex. v. berex.
behexi. v. bereizi.
behexuki. v. bereziki.
behez. v. berex.
behezale, be-zale. Humilde. Izan gaitezen Txomiñ alaxen be-zale, / umillak zeruetan jasoko dirade. AB
AmaE 405. Bioletea izanik berez / be-zale umill benetan, / bedar artean lotsaz legetxe / dana, al badau gordetan.
Ib. 422.
behezaletxo. Dim. de behezale. Ta bioleta be-zaletxo bat / ibar au mendiz gorderik, / irudituten bajat, nik
zelan / itxi gaur jaso bagarik? AB AmaE 422s.
behezgo. v. berezgo.
behezi. v. bereizi; 1 berezi.
befa (B). Burla, befa. "Befa ta irri gure gain" Izeta BHizt2.
befaka. Burlándose. "Beti befaka dabile gizon au" Izeta BHizt2.
befo. "(S; Foix), mâchoire supérieure plus longue que l'inférieure (de l'esp. befo)" Lh.
bega (Lar, Añ, A). "Vega, es voz bascongada bega, begea, y se dijo, o de bera, tierra baja, como lo es la vega, o
de be y gea y que quiere decir sin hoyos ni profundidades, ni bajos, cual es la vega, que es tierra llana y baja.
Bega, irura, ibarra" Lar. "Vega (c.) ibarra, landea, bega, zelaia" Añ. "(V?), vega (palabra genuina, según
Astarloa). En V se usa ibar" A.
begaizken. "Higa, vano preservativo contra el aojo, begaizkena" Lar.
begaizkera (Lar, H). 1. "Fascinación, aojo, begizkoa, begaizkera" Lar. "Begaizkoa, fascination,
ensorcellement. Syn. begizkoa, begaizkera" H.
2. (VocCB Dv A). Envidia. "Begizkoa (V, G), bekaizgoa (G) [...] begaizkera (V), bekaizkeria (BN),
fascinación, ojeriza, envidia, lo que vulgarmente se llama 'mal de ojo'" VocCB. "Begaizkera (V), v. bekhaizgo"
Dv. Azkue duda de que sea una palabra vizcaína; pese a la confusión de sdos., la fuente de VocCB es sin duda
Larramendi. v. bekaizkeria.
begaizkin. "Aojador" Lar.
begaizko. "Begaizkoa, fascination, ensorcellement. Syn. begizkoa, begaizkera" H. v. begaizkera.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
503

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
begaiztari. "Desdeñoso" Lar.
begaizte (Lar, Hb ap. Lh). "Desdén, desdiña, ekoizkoa, begaiztea" Lar. "Mépris" Lh, que cita a Lar y Hb.
begaiztedun. "Desdeñoso" Lar.
begaiztegarri. "Desdeñable" Lar.
begaiztekiro. "Desdeñosamente" Lar.
begaiztetu (Lar, H). "Desdeñar" y "desdeñarse" Lar. "Dédaigner" H.
begaiztetzaile (-tzalle Lar). "Desdeñador" Lar.
begaiztu (Lar, H). "Aojar, begaiztu, begiztatu" Lar. "Fascinar, aojar, begaiztu, begizkoa egin" Ib. "Ensorceler"
H.
begaldi. v. betaldi.
begaltegi. "Miradero" Lar.
begarri. v. belarri.
begartari. "Registrador" Lar.
begartatu. "Registrar, mirar con curiosidad" Lar.
begartatzaile (-tzalle Lar). "Registrador" Lar.
begartatze. Cf. Lar: "Registro, acto de registrar, mirando, aratzea, beartatzea, errejistroa" (sin duda, por
begartatze: cf. "registrador, begartaria" y "registrar, begartatu"). Capanagaren eraskitzako bost eun orkoien
begartatzea. "Index des 500 formes du verbe de Capanaga". Dodgson in Cap (ed. 1893), CLXIX.
begats. v. 1 beratz.
begaurpe. "Hypotiposis, figura retórica" Lar.
begaz. v. beraz.
begaza. v. beragaza.
begela. v. BEHE-GELA.
begerri (Lar). 1. Evidente. "Evidente" Lar. Ezen ezagutua da Jerusalemeko bizitiar guziez, mirakulu bat
egina izan dela hoietaz, eta hori hain begerri da, nun ez baidezakegu ukha. TB Act 4, 16 (Lç manifest).
2. "Evidencia" Lar y Añ.
begerriro. "Evidentemente" Lar.
begertu. "Evidenciar" Lar.
1 begi (gral.; Lcc, IC 441r, SP, Urt I 9, Ht VocGr, Deen I 78 y II 89, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze,
Dv, H, VocB), baigi. Ref.: VocPir 216; Bon-Ond 139; A; Iz ArOñ, R; Lrq; Etxba Eib (begixa); Holmer ApuntV;
Elexp Berg; EAEL 2. Tr. Encontramos la var. baigi en CatUt (3 y 13).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
504

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
1. Ojo; tbn. puede indicar la expresión del rostro o el estado anímico, y el modo o la dirección de la mirada.
"Ojo con que vemos, begia" Lcc. "Catarata de ojos, begian izarra" Ib. (cf. betizar). "Cardenal del ojo, begiko
natea, ustela" Ib. "Begia, ojo, vista" Lar DVC 179. "Œil, organe" H. "Begiak ñir ñir (BN-mix, Sc), pestañear" A.
"Begiak irazi, sacar los ojos (AN-5vill)" A. "Begiko jutarra, begiko zikiña (AN-5vill)" A Apend. "Begirik duen
edozeinentzat ikusgarria da ori (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 82 (G-azp bistarik). "(Jokoan murgildurik daude): or
ari dira joko(a)n begiak atera bearrean (G-azp-goi), begiak ate urranin (AN-5vill)" Ib. 225. "Begiak biziki
gorritzen zitzaizkizun (BN-arb-ciz), begiak gorri gorri egiten zaizkit" Ib. 24. Tr. General en todas las épocas y
dialectos.
Aenetzia, lordibeguia (1150). Arzam 162. En Alduyde 50 azterbeguiç (1284). Ib. 162. S.A. begiçaval (1246).
Ib. 162. Andere hona den lekhura ailtxa itzak begiak; / mundu oro eztakidik hura bezain balia. E 19.
Zerbitzariák, obeditzazue haragiaren arauez zuen nabusi diradenak [...]. Ez begikotzat zerbitzatzen dituzuela,
gizonén gogara egin nahi bazendute bezala, baina Kristen zerbitzari bezala. Lç Eph 6, 5s (He beha
dagozkitzuenzat, TB xoilki beren begien aitzinean, Dv bakarrik begiko, Ol aien begitan bakarrik, IBe itxurak
eginez, IBk bakarrik nagusiaren aurrean). Ala ez naiz haizu nahi dudanaren egitera neure onéz? ala hire begia
gaixto da, zeren ni on bainaiz? Lç Mt 20, 15. Baldin eure begi eskuinak trebuka eraziten bahau, idoki ezak hura,
eta iraitzak eureganik. Ib. 5, 29. Hipokritá, idokak lehenik gapirioa eure begitik, eta orduan behaturen duk, idoki
dezán fitsa eure anaieren begitik. Ib. 7, 5 (Lc 6, 42 eure anaieren begiko fitsa). Enzun ukhan duzue ezen erran
izan dela, begia begiagatik eta hortza hortzagatik. Ib. 5, 38. Itzulirik erideiten ditu berriz lo daunzala, ezen haien
begiak sorthatuak ziraden. Ib. 26, 43 (TB pisatuak, SalabBN loz phizatiak, Ur pisuak, Ip logaliak zerratzen
zeitzen, Echn kargatuak, Dv nagituak, HeH logalez eroriak, Or nagi, Leon arras eroriak; Lç y He Mc 14, 40
kargatuak, HeH loak hersten zaizten, Ol astunduta, IBk logale, IBe astun). Begietako miragarri egin izan
gaitzaizte munduari eta aingeruei eta gizonei. Lç 1 Cor 4, 9 (He, Dv, IBe ik(h)uskari, TB, Ker, IBk
ik(h)usgarri). Predikatzen ditugu, skribatua den bezala, begik ikhusi eztituen eta beharrik enzun eztituen gauzák.
Ib. 2, 9. Ikhusi dié ene begiék hire salbagarria, zein preparatu baituk populu guzién begitharte aitzinean. Lç Adv
** 4v. Negarrez beterik bere begiak eukala. Lazarraga 1151r. Edo idia edo begia, emongo deustak ene egia. RS
389 (cf. RG B 26: "Por los hombres rigurosos en cobrar sus deudas, dicen: Ekark idia edo begia"). Az ezak
er[r]oia, diratan begia. "Sacar te ha el ojo". Ib. 136 (cf. O Pr 152: Erroia haz ezak, begiak dedetzak; Lar s.v.
criar: Maita ezak belea, aterako dik begia). Gastelauna negia senar, oñean ar ta begian negar. Ib. 555 (TAV
3.3.2). Gure begi bekatorek / eztakuske iguzkiau (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 75. Begiak deutse egozten
biotzari kulpea. (Canción de amor vizcaína). TAV 3.1.22. Zure begi ederro[k], / ene laztana, / katibaturik nabe, /
librea ninzana. (1615). TAV 3.1.23. Fedezko begiz kanpoko akzidentez estalirik ikhusten zaitut Sagaramendu
saindu hunetan. Mat 256 (cf. BEGIZ IKUSI). Zure odolezko izerdi haren ordain isur dezadan nik ere dolore
hutsez neure begietarik ur eta nigar. Ib. 197s. Begiak buruan sabioak, eta eroak oñetan. RIs 16. Nausiaren
begiak gizentzen du abrea. Volt 165. Neure begiak, mia eta berze sentidoak. Ber Trat 59v. Begietako sua gaizto
dala, amodioa itxua dala. (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 126. Kontentez duela hirri allegera begian. EZ Man I
97. Bekhatuen punimendu edo sari ungien / bizia fiña artean jaunak eztu ematen, / bañan begiak ikhusi eta azken
ordua, / nihori ematen dio merezien pagua. Ib. 52. Begiak suz dituela, isuria bisaia. Ib. 75. Xuka etzatzue nigar
horiek begietarik. EZ Noel 117. Gure gatik, Iauna, egiten / ditutzu hauk guztiak, / bethi erne ditutzula / gure
gaiñean begiak. Ib. 138. Baldin zerori salutatzera, mintzatzera eta present igortzera aitzintzen bazara, hark
etsaiari bihotza hautsten eta arrobatzen dio, hark begia arraitzen dio. Ax 294s (V 196). Lehenbiziko bi sensuez,
bistaz eta gustuaz, begiez eta ahoaz. Ib. 412 (V 268). Komunzki amorioa begietarik sarzen da. Ib. 392 (V 256).
Erran komuna den bezala, ikhusten eztuen begiak eztu miñik. Ib. 290 (V 193; cf. O Pr 153: Ezakusan begik nigar
eztegik; Mg PAb 121: Ez dakusan begijak, gatxik ez). Legearen arauaz, halako hutsik egiten zuenari bi begiak
irazi eta athera behar zeitzanaz geroztik. Ib. 347s (V 231). Begiaz kheiñu egin diazon. Ib. 318 (V 211). Zeuk edo
daukaz[u] begietan odeiak, zerren nik dakust argirik zerua. "En los ojos debes tú de tener las nubes". Mic 12r.
Begiz urdin / bezain gordin / zarela zur' egitez? O Po 3. Nahiz ezpegi / gauaz ilhargi, / ni zure begi / ederrek
argi. Ib. 46. Zeren zur' oldez sendatu / behar nauena miratu / dut neure begiekila. 'J'ai contemplé de mes yeux'.
Ib. 63. Zer, ahaz lakidita / haren begi polita? Ib. 36. Eztela begia asetzen ikusteaz, ez eta beharria enzuteaz. SP
Imit I 1, 5. Non gutitan begiak goiti baitetzakegu zeruko gauzen ikusteko. Ib. 21, 4. Amudioak nahi du libro eta
munduko afekzione guzietarik urrun izan, beldurrez barreneko begia traba dakion. SP Imit III 5, 3 (Ch
barreneko argia, Mst barnetiko sua, Ip barneko argia). Berehala iujeatu zuen haren emaztea zela; begi nordest
eta gaixto batek iujeatu zukeien haren amorantea zela. SP Phil 346 (He 349 begi gaizkiratu). Ala hik beraz
behar baituk / fortuna hagitz dulzea! / sentitzen baduk bihotzean / hunen begien kolpea. Gç 81 (cf. BEGI-
KOLPE). Ez, eztitut ikhusi nahi / Erregeen jauregiak, / ez eta bertze palazio / begien trunpagarriak. Ib. 170.
Mokanes batez diotsate bere begiak estaltzen. Ib. 85. Athor, nigarrak begietan. Ib. 122. Ala hunek begi argiak! /
Zerua die illhuntzen, / distiadura dibinoez / eguna die estaltzen. Ib. 80. Idi begi nigartiak nola behar diren
sendatu. Mong 592. Espiritü bildü bateki, begiak behera so. Bp II 85. Emeki igan zen so zauskola bere
diszipüliak, odei batek hen begier estal artio. Ib. 68.
(s. XVIII). Haren begia bethi dago atzarria, eta gauza guztiei dagote beha. ES 142. Ezpaduzu iuiatzen
ikhusten edo aditzen ditutzun gauzez kanpoko idurien arabera eta haragizko begiz. Ch III 38, 2. Zenbatenaz gure
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
505

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
xedea, zeiña baita gure arimako begia, garbiago eta xuxenago baita, hanbatenaz gabiltza seguratukiago
hirrisku diferenten artean. Ib. 33, 2. Eztabela urtaiten negarrik geure begietati. Urqz 13. Ene begiak bustirik /
zugatik negarretan. Gamiz 205. Jaungoikoak ez badeub begirik zerekin ekusten deub? CatCeg 25r. Atxik-arazten
baititu begiak eta beharriak zarratuak, izpiritua lohi dezaketen objet guzientzat. He Gudu 114. Engañadurik
ezpadago begia / au dok Mutil balz Bergarako danzari koplaria. Acto 236. Zuri diaudetzü ene begiak, zütan
fidatzen nüzü, ene Jinkua. Mst III 59, 4. Agur bat egin ez dizunagana begi zorrotzak iraultzea. Mb IArg I 72.
Bere bi begietatik negarra dariola. Ib. 84. Gutitan jasotzen zituen lurretik begiak. Ib. 179. Negarrezko iturri bi
nere begiak izan bite. Cb Eg II 59. Lurrak jango dituen begi oriekin. Cb Eg III 385. Burutik berako andi batek
begietara eman zion ta itsuturik gelditu zan. Cb Just 65. Fedearen begiekin behatzen diote munduko lazeria eta
atsekabe guziei. Lg I 377. Erakutsi ziotzon handik begiak ikhus ahal bezanbat bazter. Lg II 131. Gizonen begiei
gordea badago, hanbatenaz gehiago izarniatzen du Jinkoarenetan. Mih 94. Bégis beterik egon bear dú etxéko
búruak adbertitzekó ta zelatzekó on den guzia. LE Matr5 9. Ohoria beste althera mintza laiteke haren begien
khinper ari baginande zerbaitetan. Egiat 261.
(s. XIX). Ifernuak erraiak idekirik, / diote, hots, irets baginetza. / Bainan egun Jaunaren begitarik / ez daite
nihor geriza. Monho 118. Gabian gabian / begirik itxi barik / oiaren ganian. DurPl 50. Gauza gaitza da aditzea
begien kontra sinistu bear degula. Mg CC 196. Batera ta bestera begiak darabiltezala. Ib. 216. Odola ateratia,
eskutur ikara bagia ta begi zolijak ditubenentzat ez da orren gauza gatxa. Mg PAb 49. Jaso begiak ta biotza
zerurantz. Añ EL 1 64. Neure naiaz, gurariz ta begiak zabalik jausi nas suzko oxin gartu onetan. Ib. 57. Gizon ta
emakume delikaduak sentikorrak ta su-txatar bat eskura jausirik negar-anpulluak begietara ateretan
deutsuezanak. Añ LoraS 117. Begi bat baño bearrago ta maiteago. Ib. 28. Begi batetik okerra zan. AA II 216.
Aginte onen itzak [...] erabilliko dituzu begi bien erdian, eta letraz ezarriko dituzu zure etxeko atalburuan (Deut
6). "Inter oculos tuos". Ib. 10. Erran diezakezuedan guzia da gizonaren begiak deus eztuela egundaino ikhusi,
gizonaren beharriak egundaino deus eztuela aditu. Dh 169. Txito ikuste laburra ta begi illunak daukaguz geure
paltai begiratuteko. fB Ic II 216. Eurak [letrauak] diriala bein kereiliagaz doianaren poltsiari usain egin ezkero,
Argok baino begi geijago daukeezanak. Ib. 169. Begiai eragin barik / arriturik, ikararik / dagoz yenteak
entzuten. Zav Fab RIEV 1907, 535. Ez da erran behar begia ezin egin daitekela ardura K eta Z ikhusteari; letra
horiek gaitzikorrago begientzat, eta hobeago izanen da, zeren gehiago lothuko baitire izpirituari. MarIl IX.
Üskal herriko anderik / dirade izarren parik; / kolorik gorri, begik argi eta ajil haien airik. Etch 534. Ez duela
abandonatuko bere eskuko obra, begia haren gainean izanen duela. Jaur 106. Eloy asi zanean / klaratzen egia /
illun ifinten zion / Kamarak begia. Izt Po 64. Bego bethi, derra Esopok, nausiaren begia, / ikhusteko gauza
nehor bertzek ez ikhusia. Gy 91. Hiru mendi badire, atheka bezala, / Laphurdi hegoatik beiratzen dutela, / begiei
baitiote besta erakusten / nihor hekin gainerat denean higaten. Hb Esk 90. Begietako miragarri hura ikusi
zutenean [...], arri egiñik geratu ziran. Lard 407. Begien zoragarria zan leku ederra. Ib. 128. Ai nola Aingeruak
begiak estaliko zituzten ez ikusteagatik. Ib. 446. Begia begiagatik, ortza ortzagatik. Ib. 381. Begi hunak behar
dira ekhitara ere haren elkhiteko. Ip Dial 24 (It ikuste ona, Ur begi argijak, Dv begi ona). Jainko Jaunak lurretik
ilkhiarazi zituen zuhamu guziak, ederrak begiko, eta ahoko gozoak. Dv Gen 2, 9 (Urt ikhusteko eder, Ol, Bibl
begi-betegarri, Ker begientzat eder). Hari da begiz kheinuka, zangoz joka; erhiz mintzo da. Dv Prov 6, 13 (Ol
begiz keñu; Ker begiakaz kiñuka). Eskuak gainean ezartzen ziozkala, argia bihur zakion begietara. Dv Act 9, 12.
Begi biyak dakazkit / malkotan asiak. Bil 64. Neri gisa berera / bein sartu zitzaitan / dama bat biyotzera /
begiyetatikan. Ib. 57. Burua eta begiak aphal, iduri du hobendun bat bere jujearen aitzinean. Laph 55. Egia
behin ezagutuz geroz, begirik ez du haren ikhusteko baizik. Ib. 131. Pozaren indarrez begi biak irten nai
zitzaizkan. Arr GB 72. Lo gozo batek begiak itxi ziozkan. Ib. 47. Orai banuazü herriti, / ardüra dizüt nigarra
begiti! ChantP 298. Egündano ükhen banü demendren leiñhüria / enündüzün ausartüren begila so' gitera. Ib.
174. Begi bat itxua du, / adar biyak motzak. Xe 298. Batek erraiten zuen: / trixte du begia! Elzb Po 209. Xorta
bat edanez-geroz, begiak ñir-ñir; zer? ez dun ahalkerik? Ib. 207. Nori gogoak emon artu burduntzia, / tau
sartuta galduko eutsala begia / agura berenoak bere andreari? AB AmaE 237. Nai dek begitik agertu biotzian
ez daukiana? Bv AsL 109. Urre-zillarrak begirako onak, biotzerako txarrak. Bv AsL 131. Esan zion begi bat
kiñatuaz. Apaol 40. Gure Manuri ez zaiok sekula begirikan legortuko. Ib. 67. Gobernadorearen begia etzen aski
garbi saindu hekien loriaren ikusteko. Jnn SBi 146. Lanho batek hartu ziozkan begiak; itsutua zen osoki. Ib. 70.
Giristino gazte harrek hain zuen arin eta alegera begia, non errexki ezagun baitzen alferretan zirela tiranoaren
lan eta indarka guziak. Ib. 151. Haien begiak eztitzadan seküla kolpa bekhatiaren thona itxusiaz. Ip Hil 261. Eta
hori zertako? Jendearen enganatzeko; begietara errautsaren emaiteko. HU Zez 42. Bits utsa da, Sebero, /
gaurko iakituria: / begirako, mendia; / aizea, ukutuezkero. Azc PB 266 (en la versión de Ur PoBasc 378
begijentzat mendija). Urdailla baiño begiyak andiyago daukanazan yatun orrek. A BGuzur 119. Ain txikia dan
begiko ikuslekutxuan, egiten da oso osorik gauza guztiz andiaren antz edo irudia. Itz Azald 164.
(s. XX). Etorri jakoen begietara beti betiko loa. Ag Kr 199. Anpolaiak baño begi gorriagoakaz, zoro baten
irudira, zotinga ta negarrez. Ib. 204. Aztako tenpra guziuan egon zen begireki, zoinek zion bizitarzun obenena.
Mdg 133. Arri batek arpegian jo zuen eta begi bat iya aterean utzi zion. Goñi 49. Lenengo ikusi zendudazanean,
sartu ziñean nire begi bietatik biotzerarte. Echta Jos 110. Begia baño naiago leuke etorriko bazintzake. Ib. 250.
Eta iguzkia, begietarat baitago arratsalde aphalarekin, guziz gibelekoentzat! hok itsutzen baititu eta [...] ez
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
506

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
uzten ikustera! JE Bur 28. Horra egiaren bigarren itxura, gure begietakoa. Ib. 165. Ia begietaraño bizarrez
jantzia. Ag G 170. Logale, enauk besterik: [...] Begi batez bestea ezin ikusi diat. A Ardi 48. Guztien begiak
berarengan zituen. Ib. 71. Atso guztijak barre santso baten dagoz eurai begira, bixi-bixi ta pozik daukezela
euren begi tximurrak. Kk Ab I 58. Ikusi zuan jateko ona zala, begitarako ikusgarria ta itxuraz atsegiña. Inza
Azalp 47. Han izan bazinezte... Hirriz urratuak, nigarra ere begietan geldituko zinezten, egiazki. Barb Sup 44.
Bazter guzietan, alhorrak, begiek ikus-ahala urrun, ogi urhezkoz estaliak. Ib. 141. Boneta begietaraino sarturik.
Ib. 180. Borthizki joka, begiak sutan, / ezpata xoil bat eskuan. Ox 161. Azken-asper bat eman nai die begiai
urrutira ikusten duan jaiot-ibarra betikoz utzi baiño leen. Mok 21. Besoak zintzilik, begiak laiño, barrua
laiñoago. Ib. 19. Txoria zegoaneko gelarik ez iriki, begien agerian ba zegoan ere. Or SCruz 88. Arrisko
gogorren artean ibilli bearko dek, nere ondotik urruti, nere begiak iritxiko ez auten tokietan. Alz Ram 23.
Mundua hor dut meneko, / hedatua enetako; / haizia musikan ari zait / beharrien goxoko; / badut ere gai begiko.
Etcham 74. Umearen eitetik begi erne batek aski errazki bila dezake aita. FIr 159. Azkenian kalaka,
harramantza eta oihutan, denek matelak gorrituak, lephoko zainak antuak, begiak bizi eta xorrotx. Zub 98.
Begiek etzuten sinetsi nahi han ikusi zituenak. Ib. 70. Emen alairik / nago begijok urten biarrik, / gauza guztijak
ikusi nairik. Enb 202. Samiñaren miña! orain ernai nabil; / begitatik juan yat betiko lua. Laux BBa 134.
Beribilen gidariek begia luze, harrizko arkua noiz agertuko zaioten. JE Ber 45. Baratz-erdian dut arki / amona:
alderoka dator, / begi galduak nora-nai... "Sus ojos anublados". Ldi BB 148. Begien zuria ageriz. "Poniendo los
ojos en blanco". Or Eus 344. Sua dario mutillari begi bietatik. TAg Uzt 60. Ariek ziran begi sorgiñak Matxinen
bigarren alabarenak! Ib. 214. Agintari-ordekoen begi zorrotza gañean dabela, ez litzatekez ondo ibilliko. Eguzk
GizAuz 129. Ganen, zeruan histurik izar begi arraiak, / gau-amets beroez barnea pilpilka. Iratz 113. Goliath
atxeman zuen kopetan, bi begien artean. Zerb IxtS 53s. Begi handi batzu egin zituzten ba herriko gizonek, ezin
ontsa xilatuz guarda ondoaren matrikula. Lf Murtuts 16. Aro itsusi hauiek errefriaturik seguraz ere, arras begi
trixtea kausitu nion. Ib. 10. Barur egiten duzuenean, ez jar begia ilhun, gizon faltsuen pare. Leon Mt 6, 16 (Lç
itxura tristetako, He triste, Dv begithartez ilhun, Hual beltzuri). Burua besa-tartean sartu, begiak itxi-itxi egin
eta alaxe egon oi zan. Etxde AlosT 28. Aurpegia leun daukazu, begiak azal, esku-zaiñak etzaizkizu
nabarmentzen. Or QA 150 (cf. nota del ed.: "ez zuloan edo barnera sarturik"). Neri etzaizkit ileak beiñere laztu
[...], ez begiak zuringotu, ez dut korderik galdu. Ib. 173 (cf. PMuj: "begiak xuringoturik, con los ojos en
blanco"). Ez dezagun iñor gure begi soillez ebatzi. Etxde JJ 218. Etzuten begien ikusmiran iñoren arrastorik
topa. Ib. 111. Zure biotzaren ontasuna begi xamur oriek erakusten baididate. Ib. 245. Arantza, baltzerana zan,
begi illunduna, barrura dei-egiten dakien begi zoragarrien jaube. Erkiag Arran 26. Ez dute aski begi hamazazpihemezortzi
urte dituzken mutiko mehats luxe batentzat: hain zartako ederra ematen dio pilotari! Zerb Azk 116.
Ezkilen ondotik zer ikusgarriak, dela itsasoko alderat, dela mendirat! Begien asea! Ib. 16. Hen begietan
ezagützen nian irri-karkaza handi isil bat. Mde Pr 133. Haren begiak borobildu ziren harridura gatik. Ib. 157.
Langile batek begi bat galdu du ezbehar batean. Kristalezko begi bat erosten du beraz. Ib. 72. Bezperan bezala
musu bat eman zion begietara. Mde HaurB 44. Ganaua neurtzekuan, eiten da, kordela artu, ta, tak, tak, guutzia
egin kordelakin, ta mun egin kordelai, ta nee begixak ezteixola gaitzik ein esaten da (V-gip). Eusk 1956, 211.
Euren artean ba ei zirean banaken batzuk bekokien erdien begi bakarra eukienak be. Akes Ipiña 30. Iguzkiak
joiten zuen. Lehoin, hartz eta zimino horiek debrua begietan iduri zuten iguzkitarat. JEtchep 40. Etzuen bere
lagunari behatu ere. Begi ta gogo han zagon paper handi haren aintzinean zoraturik. Ib. 40. Soin osoa begi
baliz, zerez entzun? Zait Plat 126. Nun begia, hara tiroa. Arti Tobera 280. --Ortarako begi berriak --azti-begiak-
- izan bear, nunbait, edo sen apartekoa, susmo berezia, intuizioa, edo musek igorritako doai sotil ori. Vill in
Gand Elorri 12. Pena ematen zidan gixarajoak. Begi biak aunditurik zeuzkan negarrez. Salav 32. Itzetan
gogorkeria ta begietan eztia jartzen jarraitu zuen. NEtx LBB 149. Zenbat bidar egon ete zan Txingudi itsasadar
oni begira Loti, Jaizkibel mendirantza bere itsas-gizon begiak. Alzola Atalak 88. Gorputza sendo eta begia / argi
edade orretan, / urte oriek dauzkan gizonak / ez ditu saltzen urretan. Uzt Sas 188. Gordian ezin egon dirade, /
ain dirade dotoriak, / begiak piskat gozatutzeko / zer dira gauza obiak? Ib. 321. Begi eztian begira zaude / hartu
duzun senarrari. Mattin 77. Hortaz oroituz maiz etortzen zaut nigarra begietara. Xa Odol 114. Zuretzat baizik ez
dut begirik, zare ene iguzkia. Ib. 114.
A ze zikiña atera diozun begitik! (AN-araq). (Esan diozuna bearrik esan diozu; bestela nork daki zer gertatuko
zitzaion). Inza NaEsZarr 14. Ejitoko ilunbeak baino ilunagoen erdian, Damaskora gabe, argiaren distirak
begiak liluratu dizkielako. MIH 374. Hizkuntza idatzia begiek jasotzen dute bestek baino lehenago. Ib. 111.
(Como primer miembro de compuestos). Lege naturalean asko zen [...] kanpoko zenbait seiñalerekin, kontu
egizu begi ailtxatze batekin edo belhaurikatze batekin, Iainkoari berari kofesatzea. Ax 523 (V 337). Mustatxak
erhi puntez goiti biribiltzea, xirloak barraiatzea, begi dardoak aurtikitzea, kapa ukhondoaz zabaltzea. SP Phil
285 (He 286 begi dardo artikitze bat). Indazuz negarrezko begi-korrontak, urtuteko neure erru atsituak. Añ EL 1
93s (EL 2 103 negar-korrontaak). Zilar-plaka lodi bakotxa hegiz-hegi zilarrezko lore ñimiño batzuek bere
lagunetarik berexten dute, zedarritzen, ikusliarraren begi-atseginarentzat. JE Ber 62. Erriko biztanleak ao batez
begi-ikaraka esango dabe: "Larretxeko sorgin gaizkillea dabil or egazka". TAg GaGo 33. Jasoaldi bakoitzean,
begi-irriño atsegiña bialtzen zion emakume illegorriak. TAg Uzt 181. Matxinek irakurri zun ugazamaren begidirdaian
eta abots zorrotzan Usoaganako gorroto agintza. Etxde AlosT 26. Zure eskutitza jaso bezain laster,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
507

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
begi igurtzika asi nintzan... Amesetan ote nabil? NEtx Nola 29. Ikusgarri begi-mingarriak badiran bezala, soiñu
nekagarriak ere badira. Or QA 131. Aren arpegi lerroak eta begi-mintzoa (expresión de los ojos) aitaren berdinberdiñak
ziran. Etxde JJ 215. Zuen begi-aintziretan / ezinbertzez gainbetheak / hondatzen naiz, ithotzen naiz.
Mde Po 37. Begi-ateak itxirik, gogoari eragotzi zion gaiztakeri aietan sartzea. "Clausis foribus oculorum". Or
Aitork 139. Ikus-gogoan baita, eta ikasteko zentzu nagusiak begiak baitira, idazle sainduak "begi-irrits" izena
eman zion. "Concupiscentia oculorum". Ib. 288. Emakumeen begi-itaune batek zer esan nai dauan, ezta errez
adirazotea. Erkiag Arran 29. Berbak begi-puntetan, berba pillo bategaz ikutu zindudan. Gand Elorri 31. Aren
arpegi-ziñu ta begi-jokoak [...] zarrada aundia eragiten eutsen arako biotz bigun eta meneko ziran mutiko beratz
eta ikaratiai. Erkiag BatB 20. Itz-neurkera gaizki egiña daukate: begi-iritziz, ez belarri-iritziz. Or in Gazt MusIx
20. Eten den betiko gure begi-soka. NEtx LBB 243. Begi-laineza ote? / Zerua lekuz aldatzen / ari ote dan, det
kezka. Ib. 228. Ba ote dago esan beharrik ez dela begi-nekea Silvana Mangano berriro ikustea? MIH 324.
(Compuestos copulativos; en pl.). v. BEGI-BELARRIAK, BEGI-BIHOTZAK. Aurpegiko begi-ezpañak eta
buruko muñak materi loi ta ar egiñak eta azpiko orzak belztu ta erdi eroriak. Mb IArg I 223. Orduantxe
azalduko du bere burua plazaren erdian jendearen begi-beatzak bereganontz luza-arazirik, nor ote dan... Mok
12. Nire nagosi yauna kurpituan egoan belaunika, esku-begiak zerurantza. Or Tormes 113. Mozkortuen begisudur
eta ezpañak gorri. FIr 192. Bihotz-begiak urturik, nihor ez ote da joaten, / Kurutze-pean biltzeko Jaunaren
azken auhena? Iratz 100. Biotz-barnean oreturik zeukan pozoia, abagune orotan erten oi zitzaion begimingañetatik.
Etxde JJ 26. Ziñu bat egin eutsan mutikoak Lustreputx-eri buru-begiekaz, barru-aldera joan nai
leukela adierazoaz. Erkiag BatB 91. Jira-biran usaika dabiltzan beleak begi-sudurrak sarrazkira luzatu oi
dituzten antzera. Garayalde Elezar 70. Ta gizonak / gelditzen zaizkit / begi ahoak zabalik. Azurm HitzB 44. Nere
begi-adimenak ez dira zenbaitenak bezain zorrotzak. MEIG I 198.
(En caso instrumental o sociativo, gralmte. acompañado de adjetivo, compl. con -ko o -ren, etc., con verbos
como begiratu, ikusi, hartu, etc.). Mirar (ver, acoger, etc.) con (buenos, malos, etc.) ojos. Son especialmente
frecuentes las expresiones de este tipo con begi onez y sus antónimos (gaiztoz, txarrez, etc.). "Begi zeiarrez
behatzea, regarder de travers, torves oculis; begi gaitzez, de mauvais œil" SP. "Afectuosamente, begi onez,
maitero" A DBols. "Irakasleak begi onetik ikusten du (G-azp), begi onez ikusten du (G-azp, B), begi onekin
ikusten du (AN-gip)" Gte Erd 48. "Begi txarrez ikusten dute (G-azp-goi)" Ib. 249 (B ezin dute ikusi). Tr.
Documentado en todas las épocas y dialectos. Aitatasunezko begi eme batez behatzen ohi zuena
detestazionetan harturik eta abhorriturik begietako ere sobera izan zaió. Lç Adv * 8v. Beha ezak bada othoi,
eure klemenziazko begiez eure eliza guzietara. Lç Ins A 7r. Beharrean daudezinak zeure begi pietatezkoaz
miratzen ditutzuna, enzun ezazu othoi. Mat 357. Iaunak behatzen darotzu Aita onaren begiaz / ezen gozarazi
nahi zaitu bere gloriaz. EZ Man I 124. Berari zioten begi / zeharrez begiratzen, / aski ziotela bere / aiherra
erakusten. EZ Noel 91. Nola berak ezpaitzuen edaten, begi gaitzez behatzen zerauen arnora emanak ziren
guztiei. Ax 406 (V 265). Zenbait arrazoinek gonbidatzen bazaitu bertzetara ioaitera, zoaz Iainkoarekin, Filotea,
eta ikusazu zure laguna bihotz eta begi onez. SP Phil 326. Horrela behatzen deraukuino begi gaixtoz, sekulan
ezin garatezke haren gogorako. Ib. 428. Neure buruaz egiten derautzudan bihotzezko eta barreneko sakrifizioa,
usain on bat bezala begi arraiez hartu. Ib. 76s. Gehiago ere honki egin behar deriegü, haieki minzatü, salütatü
eta haier begi honez so egin. Bp I 95. Jainkoak begi onez behatu dioela haren aphaltasunari. He Phil 215 (SP
214 gogo onez). Bekatu loien zikinkeria da Jesusek bein badere begi onez ekusten ez duena. Mb IArg I 128.
Errebelatzen edo galzen bazaio [...] al-ere begiratzen dio besteei bezain begi leunez ta nai onarekin. Ib. 310.
Gaizki dabiltzan mutillei nagusiak bezala begi zorrotzez begiratzen diela. Mb IArg II 300s. Ea, zeruko Erregiña,
limosna bat, Andrea. Pobre bear oni begi onez begirazaiozu. Cb Eg II 77 (Dv LEd 142 begi onez begira
diozozu). Begi onez du behatu / Jaunak ene gainerat, / errautsetik nau altxatu / dudan diñitaterat. Monho 150.
Jaungoikoaren mesedeak gogora sarri ekarriko bazinduzte, [...] beste begi batzuekin munduari, eta munduko
banidade, interes eta gustoai begiratuko ziñieke. Gco I 446. Askotan gertatzen da munduan gizonak begi onez ez
ekustea emaztea, batezere azalprinza zimurtzen eta ortzak erortzen asi bazaizka. AA I 586. Baldin Jainkoak
hanbat gaitzetsi badu hantustea aingeruetan, [...] zer begiz lekusake ni ezjeusa baithan, ni lurreko herrautsa
baithan, ni nere bizian hanbat bekhatuz kargatu naizena baithan! Dh 107. Ez deutsa Jaungoikuak begi
bigunaguakin begiratuko munduko Errege bati, Agintari bati edo aberats bati, Erregia, Agintarija, Jauna edo
aberatsa dalako. fB Ic I 22. Ikusten gaituztela / begi onarekiñ, / Euskal-erriyan artu / beso zabalakiñ. Echag 69.
Begi fagoragarriez beha zozu zure zerbitzari huni. JesBih 459. Kainek ez bait zuen / garia autatu, / Jainkoak
begi gaiztoz / zion begiratu. It Fab 223. Gizon batzu zaudien / beha zer urak eramaiten zien. / Batek, so
eginik begi oroz, / zioten unzi bat zela. Arch Fab 115. Zan neure Jaungoikua, eta ez neutsan jaramonik egin,
begi okerrakaz, albakera ta ziarretara begiratu neutsan. Ur MarIl 37. Geroz begi onez begiratzen etzioten, eta
itz on bat ere ez esan. Lard 48. Berri pare gabe au artu zuen ezkero, zein begi onakin begiratuko zion esatea
erraz ez da. Ib. 366. Zeruko aingeru batek bezañ begi maitatsuarekin begiratuaz. Arr GB 104. Erregeren
odoleko andre bat zen, Iñaziori begi onez behatzen ziona. Iñaziok bere aldetik ez zion begi gaxtoz behatzen.
Laph 4. Ez dit begi txarrekin beidatzen. Sor Gabon 36. Protestant horiek gu baino lehen hemen ziren, eta ez
gituzte begi onez ikhusi hunat jiten. Prop 1880b, 277. Baña denborarekin, oztu zan animako lanetan, eta asi zan
lurreko gauzai begi argiarekin begiratzen. Bv AsL 63. Balakite gure berri hobekixago hiritarrek! [...] bertze
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
508

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
begiz beha lezagukete. HU Aurp 200. Egungo eguneko dantza itsusien berri ongi dakitenek goraki diote, begi
garbiz ezin ikhusiak direla. Arb Igand 143s. Geienen aldetik izaten dira begi txarrakaz ikusiak. Itz Azald 207.
Mañasik jakin ez arren antxiñatxutik begiratuteutsan begi onakaz Egurbidekoak. Ag Kr 119. Nolako begiakin
ekusiko zituen Ama Birjiñak gauza ook zerutik. Goñi 114. Otu jat, neskatilla orrek begi argiakaz begiratzen
deustala. Echta Jos 52. Utz ditzala begi onez, larderia ala jazarkunderik gabe, Elizaren aldekoak iduri zeien
garaitiko guzien eraikitzera. JE Bur 57. Manueltxok begi onez begiratzen zion opill gozoari. Ag G 70. Nola nik
ez nakien ezer, arriturik begiratzen nion begi larriakin; bañan aita etzan urrikaltzen nitaz. Ill Testim 12. Ortikan
agiri da garbi nolako begiz ikusi bear duan kristauak dotriña. Inza Azalp 19. Ez dakit, konbertitzeko hoin
errexak izanen diren Xaneta eta Maria, Jainkoak zuen josteta begi onez ikusi behar ere balu! Barb Sup 116.
Jaun andereak, begi onegiz / guri beha zaizte egon. / Milesker eta Jainko maiteak / orori digula gau on! Ox 62.
Arren, begira begi maitetsuz mundu eroai. Jaukol Biozk 35. Jaso erazu begi onez semeak eskeintzen dizun maiteagiritxo
au. Or SCruz 5. Milla urte bixi ixango bagiña be ezkenduke eguno zuk eta nik begi onez alkar ikusiko.
Otx 69. Itxaropen-begiez etorkizunari begiratzeko ez giñan gauza. Ldi IL 133. Lenbizi zerga-biltzalea izan zan;
olakoai oso begi txarrez begiratzen zieten Yuduak. Ir YKBiz VIII. Gizartekeria begi txarrez dakuse baserritar
zintzoak. Eguzk GizAuz 120. Erran gabe doa Italianoek etzutela Aita Saindua begi onez ikusten Frantzian. Zerb
IxtS 106. Arbasoen mintzaira [...] ikasi egin dute, eta ikasi gogo ez dutenek ere begi onez so egin ohi diote
berpizkunde horri. Mde Pr 263. Pozten ere nintzan, Itun zarreko lege ta Iragarle, oi ez bezalako begiz
irakurrarazten. Or Aitork 131. Errodrigok Milia begi onez ikusten duala, garbi dago edozeñentzat. NEtx Antz
38. Kaltegillia baldin bazera / gero zuk kalte egiñak / begi txarrakin zu ikusita, / estutuko ditue agiñak. And
AUzta 151. Bazkaldarrek begi onez ar nintzaten, berriro ausartu nintzan esaten: --Neretzat bakarrik jan geiegi
daukat. Anab Aprika 63. Orixe esanik, ez eben euskaldunak begi makurrez ikusiko, ausaz. Erkiag BatB 116. Egia
biziki gaurko idazleak ezin dezaiokegula lugintzari bi milla urte lenagoko begiekin so egin. Ibiñ Virgil 25. Ez
dute inoiz zaharragoek oso begi onez ikusten gazteagoen etorrera. MIH 302. Euskaldun berria izanik, eta bere
aldiko euskaldun berria, ezin gauzak ikus Larramendiren begiz. Ib. 347. Lekuak, jendeak eta hautsez orakatuak
zeuden liburu zaharrak begi berriz ikusten erakusle eta gidari izateaz gainera. Ib. 288.
(Acompañado de adjetivo y de verbos como erakutsi, jarri o ipini). Poner buenos (malos, etc.) ojos, mostrar
agrado (desagrado, etc.). Baña ifinten deutsazu bekoskua edo arpegi iluna, egiten deutsazu mespresa edo
menosprezijua, ifinten deutsazuzala begi okerrak. Astar II 26. Etzan Franzisko Ejitora urre billa juan, baizik
animen billa: ona zergatik begi txarra urriari jarri zion. Bv AsL 218. Riktrudisek begi onak ipiñi deutsazala
prankotarrari. Ag AL 98. Txomiñek esaeutsazan onek berbok, entzuebalako Mari Jesusek begi argiak erakusten
eutsazala. Echta Jos 125. Neskazarrak eztiote Madalenari, Madalenari, / beinolako begi onik aspaldi luzez / ai!
erakutsi (B). "Las muchachas ya no tienen tanta devoción a la Magdalena". A EY IV 44. Nere zarrenak, Koldok
alegia, ogei urteak beteak dizkik, ta zuen Itziarri begi argiak jarri dezazkiokek. NEtx Nola 24. Baserri gauzetan
ere, askotan baserritarrak aurrerapenei begi-beltzak jarri arren. EgutAr 3-1-1957 (ap. DRA).
(Sin adj.; complemento en dativo o alativo). Mirar, poner los ojos (en). Elizarikan ikusi nai ez, / beti festara
begiyak, / beren buruak apaindu eta / "nun dira erromeriyak?". Xe 343. Trabenariak begi zion Ganbeluen
etxeari, bada zegoan leku onian. Urruz Urz 18. Zertan udalen dan igertzeko / begi bear diot bide-ertzeko / pago
pertxenta gazteari [...]? "A qué mirar". Ldi BB 112. Erantzi eta ikus-bearrez / sorgiñagana du begi. "Por
curiosidad dirige la vista a la bruja". Or Eus 333. Euskalerritik urruntzekoan / itsas-egira begia. "Al alejarse del
País Vasco miraban a la costa". Ib. 203. Zurrun gelditu naiz, aldarean Petri dagoen antzera: / betazala geldi,
arnasa doi doia, begia bestera. "La vista a un lado". Or Poem 521. Illuntzeko bakarrean / --begi biak urrunera--
/ geldi-geldirik azaltzen jataz / gogoramenak burura. Gand Elorri 176. Begiak Zugana ditut, eta nere oiñak
xedebatik Zuk askatzen dituzu. Or Aitork 83. Ni, begiak zugana negar, / kresal sumiñez zear banoa igari. "Yo,
puesto en tí el lloroso rostro". Gazt MusIx 135. Askok diyo bada begi / arpegi txuri eder orri. Auspoa 128, 52.
(Gralmte. en plural, con casos locales de decl.). A (de, etc.) la vista, ante (de delante de, etc.) los ojos.
"Acatamiento, presencia, y se usa en ablativo comúnmente [...] En vuestro acatamiento, zure aurrean, zure
begien aurrean, zure begietan" Lar. "(Está a la) vista (c.), bertan, aurrean, begien aurrean (AN) aitzinean dago,
begietan dago, bistan dago" Añ. v. BEGIEN AURRE; BEGIETATIK UTZI, BEGIETATIK GALDU. Tr.
Documentado en todas las épocas y dialectos, salvo en suletino. Iangoikoa, edetazu amoria gogotik / eta
haren irudia ene begietarik. E 167. Baina orain estaliak diaudek hire begietarik. Lç Lc 19, 42 (He begietarik,
TB begietan, HeH, Dv, Oteiza begien(t)zat, Brunet begietatik). Ezta kreaturarik batre haren aitzinean ageri
eztenik; aitzitik gauza guziak dirade billuziak eta irekiak haren begietan zeinekin baitugu gure egitekoa. Lç Hebr
4, 13 (He, TB begien aitzinean, Dv begien azpian, Ol begitan). Ken zatez ene begietarik. Lazarraga 1152r.
Arrezkero ene semea / eztakust neure begietan. Ib. 1197r. Prestu baño gehiago dela gaizki bizirik / edozeñek
begietan daduka ikhusirik. EZ Man I 95. Zer probetxu da gordetzea, eta ienden begietarik eta beharrietarik ihes
egitea? Ax 435s (V 284). Munduaren begietarik ioan denean, laster ere ioaiten da haren orhoitzapena gogotik.
SP Imit I 23, 1. Guti uste orduan / zakusala begietan / haren bizi eguna, / zioala lasterketan / hurbiltzen gau
illhuna. Arg DevB 135s. Ene arima, zeiñ othe zaik / bistarik den ederrena, / eta zeiñ da bi begietan / nahienik
ukeena? Gç 141. Ama extasian dago Haurraren begietan. Ib. 74. Zeren apainket oriek egiten diran [...] ekusle
eroen begian beren buruak eder-erazteko. Mb IArg I 74. Gauz itsusia da Erregeri egiten zaion edozein txarkeri,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
509

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bekaitz edo deshonra, baña egin dakikeon andiena [...] da berari bere begietan egiten zaiona. Ib. 260. Batek
Santo Kristoa begietara eraman zion; bañan istua bota ta kendu zuen. Cb Eg II 186. Arbuiotzat hartu zuen hek
ez agertzea etxerakoan haren begietara. Lg II 120. Lege saindu hura begiratuko dut azken hatzerañokoan ene
begietan. Mih 91. Zer endelgatzen düzü obren kanpuaz? Endelgatzen düt gure obretarik gizonen begietara
agertzen dena. CatLan 107. Jangoikoa engañatu ezin due mundukoen begietatik estaltzen badue ere beren
kutizia. Mg CC 174. Zabiltza nere aurrean eta begietan, eta zu izango zera bear bezalakoa, esan zion Jaunak
Abrahan Patriarkari. AA III 325. Deus ezta Jainkoarentzat gorderik; diren gauza guziak agerian dire haren
begietan. Dh 205. Alabien pekatu isilak guztijen begietara urteten dabenian: negarra, zizpuruba, zotina eta
atsakabia. Astar II 96. Orain artean, ilik bada bere, ikusi izan dozu zeure Semea; baia iya ar-losa astun batek
estaldu deutsu begietarik. Añ EL 2 210. Jainkoaren legeari obeditzea gatik, gordetzen ditu gizonen begietan bere
dituen Erreginaren, birjinaren, Jainkoaren amaren kalitateak. Jaur 357. Amak galdegiten ditu bere haurrentzat
lurreko handitasunak; Jesu Kristok ordainez begietarat emaiten diozkate zeruko handitasunak irabazteko. Ib.
402. Mundu guztiak dakuts bere begietan / arkume asko dala gure mendietan. Izt C 176. Hola eman duenak
norbaiten begian / irabazi guti du, yartzeko lorian. Hb Esk 183. Kargudun eta Apaiz-buruak jendetza ezin esanalakoarekin
orpoz orpo zer[r]aizkiola; bada, pauso batean ere begietatik uzten etzuten. Lard 458. Adan esnatu
zanean, Jainkoak [emakumea] begietan ipiñi zion eta, ikusitakoan, esan zuen: au nere ezurren ezurra eta
aragiaren aragia da. Ib. 3. Hekien begietarik joanezkero, laster joanen naiz hekien gogotik ere. Dh 118. Ya
etsitua zuen aski hurbil nihon bazitekela, zuhamu osto zabal bat ethorri zitzaionean begietarat, trenxoin bat ur
bederen gainean! Hb Egia 22s. Ken akizkit ordu gaiztoan eta laster nere begietatik, eta ez geiago agertu nere
aurrera. Arr GB 40. Ez dedilla iñor izan jakintsu, diot nik, bere begian. Bv AsL 199. Begietatik zelan juan
Eguzkia, / alan kerizpetuten da lurra guztia. AB AmaE 344. Ez daukagu ere, Arrotako herri ttipiari doakola
Eskual herri guziaren begietan horrela emana izaitea. Bainan etsenplua heldu den lekutik hartzen dugu. HU
Aurp 130. Ez khexu Jainkoak ikhusteaz baldin jendeen begietarik gordetzen badire. Arb Igand 48. Norbaitek
zartada baten odei-ganean estalki baltz da izugarri bat zabaldu-ta legetxez, etorri ei-iaken gaba euren
begietara. A BeinB 78. Arik eta odei batek euren begietatik ezkutau eta estaldu eban artian. Itz Azald 37.
Begietatik urruti, ezta biotza negarti. Ag G 314. Guzion begietan / oraiñ da azaldu, / nola mandua dezun /
antiklerikaldu. Urruz Zer 50. Etxean sarturik daude, iñoren begietara ateratzeko bildurrez. Inza Azalp 75. Oi
zun bezela, Santa Cruzek bi mutil tartean ekarriazi zun bere begietara, baionetak ageri zitutela. Or SCruz 79s.
Urte-giroak ene begian. "Paisaje de las estaciones". Ldi BB 106. Nai dunak ikusi, / Aita begietan du. "Delante de
los ojos". Or BM 86. Ludi, aingeru ta gizakien begitan aurkeztuak baikera. Ol 1 Cor 4, 9. Erri begian an
dakusate / Mezara doan Katalin, / artajorretan esan baikenun / ote-zan ez ote sorgin. "A la vista del pueblo". Or
Eus 331. Sarjentua ez madarikatzearren, arengandik aldentzen nintzan eguraztu-itxuran, baño begietatik kendu
gabe. Anab Aprika 66. Moralak begitan jartzen digun giza-ideal orrek, bada, Arengan du bere sustraia. Vill
Jaink 93. "Iguzkiaren Seme" bat bezala zaukaten barnean, jendeen begietarik urrun. Ardoy SFran 234s. "Ez
naiz zurea iñoiz geiago izango!" Esan eta bereala, aize meearekin naasten dan kea bezala begietatik suntsitu
zitzaion. Ibiñ Virgil 117. Ba dirudi nere begitan daukadala oraintxe. Berron Kijote 221. Juaitian Ligik gora, /
hedatzen da begitara. "Il s'étend à vos yeux". Casve SGrazi 72.
(-(r)en begietan y, con mucha menos frecuencia, begitan, begian, begira). A los ojos de, a juicio de, en la
consideración de. AxN explica munduko arauaz (507) por begieta [sic ¿por begietan?]. Oneretxien begietan
gauza ezairik eztan. "En los ojos del amante". RS 242. Gizonen iujeamendura laudatzeko den gauza, hainitzetan
ene begietan da baiatzekoa. SP Imit III 46, 4. Etzazula iduk zeure burua bertzeak baiño hobeagotzat,
beldurrez guzietako gaixtoena ager zaitezen Jainkoaren begietan. Ch I 7, 3. Zure begietan dago / ene suertea /
nai baduzu bizia / edo eriotzea. Gamiz 204. Utz zatzigun gaiñerako guziak, eta gure buruak errenda tzatzigun
agradagarri Nausi dibino haren begietan. He Gudu 63. Hanitxetan gizonen jüiamentian laidable edireiten den
gaiza, eztate hala ene begietan, bena bai itxusi eta okher. Mst III 46, 4. Onen eriotzarekin estali zuen munduaren
begietan bere gaistagintza ta Jangoikoak begirik ezpalu bezain lasai etzandu zen. Mb IArg I 246. Biotz garbi,
fede bizi ta borondate leial batek Jaunaren begietan ta estimazioan zenbat balio dezakean. Cb Eg III 340.
Jainkoak ez ditu bilhatzen bertzeren merezimenduez berreginduak direnak edo gizonen begietan baizik garbi ez
direnak. Lg I 250. Munduak eskain ahal zietzatzuken gauzarik aberatsenak, ederrenak fitz bat; oraño zerbait
gutiago ziren zure begietan. Mih 18. Ordean [diferentzia] hau da oso-osoa axaletikakoa, fedearen eta
errelijionearen begietan ez da batere diferentziarik. Brtc 207. Gorde behar da biotza asmo, gogo edo Jaunaren
begietan ongi ez dirudien pensamentuetatik. Ub 177. Konfesio garbi egiazko ta oso batek, laguntzen dionean
bekatuen damu ta ondu nai zindoak, onratzen duela anima Konfesorearen begietan ere. Mg CC 139 (CO 206
Konfesoriaren begijetan). Asmau egizuez beste penitenzia txiki batzuk, bada eginik borondate onagaz, andiak
izango dira Jangoikoaren begietan. Añ LoraS 59. Jaunak kendu zion bizia, zeren gaiztoa zan beraren begietan.
AA I 571. Ez deutsagula opa biar arerijuari Jaungoikuaren begijeetan kargurik euki dagijan, geuri egin
deutskun kaltia gaiti. fB Ic I 104. Pazientziaz oro bentzutzen dire, eta Jainkoaren begietan hainitz irabazten da.
MarIl 28. Guziak deus ez dakitenak, herbailak, munduaren begietan mespretxagarriak; bainan Jainkoak ez ditu
mespretxatzen. Jaur 199. Illak ala biziak daude? Illak gure begietan, baña udaberrian irteten dira kapuletik
inguma biurturik. "A nuestros ojos". It (y Ur, Dv, Ip) Dial 7. Nere begietan ala, baitzare eder / egiaz haiñ eder
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
510

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
balitz zure kanta. Gy 1. Jaunaren begietan gaizki egin det. Lard 193. Jaunak egin izan du hori, eta da zuen
begietan ederresgarri? Dv Mt 21, 42 (Lç, TB gure begien aitzinean, He gure begiei, Ur gure begietan, Echn
gure begiendako, SalabBN ikhusten duguna amirazionerekin, Ip gure begientako, Hual gore begietra, Ol
begietan, Ker gure begiontzat, IBk gure begien harrigarri, IBe gure begientzat). Bi nausi zaharkituek lerrarazi
nahi zuten gaizkirat andre gazte bat. Hekien nahia ez eginez, galdua behar zen yende onen begietan. Hb Egia
26. Naiago det egiaz desonra nazakean gauzarik egin baño, gizonen begietan desonratutzat egon. Arr GB 22.
Zure parerik ene begietan ez da. ChantP 222. Gure herrietako familia onen begietan Garaten arraza agertu da
geroztik nota hits batekin. Elsb Fram 108. Ordutik harenak egin du, anitzen begietan; xakurrentzat ere ez da on
gure gizona. HU Zez 197. Diot ez direla ezkonduak Jainkoaren begietan, eta hola elgarrekin biziz, bekhatu
mortalezko estatuan daudela. CatJauf 130. Banakien etzuela aitak barkatuko; haren begietan ez nintzala deusik.
JE Bur 18. Ametsetan zabiltzan arrakastarik izain ote zuten amerikanoen begietan. Zub 85. Yainkoak egin du ori
ta arrigarri da gure begietan (Ps 117, 12). Ir YKBiz 387. Zure begitan begiko gera / poz degu gogoratzea. /
Jainko-begitan kristau-erririk / kristauena agiz gurea. SMitx Aranz 178. Aundia bada euskal kondaira / gizonen
ikuspegira, / aundiagoa derizkiogu / Jaungoikoaren begira. Ib. 178. Ontaraño makurtu bear izan zun bere burua
Usoa gaxoak ugazamaren bildur eta gañera aitaren begitan pekatari gelditu. Etxde AlosT 29. Argizagiak astiro,
/ dabiltza izartegian. / Eguzkirik eztenean, / iluminatzen dira. / Gauza misteriotsuak, / gizonaren begian. Arti
MaldanB 234. Amaren begietan, batzuetan, jaki ongarriok murritzak eta meaztuak zirudien, baiña suaren lanak
egiñiko urritzea izango zalakoan egoten zan. Erkiag BatB 25. Amets genuena lortu bai, eta bereala gauza ura
igartu egin oi da gure begitan. Vill Jaink 134. Ez duela joko horrek ez errekesta ez estimu handirik [...] ahal
bezain gora heltzea gogoan duen gazteria baten begietan. Ardoy SFran 102. "Gaucho" berri aiek emakumeen
begietan oso edertuak agertzen ziran. NEtx LBB 42. Eta agertzen dena lerro horietan / ez baldin bada arrotz
haren begietan, / enetzat ditaikela, diot egietan, / saririk ederrena sari guztietan. Xa Odol 21. Behartsurik
behartsuenak, ene begietan, neure herrikoak dira eta neure herria bera. MIH 372.
(Con adjetivos como on, txar, etc.) perspicacia, acierto, tino. "Ezaupegia bear da [merke erosteko] (B), begi
ona (G-azp, AN-5vill-gip, BN-arb)" Gte Erd 64. "Begi ona euki, tener mucha vista para los negocios, para el
juego, para calcular, etc." Elexp Berg. "Orrek urtengo dau aurrera, negoziotarako begi ona dauka ta" Ib.
"Kriston begixa jaukak orrek. Irurogei erralde eukiko zittuala txalak eta baitta euki be" Ib. Ugazabaak, euren
agindupian dagozanak gaiti, areen paltak erremedijetako karidadez ta zuzentasunez, begi argijak euki biar
ditubee. fB Ic II 217. Itz gutxi, begi ona, / andia zentzua, / oiek egiten dute / ona medikua. It Fab 133. Ez dugu
guziek begia bardin ona, eta bizkitartean hortakotzat begia behar da. Dv Lab 244. Izanagaiti Iaun nagosia / ez
eukan begia zurra, / eta egitzat artuten eban / begiratuta guzurra. Azc PB 359. Beajun deizula Iñaxio, ez dezu
izan begi txarra; probentzi guztiyan lana pranko arkitzen hura ainbatekorik beste bat! Moc Damu 12. Aldi
bakotx aitak, arduran elhe guti zuelarik, ixiltzerik etzuen osaba haren begi xuxenaz [= 'buena puntería']. JE Bur
14. Nexkok onetan begi azkarra oi dezue izan ere, ta antz-eman didala uste det. NEtx Nola 32. Bildu da jende:
berrehun bat emazte eta neskato gazte, bortz ehun gizon begi xorrotx baten arabera. Herr 11-2-1960, 3. Ez
daukazu begia makala, Matxin. Arek ez deutsu bertanbeerako dotea ekarriko. Erkiag BatB 180. Darwinek baiño
lehenago eta berak baiño begi zoliagoa zeukan beste norbaitek ikusi zuan yamana oiek bazeukatela erlijioa. Vill
Jaink 17. Onek andrea aukeratzeko / izan du begi zorrotza; / utsa razako bat izan balitz, / ekarri digu arrotza!
Uzt in Mattin 140. Egileak ez ezik, begi ona izan dute euskaratzeko hautatu dituztenek. MEIG II 97.
(Referido como sinécdoque a la persona entera). Nun iz Aigalon / Ürüñeko Erregia / renpartaren gaiñetik /
erakats ezadak begia. 'Montre-toi (ton œil) au-dessus des remparts'. Xarlem 569. Ordu berian, hesi artetik,
printzesak eta haren lagunak Ganixen begia ikusi eta, berriz esperanza sortzen zaio erregiñaren bihotzian.
Atheka 114.
2. (V-m-gip, AN-5vill). Ref.: Lcq; A; Elexp Berg. Yema, brote; nudo (de los troncos y tallos de las plantas);
nudo de la madera. "Gemma, cast. yema: órgano constituido de escamas colocado en las axilas de las hojas o
extremidades de los ramillos y que encierra los rudimentos de una nueva producción: fr. bouton, bourgeon; vasc.
begiya, que quiere decir ojo. En este país algunos le llaman amua y motea, que quiere decir botón (Aizk)" Lcq
40s ( A). "Germen, cast. bulbillo: pequeña yema escamosa bulbiforme, producida en las partes aéreas de las
plantas, y que desprendiéndose por sí mismas, se arraigan en la tierra y producen un nuevo individuo; fr.
bulbille; vasc. ninika, begiya" Ib. 42s. "(V-m-gip, AN; Lcq), yema (Bot.). [...] (V-m), brote de plantas. Galbegi,
brote de trigo" A. "Hazitarako patatak azalean duen zulotxo bakoitza, ernemunak irten dakizkion" Elexp Berg. v.
adabegi. Baratzezaiak badaki ekarrarazten arbola gaztetto bati fite ta anitz fruta utzis sobra begi (118). LE-
Ir (s.v. baratzezai). Basate gazte mehean xerthoak aski ditu bi begi; basate hazkarra balinbada, xerthoari uzten
zaizko lau edo bortz begi. Dv Lab 385. Txertatzerakoan beko aldea zorroztu bear zaiete lau bat zentimetroan,
eta zorroztutako tokitik gertu mote edo begi bat utziaz. EEs 1917, 52. Txertotarako artzen diran begi oek
indarrean dauden urteko pujetatik artu bear dira [...]. Aukeratutako puja oietatik, erdialdeko ondo azitako
begiak bakarrik artuko ditugu. Ib. 34. Orrengatik daude / luze-luze egiñik, / artean oñak illunik, / azken-arbaztabegiez
/ udaberrirako / ornitzen biziez. "A favor de las yemas de sus ramillas últimas". Ldi BB 108. Begitik edo
azaletik egin leikez eztitu albertxikoak, kerexak ta abar. EgutAr 2-8-1964 (ap. DRA; cf. BEGIRA (b)).
3. (V, G, B, L, BN, S, Sal, R; Lar, Dv, H). Ref.: A; Lh (erroda-begi); Etxba Eib; Elexp Berg. Orificio (en
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
511

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
particular el de varias herramientas, en el que se introduce el mango); ojo de la aguja; ojal; ojo de lazo, etc.
"Alamar, alamares, son presillas, ojales postizos en los capotes y otros vestidos, alamarak, aribegiak, ariz
eginikako begiak" Lar. "Bague formée au bout d'une corde; œil, trou pour recevoir une corde" Dv. "Œillet" Ib.
"Begi se dit du char d'une aiguille et de divers œillets ou trous pratiqués dans certains instruments etc.; œil d'un
nœud coulant, œil d'un gond etc." Ib. "Boutonnière" H. "Aizkoraren, aitzurraren begia, l'anneau où s'adapte le
manche d'une hache, pioche, &c." Ib. "Sarearen begiak, les mailles d'un filet" Ib. "Zubiaren begiak, les arreaux
d'un pont" Ib. "Begia, iphur begia, orifice de l'anus" Ib. "Trou d'une aiguille. Orratzaren begia (Aizk)" Ib. " (Vger-m-gip),
orificio de un divieso" A. "(V, G), ojo de lazo" Ib. "(V, B), puertecita de colmena, por donde entran
y salen las abejas" Ib. "(V-m, B), el cubo de la rueda del carro" Ib. "(L, Sal, R), agujero de un instrumento por
donde se mete el mango" Ib. "(V, Sal, R), ojete de la aguja" Ib. "Erroda-begi (L, BN, S), essieu" Lh (DRA lo
atribuye a Harriet). "Ojo de la aguja" Etxba Eib. "Orificio de mango de una herramienta. Aixkora onek begixa
nasaittuta dauka" Elexp Berg. "Ojo de puente. Iru begiko zubixa zan urak eruan dabena" Ib. v. 1 begite. Zubi
bat amar begi edo arruztaieskoa (328). LE-Ir. Da nola pasatzea zubi batetik baititu amar begi (231). Ib.
Aberatsa Zeruan sartzea baño errazago da bagasoka bat jostorratzaren begian sartzea. AA III 608. Errezago
da kamelu bat joste orratzaren begitik, aberats bat jaungoikoaren erreinuan sarzea baño. Oteiza Lc 18, 25
(Brunet jostorratzaren begitik). Errazago da gamelua jostorratzaren begitik igarotzea. Ur Mt (V) 19, 24 (Ur,
Lard 422 jostorratzaren begitik, Hual, Samper orratz baten begitik, IBe orratzaren begitik, IBk jostorratzbegitik;
TB, Dv, Ip, Echn, SalabBN, HeH, EvL orratz baten xil(h)otik, Ol orratzuloan, Leon orratz-xilo
batetarik, Ker jostorratz-zulotik). Nabarra erakatxirik, begia pezaturik. HerVal 139. Nabarra begitik ausirik
arriñaturik. Ib. 194. Irauten dute oraindik gure antziñetako abarkak. Ikusi zazu: gizon zar guztiak dauzkate ta
gazte askok, zuriak, bigunak, politak, muturrean begi beltxak dituztela. Ag G 94. Lasto ta larruzko burukitxoa,
ile-motzaileak arkuraizen begietan, beatzetan minik ez egiteko, ezartzen dutena. "En los ojos de las tijeras". A
DEV s.v. albardilla. Balenkalekuko (Ataun) arlaban-aizkora. Begi-barruan ildotxo bat dauka. JMB ELG 71.
Atxurra besa-gain artu, begiraño sartu, landarea ere bai atxurraren atzetik zañak bil-bil eginda. Munita 42.
Amazazpi begiko zubia! Ori zubia! Anab Poli 52.
Harriet cita un ej. de Haraneder: Xirripa eder baten konsideratzen hari zela, zeinaren begian baitzagoen
belhauriko (He Phil 137), y le da el sdo. de "source" (cf. UR-BEGI, iturbegi, LATS-BEGI), aunque en realidad
se trata de errata por hegian ("rivage" en el original), y así es corregida por el propio Harriet en la ed. de 1853,
115.
4. (V-gip ap. Iz ArOñ; H). Agujero del pan o del queso; ojo (de grasa, de gas, etc.) que aparece en la superficie
de un líquido. "Ogiaren begiak, les vides d'un pain cuit" H. "Esnearen begiak, les taches butireuses (?)
surnageant dans du lait" Ib. "Ur-gaineko begiak, les ampoules faites par un gaz à la surface d'une eau" Ib. "Poro
del pan, queso, etc." Iz ArOñ. Nahasten dira gorringoak emaiten direlarik amanden gainean eta higitzen ongi
begiak egin arte. ECocin 39. Mei-eguna diagu etxean maizegi; / gure salda gaiñak ez dik ainbeste begi; / esneak,
ura naiko, ardôk, ur geiegi. Or Eus 39.
5. Rayo luminoso; brillo. "Begi es el nombre con que se designan puntos brillantes de piedras y de otros
objetos. Eguzki-begi es el disco solar" JMB, carta al lexicógrafo del 23-7-1954. "Eguzkiak begia zorrotza
dakarki gaur (bero handi izango dela) (G-azp)" Gte Erd 87. Cf. ARGIAREN BEGI. Asentuen gaiñetik sagar
onduen ostraillen artian yosteta dabilla iduzki-begia. Atheka 26s. Iduzkiak ixuriz bere ungi bizi nasaiak ostraill
pian dixtiarazten zituen ur xortak harri bizi begiak bezala. Ib. 117. Arbolak hain dira hurbil batzu bertzeetarik
eta hain hertsiki khuruzatzen dituzte elgarren artean adarrak nun eguzki begi bat ez baita nehun ere ageri. Prop
1883, 16s. Ederra bere jat erexten / laño bat doiala goian, / eguzki begiak badabe / artuten parean beian. AB
AmaE 150. Orri leidunai eguzkiaren begiak jota, / badeutse negar gaur erazo, / damuak niri iturritxo bi
begietatik / ateratea, da millagro? Ib. 177. Eguardiko amabiyetan, eguzkiyaren begiak jotzen duenian. EgutTo
5-11-1920 (ap. DRA). Nork erranen daut hoin gora nundik / sortzen den ur hotx garbia? / Egunaz irriz, iguzki
mirail, / gauean izar-begia. Ox 23. Artizarraren begiaren eztia, / iratzartzera doanean mendia. Ib. 27. Laster
askatzen ez badeustazu / berandu barik ilgo da, / ontzi itxutuan argi-begia / itoz iltzen dan bezela. Gand Elorri
89. Baiña Jaunaren eder... "tasun" orren diztira, / izpien osotasun guztiez joango da, / urten gabe, aldikoz, urten
dauan Begira. Ib. 94.
6. (V, G, AN, L ap.A; Dv). (Tras tema nominal nudo). Lugar orientado (hacia). "Iguzki begian, à l'exposition
du midi" Dv. "Eguzki-begian (V, G), iguzki-begian (AN, L), (dando) al sur" A. Cf. Legarreta Zariquegui beguia,
en un documento de Astrain del s. XVII, donde tbn. puede leerse, en romance, "que mira a Zariquegui" (v. ASJU
1987, 273). v. BEGIZ. Alaia zan, benetan, aukeratu zioten etxea. Udaberrian, batezere, etzezakean
urretxindor batek ua baño egoa-begi zoragarriagorik aurkitu bere maite-xintak ixurtzeko. TAg Uzt 55. Ekaitz
aldian, uiñak astindutako izpazter ipar-begikoa, alde guztietatik zotukatzen duten bezela. Zait Sof 141. Negu
aldian, egon bere eguzki begitan dago-ta, bestelako leku epela egongo da. Erkiag Arran 126. Eguzki begitan,
orma zaarretan, batzuetan batera bestera, geienetan nagi ta bagi, beroa iruntsi bearrez egoten ziran suangillak
udalenean. Erkiag BatB 37. Bakek malda irikiak nai izaten ditu, agiñak, berriz, ipar-begi eta otz-begiak.
"Aquilonem et frigora". Ibiñ Virgil 84.
Mitxiletatxu sorgiñez eta larrosaz josita / orril-begijan baitago neure loragu polita. "Mayo comienza a sonreir
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
512

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
en mis jardines". Laux BBa 32.
(En caso absoluto indet.). Ango kixkalbearra! Ango marmarra! / Ego-begi izaki-ta, aizeak garra. "Sitio
orientado al sur". Ldi BB 118. Epur ta bizkar zuritu arte, / eguzki-begi atseden. "Están expuestas al sol y
descansan". Or Eus 347.
7. Centro, lugar principal (?). Edozein ez da sarthuko, / Iaunaren iauregian; / edozein ezta iarriko, / loriako
begian. Hm 47.
- ARGIAREN BEGI, ARGI-BEGI. v. argi.
- BEGIA ARGITU, BEGIA ATXIKI. v. BEGIAK ARGITU, BEGIAK ATXIKI.
- BEGIA HAUTATU. (Con aux. intrans. bipersonal). Elegir, fijarse en. Andre eder jentil batez hautatu zait
begia, / herri orotan gauza oroz eztu bere paria. E 215.
- BEGIA BEZALAXE. "Begia bezelaxe: seguru, segurki, ziur-ziur (V-m)" Zait Sof II 149.
- BEGIA BETE, BIHURTU, HEDATU, EGOTZI, EMAN, ERATXIKI, HERTSI. v. BEGIAK BETE,
BIHURTU, HEDATU, EGOTZI, EMAN, ERATXIKI, HERTSI.
- BEGIA BOTA. Echar el ojo, fijarse en. "Ik paiño lenago bota najotsan begixa etxe orri" Elexp Berg. Goiz
aski bota zion [damari] / Alzuruk begia. Izt Po 85. Bizkarrean zeraman / urre-zama andia, / ongi botatzen zion /
jendeak begia. It Fab 133. Baña banandu baño lenago deutsut nai / esan alkate barri nor bear geunken bai, /
aspalditxoan daukat botarik begia. AB AmaE 242. Amaika damak bota / ziraten begiya. Auspoa 66, 118. Begia
zeñi bota diozu? Ag G 371. Nik i, ogei urte baiño leen bota neutsan begia lenengo neure senargei izan neban
Kaittano defuntu ederrari. Erkiag Arran 90. Besteak beste, gure kanta onetan humorismozko kopla bati botako
diogu gaur begia batez ere. Lek SClar 122. Atrebitzen al zera / ematen arpegi? / nik bota dizut zuri / urrutitik
begi, / interesen erdiyak / dirade geiegi. Uzt Noiz 77. Askok botatzen diyo / oneri begiya, / ni' re ortako nitzan,
bai, / goizian jaikiya, / ez al da ba erri au / oso egokiya? Uzt Auspoa 67, 111. Beraz zuk gure irugarrenai / dezu
begia botea, / deseiatzen dut hura hartu ta / izan dezazun suertea. Xa EzinB 135.
+BEGIAK BOTA. Poner los ojos, dirigir la mirada (a un sitio). --Zer ote da emen?-- [...] Josek alderdi
guztietara bota zituan begi biak. Ag G 153. Ildakoari begirik bota gabe, semea lurperatzeko atxur-billa,
etxerako bidea artu zuan. NEtx Antz 150. --Eztu ez Ana Josepak toki txarrera bota begia. Ib. 45. Amabiak, bota
platerera begi biak... esaera zaarra. Erkiag Arran 109. Baserri eta kalietara / maiz bota izan det begi; / ikusitzen
det jarri degula / oraintxen lujo geiegi. Uzt EBT 33.
- BEGIA EDUKI (i- G-to ap. A; Dv), BEGIAK EDUKI. a) Fijarse, tener la vista puesta; vigilar, cuidar. "Begia
iduki behar zaio (Ax), il faudra le surveiller" Dv. "Atender, cuidar, tener ojo" A. v. BEGIAK ATXIKI. Tr.
Documentado en autores labortanos clásicos y en septentrionales y guipuzcoanos a partir de mediados del s.
XIX.
Hartan ungi trebatuko / Naiz neure bizitzean, / Eta begia idukiko / Zure bideen gañean. EZ Eliç 209. Eta
arranoak, airean dohanean, bere umetara bezala, zuk ere enegana begia edukiko duzula [esperantza dut]. Ax 11
(V 5). Baldin begiari edukitzen ezpazaika begia, kalte handiak gerthatuko dira. Ib. 391 (V 256). Ezterrazula
miserikordios dela Iainkoa eta zeure bekhatu guztiak barkhatuko derauzkitzula. Zeren miserikordia eta iustizia
hurbil dagotza Iainkoari eta elkharri, eta iustiziak bekhatoretara daduka begia. Ib. 138 (V 90). Koleraren
iraungitzeko lehenbiziko erremedioa da bat bederak bere kondizino haserrekorra ezaguturik, hari begiaren
edukitzea. Ib. 285 (V 191). Erremedio ona eta hautua emaztekin kutsatu nahi eztuenarentzat, da, hartako
gogoetez begiaren edukitzea. Ib. 367 (V 242). Zaude beraz erne zure gainean lehenik, eta gero begia idukiko
ahal duzu zure lagunaren gainean. SP Imit II 3, 1 (Ch duzun beraz zelo [...], eta gero bertzetara ere hedatuko
dukezu, Ip bestez arranküra zitake). Zinetsten dute mundu guziak dadutzala begiak hekin gainean. SP
Phil 199 (He 201 mundu guziaz begiztatuak direla). Iduk-azu bethi, arren, enegana begia. Arg DevB 229. Ene
begiak idukiko tiat hire gaiñean hire urratsak konsideratzeko. Gç 44. Jedeonek begia iges-egin zioten amabost
milla aietara zeukan. Lard 130. Zergatik zuen begiak gugan dauzkazute? Ib. 483. Nausiak berak han behar du
izan xederratzetan, lanari idukitzekotzat begia. Dv Lab 355. Biltzarrean jarriak ziren guziek haren gainean
baitzaduzkaten begiak, ikhusi zuten haren begithartea aingeru batena iduri. Dv Act 6, 15 (Lç egotzirik, He
landaturik, TB itxekiak, Ker ezarrita, IBe jarriak). Aitak begiak haurren gainean ditu. Hb Egia 17. Heresiaren
gainean begia zagokatenek don Alonzo Mexia igorri zuten non zer othe zen jakiterat. Laph 83s. Askok naukate
santutzat; alaxen balitz ere, Jaungoikuari eman biarrian eskerrak, nik eztakit zergatik nigan dauzkaten begiak.
Bv AsL 114. Halaber zaukan begi, bihotz eta esku, lotkiarik balinbazuten, herritik soldado joan mutiko gaztei.
HU Aurp 111. Biziaz gozatzera ekarriago ere ba, ordutik begia baitauka hobeki batek bertzeari eman
eskukaldiak ororentzat dakarran gibelondoari. JE Bur 201s. Bainan Sokorrin Maria, / guzien ama garbia /
badago iratzarria, / oror daukala begia. Ox 46. Asmatutzen dituzte / abek aitzakiyak, / baña guk errekara /
dauzkagu begiyak, / beneno-botatze oiek / ez dira egokiyak, / agur garai bateko / gure izokiyak! Uzt Noiz 40.
Etzan azpillean txuri bat bere yausten a oartu barik. Begi bat jenteari ta bestea nire eskuari eukozan. Or Tormes
39s.
(Con destinativo). Tener ojos (para alguna persona). Alkarrentzako baino / ez euken begirik, / bata
besteantzako / egozan bizirik. Azc PB 82s.
b) "Begixa euki, tener buen ojo. Ofiziuan, asko esan gura dau, begixa euki edo ez" Etxba Eib.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
513

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BEGIA HERTS ARTEAN. v. BEGIAK HESTEKO ARTEAN.
- BEGIA EZARRI. v. BEGIAK EZARRI.
- BEGIA GOSE. "(BN), jatun izan ez ta maia betea duana gatik esaten da" A Apend.
- BEGIA IBILI. Vigilar, andar vigilante. Agintariyak ibilli / zazute begiya. Auspoa 67, 107 (sg. ELok 256,
pero la ref. es incorrecta).
- BEGIA IPINI, BEGIA IREKI, BEGIA ITSUTU. v. BEGIAK IPINI, BEGIAK IREKI, BEGIAK ITSUTU.
- BEGI-AITZIN. v. BEGIEN AITZIN.
- BEGIA IZAN. v. BEGI IZAN.
- BEGIA JARRI. v. BEGIAK JARRI.
- BEGIA JO (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. a) "Echarle el ojo a una cosa. Begixa jota daukat neskatxa
orri, auzoko polittena dalako" Etxba Eib. "Adinekoek badirudi begixa jo darabiltela gehiago, gazteek begixa
bota, eta ikasi xamarrek begiz jo" Elexp Berg. v. BEGIZ JO. Egun gitxi igaro-orduko, bakartarren Buru edo
Abadesa (?) zanak io eutsan begia berari. Ezale 1897, 151b. Eskopetak artu ta tipi-tapa juan ziran mendian
gora, eurak eta beste askok begia jota euken leku batera. SM Zirik 73. Etxian ebela neskame mardo eta itxura
onekua, senarrak [...] begixa jota eukan eta bittarte guztietan aren talaixan ebillen. Etxba Ibilt 470.
b) Llamar la atención. Bi tokiak hain direlakotz itxuraz berexak non batetik bertzerat aldatzeak begia joiten
baitio den haurrenari. JE Bur 7. Harri argiagoz egina baita garaitiko harresi guziak baino, harek du ere joiten
lehenik begia. JE Ber 54.
- BEGIAK ARGITU, BEGIA ARGITU. a) Hacer ver (sdos. prop. y fig.). v. BEGIAK IREKI.
Iguzkia zuk itzultzen / darokuzu goizetan, / hark begiak argiturik / has gaitezen lanetan. EZ Noel 138. Argi
diatzadatzu ene begiak hain misterio handiaren ikusteko. SP Imit IV 4, 1 (Ch argi zatzu, Mst e Ip argi itza(t)zü).
Tresor horien klartasunek / begiak tie argitzen / eta bihotzak xarmaturik, / banaloriez ilhuntzen. Gç 202. Zure
aoko txuak ekien begiak argituten itsuai. Añ LoraS 73. Jainko jaunak argitu ziozkaten arimako begiak artzain on
hekiei. Jnn SBi 13. Etzen aldakuntza haundirik Joanetegiren bizi moldean egin, baina andrearenean, bai,
haundia, toberek gizon guztien begiak argitu zituztelako, eta etzedukan sorginak nor ohera eraman. Arti Tobera
286. Zer dala-ta, orain dakusanik, ordea, ez dakigu; ez eta begiak nork argitu dizkionik ere. Ol Io 9, 21.
Argituko ahal ditu Jainkoak guztion begiak, gure hizkuntzaren onerako! MIH 353.
Abrir los ojos, darse cuenta. Zer pensatzen othe dugu? / Argitzagun begiak; / sarri bethe behar tugu / hutsik
dauden hobiak. Arg DevB 162. Besteren buruan kalte au ikusi ta nola begiak argitzen ez dituzu? Cb Eg II 62. Oi
arima nerea, bertzeen gainean desmasia haukiek ikusi ondoan, nola argitzen ez duzu begia? Dv LEd 118 (Cb Eg
II 62 nola begiak argitzen ez dituzu?). Uste izateko da noizbait komesarioek bederen begiak argituko dituztela.
Dv Lab 309.
(Intrans.). Abrirse los ojos (sdos. prop. y fig.). Izanen zarete Jainkoak bezala, ezagutzen tutzuelarikan ona
eta gaitza, zuen begiak idekiko eta argituko dira. ES 175. Ez dira bada predikadoreen pulpitoko esanagaz
inozenteen begijak argituten. fB Olg 111. Orduan begiak argitu zitzaiezten, eta jauna ezagutu zuten. Lard 472.
Nire begiak argitu dira, / poza sartu jat barrura. AB AmaE 23. Maiean jarrita, ogia artu, bedeinkatu, zatitu, ta
eman zien. Aien begiak ordun argitu ziran, eta nor zan ezagutu zuten. Or Lc 24, 30s. Kantu horrek dituen
hameka koblak eman artean, asko matel-hezur gorritu ziren eta asko begi argitu. Lf Murtuts 46.
b) Llamar la atención, causar (buena) impresión; alegrar los ojos; gustar. Gure Aita Santo Domingo ere arkitu
zan billera artan, eta pitxi eder batek begiak ziozkan argitu. Bv AsL 194. Diruari eztio ematen baliorik, ta
beragatik eztio ere onek askori bezela begia argitzen. Ib. 29. Dohatsu zaudeztenak oraino nigarrez, / ezin helduz
indarka, zorion beharrez; / hariko baitzirezte irri on, samurrez, / begiak argiturik zeruko ederrez. Ox 70.
Kasinopean jarriko dira / makiñabat makineri, / begiak argituko zaizkio / aruntz azaltzen danari. Basarri 60.
Alkateari ez eutsan bapere begia argitu bere menpekoen semeak eskolara zale ez zirala jakiteak. Erkiag BatB
24. Ezekiel izan da, geienbat, begiak argitu deutsazana. Ib. 133.
c) Mirar con buenos ojos. v. BEGI ARGIA EGIN. Ez deiola gure biotzak diruari begia argitu. Bv AsL 67.
d) Alegrarse los ojos. Apetitua joantxea ere baitzuen aspaldixkoan berriz jin zitzaion, koloreak gorritu, begia
argitu. Hots, gaztetu, gure gizona. Barb Sup 65. Begiak argitu zitzaizkon. Gogoa ere ba segur hitz horietan.
JEtchep 112. Ontan amaren begia argitu zan bat-batetan: --Bataioa bidean al degu? NEtx LBB 27.
- BEGIAK-ATERATZEKO (atara- V-gip ap. Etxba Eib). "Dragón, caballito del diablo, especialmente la
Aeschena grandis. Begixak-ataratzekuak ur-onduan ibiltzen dira, uretan sortzen diralako" Etxba Eib. Cf. BEGI-
ATERATZAILE.
- BEGIAK ATXIKI, BEGIA ATXIKI (L-ain, BN, S), BEGIA ETXEKI (begia itxeki R-uzt ap. A). Ref.: A
(begi); Gte Erd 203 y 28. "Atender, cuidar, tener ojo" A. "Begia atxikiko diot kabale orri (L-ain, BN, S), le
cuidaré, atenderé, vigilaré ese ganado" Ib. "Horri begi atxik! (BN-lab-arb)" Gte Erd 203. "Begia atxiki nakon
(BN-arb)" Ib. 28 (B atentzionea (a)txiki nion). v. BEGIAK EDUKI.
Haukien egiñbiden parte handi bat berzen akzionen eta konduitaren gaiñean begiak atxikitzean eta atzarriak
egotean datza. He Phil 353 (SP 350 begiak iduki). Zihaurtan gañen etxekazü bethi begia. Mst I 21, 3 (SP duzun
bethi begia erne, Ch begiak finka zatzu). Bakean utzi zuten, zer gertha ere hatik begia haren gainean atxikiz.
Laph 47. Hitz dautzut ongi eta ongi zaindua zela, eta hurbildanik begi atxikitzen ziotela. HU Aurp 46. Lana
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
514

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
eskaini edo bilhatu ondoan, aitamen lekuko bezala begia atxik lezokete. JE Bur 210. Elizak bere eskoletxetan
gazteen osagarriaz oroz gainetik grina ukan dezan begiaren atxikitzea. Ib. 50. Süperiürrak begia etxekiten zeron
üskaldün handiari. Const 19.
Mirar, poner los ojos (en). v. BEGIAK BOTA. Konseiluan yarririk ziren guziek itxekiak baitzuzten begiak
haren gainean. TB Act 6, 14 (Lç egotzirik, He landaturik, Ker ezarrita, IBe jarriak). Badakit ene bizia lohitu
duten izigarrikeriek, ez dautedala zilhegi uzten zure potretaren gainean ene begiak atxikitzea. MarIl 72s. Hits
girenean, mendi hoier so ditzagun atxik begiak, / bihotzeraino zauzku sarturen orhoipengarri handiak! Ox 29.
- BEGIAK AURTTIKI. Poner la vista, mirar. Haren nausiaren emazteak aurthiki zituela begiak Iosepen
gañera, eta erran zuela, etzan adi enekiñ. Urt Gen 39, 7. Erakharri nahi izan zuten begiak artikitzerat tenplu
haren edertasunaren gainerat. Lg II 184. Zeintarat aurthikirik begiak, urkusi nuen eta ikhusi lurreko laur
zangoetako animaletarik. TB Act 11, 6. Ez da begien aurdikitzea baizen Salbatzailearen gainera [...], eta
ikhusiko dugu haren bizi guzia ez dela izan miserikordiazko exerzizio kontinozko bat baizen. Jaur 382.
Etxekandreak begiak arthiki zituen Josepen gainera, eta erran zioen: Lo egizu enekin. Dv Gen 39, 7 (Ur ipiñi, Ol
yasorik, Ker ezarririk, Bibl goititu).
- BEGIAK BATU. Cerrar los ojos. "Bart, gau guztian eztot begirik batu" Zam Man 17. Burua puskatxu bat
gora eginik, begiak baturik, aoa zabalik. Añ EL 2 173. Edo begiak zerura yaso ta erantadu, edo begiak batuta
egon. Ib. 84. Ea ibilli diran sekula / Lotsaz begiak baturik. AB AmaE 35. Ikaraz beteta, jarri ziran begixak batu
barik egun-sentixan zaiñ. Etxba Ibilt 461.
- BEGIAK BAZKATU. "Begiak bazka (S; Chaho ms.), dar gusto a los ojos" A. Cf. BEGI-BAZKA. Bazka
ditzagun begiak, ez liburuetan, inguruan dugun mundu urrikigabe honetan baizik. MIH 392. Begiak bazka
ditzan, eta aurrera ere idazteko behar duen astia ikusmiran eta pentsaketan alferrik eman gabe bazka, honatx
[...] lerro batzu. Ib. 382.
- BEGIAK BETE, BEGIA BETE (V-gip). a) Resultar muy agradable, gustar. "Satisfacer una cosa, llenar el ojo.
Gaur erromerixan ikusi doten neskatxa batek begixa bete desta" Etxba Eib. Cf. BEGI-BETEGARRI, BEGI-
BETETZEKO. Santu onen bizierari kanpotik [...] begiratzen badiozu, mundukoen begiak betetzen dituen
gauza andirik ikusiko eztezu. Cb Just 12s. Begija betetan ez deutsan lagunagaz ezkonduten bada dirubak
daukazalako. fB Ic III 352s. Loiolako ikusgarri omen-handikoez begiak betherik. JE Ber 7. Onen-onena, zure
alabarekin bertara etortzea izango dezu, ta orrela beraren begia geien bete dezana, auxe eraman al-izango
dezue. NEtx Nola 16. Begiak betetzeko zuaitza [da] benetan bein zerbait azi ezkero. Munita 85. Begiak nola ez
ditu betetzen kanpo ederrak, eta barneak nola ez ditu bihotzak perekatzen! Zerb Azk 13. Elkarri argi begiratuaz /
bete zazute begiak. And Auspoa 52-53, 190. Begik betetzeko din ez al naiz zuretzat? Auspoa 111, 36 (ap. ELok
97).
b) "Begiak bete lo egin, descansar un poquitín (G-to)" A EY III 275.
Oillarrak aski du begi bat bete lo, xango bakarrean; / --nik gorputza bete, ogea negurtu luze zabalean. "Le
basta dormir un rato con un ojo". Or Poem 523.
"Begie bete lan, trabajo abrumador (G-goi)" (comunicación personal).
- BEGIAK BILDU. Cerrar los ojos. Bartko gaubean Euskalerrian / ez da begirikan bildu. And EgunS 28.
- BEGIAK, BEGIA BIHURRI(RIK). Con los ojos torcidos o revueltos (por enfado o rabia). Bekhokia izanen
du koleraz isuria / eta aserre podorez begia bihurria. EZ Man I 84. Hurbilltzen aiz, Herioa, odolez egarririk, /
bekhokia zimur eta begia bihurririk. Ib. 44. Bekaiztiak, berzetan, eztena dakusa, berartan, dena eztakusa, zeren
ditu bihurri begiak. "Car il a les yeux faits de travers". O Pr 492.
- BEGIAK BIHURTU, BEGIA BIHURTU. a) Torcer los ojos (en un acceso de rabia, cólera, etc.). Eztu aitak
bere semea, bere soseguan dagoela, gaztigatzen, eztio begia bihurtu gabe zer egin behar duen erakusten. 'Sin
mirarle con ojo airado'. Ax 276 (V 184). Itto biarrez begijak be bijortu egitten zittuzan, txerrenak artuta baileguan.
Otx 166. Igarleak, oiek entzunda, indarka biurritu zituen begiak, argi oriz sutan. "Ardentis oculos
intorsit lumine glauco". Ibiñ Virgil 116.
b) Volver los ojos (hacia). Zerren biur ez nezan txaolara / neure begi luze ekusgurea. Lazarraga (B) 1193vb.
Biortu egizuz gugaña zeure miserikordiazko begiok. Cap 7 (VJ 7, Arz 22, Oe 9 b. biortu, CatLlo 6 b. biyortu,
CatBus 6, Ur MarIl 73, A Cat 3, KIkV 51 b. biurtu, Añ EL 1 98 b. itzuli ta biurtu; OA 8, El 7, Iraz 5, CatOiq 255,
CatCeg 16 b. itzuli). Ni ez ikusteagatik begiak beste aldera biurtzen dituzte. Cb Eg II 101. Biurtu begiak
lenagoko bitzitzara eta arakatu [...] egin baga itxi dozuzan gauza onak. Añ EL 1 36. Bere miserikordiazko begiak
gugana itzuli edo biurtu ditzala. Gco I 469. Euren giari gizatxar areik au ikusirik / bere begiak biurtzen ditu
lurreruntza. AB AmaE 439. Otsein onengana zure begi errukitsuak biurtu itzazu. Alz Ram 137. Zer jazo ete zan?
Joxe Migelengana begiak biurtu baiño ez daukagu. Bilbao IpuiB 209.
Apartar los ojos. Bihurtzatzu zure begiak, ez ikhusteagatik gehiago ene faltak. Gç 46.
- BEGIAK BOTA. v. BEGIA BOTA.
- BEGIAK BOTA BEHARREAN. "Badabil ori ezebezetarako begiak bota-bearrean, ya anda ése para nada
(para no conseguir nada) echando los bofes" Zam Man 17.
- BEGIAK HEDATU, BEGIA HEDATU. Extender, alargar la vista. Nora ere begiak hedatzen baititut, eztut
aurkitzen zure ganik kanpoan gauza flakorik eta eztagokeienik baizen. SP Imit III 59, 3. Piarresek etzuen
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
515

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ezagutzen bere gaixkia, [...] Jesusek bere begiak hedatu zituen arteraino haren gainerat. Lg II 266. Bi zangoen
puntetan gorphutza luzatuz, / doiean ingururat begiak hedatuz. Hb Esk 184. Herri horri dohako kanpotar
biltzea. / Nihon ez ederrago begi hedatzea. Ib. 123. Menditik dudanean begia hedatzen, / Jainkoak eman onak
orotan ikusten. Elzb Po 192. Zonbat nahi urrun Mariñelak bere begiak heda ditzan, bethi urak ditu ikhusten. Arb
Igand 153. Bertan olerkariak iberitar ingurune guzira edatzen ere ditu beltzuraz begiak. Gazt MusIx 67.
Mintzaldi honen gaia, orduak hala agintzen eta, hestu mugabeharra denez gero, ezin begiak noranahi heda.
MIH 238.
- BEGIAK EDUKI. v. BEGIA EDUKI.
- BEGIAK EGIN. a) Mirar. Ta olen idigitik / ak eginik begiak, / darakutso argiak / sasiaren osteitik / otso
tzar salobrea. Zav Fab RIEV 1909, 33. Ta atearen zirritutik / egiten ditu begiak. Ib. 33. Egizuz
zerurantz begiak ta biotza. Añ EL
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 516
mende.
2 73 (EL 1 64 jaso begiak). Kredo bat belaunbiko, begiak zerura eginda. Ib. 72
(EL 1 63 zerura adi).
b) "Boutonner" Casve.
- BEGIAK EGOTZI, BEGIA EGOTZI (AN, S ap. A; egotsi R ap. A). Fijarse; echar el ojo. "Elegir" A. Begiak
harenganat egotzirik, konseilluan iarririk zeuden guziék ikhus zezaten haren begithartea kuasi aingeru baten
begithartea bezalako. Lç Act 6, 15 (He landatu, TB itxeki, Ker ezarri, IBe jarri). Thermeiñü haren bürian,
egoitziren dütie begiak beste batetan gaiña. Mercy 36. Lagundikoak, ez dute erraz zeñegan begiak egotzi
obeagorik billatuko. 'Ejemplo más eficaz en quien poner los ojos'. Aran SIgn 108. Aldia eltzean, zelan kantau ez
euskeon beragan begiak egotzita, zaletasunez beterik egokion Jon adiskide mamiñak? Erkiag Arran 102.
- BEGIAK EMAN, BEGIA EMAN (Lar, Dv A). Fijarse, echar el ojo; poner la vista. "Emok begia urriari,
nai badek izan ugari" Lar s.v. rábanos. "Ethorkizunari begia ematen zaionean, quand on considère l'avenir" Dv.
"Emazu begia hunat, regardez ici" Ib. A. Cf. BEGI EMAN. Ematzu zure bi begiak / Zure haurraren
gaiñean: / Hel zakizkit mundu hunetan / azkeneko orenean. Gç 208. Hara heltzerakoan, begiak ematen ditut
zeruari. Dv LEd 216 (Cb Eg II 119 zerura jasotzen). --Holetan ile-izarra ez da ezagutzeko errexa. --Begia ongi
emanez geroz, bai. Dv Lab 246. Hartara begiak emanik, begira nindagoen, eta ikhusi izan nituen lau hatzetako
aziendak. Dv Act 11, 6. Izar urruneri begiak emanik / eztaietan biotzak ditutelarik. Ldi UO 22. Bertzea aldiz
bazagon burua behera begiak lurrari emanak. Zerb Azk 39s.
- BEGIAK EPELDU. "(V-ple), entornar los ojos" A.
- BEGIAK ERATXIKI, BEGIA ERATXIKI. Poner la vista (en), mirar. "Jendarmer begia eratxeki (S)" Gte Erd
203. v. BEGIAK ATXIKI. Ikhusi zuenean hura neskato batek su bazterrean iarria, hari begi eratxekirik
erran zezan: Haur ere harekin zen. Lç Lc 22, 56 (He ungi behatu, TB begia gelditua, HeH ongi begiztatu, Dv
begiratu, Oteiza begiratu zion atenzioarekin, Brunet tinkatu zituen begiak, Leon begistatu, Or, Ol ondo
begiratuz, Ker begira-begira jarrita). Hari begi eratxekirik eta ikhusirik ezen fede bazuela sendatu izateko,
erran baitziezon ozengi: iaiki adi eure oinén gainera zutik. Lç Act 14, 9. Zeren [...] arbuiatu zituzten ene
manamenduak eta hautsi ene larunbatak, eta hekien begiak aiten idolei zirelakotz iratxiki. Dv Ez 20, 24.
- BEGIAK (BEGIA) HERTSI, BEGIAK (BEGIA) ITXI. (Fig.) Morir. (No incluimos aquí los ejs. no fig.).
Damurik etzekutsala Anaia medikuak / hark begia hertsiz gero egin tutzun bersuak / ezen gehiago zure preza liro
artea / egin ohi zuen baño bizi zela berea. Guillentena in EZ Man I. Baldin bekhatutan gaudela, begia hersten
bazaiku, egin da, arima galdu da. Ax 619 (V 398). Beste sei egun igaro ondoan hill zan. Begiak itxi ez al
zitzaizkan, gure Jaunak, santa Brijidagana agertu, eta oni esan zion gizon aren anima purgatoriora joan zala.
Arr May 199. Itzali dire ba? Begiak hetsi dituzte ba? HU Aurp 167. Ama gaxoa nere galdezka; / erbestean urruti
ni... / Aren begiak itxi dira ta / nereak malkoz estali. EA OlBe 86. Suia, berriz, aitagiarrebak begiak itxi-zai,
errian zegon zuaitz bakar ura botatzeko. Munita 26. Aspertu delako edo gure antzera, de trop dagoela azkenean
ohartu delako edo, itxi ditu begiak. MIH 312.
- BEGIAK HESTEKO ARTEAN, BEGIA HERTS ARTEAN. En un abrir y cerrar de ojos. Begien hesteko
artean, berrehun makila altxatu ziren. Barb Sup 147. Begiak hesteko artean, beren zango besoak xuxentzen
ziozkaten Aitaxok gure buhamettoeri. Ib. 172. Ez gara guziak (herioan) lokartuko, bainan guziak aldatuak
izanen gara, ixtan batez, begia hets artean, azken tronpet-otsean. Bibl 1 Cor 15, 52.
- BEGIAK HETS-IDEK ARTEAN. En un abrir y cerrar de ojos. Mendixka apal baten gibeletik, begiak hetsidek
artean itzali zait [...] Loiola-komentuko goipularria. JE Ber 51.
- BEGIAK EZARRI, BEGIA EZARRI. Poner la vista, fijarse; echar el ojo. "Ojear, echar los ojos, begi ezarri"
Lar. Hartara begiak ezarririk gogoa eta ikhus nezan lurreko animal laur oindunetarik. Lç Act 11, 6 (He ungi
behaturik, TB aurthikirik begiak, Dv begiak emanik). Beragan gogoa ta begiak ezarri ta humil-humilki ta
errespetu andiarekin egotea. Mb IArg I 391. Loten emaztiak legez, ezarten ditube pensamentuko begijak euren
Sodoma maitera. Mg CO 77. Entzun zutenean ango odolekoa eta jatorria zala, erregetzarako begia ezarri
zioten. Lard 132. Baña gaba lurpian dago estalia, / ezarri ez dagion ak goitik begia. AB AmaE 344. Begiya
laxter ezarri zion zigarrontziyari, ta eskatu ziyon mesedez Zirilori uzteko gau artan berari. Urruz Auspoa 47,
20s. Aupa, zar eta gaste! / Uri ta baserri, / Euzko-Deyari gogoz / begijak ezarri. Enb 127. Norengan begiak
ezarri eztakit! Noruntz yo eztakit! Zait Sof 198. Batzarreko guztiak aregan (Esteban-egan) begiak ezarrita. Ker
Act 6, 15.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BEGIAK FINKATU. Mirar fijamente. Sinagogako guzien begiak haren gainera finkatuak ziraden. Lç Lc 4,
20. Bigarren behatze hark, berriz bihurtze hark, gogoeta egiten duela eta zer hari den dakiela, begiak finkaturik
eta landaturik, emaztearen begiei. Ax 392 (V 256). Finka zatzu begiak zure gaiñean eta etzaitezela iar bertzeen
akzioneen iuie. Ch I 14, 1 (SP itzul, Mst ützül). Azkenian bere begiak finkatu zituen auzoko nexkato adin
batetako plantako batian. Zub 87. Jauts ezadazue, begia gainean finka diezaiotan. Bibl Gen 44, 21.
- BEGIAK GOIBELDU. Empañar(se) la vista, nublar(se) los ojos. Zahartu izan zen orduan eta begiak
goibeldu zitzaizkonean, halako maneraz non ezpaitzuen deusere ikhusten. Urt Gen 27, 1. Agirreren "Garoan",
Joanes artzainaren begiak Urkiolan zaharreriak goibelduak dauzka. MIH 23s.
- BEGIAK ILUNDU. Perder, disminuir la vista; empañar(se) la vista, nublar(se) los ojos. v. BEGIAK ITSUTU.
Ilhun bitez haién begiak, ikhus eztezatenzát. Lç Rom 11, 10. Beren begiak geundu edo illundu bidiz gauza
onik ekusi ez dezen. Mg CC 252. Israelen begiak illundu ziran zartza geiegia gatik, eta ezin ikusi zuen argiro. Ur
Gen 48, 10. Nork daki bat-batean begiak ilhundu eta oharkabean hilen ez nauen? Dv LEd 164.
- BEGIAK IPINI. Fijarse, poner la vista. Puntu hunetan, nahi nuke iben bazinitza begiak, huni beha
baziniazo, haur konsidera bazeneza. Ax 598 (V 385). Besteen gaitzetan ipiñi begiak / ta ikusi nondik diran
etorriak. VMg 77. Marijak eukazan legez imiñirik bere begijak gazte onegan, librau eban mesede andi onen
bitartez. Ur MarIl 83. Esturasun onetan zeruronz begiak ipiñirik, Jainkoari esan zion. Lard 143. Erabillia gaitik
/ enparau erriak, / zugan dabez, Gernika, / ipiñi begiak. AB AmaE 179. Jesus gaztearen irudi bizia izateko
Mariak bere begiak argan ipiñi zituela zirudien. Arr May 193. Nola inork etzion kasorik egiten, herrian zegoen
mutilik gizarajoenarengan imini zituen begiak. Arti Tobera 286.
BEGIA IPINI. Poner el ojo, apuntar. Eizagana ifinten badute begia, / zuzen aski artuko diote neurria; /
dala arranoa ta naiz txantxangorria, / lurrera izango da plostetz eroria. Izt C 201. Begia ipiñtzen zuan tokian
jartzen zuan aizkora. Ag G 97.
- BEGIAK IRAULI, BEGIA IRAULI. Volver los ojos (hacia). Zure begi urrikarizti oriek iraulitzazu gugana.
(c. 1620). TAV 3.2.12 (Cap 7 biortu begiok). Joan-etorri aietan begiak irauliko zitun noski, bide-baztarren bat
arkitzen ote zun, igesegiteko. Or SCruz 46. Informazio-teoriak [...] behartu ditu azkenean linguistak,
hizkuntzalariak, beste jakiteetara, inguruko nahiz urrutikoetara, begiak iraultzera. MIH 196.
- BEGIAK IREKI (Añ). Hacer abrir los ojos, hacer ver (sdos. prop. y fig.). "Desengañar: (c.) engañu bagetu,
desengañatu, begiak idigi" Añ. v. BEGIAK ARGITU, BEGIAK ZABALDU. Badakigu ezen haur dela gure
semea, eta itsu iaio izan dela. Baina nolatan orain dakusan, eztakigu; edo nork ireki dituen hunen begiak, guk
eztakigu. Lç Io 9, 20s (He, Dv, Leon b. ideki, LE, Or b. idiki, TB b. zabaldu, Ker b. edegi, IBe, IBk b. ireki).
Ireki ditzanzat haién begiak, konberti ditezenzát ilhunbetik argira, eta Satanen botheretik Iainkoagana. Lç Act
26, 18. Ireki ietzaguk gure begiak, eta konsideraturen zitiagu hire legeko mirakuluak. Lç ABC B 1v. Dabitek
etzuen ordu hartan izan, lehenbiziko aldian bezala, profeta beharrik begien idekitzekotzat. Lg I 321. Hura bera
da bizkitartean ene begiak ideki dituena eta bista eman darotana. Lg II 179s. Eneukez larregi idigi gura askoren
begijak; baña nor isilik egongo da edonun ikusten danagaz? Astar II 152. Haren heriotzeak begiak idekitzen
daizku, suntsituz ilusione guziak. Jaur 406. Katibutasun onetan zeramaten bizitza negargarri eta neketako onek,
begiak idiki ziezten. Lard 123. Berriz ere galdegin zioten beraz argitu berriari: Eta hik zer diok herorrek, begiak
ideki darozkikanaz? HeH Io 9, 17. Ara, zelan eutsazan idigi begiak / oraiñ eskribiduko dodan istoriak. AB AmaE
279. Baten etsenpluak bertze bati baizik ez balitzo ere begiak idek [...], ez lakiket egungo lana gal. HU Zez 186.
Jazoera onek edegi eta zabalduten deustaz begiyak. Itz Azald 109. Laborantzari doazkon zenbat xehetasunen
gainean ez liozke [errientsak] oraino begiak idek. JE Bur 71. Horra nun bertzalde soldadogoa heldu zakon
begien idekitzera. Ib. 69. Egundaño ezta entzun, iñork itsu yaiotako baten begiak idiki dituenik. Ir YKBiz 332.
Beti ta beti beste errietan egiten danak onei be begiak idegi bear leuskioez. Eguzk GizAuz 185.
+ BEGIA IREKI. Abrir los ojos (sdos. prop. y fig.). Noxpait irekazu / zeure begia. Lazarraga (B) 1173vb.
Zeure begiok irekazu. Ib. (B) 1182rb. Irigi egizuz begiok eta prinzipalmente fedekoak. "Abrid un poco los ojos".
Cap (ed. 1893), 153. Arren, idekitzatzu beraz / zure bi begi eztiak / eta sendatuko ditutzu / ene dolore guztiak. Gç
108. Ez bait dituzte begiak idekitzen zenbeit huts ahalkagarritan erori direnean baizen. He Gudu 43. Begiak idiki
ta etzuten ekusi Jesus bera baizik. Mb IArg I 236. Idiki zatzu noizbait begi oriek ekusteko ongi dagokizuna. Ib.
74. Ordu laiteke, Eskualdunentzat arruntean on den bezala izkiribatu nahi duenak, begiak idek ditzan gauza
hunen gainean. MarIl VIII. Estonagarri da nola ez ditugun begiak idekitzen gauza horri, eta nola ditugun uzten
gure buruak zoroki enganatzerat! Elsb Fram 80. Digula Jainkoak, haren ohiko etsaien begiak, ja apur bat
idekiak, idek ditezen Frantziaren eta Eskual-herriaren behar baitezpadakoen gainerat. HU Aurp 106. Ibilli,
arren, polliki, / naiz andi ta naiz txiki, / begiak ondo iriki. JanEd II 26. Theresak begiak ireki zituenean. Mde
HaurB 21.
(Intrans.). Abrirse los ojos (sdos. prop. y fig.). Handik laster begiak ideki zitzaizkon Balaami, eta ikusi zuen
Angerua. SP Phil 322 (He 324 begiak ideki). Izanen zarete Jainkoak bezala, ezagutzen tutzuelarikan ona eta
gaitza, zuen begiak idekiko eta argituko dira. ES 175. Handik ianen duzuen egunean idekiko direla zuen begiak.
Urt Gen 3, 5 (Ur idikiko diradela zuen begiak, Dv idekiko direla zuen begiak, Bibl zabalduko zaizkizuela
begiak). Sarrixe, heki [Eskaldunei] ere begiak idekiren zaizkote, sinheste-gabek agertzen diotzatenean [...]
ezagutzen etzituztenak. Hb Egia 139s. Noiz nai zuek zittu edo frutu ortatik jan, bereala zuen begiak idikiko
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
517

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
zaizkitzuela eta jainkoak bezala onaren eta gaiztoaren berria dezuenak izango zeratela. Inza Azalp 47. Aien
begiak idiki ziran. Ir YKBiz 100. Berehala Adam eta Ebaren begiak ideki ziren, eta beren biluztasunaz
ohartarazi. Zerb IxtS 10. Gogoan daukat, gainera, Lacarra jaunarena [hitzaldia], begiak zabaldu baitzizkidan
gai askori buruz. MIH 151.
(Begia(k) irekirik, irekia(k), eduki, egon). Mirar, prestar atención, estar atento a. Hargatik zure gaiñean /
zedutzaten begiak / berthuteari zerraizkon / fraideak idekiak. EZ Noel 152. Orhoit zaite zuk bertzeen gaiñean
bezala, bertzeek ere zure gaiñean begia idekia daokatela. Ch I 25, 5 (SP behatzen derautzute, Mst [zure falter]
gogua emaiten dizie). Berei datxeizkoten gauzen gaiñean itsuak, bethi begiak idekiak daduzkate bertzeen
akzioneei goardia emateko. He Gudu 34 (SP 6 erneki beha dagozte). Ago txintx, iratzarririk / ta begiak idigirik, /
ni an ete naiagoan. Zav Fab RIEV 1909, 33.
- BEGIAK IREKIARAZI. Hacer abrir los ojos. Luzatzen badezu zere bekatu orien damuz ta urrikiz galdu
dezun Jangoikoa billatzea, ez du bidalduko Jangoikoak Nathan profeta zu beldur-erazi ta begiak zuri idikeraztera.
Mb IArg I 174. Errusin jazoten danak, begiak idegiazo bear leuskioez langille guztiei. Eguzk GizAuz
110. Axurantak muthiko gazteari begiak idekarazi nahi zituzken, ikusten baitzuen herri ttipi batetarik heldu zela
hiri handi batetarat. JEtchep 97.
- BEGIAK ISTE-IREKITZE. Abrir y cerrar de ojos. v. BEGIAK ITXI-IREKI. Nola uzten duen aur illa
bizturik [...], begiak iste-idikitze batean bezala. Mb OtGai II 190. Zer iduriko zaizkigu joan diran gure urte
piskak eta laster joanen diran beste zenbait? Begiak iste-idikitze bat baño agitz laburragoak. Mb IArg I 321.
- BEGIAK ITSU(RIK). Con los ojos cerrados. Betirisantsi bertze asko / begiak itsurik darraizko. Zby RIEV
1909, 229. Sinismena begiak itsu doa. Or Mi 72. Etxeko andreak kausitzen du nausia, begiak itsu, bi besoak
aintzin, harat hunat bakarrik ari itsumandoka. Barb Leg 143.
- BEGIAK ITSUTU, BEGIA ITSUTU. Hacer cerrar los ojos, cegar, impedir la vista (sdos. prop. y fig.). Itsutu
ukhan ditu haién begiak, eta gogortu ukhan du haién bihotza. Lç Io 12, 40. Mokanes batez diotzate / bere begiak
itsutu. Gç 84. Itsutu-zitue aién bégiak, ta gogórtu aién biótza. LE Io 12, 40 (TB, HeH, Dv itsutu, EvS ütsütü).
Urthe buruan, oro khentzen diotzate gutien ustean, begiak itsutzen eta arthikitzen dute Serresko lurrerat. Hb
Egia 32. Begiak itsutu diozkate eta bihotza mokhortu. Leon Io 12, 40 (Ol, IBk, IBe itsutu).
Cerrar los ojos. Nahiz ez den errex iguzkiari so egoitea, begiak itsutu gabe. HU Zez 96.
Cerrar los ojos ante, no hacer caso de. Ergelkeriei itsutu / ziñaroen begia, / eta berthutera eman / zeure
gogo guztia. EZ Noel 156.
(Con aux. intrans., o en formas no personales). Perder la vista. v. BEGIAK ILUNDU; cf. BEGIAK
ITSU(RIK). Basa-asto amurusa bezala, begiak itsuturik, ihiztarien artetik iragaiten da. Ax 342 (V 227).
Begiak itsuturik / munduan gabiltza. It Fab 259. Zure begiak itsutuak daude, eta badator eguna, zure etsaiak
inguratu, eta alde guzietatik estutuko zaituztena. Lard 429. Hala bazen eta ez, aingeruak garbirazi zuen eta
zerurat eraman, begiak itsuturik. Hb Egia 74. Olako pekatariak animaren begiak itsuturik dauzkate. Ir YKBiz
164. Begiak itsutu zaizko [basurdeari]; egin du atzera. Or Eus 48. Ixaakek, zaartu zalarik, ta begiak gandoarren
itsutu zitzazkiolarik, bere lenseme Esauri dei egin, eta esan zion: [...]. Ol Gen 27, 1 (Ur begiak illundu, Dv
begiak lanbrotu, Ker ikustea galdu).
- BEGIAK ITXI-IREKI. Abrir y cerrar de ojos. v. BEGI-ITXI-IREKI. Ez dakutsu [...], ill ziñaitekezala eta
kondenau begijak itxi edegi baten? Ur MarIl 27.
- BEGIAK ITZUL-ARTEAN. En un momento. Haren gaizki-egileak igorri zituen lehoinen erdirat eta,
begiak itzul artean, lehoinek janak zituzten oro. Zerb IxtS 70.
- BEGIAK ITZULI (H), BEGIA ITZULI. Volver los ojos (hacia). Tr. Begia itzuli sólo aparece en algún autor
moderno. Beretara itzuliren ditu gero begiak: / "Goazen oro elgarreki, ene adiskidiak". E 69. Zeure begi
miserikordiazkoak itzul itzazu gure gana eta zeure botherearen faborea egor diazaguzu herstura handi hunetan.
Mat 357. Mundukoen faboreez dutenean etsitzen / Aingeru begiraillera begia dute itzultzen. EZ Man I 123.
Arrotz orrek itzultzen tu begiak hara huna / eta handiro miretsten Zeruko ontasuna. Ib. 133. Itzuli egitzatzu
geugana zeure begi miserikordiazkoak. OA 8 (El 7, Iraz 5, CatOiq 255, CatCeg 16 b. itzuli; Cap b. biortu). Itzul
zatzu zure begiak ene ganat. Ch III 36, 3 (SP beha diazadazu). Zenbeit pasione bentzutzeko dugunean, begiak
itzuli behar ditugu gure flakotasunaren gainera. He Gudu 47s. Zihaurganat begiak ützül itzazü, eta gogua
emazü, besteren obrak jüdika eztitzatzün. Mst I 14, 1. Itzulitzazkizu gure gana zure baigi miserikordioskoiek.
CatUt 3. Bere miserikordiazko begiak gugana itzuli edo biurtu ditzala. Gco I 469. Noronz itzuliko dituzu zure
begiak? Aingeru guardakoagana? AA III 459. Erran zautan: Saul anaia, izan zazu bista: eta ordu berean itzuli
nituen begiak hura ganat, eta ikhusi nuen. TB Act 22, 13. Belhaunikaturik, eta begiak apalduak bainan itzuliak
Hostia Saindua ganat. CatLuz 37. Itzulzkik begiak herorren gaiñera. "Jette les yeux sur toi". Gy 259. Loten
emazteak [...] begiak itzuli zituen eta, o miragarria! leku berean gatz egiñik gelditu zan. Lard 21. Ahalke guzizko
batekin begia itzultzen dut nere urthe iraganen gainera. Dv LEd 50s. Nola erresuma bazter bat nahasten
denean, begi guziak harat itzultzen baitire. Hb Egia 43. Egun batez, prediku denboran, doña Isabelen begiak
aldarerat itzultzen dire. Laph 52. Utzul tzazu gore gana zure begi miserikordiazko koriek. CatR 7 (CatAe 6,
CatSal 7 itzul zkizu). Gaixoak ez zidukak, gu besterikan, nori begiak itzuli, eta iñola al degula, ez zioagu utzi
bear bakardadean. Apaol 77. Jesüsen ganat begiak itzülirik erran zeion: Jauna, orhit zite nitzaz, zure
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
518

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
erresumalat ützüli ziratekianian. Ip Hil 130. Itzul ezatzue zuen begiak eta zuen gogoak lekhu sainduko alderat.
Arb Igand 181. Begiak errespeturekin itzuliak Ostia Saindua ganat. CatJauf 116. Itzuli nigana zure begiak,
Maria Birjin txit goragarria. ArgiDL 51. Goienekoak beregana begiak itzuli arte ez da atzeratuko. Inza Azalp
127. Gora-âla, noizean-bein itzuliz begia, / mutillak jalkitzen du dakien guzia. Or Eus 249. Yainkoek beren
begiak nigana itzuliko zituten itxaropenik elikatzen ote zenun? Zait Sof 116. Denak begiak sartu berriari buruz
itzuli zituzten. JEtchep 102. Beren gisa eta beren aldetik ibili izan direla estrukturalista direlakoak, beren
hauzotik irten gabe, beste inora begiak itzuli gabe. MIH 194.
Volver, apartar los ojos (de). Hobe da begiak itzultzea desgogarazko gauzetarik. SP Imit III 44, 1 (Ch
apartatzea, Ip begien baztertzia). Hobiago düzü gaiza desplazer egiten deizienetarik begien ützültzia. Mst III 44,
1.
- BEGIAK JARRI, BEGIA JARRI. Poner la vista, fijarse. Liburua itxirik, eman zion agintariari, eta eseri
zan. Eta, Sinagogan zeuden guztiak, zeuden argan begiak jarrita. Oteiza Lc 4, 20 (Brunet jarriak). Joseren
begiak etziran iñongo neskatxetan beñere jarri. Ag G 138. Itxuak asmo batean begia jartzen duenean, utsegiten
ikusi al dek beñere? Alz Ram 99. Bere begiak ikaslengan yarri ta bere agoa zabaldu ta irakasten zien. Ir YKBiz
117s. Arako arrantzaleari begia jarrita zegoan, presa-ondoan kanabelarekin amoarraiak nola arrapatzen zituan
ikusten. Anab Poli 105. Biltzarre nagusian zeuden guztiek begiak harengan jarriak zituzten. IBe Act 6, 15.
- BEGIAK JO. Ver. Cf. BEGIEK JO. Begiak ez du yotzen / urdin baztergabea / besterik. "La vista no huella
sino el azul sin término". Ldi BB 44.
- BEGIAK JOSI. Clavar los ojos, mirar fijamente; fijarse, poner los ojos (en). Bere begiak oi berabilke /
laztantxoagan josirik. Lazarraga 1182v. Begiak lurrean josi, mandatua aditu ta gelan itxitzen zan. Cb Just 30.
Begijak ez dituzu eukiko beti lurrian josirik. Mg CO 141. Aurrez-aurre ikusi al banedi, nere begiak bereetan josi
al banitza. Alz Ram 81. Bizkaiko arma arriari / josirik neure begiak / kantauko dodaz Euskal / -Erriaren gloriak.
AB AmaE 47. Apez gaizoa jarraiki zaio gillotinaren gaineradino, beti begiak haren begieri josiak zituelarik. HU
Aurp 47. Lotsien-lotsiaz neure begiyek lurrai yosita nituela, eskien asi nintzen. Kk Ab II 58s. Bekuaz gora,
goikuaz bera, alde guzietara erabilli zuen. Begiyak bere artan josi nai zituen. Alz Burr 33. Su-garren gorabear
kizkurrari begiak yosita, nere buruari ala nitxion. Ldi IL 19. Guzien begiak arengan yosirik zeuden. Ir YKBiz 79.
Nitzaz kontura dedin, bere begiak nigan josi ditzan, nitzaz oar dedin. Txill Let 35. Bere begiak sarjentuarenetan
josiaz, aren itzen egia igarri nai zukean. NEtx Antz 143. Bat yegoan besteak baño loditxuagoa. Ta areri josi
neutxiazan begi biak. Bai! Aixe bera eroan bear niyoan. Bilbao IpuiB 252.
- BEGIAK KENDU. Apartar la vista. "Apártate, begiak kendu gauza txarretatik" Izt. Dakuskezun gauzagaiti
ez begiok espilurean kendu. Lazarraga 1153v. Ken ditzadala zugandik nere begiak. Lar SAgust 14. Toki batetik
begiak kendu bage. Mb IArg 284. Zimurtuak agertzen zituan ispilluagandik emakume batek begiak kendu oi
zituan bezala. AA III 422. Lanbide oietan guzietan begirik kendu etzuten, ez aldegin ere. Lard 465. Zakurrari
begirik kendu gabe. Ag G 310. Eztautsie begirik be kenduko ganetik. Kk Ab II 135. Aren irudiari begiak
kentzeke. Erkiag Arran 83. Aingeruk eztin begirik kentzen, Yolanda. NEtx LBB 149. Artistari begirik ez kendu,
ba. MEIG IX 133 (en colab. con NEtx). v. tbn. Cb Eg III 291. Astar II 137. It Fab 69. Inza Azalp 78. Or Mi 90.
Auspoa 100, 134 (ap. ELok 318). SM Zirik 88. Basarri 28. Osk Kurl 198. Etxba Ibilt 472. Berron Kijote 189.
- BEGIAK KOKATU. Fijar la vista. Eztezazula sekulan begirik koka bertze muetako jenden gainean,
beldurrez begietan gaindi sar dakizun bekhatuaren pozoina. Dh 73. Bere begiak etzekiten nun koka eta bere
biotzak etzun atsedenik arkitzen. Etxde JJ 183.
- BEGIAK LANBROTU. Empañar(se) la vista, nublar(se) los ojos. Erraiten zaitzu zahartzen hasi zarela, bi
illetan iarri zarela, begiak lanbotzen hasi zaizkitzula. Ax 71 (V 47). Isaak zahartu zen, eta begiak lanbrotu
zitzaizkon, eta etzezakeen ikhus. Dv Gen 27, 1 (Ur begiak illundu, Ol begiak gandoarren itsutu, Ker ikustea
galdu, Bibl begiak ahulduak). Izpiritua argitzen balinbadu, begiak lanbrotzen othe ditu arnoak? Barb Sup 72.
- BEGIAK LANDATU. Mirar fijamente, fijar la vista. Bigarren behatze hark, berriz bihurtze hark, gogoeta
egiten duela eta zer hari den dakiela, begiak finkaturik eta landaturik, emaztearen begiei. Ax 392 (V 256).
Batzarrean jarriak ziren guziak begiak landaturik baitzegozkon beha. He Act 6, 15. Zerurat landatuak zituzten
bere begiak. Lg II 297. Nigarrez nindagolarik, begiak Birjina Sainduaren imaxina haren gainean landatuak.
MarIl 74s. Hari buruz itzuli ginen denak, begiak landatuak, zer atherako zuen. JE Bur 135. Mari-Antoni bi
begiak landatuak beha zagokon zorrozki leihotik. Lf Murtuts 9. Gero liburua hetsirik eta sinagogako muthilari
emanik, jarri zen Jesus, oro begiak landatuak hari beha zaudela. Leon Lc 4, 20. Bere begiak harenetan
landatuak egoten zen Theresa, irribarrerik gabe, hitzik gabe. Mde HaurB 66. Eni buruz inguratu zen eta bere
mozkor-begi lausoak landatu zizkidan. Mde Pr 109. Nolazpeit elgar aditzen zuketen, jendea baitzagon segurik
hari beha, begiak haren begietan landatuak. Ardoy SFran 136.
- BEGIAK LAUSOTU. Empañar(se) la vista, nublar(se) los ojos. Liburuan bere jarri oi naiz, / begi neureok
lausotu. Lazarraga (B) 1204r. Irrisku artan bere burua ekusi zuenean, lausotu zitzaizkon bere begiak, ez
ekusteraño an zebiltzan morroiak. Mg VersBasc 18 (PAb 216 begi, larritasunak erdi lausotubak). Nok lausotu
ditu zuben begijak ez ikusteko egija ta jarraituteko guzurrari? Mg CO 275. Begiak lausotu zitzaiezten, Jesus
ezagutu etzezaten. Lard 471. Ganduak lausotu al-zezkiak begiak, ala ez al-da Malentxo lagun-aldra orretan
izketan datorrena? TAg Uzt 41. Eta horrexek lausotu ditu zenbaiten begiak. MIH 269.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
519

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BEGIAK LORATU. a) Alegrarse los ojos. Loratu yatzuzan begijak ludiko pozagaz. "Tus ojos se
iluminaron". Laux BBa 54.
"Begiak loratu (G-to), alegrarse los ojos, p. ej. por la acción del vino" A s.v. loratu.
b) Entristecerse los ojos. "Ori esan ziotenean, begiak loratuta gelditu zan, tristurarekin" (G-azp, comunicación
personal). Cf. BEGI-LORE.
- BEGIAK LUZATU, BEGIA LUZATU. Dirigir la vista. Begiak luzatu zituen batean iru gizon bere ondoan
zutik ikusi zituen. Lard 18. Norat doaken ibaia begiak luzatzearekin ezker, huna bigarren aldikotz agertzen
zaikula [...] itsasoa. JE Ber 88s. Gizonak urrunago bear du begia luzatu, eta ondoreak bear ditu ongi neurtu.
Vill Jaink 82. Zorigaiztokoak gu inguruko mendietatik haruntz begiak luzatzen ez badakigu. MIH 164.
- BEGIAK TINKARAZI. Hacer fijar la vista. Eta neronengandik begiak saiestu nai ba nitun, ua ialkiz ari
zalarik, berriro nere aintzinera nindekarzun, begiak tinkaraziz, ene gaiztakeria arki ta gorrota nenzan. Or Aitork
198.
- BEGIAK TINKATU. Fijar la vista. Eta neskame batek, hura ikusi zuenean, eseririk suaren ondoan, tinkatu
zituen begiak aregan. Brunet Lc 22, 56.
- BEGI-AKUILU. "Begi-akhulliak, misera edo lunetak (Santa-Graziako hizkuntza)" Alth in Lander RIEV 1911,
598.
- BEGIAK ZABALARAZI. Hacer abrir los ojos. Iduri zaut [...] izen horrek lo daudenei eta orori, nahi eta ez,
begiak zabal-araziko dazkotela eta beharriak xut altxaraziko. HU Zez 174.
- BEGIAK ZABALDU. Hacer ver, hacer abrir los ojos (sdos. prop. y fig.). Badakigü hau dela gure semia, eta
ütsü sorthü dela. Bena nula ikhusten dian orai, edo nurk zabaltü deitzon begiak, eztakigü deüs ere. EvS Io 9,
20s. Konbersione horrek arraots handia egin zuen Alcalan, eta anhitz bekhatoroser begiak zabaldu ziotzaten.
Laph 82. Jaunak bere argiarekin animako begiak zabaldu zizkionetik. Aran SIgn 45. Jazoera onek edegi eta
zabalduten deustaz begiyak. Itz Azald 109. Etzezakeala [...] bere adiñari ez zegokion gertakizunaz begiak
zabaldu. Etxde JJ 242.
Abrir los ojos (sdos. prop. y fig.). Zabaldu behar bidean begiak graziaren argiari, bekhatuen ilhunbetan
bizi direnak. Lg II 137. Adi bezate / arretarekin, / zabal bezate begia. Echag 247 (rimando con egia). Erregeen
umeek munduan sartzeko / begiak zabaltzen dituzte orduko. Gy 168. Hila pizten da, begiak zabaltzen ditu eta
aphez bat galdatzen du. Laph 76. Zerbait dakianak iraulia izaki baipen garratz ori, begiak zabaldu, adimena
pizkortu, idiak gora-bidean yarri ta akullu-eztena erabiltzea dagokigu soil soillik. Ldi IL 7. Alkarri dioten legea
ikusteko, begiak zabaltzea naikoa da. NEtx Antz 37. Begiak zabaldu-ala, Piarres, pikotxian jarri zitzaion bere
alboan. Etxde JJ 244. Orrelako gurasoai berak daudela begiak zabaldu bearrean esango nieke. MAtx Gazt 7.
(Con aux. intrans.). Abrirse los ojos. Lanbide onetan zekusten, Profetak esana bete-betean erori zitzaiela,
ala-ere aien begiak zabaltzen etziran. Lard 545. Mahainean zirelarik, hartu zuen ogia, benedikatu, hautsi eta
eman zioten. Orduan zabaldu zitzaizkoten begiak eta ezagutu zuten. Leon Lc 24, 30-31. Badaki Jainkoak,
alabainan, [fruitu] hartarik janen duzuen egunean zabalduko zaizkizuela begiak. Bibl Gen 3, 5.
(Begiak zabaldurik, zabalduak eduki). Estar atento a. Bi begiak idukitzak legean zabalduak, / eta beharriez
adi ene erranen kantuak. EZ Man I 16. Euki egizuz zabaldurik begijak zeruko gauzetarako ta zarraturik
lurrekuetarako. Ur MarIl 101.
- BEGIAK ZORROZTU, BEGIA ZORROZTU. a) Dirigir la mirada; mirar fijamente, prestar gran atención;
aguzar la mirada, escrutar. Harenganat begiak zorrozturik Pierrisek Ioannesekin erran zezan: behezak
gureganat. Lç Act 3, 4 (He gelditurik, TB baraturik, Dv emanik, Ol so egiñaz, Ker jarririk). An dauzka, iñondik
ere, antziñako leku jakiñak... Baiña, begiak ondo zorroztu ta igortzi arren, ezin ditu ezagutu. Mok 13. Nork uste,
ain geldi ta kuzkur, bi begiak liburura zorroztuta ari zanak alakorik egin zezakenik? Or SCruz 20. Txapelgorriak
aren aurretik igaro ziran, baño etzuten arengana begirik zorroztu ere. Ib. 38. Begirariak, kuzkurtuta, Arabiko
itsasegira begia zorrozten du. 'Épie au lointain vers la côte arabe'. Or Mi 8. Ik burua itzuli-orduko, bekaitzak
zorrozten ditin begiak aiengana, ta erre egiten ditin, eta gaiztozko liska botatzen zien. 'L'envieuse leur darde une
œillade venimeuse'. Ib. 31. Dantza-lagun ziraden autu zorionez, / an elkarri zorroztu begiak aurrenez. "Fijaron
por primera vez sus ojos el uno en el otro". Or Eus 11. Zipolea baño ariñago zebillen mai-gañeko txirringa
gelditu ere gabe; ta, biraldi bakoitzean, ermo zorrozten zituen danak begiak. TAg Uzt 179. Illunbea urratu
naiez, begiak zorroztuki, egon ziran luzaroan itxasora begira. Ib. 219. Fortunatok bitxiari begiak zorroztu
zizkiola ikusirik. NEtx Antz 142. Ori esatekoan, ekandu on edo gaiztoei buruz eztitu bere begiak zorrozten
Protagorak, naiz-ta zenbait sasi-iakitunek ori uste izan. Zait Plat 121. Alperrik da begiak zorroztea. Ez da ezer
ikusten. NEtx LBB 108.
b) Alegrar los ojos, gustar. v. BEGIAK ARGITU (b). Gizon bat oso aberastiari emana, diru-pillak begia
zorrozten ziona ta lurreko ondasunetara guzia itxutua. Bv AsL 45.
- BEGIAK ZURITU, BEGIAK XURITU. Poner los ojos en blanco, abrir mucho los ojos (con atención, con
interés...). "Oro begiak xuriturik zaudelarik, belarriak xut (L): estando todos con los ojos en blanco, con las
orejas tiesas" A. Hemen nago begiak xuriturik, jakin nahia zerbeit. HU Aurp 58. Donianeko zelai ederraren
ikustea begiak zurituak igurikitu ondoan, ez ikustetik isten zaizkit ene lagunak. JE Ber 11. Miresgarria zen zinez
heien [pilotarien] irabaz-gosea. So egileak begiak xuriturik zauden nork ukanen zuen azken hitza bere. Herr 22-
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
520

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
8-1957, 3.
- BEGIAK ZUZENDU, BEGIAK XUXENDU. Dirigir la vista, mirar, prestar atención. Hark begiak
harenganat xuxendurik eta iziturik erran zezan, Zer da Iauna? Lç Act 10, 4 (He behatu, TB baratuak, Dv
begiratzean, Ol begi begira, Ker begira begira jarririk). Begiak konseillua baitharat xuxendurik Paulek erran
zezan. Ib. 23, 1 (TB behatuz arretaz, Dv emanez begiak, Ol so eginda). Biotzak esan zidan: Begira zerura. /
Nere begiak aruntz zuzendu nituan. Jaukol Biozk 95. Euskel-olerki edo poesi liburuak erdel-itzulpen txukun bat
alboan dutela irarri bear lirakela beti, arrotzek [...] gure sallera begiak zuzen aal-ditzaten. Ldi IL 65s.
Itxasaldera zuzentzen ditu begiak. TAg Uzt 69. Oiartzun, zuregatik esango / nituzke amaika egi, / orretarako
zuzendu bear / zaizka lenbizi bi begi. Uzt Sas 169.
- BEGI-ALE. "Ojazos, globo del ojo. Euzki biren lezkotxe begi aliak zittuan" Etxba Eib.
- BEGIA LEGETXERIK. "Begixa letxerik. "[¿Claro?] como la luz". Alt Eusk 1925, 86.
- BEGIA LEGEZ. "Begia lez, como si lo viera, seguramente. Zamudioko erromerira joango zan ori, begia lez"
Zam Man 17.
- BEGIA LUZATU. v. BEGIAK LUZATU.
- BEGI-HANDI. a) "(S-saug), (type) aux gros yeux (injur.)" Lh.
b) "Begi handi, verdel del género Scomber colias. (fr.) Ma]r[quereau colias. (ingl.) Spanish mackerel" DRA, que
cita S. F. Giménés Catalogue 9. "Begi aundi (en Donosti) es Scomber macrophthalmus, Scomber colias" Arzdi
Peces 376. "Estornino, caballa (Santander), ruicho (Vigo), cuervas (Laredo). (Scomber japonicus). Begi-
(h)aundi, betaudtxe" FauMar 88.
c) "Calamar grande que llega a pesar un kilo" J. Irigoyen Gaceta del Norte 20-9-1957 (ap. DRA). Hay tbn. begiaundi
'pota (jibia)', en la costa guipuzcoana.
d) Martxoan, Andredena-Mari lili ttikiak, xuri, hori eta gorri; hala hala, begi-handiak, idi-mihiak eta sugebelharrak.
Barb Piar I 113 (citado tbn. por DRA, que no precisa más allá de "cierta planta").
- BEGIAN SARTU. "Norbaiten begian sartu (V-ger), ganarse las simpatías de alguien" A EY III 337.
- BEGI-APAL. "Begi-aphal (L, BN, Sc, R) [...], de ojos caídos, mirada baja" A.
- BEGI-ARANTZA. "Begi-aantze itsusia (BN), mala mirada" A.
- BEGI-ARGI. v. BEGIETAKO ARGI, betargi.
- BEGI ARGIA EGIN. "(V, G-to, L-ain), hacer ojo claro o buena acogida. [...] Begi argia egin (Vc), mirar algo
con placer" A. "Begi argia egingo dio (G), le mirará con agrado" A EY III 314. "Ume danak egiten deutse begi
argia gozoari" Zam Man 17. Aitak neskatilla zaarrentxuari egiten eutsan begi argiena. A BGuzur 108.
Langilleak asko, geiegi diranean, merketxuago lan egin nai dabenak be agertzen dira-ta, ugazabak olakoai
begia argi [sic] egiten dautse. Eguzk GizAuz 24. Ar zazu, irakurle, egiozu begi argia, irakurri-ala zure euskalzaletasuna
bazka ta goza dedintzat. Gazt MusIx 8.
- BEGI ARGIKO. "Clairvoyant" Dv. Begi-argikoentzat ere geiegi da San Agustiñen argia; etzaio betaz-beta
begiratu bear. Lar SAgust 12.
- BEGIARI (BEGIEI) ATSEGIN EMAN. Alegrar la vista; (fig.) complacer. Eta nola prestuen begia
ezpaitugu ofensatu behar, halaber gaixtoen begiari eztiogu atsegin eman behar. "Il ne faut offenser l'oeil des
bons, aussi ne faut-il pas vouloir contenter celui des malins". SP Phil 225 (He 226 gaxtoen gogara egitera).
Noren begiai, esango due, noren begiai atsegin eman nai ote die urlia onek onenbeste apainduararekin? AA I
581. Neskak egoten dira / ezkondu baino len / lagunan begiai / atsegina emoten. Azc PB 259.
An egon giñan pixka baten, begiari atsegin ematen ezin asperturik. Uzt Sas 351.
- BEGI-ARRANPALO. "Begi-arranpalo da gizon ori, ese hombre es de ojos saltones (V-m)" A EY III 334.
- BEGI-ARTATZALE. Oculista. Begi-arthatzaleak bortz metretan ikusi behar duzula estimatzen duen gauza,
bortz metretan ikusten baduzu, usaiako begimena duzu. GAlm 1948, 39 (ap. DRA).
- BEGI-ATERATZAILE (-tzale B). Ciervo volante (nombre debido a la creencia de que arranca los ojos a las
personas). Cf. BEGIAK-ATERATZEKO.
- BEGI-AURRE. v. BEGIEN AURRE.
- BEGI-AXAL. Párpado. v. betazal. --Nai al dek ordulari au?-- Fortunatok begi-axala erloju-gosez arrotuz,
ollasko oso bat eskeintzen zaion katua zirudin. NEtx Antz 143.
- BEGIAZ ETA EGIAZ. "(En) realidad, de verdad, izatez ta datez, begiaz ta egiaz" Lar. v. EGIAZ ETA
BEGIAZ.
- BEGIAZ JO. v. BEGIZ JO.
- BEGIA ZORROZTU. v. BEGIAK ZORROZTU.
- BEGI-AZPI. v. betazpi.
- BEGI-BAKAR (V, G, AN; VocZeg, A DBols), BEPAKAR (Bera). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. Tuerto, (el)
que tiene un solo ojo. v. BEGI-BAKOITZ, betoker. Tr. Documentado en textos meridionales desde mediados
del s. XIX. No encontramos bepakar en los textos. Baldin norbaitek joko balu bere morroi edo neskamea
begian, eta begi-bakarrak jarriko balitu, utziko die joaten atera dien begia gatik. Ur Ex 21, 26. Atso [...]
bizartsu, ortzikabe, erren eta begibakar batena. Otag EE 1882c, 579. Oraiñ alabeagaz kalean da bizi. // Neke
geiagorako da begi bakarra, / [...] Anton begi biduna prantzesak illtera / urten arren, sartu zan bategaz etxera.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
521

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
AB AmaE 216. Aitona kojo begi bakar bat. Tx B 158. Obe dezu begi bakarra zeruan sartu, bi begiakin suzko
putzu bere garrak beñere itzaltzen ez diran artara joan baño. Inza Azalp 117. Esan oi dana "itxu erriyan / begi
bakarra alkate". Bertsol 202. Begi-bakar zerura sartu obe duzu, bi begi dituzula sulezera yoan baño. Ir YKBiz
255. Ezkon-sari ba dukek zorri larru-urdiña, / kukuso begi-bakar, txerri buztan-motxa. "Una pulga tuerta". In Or
Eus 38. Obe zaizu bizira begibakar sartzea, bi begiekin ipernuko sutara bota zaitzaten baño. Or Mt 18, 9 (Ol,
Ker, IBk, IBe begibakar; Ip begi bakhoitx; Lç begi batarekin). Jigante ori begi-bakarra da. Lotan dagoan
artean atarako deutsat begi ori. Bilbao IpuiB 176. Begi-bakarra, bizkar-okerra ta errena zan gañera. SM Zirik
62. Adarrak oker, begi bakarra / eta errapa sikua. BEnb NereA 162. Obe zaizu, ba, begi-bakar zeruan sartzea,
inpernura bi begiak dituzula joatea baño. MAtx Gazt 48. Ez nazu orren zatarra / izan arren begi-bakarra. NEtx
LBB 399. Obe duzu begi-bakar Jaungoikoaren erreiñuan sartu zaitezan. Ker Mc 9, 47 (Arriand begi-bakar; Lç
begi bakhoitzdun). Ez da ez begi-bakarra, ezta konkorra ere, Guadarramako irule-ardatza bezain xuxena baizik.
Berron Kijote 64. Ez da harritzeko beraz Ulyssek Poseidonen estatua itsasora amiltzea [...], eta oihu eta
garraxika aditzera ematea bere izena Tartalo begi-bakarrari. MIH 324. Unamunoz kanpora ere, maiz agertu
izan dira munduan euskaldun asmobakarrak, "begibakar"-en antzera hitza eratzea zilegi bada. Ib. 270.
(Como apodo). Mutillak: "Etzait oraindik âzten / Begibakar-en patua, / gaztaiñapean ari zalarik / baitzuen
begi galdua". Or Eus 76. Mari-begibakarra, ken zan besteko makarra. Ib. 100. Patxi Begibakarra ta Joxe
Konkor. EA OlBe 109.
- BEGI-BAKOITZ (-kh- Lecl, Gèze, H; -k(h)oitx V, S; Arch VocGr; -khotx S; -kotx Lar, Hb ap. Lh),
BEPAKOITZ (-kotx V-m). Ref.: A (begi-bakoitx, bepakotx); Lrq (begi-bakhotx). Tuerto, (el) que tiene un solo
ojo. "Cíclope, begibakotxa" Lar. "Cíclope, y el tuerto de un ojo" Lar DVC 190. "Monóculo, begibakotxa" Lar y
Añ. "Borgne" Arch VocGr, H. Cf. Lar Cor 72: "Eso lo hacen nuestros herreros, sin ser hijos ni oficiales de
Vulcano: y lo hacen sin ser cíclopes, beguibacoches, y sin ser gigantes". v. BEGI-BAKAR. Mundia mundu
deno, begi bakoitz izanen zira. Tt Ar 126. Alan itxubak ta begi bakotxak biztuko dira begi eder ta argitsu bigaz.
CrIc 48. Pekatu mortal egiten dau, bere senarrari burla eta barre egiten deutsan emaztiak, zarra dalako,
begibakotza, errena edo besobakotza dalako. Astar I 270. Dei eginagaz begi bakotxa, belarri bakotxa, errena,
trakua edo onelako izen, utsune edo faltaren bat adierazoten dabenagaz. Astar II 84. Hobe düzü begi bakhoitx
izanik bethiereko bizitzian sartzia, eziez bi begiak ükhenik igorririk izatia ifernüko süialat. Ip Mt 18, 9. On-har
bezate, nahi dutenek, nunbait badirela Tartalo begi-bakotxak edo laminak: ez dut ikusten zer makur duken
hortaz erlisioneak. Lf CEEN 1973, 131. Begi-bakotx beniz, eztit besteren erdia baizik ikusten. Egunaria (ap.
DRA). Iñork bere morroia edo neskamea begian yota, bepakoitz uzten badu, begi ordañez yarei igor beza. Ol Ex
21, 26.
- BEGI BAKOIZDUN (Dv). Tuerto. "Borgne" Dv, que cita a Lç. Hobe duk hire, begi bakhoitzdun Iainkoaren
resumán sar adin, ezen ez bi begiak dituala suko gehennara egotz adin. Lç Mc 9, 47 (HeH, Dv okher).
- BEGI-BARNE (Hb ap. Lh), BEGI-BARREN (Lar Sup), BEGI-BARRU (Añ). a) "Cuenca de los ojos, betzuloa,
begi-barrena" Lar Sup. "Cuenca de los ojos (c.), betzuloa, begi zuloa, barrua" Añ. "(L, BN, S), orbite, creux de
l'œil" Lh, que cita a Hb.
b) "Begi-barren (G-nav), párpado" A Apend.
- BEGI BATETAKO. "(Hb), qui n'a qu'un œil" Lh.
- BEGI-BAZKA. (Lo) que es agradable a la vista. Cf. BEGIAK BAZKATU. Begi-bazka ezdeus bat baizik
ezten soin eder-eder baten izatea. Prop 1893, 265.
- BEGI-BAZKAGUNE. Lugar agradable a la vista. Hartakoz botz gira oro, eta espantxa dügü gure herri
maitia eztela izanen, berbera beste jententako begi-bazka-güne bat, bena bai ere, guretako bizigia goxo eta hun
bat. Herr 5-9-1957, 3.
- BEGI-BAZTER (SP (que cita a O)), BEGI-BAXTER, BEPAZTER. Rabillo del ojo. Zuk zenbat usu / haur
baitakusu, / begi bazterraz laztana, / alabadere, / soz behin ere / etzindezke iar nigana. 'Du coin de l'œil'. O Po
12s. Begi bazterrez behatzen dik nere aldera. Elzb PAd 23. Bere bepazter horien artetik ezker eta eskuin orori
beha, bele zahar bat karrankaz ari zen. Barb Piar I 83. Eta irulea bethi ari zen iruten, begi bazterraz arrotzari
begira. Barb Leg 24. Begi-baxterretik irri / lagunak dagio. Ldi UO 46. Begi-bazterrez behatzen dio Kixkili,
begiak hesten. Lf Murtuts 14. Ezker eta eskuin behatzen zuen, begi bazterraz, jandarmik ikusiko zuenez araiz.
JEtchep 115.
- BEGI-BEHERA (V, S ap. A), BEPERA (V-m ap. A). a) "De ojos caídos, mirada baja" A. "Bepera (V-m),
persona que mira hacia abajo" A.
b) "Bepera, goiko betazala begi gainean jausita daukana" A Apend.
- BEGI-BEGI. (Usado en casos locales de declinación). En (de, etc.) pleno(s) ojo(s). Nik orduen, neuk gura
izenezkero sartuko nendun kontrabandue, sartuko nendun karabineruen begi begitik, eurak ikusi barik. A
BGuzur 142. Asarre bixi-bixittan jarri erazo dauste niri, bai, eta nik, asper-egitteko, artu urun zorrua ta begibegijetara
jaurti dautset urun gustija. Otx 141. Olakoetan Zure izkutu izkutuko asmoa ta begi begietako urrikia
gogoeman eta goretsi bear baita. "Praesentissima in nos misericordia tua". Or Aitork 112 (cf. BEGIETAKO (b)).
Artu sutan egoan burduntzia, eta zast! begi-begitik sartu eutson lo-zorroan egoala. Bilbao IpuiB 176. --Neure
aitak [...] ehun metrotik emoten deutso tiroa buruan uso bati. --Ba neuriak, ihardetsi zion Patxik, kilometro
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
522

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
batetik begi begixen. Osk Kurl 93.
- BEGI-BEKAIN. "(G, R), cejas" A. v. bekain.
- BEGI-BELAR. Eufrasia. "Begi-belarraan izardi-tantanak bota begiko miñe sendatzeko" (G-goi). Arin AEF
1980, 65. "Begi belarra egosi, onen urtan zapie busti eta, begiik itxita, mañue eman gañeti" (G-goi)" Ib. 65.
- BEGI-BELARRI, BEGI ETA BELARRI. (Estar, etc.) atento. Ba daki nondik asi ta non bear bukatu. / Begibelarri
ditula, beragana lotu. "Todos se han puesto atentos mirando hacia ella". Or Eus 49. Donosti-inguru
guziak ikus; / zein ta diran zoragarri, / legorrez ainbat ez dira arritzen; / urera begi belarri. Ib. 400. Aoa zabalik
dagokio Nikanor. Dotriña barriak beretzat, begi belarri gozartu nai ditu. Erkiag BatB 128. Begi-belarri ibilli
bearra zeoken. Ataño TxanKan 86.
Dena begi eta beharri baitira. 'Prestan una atención desmedida'. Egunaria 26 (ap. Alt Eusk 1925, 78). Bikogaiak
oro dira begi ta belarri / bakoitzen griña asmatzen; ez âl da arrigarri. Or Eus 46. Begi-belarri nintzan
dana, nun ikusiko ete naban a txoria. Alzola Atalak 47. Maritxu, Erriburu-ren emaztea berriz, begiak gañetik
kendu gabe, dana begi-belarri zan. Loidi 22.
- BEGI-BELARRIAK. Ojos y oídos. Otoitz egiten didana ekusteko ta eskatzen didana aditzeko, idiki-zabalak
idukiko ditut begi-belarriak. Mb IArg II 320. Bazakiten, herrian ala herriz kanpo izan ziten, hurbilik ala
urrundanik, norbeiten begi-beharriak eta bihotza, heien urratsei zagozila. HU Aurp 117. Gero, meza. Huntaz
orhoitz bainiz, begi beharrietan sarthu balitzaut bezala. JE Bur 184. Baña gure baserrittar maltzurrak, begibelarrijak
erbijak eurak baño zurrago ta ernai erabillezan-da, laster igarri eutsan asmua. Otx 33. Oiñak ez dira
bidetik baztartuko, begi-belarriak alde banetara barreiatuz baldin bazoaz ere. Or QA 141. Begi-belarrien
usmaketa lanak [...] egin ondorean, euren mingaiñak emon ta iragarri oi eban azalpen zeatz, biribil eta osoena.
Erkiag Arran 136. Aurrekoari entzukeran begi-belarriek zur ixengo oazan [...] eta ondo gogotan artuko oan
esaten eutsiena. Akes Ipiña 33. Begi-belarrietatik lizunkeria jan arazi nai digute. MAtx Gazt 54. Hitz kartsu
heien beroa eta behako haren dirdira / adin huntako begi beharriz ezin prezatuak dira. Xa Odol 320. Nori
sinetsi? Orixeri noski, etxekoen begi-belarriak erneagoak izaten baitira honelakoetan kanpotarrenak baino.
MIH 239.
- BEGI-BELTZ, BEGI-BELTX. a) "Ojinegro, begibeltxa" Lar. Nor izan zan a neskato begi baltz ederra.
Echta Jos 81. Aur begi beltz, begiratu zorrozdun bati galdetzn nion beiñ. Inza Azalp 112. Mutikoa, au ere. Arako
muxugorri begibeltx ura dek. Begira akiok. Ldi IL 16. Ene Jenofa begi beltz, ene arreba ttikia. Iratz 167. Begibeltx
arreba komentuan sartuko? Ib. 142.
b) De ojos tristes, apesadumbrados. Oro nigarrez, oro begi beltz. Iratz 72.
c) Mújol. "Muge" Lf GAlm 1957, 31.
- BEGI-BERA. v. bepera.
- BEGI-BERINA. Gafas. Jakintzaren seinale zituen bere buru-gain karsoildua, bere begi-berin lodiak eta
besapean beti zekarzkien liburu jakintsu haundiak. Mde Pr 135.
- BEGI BETEAN. (Ver) completamente. Ire bizkarretik Ernio ta Aralar ta Aizkorri mendi eskergak begi
betean ikusita gero. A Ardi VI.
"Begi bete betean ikusi (V-arr-oroz-ple) [...], ver una cosa perfectamente" A.
- BEGI BETEAZ. "Begi beteaz ekosi (R), ver una cosa perfectamente" A.
- BEGI-BETE EZKERO. "Aiztian (V-ple-ger-m)" Zait Sof II.
- BEGI-BETEGARRI (betagarri R-uzt ap. A), BEGIEN BETEGARRI. "Hermoso, que llena el ojo" A. Cf.
BEGIAK BETE. Guziz eder ta begi-betegarria ta alde guzietan aipatua zan Yerusalemeko yauretxea. Ir
YKBiz 405. Eztu adierazgarri aundirik baserri sukalde batek, baiñan, daukan guzia begi-betegarri eta gorputzanimen
atsegingarri izan oi da neguko gau luze illunetan. Etxde JJ 28. Ordurarte guztian iñoiz ere ikusi ez
baileuan, barri barriki begien aurrera etorkion mutil samur, mazal, xalo ta begibetegarria. Erkiag Arran 81.
Yainko Yaubek ernerazi zitun edotariko zugatzak begi-betegarri ta ao-gozagarri. Ol Gen 2, 9 (Bibl begibetegarri;
Urt ikhusteko eder, Ur begiz ederra, Dv ederrak begiko, Ker begientzat eder). Ordun emakumea oartu
zan, zugatza yateko on, begien betegarri ta ezaguera iristeko opagarria zala. Ib. 3, 6 (Ur begientzat ederra).
Iriburu iaukala ukan zezakean begien betegarri. Zait Plat 16. Lurbirako gauza ta zer guztiak ere lurrin usaitsu
ta begi-betegarri egin zaizkio. Onaind in Gazt MusIx 154. Ikusten dot ordun begibetegarri, naiz urdin azala, naiz
aparrez zuri. Amez (ap. DRA).
Ona emen zure etxea. Aundiki batena bezin aberatsa. Begibetegarrizko zurez apaindua. Goen Y 1934, 98.
(Tras gen.). Badoa arrandiz dirdaitsu, an zeuden guzien begibetegarri. Zait Sof 29.
- BEGI-BETEKO. Preferido, predilecto. Ta erregeren begi-beteko dadiken neska, erregin izan bedi, Basti-ren
orde. Ol Esth 2, 4.
"Hori begi bete betekoa duk (G-azp)" Gte Erd 101.
- BEGI-BETETZEKO. Muy agradable. Begi betetzekuak dira Jesus obiratzearen 9 oroikaiak. Ayerb EEs
1912, 59. Egiten zituan margo-lan guziak begi betetzekoak dira. Ib. 1915, 294.
- BEGI BIETARAINO, BI BEGIETARAINO. v. BEGIETARAINO.
- BEGI-BILO. v. bepilo.
- BEGI-BIHOTZAK. Ojos y corazón. Begi-bihotzak bildurik egin behar diote ongi-etorri eskerdun bat. Mb
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
523

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
IArg I 191. Begi-biotzak beterik, bere-ari izketan asten zaio Peru Fermin maitero. "Le mira con cariño y
tristeza". Mok 21. Badute hemen ere gure begi bihotzek nun ase eta nun goza. JE Ber 61. Ordu artantxe, esana
danez, / biak ziran eztaietan; / mutillak andik urra-bearra, / min du begi-biotzetan. "Siente de veras". Or Eus
224. An digokio Amari Iñigo, / begi-biotzak galdatan, / mallatan gora aldareraño, / ezpañak zerbait izketan...
SMitx Aranz 158. Bere alabaren begi-biotzetan, bere emazte zanaren begi-biotzak zekuskin. Etxde AlosT 20.
Aldi-pozgarria izan eben Nikanorren begi-biotzak. Erkiag BatB 85. Ez egon lotsagarri jantzita daudeneri begira.
Zure begi-biotzak aiengan itsastea nai lukete. Ez jaramonik egin. MAtx Gazt 80. Zuri begira zoratzen zeuden /
agintari eta erri. / Begi-biotzak malko-lausotan; / mingaiñak, berriz, aterri. NEtx LBB 276.
- BEGI-BISTA. a) (Usado en casos locales de decl. sing.). A (de) la vista, ante los ojos. v. BEGIEN BISTA.
Bekhatutan aitzina iraganez gero, leheneko aztura onak eta berthuteak begi bistatik galduz gero, gogotik utziz
gero. Ax 107 (V 71). Zeren [pena] guztietako handiena izanen da zeruko loriatik, Iainkoaren begi bistatik eta
konpaiñiatik sekulakotzat kanpoan egoitea. Ib. 577 (V 371). Marfillezko, aren eskuak; elur, aren txuria; eta
lotsa-legeak begi-bixtatik gorde dituan sailtxo aiek, zuur izketak bakarrik, ez irudiketak, goraipatu lezazke.
Berron Kijote 148.
b) (Sentido de la) vista. v. BEGIETAKO BISTA. Politika-izenez / orain dagon miña, / begi-bista ona eta /
ikusi eziña. Auspoa 105, 54 (ap. ELok 367). --Begi-bista geroago ta geiago galtzen ari zait. --Okulista bat
ikustera joan zaitez lenbailen. NEtx LBB 43. Begi-bixta ona ta / badegu argia, / baña ez det ikusten / arrazoi
garbia. Uzt Sas 309. Bereala kendu zizkidaten begi-bixta ta ibilpidea ta ementxe, nagon ontan, lur-joazi
ninduten. Berron Kijote 170.
c) "Begi bista guztia, bistak harrapatze duen guztia. Dana, begi bista guztia teillaturaiño ixota jentia" Elexp
Berg.
- BEGI-BITU. "Begibitu bat, una siesta ligera (G-goi)" A Apend.
- BEGI-BIHUR. "Bizco. Bata bizarduna zan da bestia begi-biurra" Elexp Berg.
- BEGI-BIHURRI. "Œil hagard, farouche" SP.
- BEGI-BIHURTZE. Acción de torcer los ojos (en señal de enfado). Bear danean bear da gar gitxi bat,
arpegi ilun bat, begi biurtze bat erakutsi, zorrotz berba egin, zerbait sumindu ta aserratu. Añ GGero 206.
- BEGI-BOZKARI (Hb ap. Lh), BEGI-POZKARI (Añ, pox- Lar). "Ojialegre, begipoxkaria" Lar. "(L), aux yeux
joyeux, gais" Lh.
- BEGI-BURU. v. bepuru.
- BEGI-EDER. "De ojos hermosos. Liraña eta begi ederra, eta ondasun onen gaiñ, biotz samurra" Etxba Eib.
Santius begui ederra (1080). Lac VM 35. Ez det, dama begi eder, / desiatzen beste ezer. Bil 31. Izar argi bi
falta dirala / zeruan sortu da gerra, / al dakizu nork ostu dituen, / beltxeran begi ederra? Ib. 90.
- BEGI EDERRENDAKO. (Tras gen.). "Hire begi ederrentako (Sc), hire muthurrentako (sudurrarendako (AN,
L-ain, BN-baig), para tu jeta [...]. Son frases irónicas" A.
- BEGI EGIN. a) "(V, G, AN-araq), fascinar" A. v. BEGIZ EGIN. b) Tropezar (con la vista). Sandi egunean,
olerti deritzaion aldizkarian, Donibane Gurutzen Iainkorako Maite-eresia begi egin nizun, eta bi aldiz arritu.
"Tropecé". Or in Gazt MusIx 10.
- BEGIEK EMAN. Fijarse. Ixiltzera zohan begiek eman ziotenean hamar urtheko nexka bat. Jnn SBi 68.
- BEGIEKIN IKUSI. (Precedido de gen.). (Fig.) Ver por los ojos de. " Aren begiekin ikusten nuen (G-azp)" Gte
Erd 222 (BN-lab haren begietarik). v. BEGIETATIK IKUSI.
- BEGIEK JO. Fijarse. Cf. BEGIAK JO. Diru asko bear, eta piñudi oietara begiak jo zuten; zenbait bearko
ote zan, eta zenbait emango ote zuten. Munita 115.
- BEGI EMAN (AN-5vill-ulz, L). Ref.: A Apend; Inza NaEsZarr 1883; Gte Erd 67. Considerar, tomar en
cuenta; mirar; poner los ojos (en), fijarse, elegir. "Meditar (L)" A Apend. "Begiz jo nun zakur ura (G-azp, ANgip),
nik segidun eman nion begi bei areri (AN-5vill)" Gte Erd 67 (V-arr, BN-arb, begiztau, begiztatu). Cf.
BEGIAK EMAN. Tr. Documentado en el s. XX casi exclusivamente en textos meridionales.
Quixotek eskatuari begi eman gabe ta Dulcinea ori nor zen galdegin gabe, agindu zioten, ezkutariak eginen
zuela aren bidez aginduko zitzakiona. "Sin entrar en cuenta de lo que D. Quijote pedía" (Quijote IX). Or RIEV
1929, 9 (AIr RIEV 1928, 607 oarteman gabe, Ldi RIEV 1929, 211 oartzeka). Nekazariak noizipein begi ematen
zioten eguzkiari, arratsa noiz etorriko. '[Ils] se retournaient vers le soleil'. Or Mi 53. Azkeneraño lana nola
burutu zuten begiemanik, aien siñestea eredu ar zazute (Hebr 13, 7). "Intuentes exitum". Or MB 810 (He, TB
konsideratu, Dv begiratu, Ol begitan yarri, Ker ausnartu, IBe kontutan hartu, IBk ikusi). Arraiotan! aulki
urdiña ez ikusten noizean bein altxata ez bada...! Yaurlariak datozkenean, ezin begi-emango diotet atzez-aurreka
baizik. Ldi IL 20. Gutxi giñalakoan, amaika negarrek erten digu; baña, egia, gure ingien zabalerako geiegi
gera, ezpaitegu non idatzi. Gertari oni begi-eman bear zaio lenbait-len. Ib. 69. Zuk egiñeri begi eman nien, eta
arritu nintzan. "Consideraveram opera tua". Or Aitork 182. Itxaroten du, begiematen, gogoratzen, itxaroten duna
begiemanaren bidez gogoratu dunera igaro dedin. "Attendit". Ib. 334. Munduko azi-orraziak Zure errukiz uzten
ziguten minkaztasuna nondik ziteken begiematean, illuna genun aintzinean. "Intuentibus nobis finem". Ib. 143.
Aren asmoak begieztatu zitueneko, begi emanik zeuzkan beretakoak. Zait Plat 46. Ez dugu zeren uka ere,
aspaldi-aspalditik [...] begi emaiten zeiela Euskaldunak Iguzki amandreari bai eta Ilargi amandreari, eta bere
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
524

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
otoitzetan aipatzen zituela. Lf CEEN 1973, 124. Begi-emanik dauzket neretako pagoak (AN-ulz). Inza NaEsZarr
1883 ("begi eman, begiz jo, berexi, aukeratu").
- BEGI-EMATE. Contemplación. Iainkoari begi-emate edo contemplatio ori alde aldera artu bear da, eta ez
otoitzean dan gauzarik bikaiñena bezala, otoitz bikain orri dariona baldin bada ere. Or QA 124.
- BEGIEN AITZIN, BEGI-AITZIN. (En casos locales de decl. sing.). A (de, etc.) la vista, ante los ojos; (tener,
etc.) presente. "(Está a la) vista, (c.) bertan, aurrean, begien aurrean, (AN) aitzinean dago, begietan dago,
bistan dago" Añ. v. BEGIEN AURRE. Tr. Documentado sobre todo en textos septentrionales. Begi aitzin sólo
se encuentra en Mendiburu, Irigaray y Bibl.
Iainkoaren zerbitzari egiazkoak gure begién aitzinean esteiari hiltzen edo martirizatzen dakuskigunean. Lç
Adv ** 7r. Eta pinta zak begien aitziñean enea / athal gain eta pareta xurietan legea. EZ Man I 1. Iduritzen zait
ezen oraiño bizi zarela, begien aitzinean zaitudala. Ax 4 (V 1). Hura nahi luke bethi geure gogoan eta begien
aitzinean eduki genezan. Ib. 519 (V 334). Hark bere azken finean egin zuen enseiua eta penitenzia itxurapena,
ibentzen zaiku geure begion aitzinean exenplotzat. Ib. 207 (V 139). Ardiei behar derauste hainitz kolorezko
zigorrak eta zuhaitz adarrak begien aitzinera presentatu. SP Phil 392. Erakusten darokula / begien aitziñean, /
hiltzen hastera doala / bat bedera sortzean. Arg DevB 27. Tentazioneen denboran orhoit zaite, Jainkoa zure juie
bezala begien aitziñean duzula, begira dagotzula. Gç 57. Ahalkeria hura bada bere begien aitzinetik
khentzeagatik [...] herrirat igorri zuela. ES 168. Dohatsua da heriotzeko orena bethi begien aitziñean
darabillana. Ch I 23, 2. Bethi begien aiñtziñean izan behar dugula gure aphaltasuna eta ezdeustasuna. He Gudu
40s (SP 13 konsideratzea eta ezagutzea). Ez da kriaturarik hari gorde dakiokenik, aitzitik gauza guziak dire has
hasa eta ageri haiñaren begien aitziñean. He He 4, 13 (Lç, Ker begietan, TB begien aitzinean, Dv begien
azpian, Ol begitan, IBe begientzat). Hobiago dela Jinkuaren begien aitzineko gizon bekhatüz estalirik lizan bat.
Mst XIX. Begien aitzinetik jalkiz geroz, gogotik ere berhala jalkiten da. Mst I 23, 1. Nere begi-aitzinean prestatu
didazu nekatzen nauten etsai gaistoak garaitzeko beharko dudan indarza emanen didan maia ta jateko goxoa.
Mb IArg I 271. Eman zioten begien aitzinerat bere gaixtakeria. Lg II 238. Jainko handi hura bere begien
aitzinean ofentsatzen dugu, berak ikhusten gaituela dakigun denboran. Brtc 90. Haren begien aitziniala sekülan
oldekiak eztirade agertzen. Egiat 255. Begien aitzinetik / behar zitzaiztadeie hürrüntü. Xarlem 696. Debruak
berriz begien aitzinean paratzen deraiku munduko onthasunak, ohoreak eta atseginak. Dh 190. Askiko da begien
aintzinera ematea xoilki kongregazionearen efetuetarik hirur. JesBih 392. Jinkuaren eta elizaren manü saintiak
bethi begien aitzinian etxekitzazü. UskLiB 76. Nere bizi guzian egin ditudan ongi eta gaizkiak oro begien
aintzinean jartzen zeraizkit. Dv LEd 174 (Cb Eg II 97 begietan). Iduki behar da ahalaz begien aintzinean. Dv
Dial 47 (It begien aurrean, Ur ikusteko lekuban, Ip begien aitzinian). Badut beldurra, irakurtzaile maitea,
Piarres Adamek niri erran hitztoriak, hark erran bezain ongi ezin ezarriko ditudala zure begien aitzinean. Elzb
PAd 10s. Bethi begien aintzinean zuten izarrari jarraikiz, heldu ziren Jerusalemeko hirira. Jnn SBi 15. Hi
garhaitu hauen Gurutzearen izenean, ohakit begien aintzinetik. Ib. 58. Erranen darotzuet har detzatzuen begien
aintzinean eta atxik gogoan liburu huntako Sainduen etsenpluak. Ib. VI. Nahi duena eskandalisa bedi: ez nauke
begien aintzinean dudana erran gabe. HU Zez 13. Begien aitzinean daukat [...] nola, noizetik noizera, arkhina
aski tinkatu zenean eta loditu, palaz urratzen zuten. JE Bur 9. Gure gizonak etzuen begi aintzinetik langile ura
galtzen. FIr 141. Artekatik athera gireneko, horra nun zaikun begien aitzinean agertzen igurikian ginaudena:
zelai gizen eder bat. JE Ber 10. Ez ahal zen horrengatik hil izan zirela haien begien aitzinean hilkutxetan
eramaiten ziren bi gizon gazteak? Mde Pr 291. Ene gogoeta sakonak ene zarpilkeri guzia barnenetik begien
aintzinean eman zidalarik, ekaitz izugarria sortu zitzaidan. Or Aitork 207. Nahuzue pollitaren pollitez begien
aintzinean ezar dezazuegun Paul Vovard jada aipaturen zati bat? Zerb Azk 94. Mutiko zarpaila hori sosa galdez
lothu zakona, errebolbera begien aintzinean ezarri diona. JEtchep 115. Hemen laburzki [...] jastarazi dautzutan
bazter xoragarria, harek zehar-nabar emanen dautzu begien aintzinera. Lf in Zait Plat XXIII. Bera baino
jaunago bat hor zuen begien aitzinean, zetazko jauntzi bat soinean, errege ordariaren paper bat eskuan. Ardoy
SFran 237. Jakobek xiriak ezartzen zituen abereen begi aitzinean, asketan, xirieri esker arkal ziten. Bibl Gen 30,
41 (Ur begien aurrean).
(Begien aitzinean). A los ojos de, a juicio de. Gure inikitatea duk hire begién aitzinean gure
kondemnagarri. Lç Ins A 5v. Haur Iaunaz egin izan da, eta da gauza miragarria gure begién aitzinean? Lç Mt
21, 42 (He gure begiei, TB begien aitzinean, Dv zuen begietan, Echn gure begiendako, SalabBN ikhusten
duguna amirazionerekin, Ip gure begientako, Hual gore begietra, Ur gure begietan, Ol begietan, Ker gure
begiontzat, IBk gure begien harrigarri, IBe gure begientzat). San Franzez humillak dioen bezala, zure begien
aitzinean garena gare, eta ez geiago. SP Imit III 50, 8 (Ch zure begietan). Grazia habituala da [...] Jinkuaren
begien aitzinian jüsto eta saintü egiten gütiana. CatS 63.
- BEGIEN ARGI. v. BEGIETAKO ARGI.
- BEGIEN AURRE (Lar, Añ), BEGI-AURRE. (Usado en casos locales de declinación sing.). A (de) la vista,
ante los ojos; (en expresiones como begien aurrean izan, eduki, etc. 'tener presente, considerar'), evidente (en
expresiones como begien aurrean egon, izan 'ser evidente, estar a la vista'). "(Está a la) vista, bertan, aurrean,
begien aurrean dago" Lar. "(Está a la) vista (c.), bertan, aurrean, begien aurrean (AN) aitzinean dago, begietan
dago, bistan dago" Añ. "Frente a frente (V, G) aurrez aur; (c.) aurpegiz aurpegi, begien aurrean" Ib. v.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
525

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
BEGIEN AITZIN, betaurre (3). Tr. Documentado en textos meridionales desde comienzos del s. XVIII.
Begi-aurre aparece ya en Zavala, pero la mayoría de los ejs. son del s. XX.
Merezidu daigun jaiotea Jaunonen begien aurrean. Urqz 42. Beti gabez eta egunez / zaode ene gogoan / zure
seriedadea daukat / beti begian aurrean. Gamiz 205. Alako bide-berdiñ argizkoa, zeña begien aurretik kentzen
eta galtzen badegu, edo itxuka ibilli, edo illunpean gelditu bearko degu. Lar SAgust 3. Bere adiskide bat erriko
beste jendedi andi batekin bere begien aurretik kalea barrena txit lasterka ta estuan zijoazela ikusi zituen. Cb Eg
II 197. Adirazi zien zer zan begien aurrean zeukeen miraria. Ub 98. Baña aztuten jakon pekatuba? Bai biar
bere. Beti eukan begijen aurrian. Mg CO 190. Ekusten ditu animako begien aurrean munduaren bekatu guziak.
AA I 520. Gurasuaren obligazinoe andijetatik bat da erakustia edo begijeen aurrian imintia seme ta alabeei
munduban dagozan peligrubak. JJMg BasEsc 96. Jaungoikuak geu gaiti egin dituban gauzaak, euki biar ditu
kristinaubak beti goguan ta begijeen aurrian. fB Ic I 10. Ez nagizu bota zeure begien aurreti, ez egidazuz itxi
zeure errukiaren ateak. Añ EL 2 166. Aror bertan / balbe txarra / bere begi aurrean / imini zan. Zav Fab RIEV
1907, 530. Orra izar argi bat / begiyen aurrean / jarriko gaitubena / Belengo lurrean. Echag 27. Iduki bear da
albait begien aurrean. "A la vista". It Dial 46s (Dv begien aintzinean, Ur ikusteko lekuban, Ip begien aitzinian).
Iruditzait oraintxen ere, begien aurrean daukadala katamotz ikaragarri aren itxura. Izt C 193. Coram facie mea
factae sunt, diño Jaunak. Prestubez dollor onek ofendiu nau neure begijeen aurrian. Ur MarIl 71. Begien
aurrean jarri zitzaion lenbiziko agirakagarria [...] izan zan orazioko etxea saldu-erosietarako leku egiña
arkitzea. Lard 430. Gorputza zuan liraina eta / oinak zebiltzen aidean, / politagorik ez det ikusi / nere begien
aurrean. Iparg 344. Sarreran Jainkoak begi-aurrean topo-eragin zion aurrenengoa izandu zan Martin Olabe.
Aran SIgn 53s. Lur-ikara artan zartatu zirala begian aurrian orduan berak zeuzkan aitz aiek. Bv AsL 148 (1. a
ed. 194 begien). Egia onek sinisteko fede bearrik eztu, zerren egun oro gure begien aurrean gertatzen dan egia
dan. Arr May 43. Erraldoia lango Damutu andi bat begien aurrera, eu bakarrik agoala, aurkeztuko balitzakik,
ezintzake, Txili, bildur izango? A BeinB 81. Beti izanik ederra, garbia eta zoragarria Jaungoikoaren begien
aurrean. Itz Azald 71.
(s. XX) Etorri jakon begien aurrera egun atako Mañasiren begirada gozoa. Ag Kr 152. Ondartzatik begiratu
ezkero [...] ikusten da begien aurrean aurkeztu leittekean laurkarik ederrena. Echta Jos 27. Zein mingarri ta
ikaragarria eriotzea begi-aurrean dala itxasganean ordu bi igarotea! Ib. 254. Zure eskutitza (orain bi ilebete
egindakoa) begien aurrean det. A Ardi 9. Ikuskixun ederra eukon begi-aurrian. Altuna 47. Begi-aurreko zapija
kendu eutsonian, espetxe (kartzel)-antzeko gela illunian ikusi eban buruba gure mutillak. Ib.104 (cf.
betaurreko). Obe zenduke begi aurreko / estalki ori austea / bista ona ta ezin ikusi / au bizi-modu tristea!
Auspoa 83, 98 (cf. BEGI-ESTALKI). Etzitzaion beste legerik burutara ta begien aurrera etortzen. Or SCruz
110. Orraitik asko ixaten dira / zer dan ikusi gurian, / ta irakurteko artu ta jarten / dabe begijen aurrian. Enb
36. Bi eskuaidi txistu emanda / plazan saltoka zan asi; / nere begiyen aurrian ez det / pizkorragorik ikusi. Tx B II
37. Nire Bikendi gizagajoa, zer duzu begi-aurrean? Or Mi 149. Atsegintxo uke, naski, inguru-begira egoitea. Ta
begion aurrean Provenza alai zabala urre-sagasti antzo ikustea. Ib. 32. Zeuriek artu gure ezpozuz ixi-ixillik alde
eistazu begiyen aurretik. Kk Ab II 55. Nok baña dasaioke begijen aurrian: / --Maite audana, ete az, neure
neskutza? Laux BBa 42. Begi aurrean dituzunak [poesi-neurtitzak], goienetakoak bezela iritsiko dituzu, laister.
Aitzol ib. VI. Baña, itxon orain: dagoaneko begi-aurrean diagu nere mutiko zaarrena. Ldi IL 16. Ura ordea
itzali zan aien begien aurretik. Ir YKBiz 529. Oraindik begi aurrean zeukat eta eztek arritzekoa, gau erdia berari
begira igaro nikan ta. ABar Goi 16. Lanaren tokamena be jaso ta goratu egin bear dala begien aurrean dago.
Eguzk GizAuz 150. Jaungoikoaren Ama! Begi-aurrera datorkigun au al-da gaztetxo xaloaren lilluratzalle
ausardia? TAg Uzt 7. Emakume gorrotogarri ori ekarrazute; ta oraintxe bertan, senargaia aldamanean dula,
bere begi aurrean il bedi! Zait Sof 183. Etzaittutet geiago nere begien aurrean ikusi nai. Etxde AlosT 65. Zernai
pasa ditela aien begien aurretik eta zentzuen aurretik, naiz idurimenetik, aiek Iainkoaz maitaro oroitzen ari dira.
Or QA 153. Ezin egon zen geldirik haurraren bizi ezkutua horrela begien aurrean agertzen zitzaiolarik. Mde
HaurB 54. Bere esku latzekin esku guri bigunei oratu ta begi-aurretik beingoan kenduaz, neskatilla baten
aurrean aurkitu eban bere burua. Erkiag Arran 68s. Antxe, bere begien aurrean eukazan. Bilbao IpuiB 259. Ezin
ezar dezakegu begien aurrean Iainkoa, ezta gure eskuz atzeman ere. Zait Plat 78. Ainbat gizon da emakumezko, /
tartean ainbat sasoiko / gure begien aurrean berriz / ez ditugu ikusiko. Basarri 105. Beti begi aurrean, / beti
begi-kontran, / ezin zaitut iñoiz be / jadetsi, benetan. Gand Elorri 180. Begien aurrean jartzen zaizkion gauzak
desiratzen ditu. Vill Jaink 113. Minutu batean orma baten ondo ondotik ibili giñean... Gero berriz zabaldu ziran
zelaiak begi aurrean. Osk Kurl 112s. Etzuen iñoren agindu bearrik alako gaia neurtitzetan emateko, batez ere
Varronen Res Rusticæ agertu berria begi aurrean zeukalarik. Ibiñ Virgil 24. Zer da nere begixen aurrian
ikusten doran ondamendi triste au, zu nere Maittia? Etxba Ibilt 488. Ongi lagundu zenezaidake irain oneri zor
zaion bengantza artzen, gure begien aurrez-aurre Rozinanteri egin zaiona alegia. Berron Kijote 164. Agerraldi
zoragarri batek galerazi zion (alaxe bait-zirudin); uste-gabean agertu zitzaien begi-aurrera. Ib. 159. Aski
genduke beti begien aurrean edukitzea euskarari "amets-bideetan barna" eragin zion ibilaldi luze hura. MIH
176.
Begiyaren aurrian / beti nai zinduzket, / ikusten ez bazaitut / naibagia maiz det. Bil 136.
Antxe egoan Zuriñe: begi-aurre eukan neska pinpiña. Aukerearen egokia, buruz buru itzegiteko! Erkiag Arran
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
526

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
98.
(Begien aurrean). A los ojos de, a juicio de. Nire begijen aurrian, beintzat, Narkisen idekua zirudijan. Otx
108. Leitza-mendietan daude izai-zuaitzik (pinabeteak) onenetakoak; nere begien aurrean jarri diran ederrenak.
Munita 113. "Neuretasun" kuttun hori baliakuntza eskasa izango dute besteren begi aurrean. MEIG III 142.
- BEGIEN AURREAN (AITZINEAN, BISTAN) EZIN IKUSI. Aborrecer, no poder ver. v. BEGIZ EZIN
IKUSI. Hil nahi laugukete gure mintzai zahar maitea [...]. Begien aitzinean eztezakete ikus. HU Zez 121.
Harritua nindagon, iduri zaitan Jainkoaz madarikatua zela, ez nezakeen begien bixtan ikhus. Arb Igand 56. Zuk
eta zure senarrak arrokeria andia daukazue zeuen ondasunakaz, da ezin ikusi dozue nekazalerik begien aurrean.
Echta Jos 66.
- BEGIEN AZPI. (En casos locales de decl. sing.). A (de, etc.) la vista, ante los ojos. Jainkoaren beraren
begien azpian eta Jesu-Kristo hekientzat sakrifikatzen den memento berean, asko bekhatuz lohitzen dire. Dh 224.
Nik, aingeruen begien azpian, eta ardura gizonen aintzinean, mazelakoka ibili dut nere Jainkoa. Dv LEd 112
(Cb Eg II 58 aurrean). Ahalaz begien azpian iduki behar da zer gertha ere. Dv Dial 71 (It ikuskiñean, Ur
ikusbegijan, Ip ikhusteko bidian). Holetan bizi da laboraria Jainkoaren begien azpian. Dv Lab 8. Haren
aitzinean ez da ezin-ikhusizko kreaturarik, eta gauza guziak ageriak eta zabalduak dire guk aiphatzen dugunaren
begien azpian. Dv He 4, 13 (Lç, Ker begietan, He, TB begien aitzinean, Ol begitan, IBe begientzat). Zure begien
azpian hartuko ditut zure emazteak eta bertze bati emanen, eta harek iguzki hunen argitan hekiekin loeginen
du. Dv 2 Reg 12, 11. Bazterretarik begien azpirat edo bere esku ederren arterat emaiten zakotenean
arrotz zerbeit, urruntzen zitzakon, edo zuen aurdikitzen behatu orduko. JE Bur 175.
- BEGIEN BETEGARRI. v. BEGI-BETEGARRI.
- BEGIEN BISTA (V-gip, AN-5vill). Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 303; Elexp Berg. (En casos locales de decl. sing).
A (de) la vista, ante los ojos; presente (en expresiones como begien bistan hartu 'tomar en consideración, tener
presente'), evidente (begien bistan egon, izan, etc. 'ser evidente'). "Begixen bistan dago zeren ondoren dabillen"
Etxba Eib. Begixen bistatik kendu zaitez, gaiztuori! Ib. "Zoazi nere begien bistatik (AN-5vill)" Gte Erd 303.
"Begixen bistatik kendu, quitarse de la vista. Kendu zaittez nere begixen bistatik belarrondoko bat ezpozu nahi"
Elexp Berg. v. BEGI-BISTA. Ene begien bistatik zoazte, o gaixtoak. EZ Man I 86. Zer den gure etorkia / ongi
kontsideratuz / eta gure miseria / begien bixtan hartuz / ezagutu behar dugu / gure ez-deustasuna. Monho 106.
Billafranka herrira / hurbiltzen pausia, / begien bistan daukat / hango presentzia. Bordel 46. Larrun paretan
alha zirela ardiak, / gure begien bixtan ageri guziak. Hb Esk 233. Zure parerik etzaut jiten neure begien bistara.
ChantP 292. Barbaro oiek begien bistan / illta nai zuten ikusi. Xe 338. Ene begien bixtan egin du Ganixek bere
azken sakrifiziua. Atheka 171. Obrak begiyen bistan or daude / gezurrak ez du baliyo. Tx B I 98. Ama, tristeziaz
bethea, / Semea iltzean, / begien bistan gurutzea, / zagoen nigarretan. In SMitx Aranz 126. Al dan azkarren
aldegin zazu / nere begien bixtatik. Basarri 145. Gure olerkariak eztu joera ori begien bistatik galdu, baiña
bizitzaren aitzinean berak artzen duen jokabidea oso da ezberdiña. Vill in Gand Elorri 10. Etxera biurtzerakoan,
egundoko eztabaidea daroa bere barruan. Beste bizitza-sail bat agertu deutsa Ezekielek begien bistara. Erkiag
BatB 135. Begien bixtan ikusitzen da / ni lilluratzen nazuna, / nere mingaiñak ezin esan du / zuk dezun
edertasuna. Uzt Sas 169. Begien bixtan izar eder bat ezarri dautazulakotz, / ikus orduko maite nuena nik ditutan
indar oroz. Xa Odol 114. Erantzunik gabe utziko dut galdera: zuk dakizulako zein den, nik dakidalako eta
mundu zabal osoak dakielako, begien bistan baitago. MIH 215.
- BEGIEN BISTAKO. Evidente, (lo) que está a la vista. Begien bixtako gauza da ongarri onak duela ondorio
ona. Dv Lab 154s. Gazteari ez eutsan grazi aundirik egin "laztana" itz orrek. Begien bistakoa da orren zegaitia.
Erkiag BatB 71. Eta norbait ori, dana dalakoa izan, Nikanorrentzat eragozpen itzela izango dana, begien
bistakoa argiago ezin. Ib. 161.
- BEGIEN EDER. Agradable a la vista. Ezi adixkide hanitxek eztizie profeitürik emanen [...], ez lekhü apart
eta begien ejer direnek segürantzarik. "Locus aliquis secretus & amœnus". Mst III 59, 3 (SP plazersurik, Ip
ederrak). Ezta nekegarri, bai zuzpergarri ta begien eder... Ldi IL 145. Loretan dago aspaldi huntan / gure
begien eder delarik, / gure bihotzen gorotzak baitu / ongarriztatu et' ernarazi. Mde Po 67.
- BEGIEN EGARRI. "Por ser visto, por que le vean a uno. Zer diñozu? Ni enaz joan iñoiz eleizara begien
egarri" Zam Man 18.
- BEGIEN GAINEAN HARTU. "(R-uzt), tomar ojeriza" A. v. BEGIETAN HARTU (b).
- BEGIEN ISTE. Abrir y cerrar de ojos. Une batean edo bat-batean, begien iste batean, azken tutu otsera
(tutua joko da-ta) illak berriz piztuko dira. Inza Azalp 82.
- BEGIEN ITXI-IREKI, BEGIEN HERTSI-IREKI. Abrir y cerrar de ojos. v. BEGI ITXI-IREKI. Begien itxiidiki
batean, ta hitz bakar bat esanaz sendatzen zituan eritasun edo gaitz guziak. Ub 80. Eméngoa idurizaióte
pasatudéla [...] nola begien ertxi-idikibát. LE in BOEanm 620. Irugarren doaia izango da añ bizi ta ariña
geratzea doatsuaren gorputza, non begien itxi-idiki batean joan ditekean nora nai nekerik gabe. AA III 583.
Begien itxi-ideki batean gaizkiña kendu, begiak argitu eta mingaña askatu zion. Lard 403. Jainkoak guzia
beñgoan eta begien itxi-idiki batean egiñ zezakean. Arr GB 58. Asi ordukoz bukatu zuan. Begien itxi idikian,
esan oi dan bezela, bigarren eliza berritu zuan. Bv AsL 55. Banituen jokorako lagunak. Or ikusi ditut ixtilluak!
Aien begian itxi erekiak; batek eskui eta besteak ezkerra, larri ibilli dituzte nere erriala zupatu arte. Ill Testim 8.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
527

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Begien itxiriki batean pulunpatuko da. Or Mi 65. Gure egiñen oro, aundi ta txiki, begien itxi-ideki batean
aztertuko zetunate. Or QA 204. Onela iritxi nintzan dan Arengana, begien itxi-idekian. Or Aitork 176. Unetxo
batean, begien itxi-ireki batean, [...] hildakoak ustelezin biztuko dira. IBk 1 Cor 15, 52 (Lç, TB begi kheinu
batez, He begi kolpe batez, Dv begi itzuli batean, Ol begikliskan, Ker begi kiñu bataz, IBe begi itxi-ireki batean).
- BEGI-ERRE. v. beterre.
- BEGI HERTS-IREK ALDI. Abrir y cerrar de ojos. Lanho guti bat, airetan altxatu den bezain laster
suntsitzen dena mement bat, begi herts-idek aldi bat, deusere gehiago. Dh 199. Diteken luzena izanen bada ere,
begi herts-idek aldi bat baizen ez eternitate luze haren aldean. Ib. 201.
- BEGI HERTS-IREKI. v. BEGI ITXI-IREKI.
- BEGI-ERTZ. v. betertz.
- BEGI-ESKAS. "Daltonien" T-L.
- BEGI-ESTALKI. Venda sobre los ojos (sentidos prop. y fig.). Horra, eman ziotzánat hire anaiari milla
zillhar pheza: horra, begi estalki bat zaiñ hiri hirekin diren guzien aldera, eta bertze guzien aldera. Urt Gen 20,
16 (Ur begien estalki, Dv bela bat izan dezazuntzat begien gainean, Ol, Ker begi-estalki, Bibl begi-estalgi).
Beste batzuek, berriz, nahiago izaten dituzte betaurrekoak begi-estalkiak baino, [...] behar beharrezkoa iruditzen
zaie [...] huts eta beltzuneak ahalik argi eta garbien ikustea eta salatzea. MIH 67.
- BEGIETAKO, BEGITAKO (Elexp Berg). a) (Tras gen.). Querido; simpático. "Begittakua izan, ser el
preferido. Ni naiz gure amandrian begittakua" Elexp Berg. v. begiko (2). Adios, izar ederra, eta khariua, /
neure begietako lili arrarua! ChantP 198. Jainkoaren begietakoa zeraden agerpenik sendoena, atsegetzea
deritzat. Ayerb EEs 1912, 153. Guziak aien begira daudela uste dute, guzien begietakoak (simpáticos)
diralazkuan. Ayerb EEs 1914, 12. Il egingo ete yakon, beraz, bere begietako Garbiñe laztana? Bilbao IpuiB 225.
b) "Begietako, qui est des yeux. Begietako gauza da, c'est une chose évidente, visible" Dv A.
c) "Begi ordeak, begietakoak, lunettes, biserak (Ax)" SP Dv. "(L-ain, S), anteojos" A. "Œillères, begietakoak"
T-L.
- BEGIETAKO ARGI (SP), BEGIEN ARGI, BEGI-ARGI. (Sentido de la) vista. "Begietako argiaz bertzeak
galdu itu, il a tout perdu fors la lumière des yeux" SP. Ezin itzegin det, moteldu ta lotu da nere mingaña; nere
begietako argia ta biotza ere illundu da. Cb Eg III 311. Ene indarrak utzi nau, eta ene begietako argia bera ez
da gehiago enekin. Dv Ps 37, 11. Oraindik bere onera etzan, begietako argia galtzen zitzaion, eta bere
emaztearen hitzak aditzen ere etzituen. Arr GB 103s. Erri guztiyaren aurrian biurtu zion Franziskok begietako
argiya neskatxa bati. Bv AsL 102. Azaleko errea izango zuan nunbait, bada Iturraldekoari begietako argia
etorri zaio. Ag G 373. Ene Santak: ekatzue begietako argia, ta ekarriko dizuet arkumea! 'Rendez-moi la vue'. Or
Mi 12. Itzuli iozute begi-argia, Santak, beti itzala ta itzala, eriotza baiño okerrago da ta. Ib. 145. Zure aintzinean
zan ene naimin guzia, ta begietako argirik ere ez nedukan (Ps 37, 9). Or Aitork 165. Biotza tapaka dut, albia
galdu zait, eta begietako argia bera attu. Ol Ps 38, 11. Azkenean haren begien argia makaltzen da, eta ez daki
egiaz ilundu denetz inguruan ala begiek dutenetz atzipetzen. Mde Pr 104. Nire begietako argiak berak be iges
egiten daust. Ker Ps 38, 11. Jesusek asko sendatu zituen orduantxe, beren gaitz, gaixotasun eta deabruetatik; eta
itsu askori eman zion begietako argia. IBk Lc 7, 21 (Ol, Ker ikusmena, IBe ikusmen-dohaina). Begien argia
galdu ez duenak ez dezake horrelako usterik izan. MIH 85.
Baiña niagon begi-argi onek, munduzale itsueri lillura biguin limurkoiez goxatzen die bizia. "Ista [lux]
corporalis, de qua loquebar". Or Aitork 286.
- BEGIETAKO ARGIAK EGIN. "Begittako argiik egin, desmayarse" JMB At 57.
- BEGIETAKO BISTA. a) (Sentido de la) vista. Galdu balegi gizon batek / begietako bistea. Lazarraga (B)
1201vb. Zahartzean begietako bista laburtzen da, beharrietan gorreria egiten da. Ax 182 (V 123). Txakolin
orrek turbadu deutsu begietako bistea. Acto 338. Negarraren negarragaz galdu eban begijetako bistia. fB Ic II
163. Igorri nau [...] adiarazteko esklaboei libranza eta itsuei begietako bista. TB Lc 4, 18-19 (Lç ikhustea, HeH
argia, Ol, IBk, IBe ikusmena). Gure tartian gauza bat dago / izugarri itsusiya: / begiyetako bista ona ta / iñor
ezin ikusiya. Tx B II 96.
b) Mirada. Begietako bista batek, behingo behatzeak [...] arrobatzen du bihotza. Ax 392 (V 256).
- BEGIETAKO GAITZ. "Begietáko gáitze, el mal de ojos" Iz Ulz. v. BEGIETAKO MIN.
- BEGIETAKO KATARRO. "Begitako katarroa kentzeko manzanilla egosin urekin igurtzi oi da" (G-goi) Arin
AEF 1980, 65.
- BEGIETAKO LAUSO (begijetako leuso Mg PAbVoc). Nube en el ojo, catarata. v. BEGI-LAUSO.
Begietako lauso puxkaren bat eduki bear det nik. Auspoa 113, 79 (ap. ELok 119).
- BEGIETAKO MIN (Lar, Lh; begitako min G-goi), BEGIKO MIN (V-gip; Lar, Hb ap. Lh), BEGI-MIN (G-goi;
Hb ap. Lh). Dolor de ojo; enfermedad del ojo. "Fluecos, enfermedad de ojos, begietako miñargia. Lat.
Ophtalmia" Lar. "Ophtalmia, enfermedad de los ojos, begiko miña" Ib. "Begikomin, ophtalmie, mal de l'œil",
"begi-min, ophtalmie, maladie de l'œil", "begietako min (c.) ophtalmie" Lh. "Mal de ojos. Begiko miñakin ebillen
luzero" Etxba Eib. "Begi miñe, mal de ojos" Arin AEF 1980, 65. "Begitako miñentzat ona da larrosa egosin
urekin garbitzea" (G-goi) Ib. 65. Cf. A EY I 127: "Gauza bat da begiko mina (el dolor de ojo) ta beste bat
begizkoa (el aojo)". Errakaiak, zurda eta txira bularreko eta begietako miñentzat erremedio onak dira. It Dial
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
528

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
78 (Ur begijetako miñentzat, Dv begietako gaitzentzat, Ip begietako minentako). Badu amaborz egun nagola
begi min gaxto bateki, ez doked lei eta ez eskribi. Mdg 142. Begiko mina kentzeko, urari irakin-arazo, arizko
zapitxo bat antxe busti ta begi ganean ezarri (V-arr). A EY IV 229 (v. tbn. EY I 76).
- BEGIETAN HARTU (Dv). a) Contemplar; tomar en consideración. "Au propre, embrasser du regard" Dv.
Zu begietan harturik / parabisu sainduan / irabaz dezadan Kristau / penatuen portua. EZ Noel 104. Hunelako
ikuspen borthitzenek ukirik ematen ez narote. Eta bizkitartean, begietan ongi harzen balirade, nor bizitze on
batera bil ez laiteke? Dv LEd 175.
b) (V-gip, G-nav, B, BN-lab, S; Dv, H), BEGITAN HARTU (V, G, AN-5vill-gip, L, B, BN, S, R; Añ, H). Ref.:
A; A Apend; Lrq (begi); Etxba Eib (begitxan artu); Izeta BHizt2; Gte Erd 249, 181; Elex Berg (begittan artu).
Coger aversión, mirar con malos ojos. "(No poder verle) pintado, aborrecerle, (c.) ezin begiz ikusi, begitan artu,
arturik euki" Añ. "Au fig., tenir à l'œil une personne à qui on en veut, ou qui est suspecte", "begietan hartu
zaituzte, vous leur êtes devenu suspect" Dv. "Begitan, begietan hartzea, 1. soupçonner quelqu'un, s'en méfier.
Begitan hartua nau, uste du nik egin diotala, il se méfie de moi, il croit, soupçonne que c'est moi qui lui ai fait le
tort. 2.ºprendre en aversion, avoir de l'antipathie" H. "Tomarle a uno en ojo, generalmente para mal" A. "Begitan
artu (V-ger), tomar ojeriza" A Apend. "Begitan artu, entre ojo y ojo" Alt Eusk 1925, 86. "Begitan har ou hartze,
prendre en aversion" Lrq. "Begitan artua zeukaten (G-azp, AN-gip, B, BN-lab-arb), etsaiak begitan artu zuten
(V-arr, G-azp-goi, AN-gip-5vill, B), begitan artute dauke (V-gip)" Gte Erd 249. "Nagusiak begitan artu zuen
(G-azp, AN-5vill-gip, BN-arb)" Ib. 181.
Tr. Aunque es difícil determinar en muchas ocasiones si los ejs. de begitan son casos de decl. indet. o formas
contractas de pl., parece que esta var. es la más antigua y frecuente.
Hunen gainean has zedin Iainkoa haren begitan hartzen, eta (nola merezi ere baitzuen) bere obratan
desaboatzen. Lç Adv * 8v. Bere desobedienziaren kausaz hiragun zekion, eta abominazionetan eta begitan har
zezan, halako maneraz non hura baithan lehen lakhet eta plazent zaion guzia, egin baitzekion desplazent. Ib. *
8v. Begitan ar-erazi uste dizkitzut blasfemi guziak eta gezurra, agertuz orretako bateen eta besteen itsustasuna.
Mb IArg I 260. Bada dio Jangoikoak begitan artuenak daduzkan bekatu gaistoak dirala batek besteri eragiten
diozkanak. Ib. 142. Artu zuten begitan ta etziran gelditu gurutze batean ilzez josirik illa ekusi arte guzian. Ib.
344. Bere burua begitan artu. Mb (ap. DRA, que traduce "mortificarse, abnegarse"). Yuduek hartu izan zuten
begietan; hari yazarri nahiak ziren. Lg II 177. Nornai gaitzestea ta begitan artua idukitzea. Ub 177. Ezin ekusi
naute, begitan artu naute. Mg CC 123 (CO 177 begitan artuta naukee). Nor dire justuki dabiltzelako
persegituak? Sendo ta gogor gauza guzietan daudenak, mundutarrak begitan artu izan arren. Añ CatAN 67. Ze
lotsari andiaz ateretan zaituezan urkemendira, soka baterik tiraka, pregoiak aurretik, erri guztiak begitan
arturik. Añ EL 1 184. Eztakizu eziñ amatu dezakezula zure Jaungoikoa begitan artzen ez dezula bekatua? AA III
450. Hortakotz Hokiu gaixtaginak begietan zuen hartua. Prop 1876-77, 7. Emakume galdu eta begitan artuai
berarizko onkiñagaz ostatu ematen zien. Arr Bearg 374 (ap. DRA). Koleran eta sutan ezarri zituen heretiko
hekien aintzindariak. Jaun batek bereziki hartu zuen begietan. Jnn SBi 167. Ezen tzar guziek jaun hori begietan
hartua dute aspaldian. Gogotik hil-araz lezakete, balute lotkiarik. HU Aurp 92. Sortu zan orduko, etsaiak
begietan artu zuan gizona. Inza Azalp 62. Behin bazen axeri zahar, zahar bat. Zakurrek begietan hartua omen
zuten, auzoko oiloak oro jaten zituelakotz. "[Ils] l'avaient pris en grippe". Barb Leg 137. Bi nausiekilakoa nehork
ezin egin: edo batto maitatuko du eta bertzea begietan hartuko; edo battori menduko zaio eta bertzeari
jazarriko. Leon Mt 6, 24 (Lç gaitz eritziren, He higuin izanen, TB higunduko, HeH gaitzetsiko, SalabBN
hastiatuko, Ip hastio ükhenen, Hual ekunen du aburrimentu, Ur gorroto izango). Zorigaiztokoa begitan artzen
zun gizakumea! Aren ondamenaz ase artean etzan ito-lanean geldituko. Etxde JJ 39. Makiña bat kooperatiba ta
sindikato jarri omen zuan. Bañan dendariak-eta begitan artu zuten Aita Goñiren lana. A. Zavala in Goñi 11.
Otua begitxan artu eban, ta andik aurrera beti ebillen Otuari nundik akatsen bat billauko. SM Zirik 13. Lurrak
orain biltzen / ederra, argi gaiztoz zeruak / begitan artzen berde / arraia, ta bana-banaka / ostoz erazten adarburuak.
"El cielo aoja con luz triste". Gazt MusIx 113. Jokatzalliak ez gero artu / begitan edo burutan, / erriyak
berak irabazten du / makiña bat sentidutan. Auspoa 79-80-81, 228. Norbaitek begitan artzen bazinduan, etzizun
barkatuko. Bereala ateratzen zituzten labaiñak. NEtx LBB 40. Nere etsai aundia, begitan artuta naukana.
Berron Kijote 87.
- BEGIETAN EDUKI. Tener a la vista, presente. Cf. BEGITAN EDUKI. Egiten hari ninzanean, begietan
iduki dut geienean, Jesusen Konpañiako Aita Juan Croisetek debozio beraren gañean egin zuena. Mb JBDev
(ed. Dodgson), 4. Sei urteren buruan / txit nekez bildua, / begietan daukagu / onen ispillua. Izt Po 140. Jainkoa
Abrani agertu zitzaion eta esan zion, begietan zeukan bazter eder hura berari eta bere ondorengoai emango
ziela. Lard 14s. Aria handi dut beraz sententzia horiek biak begietan idukitzea. Dv LEd 203 (Cb Eg II 113 kontu
egitea).
- BEGIETAN EMAN (b. emon Lcc). a) Hacer daño en los ojos, parecer mal. "Zaherir, begietan emon" Lcc.
"Zaherimiento, begietan emaitea" Ib. Egiten dituzu Jesusi begietan ematen dioten zenbait uts egite. Mb
JBDev 190. Orien galgarri oriei begitan ematen die besteen birtuteak. Mb IArg I 163. Begietan ematen digu
burua arro, bekoki edo kopeta goi, begiratua zorrotz eta aginduz bezala iñor eskera etortzeak. Inza Azalp 126s.
b) (H; b. emon A Apend). Poner ante los ojos, mostrar, hacer palpable. "Begietan ezartea ou emaitea, placer sous
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
529

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
les yeux, représenter" H. "Begietan emon (V), hacer palpable" A Apend, que cita el msOch. Ondo zail da
Donibane Gurutzen olertitza --batean mistiku ta olerkari danez-- idazkera aldetik begitan ematea. Gazt MusIx
164.
BEGITAN EMAN (H). Echar en cara, reprochar. "Reprocher. Asitzen badira zuri begitan ematen egin ez
dezuna, si on commence à vous reprocher, attribuer, une chose que vous n'avez pas fait (Mb). Syn. gain ematea"
H. Zeren [...] begitan ematen zien beren gaistakeriekin, artu zuten begitan ta etziran gelditu gurutze batean
ilzez josirik illa ekusi arte guzian. Mb IArg I 344. Bera baño gutiagokoa izanagatik jaiotzez, adimentuz, dotez ta
diruz aren andrea, begitan orrelakorik ari ez ematea. Ib. 181.
- BEGIETAN GOITI HARTU. "(Sal), tomar ojeriza" A. v. BEGIETAN HARTU.
- BEGIETAN IZAN. (Aux. trans.). a) Tener a la vista. Cf. Lar, Añ: "(Siempre te tengo) presente, beti gogoan
zauzkat, aurrean zaitut, nere begi bietan zaude, zagoz". Benedika fortuna! ala enkontru hona! / orai begietan
dizit desiratzen nuiena. E 177. Fiñean begietan zaitut, / amaren seme maitea; / utzi duzu ene gorphutza, / preso
ziñauden etxea. Gç 73. Nekhez nahi zuten sinhetsi ezin ukha zezaketen eta begietan zuten gauza. Lg II 142. Beira
ematen ginen, ederren aldetik; / begietan gintuen Laphurdi guzia, / linho landa iduri, itsaso garbia. Hb Esk 233.
Egyptoan ikusiak baitzituen jainko faltsoak, Aaroni galdeka eman zen othoi eta lehenbailehen egin zetzon
halakoak, hek bederen bethi begietan ukhaiteko. Zerb IxtS 39. Begietan dituztan lur horiek ez nuzke ikusi nahi.
Elur egin balu gehiago, mendiak xuri-xuriak balire, beste gogoeta batzu egin nezazke menturaz. JEtchep 75.
b) (Dv), BEGITAN IZAN. Aborrecer. "Begietan nau, il me regarde avec de mauvaises dispositions" Dv. v.
BEGIETAN HARTU. Geroztik begietan ditu, eta uste dut ez direla hemen luzaz egonen ahal. Prop 1880b,
277. Nor da zuzenagorik, nor khorodunetan? / Gaixtaginek hortako dute begietan! Zby RIEV 1908, 604. Dituzte
asasinaraziko begietan dituzten gizonak, bai eta egin araziko egun guziez [...] krimarik beltzenak. Elsb Fram
183. Jaun hoiek serora batzu eta fraide batzu dituztela holaxet begietan; eta bertze batzu aldiz beren gogokoak
dituztela. HU Zez 100. Ba, poxolu ditugu, begietan ditugu, etsai ditugu frantsesaren itzalean eskuara ito nahi
luketenak. HU Aurp 205. Jabeak ikharan arrotz harek, guti edo aski begietan dituelakotz, sudurra sarthuko
duela barnago, jakitea gatik zer irakasten den han. JE Bur 44s. Zuzena maite duzu, ta okerra begitan (Hebr 1,
9). Or MB 76 (Lç gaitz eritzi, He gaitzetsi, TB hastiatu, Dv higuindu, Ol gorroto). Ifernuak begietan du Eliza:
fraile eta serorak baitire Elizaren ume hoberenak, han eta hemen inharrosiko dituzte. Zerb IxtS 111. Munduak
herrarik ezin duke zuentzat; ni bai begietan nu. Leon Io 7, 7 (Dv gaitzets nau). "Politikero" eta Eliza gizonen
martira, orok, begitan zutenek berek, Saindutzat zaukaten gizona! Ardoy SFran 21.
(Con comparativo). Ezta gizona guretarik; gure arak, eta gutiago gure sinistea, eztire harenak; gogoko
baino begietanago ditu hemengo zerak. HU Aurp 197.
c) BEGITAN IZAN. "Begitan diat (Sc), me agrada" A.
- BEGIETAN JARRI, BEGITAN JARRI. (Precedido de gen.). Ser aborrecido por. Neron [...] bere lasaikeria
eta beste biurrikeriakin guzien begitan jarri zan. Lard 540. Ez nuke nahi holakoarekin eta halakoarekin
samurtu; ez nindake nahi auzoekin makurtu, eta guziz herriko auzapezaren begietan jarri. HU Zez 85.
- BEGIETARA. (Alativo en función de part.). v. begietaratu.
- BEGIETARA EMAN (Dv), BEGIETARAT EMAN (Dv), BEGITARA EMAN, BEGITARAT EMAN. Hacer
ver, mostrar. "Begietarat ematea, exposer, représenter, faire voir" Dv. "Horrek begietarat ematen du zein gaixto
den nihortaz trufatzea" Dv. "Begietara eman zion zein zen handia egin zuen gaizkia" Ib. Elizako aiteen
arabera, Adameren lo hark ematen daroku begietarat salbatzaillea gurutzean gure gatik ezarria. Lg I 17. Eman
zioten, hitz estaliz, siximitarrei begitarat bere esker-gabetasuna. Ib. 216. Bada horra nere kasua, baldin
gogoramendu on hauk izpiriturat eta egia hoin ageriak begitarat eman dauztatzun ondoan. CerBid 8. Fable
hunek demaizkigu / begitara bi exenplu: / zointarik bata ez bertzea / zuhur ez baita hartzea. Gy 217. Bazter
orotan Jainkoa da, ta zeruan da lurrean eta beste zer guzietan begitara ematen zaigun ona ta ederra
jainkotasunaren dirdira da. Gazt MusIx 168.
- BEGIETARAINO, BEGI BIETARAINO, BI BEGIETARAINO. Totalmente (litm. 'hasta los ojos'). Hala da
bada haragiaren atseginetan eta plazeretan dabillana ere. Gose da, egarri da eta emozu nahi duen bezanbat, sar
bedi begietaraiño, baiña eztiteke ase. Ax 385 (V 252). Deabruak ta munduak engañatu ta pekatuetan begi
bietaraño sarturik zegoen. Cb Eg II 196. Geiegi maitatu zituan erbesteko emakume arrotz galduak zoratu ta
sartu zan begi bietaraño Idolatrian. Ub 43. Miñatza lotsagarri likits askorekin begi bietaraño beteak datozen
aekin iturri garbitzalle oek egiten dituzten mirari andiak. Izt C 77. Bekhatu lohietan bi begietaraino sarthurik,
Jainkoaren deiei bethi beharriak tapatuz, nere lehia tzarren asetzen ibili izatu naiz. Dv LEd 269 (Cb Eg II 196
begi bietaraño). Oitura gaiztoen zingiran begietaraño sartua zegoen zaldun gazte noble bat. Arr May 41. Sobera
aspaldi huntan bizi da sarthua begietaraino paganotasuneko tzarkeria deithoragarrietan. Prop 1893, 145.
Riktrudis begi bietaraiño gorri-gorri iarri zan. Ag AL 72. Gudan etzan ibilli; baña zantarkeri ta ustelkerietan
begietaraño sartu ta ustelkeri orren atsa alde guztietara zabaldu bai. Eguzk GizAuz 17. Ez ahal dirudite
begietaraiño lokatzez beteak? Mde Pr 99. Apaiz ta moja ta praile, senper ikusteko zaudete; bi begietaraño sartu
baitzerate Biurriaren alde. Or QA 85.
- BEGIETARAT JOAN. (Tras gen.). Ser evidente para. Bada hor egiazki gauza bat, Erlijione gabekoen beren
begietarat dohana. Lap 323 (V 147).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
530

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BEGIETATIK GALDU (Lar, Añ, -etarik Dv), BEGITIK GALDU. Perder(se) de vista. "(Perderse de) vista,
begiz, begietatik galdu" Lar y Añ. "Begietarik galtzea, perdre de vue" Dv. v. BEGIZ GALDU. Ierusalengo
hirira / xuxen ditu gidatu, / portale gañean dute / begietarik galdu. EZ Noel 65. Egizu beñik bein animaren
egiteko andia. Ez dezazula beiñere begietatik galdu. Mb JBDev 220. Ez du bein ere bere begitik galduko
Jangoiko maitagarria, ta Jangoikoa ekuste hau aski du adirazi ditugun atseginz guziak arzeko. Mb IArg I 240.
Agertu zitzaien berriz ere, Jerusalemen sartzean begitarik galdu zuten izar hura bera. Lg II 114. Gutitan galtzen
zuten haur hura bere begietarik, bere buruak baino maiteago zutelakotzat. Ib. 123. Abiatu zan ezarian zeruronz
igotzen, eta igoaz zijoan bezela, odei eder argitsu batek begietatik galdu zien. Arr GB 84. Erranen dio fedeak
baduela zeruan Aita bat [...], sekulan ahanzten eta begietarik galtzen ez duena. Lap 47 (V 26). Au begitik galdua
zan, bañan oroitean zegon. Or Aitork 267. Zerutar mugaldi au / nik atzeman nezan, / begitatik galtzeraño /
[egan] eitea zegokidan. "Que de vista me perdiese". Gazt MusIx 235.
- BEGIETATIK IKUSI. (Precedido de gen.). (Fig.) Ver con los ojos de, ver a través de. "Haren begietarik
ikusten du dena (BN-lab)" Gte Erd 222 (G-azp begiekin). v. BEGIEKIN IKUSI. --Emazteaz jabetzeko ez da
aski naitasuna. --Bere begietatik ikusiko nuke nik. Alz Burr 11s. Aren begietatik bakarrik ikusten ukala, egia
dek. ABar Goi 70. Erritar xumeek, ordea, etzuten aien begietatik argia ikusten, damurik. Zait Plat 99. Argia
Sokrateren begietatik ikusten zuen Platonek. Ib. 20.
- BEGIETATIK ITZALI, BEGITIK ITZALI. Desaparecer de la vista; (trans.) hacer desaparecer de la vista.
Bere biotzeko maiteak Jainkoari eskeini, otoizten zuela aren etsaien begietarik itzal zetzan. FIr 146. Au nik
esatean, itzali egin zinan nere begietatik. Or QA 147. Artaz luzaro ari bagera, iduripen ori askotan atertuko
zaigu ta oso itzali ere idurimenaren begitik. Ib. 131.
- BEGIETATIK UTZI, BEGITIK UTZI. Apartar la vista de. Norbaitek artu ta eraman zitzan beldurrez [...]
ekustera zetozkionak urbilzen baziran, ernatzen zen guzia ta etzituen begitik uzten andik joan arte guzian. Mb
IArg I I 204. Ez ditzatela begietatik utzi, beintzat egun orietan. Mb JBDev (ed. 1882), 361.
Tizana bat, kolorearen ederrez begietarik ez baitziteken utz! Barb Sup 65. Cf. AHOTIK EZIN UTZI.
- BEGI-EZKEL (V, G, AN ap. A; Lar, A, Hb ap. Lh; begixkel G-bet; begi-ezpel V ap. A), BETEZKEL (V-m ap.
A). a) "Ojizaíno, begiezkela" Lar (cf. DAut: "Ojizaíno, el que mira atravesado y con malos ojos"). "Bizco" A.
"Bigle" Lh. v. ezkel. Ill da beraz alako gizon borrerua, / erren, begi ezkel ta lepo makurtua? AB AmaE 323.
Okotzaundia, begi-ezkela (oker), / galbaia aiñeko ezpaiña. "Virada de ojo". Or Eus 92.
"Begixkel, con un ojo semicerrado (Orio)" Garate 7. a Cont BAP 1957, 46.
"Betexkel, se usa para calificar a las personas con el párpado caído. Betexkela ola daukanai. Ola beera,
japonesen da modura" Elexp Berg.
b) (A; betexkel V-gip, G-to). "Betexkel (G-to), de ojos lacrimosos y tiernos" A. "Begi erreak eta tristeak dituena
ere bai. Ezton ezautzen? Alako ankaluze betexkel bat" Elexp Berg.
- BEGI-EZPAIN. "Cejo sobre los ojos" Lcc.
- BEGI-EZPAL. v. betezpal.
- BEGI-HEZUR. "Amar locamente, begi-hezurra bezain maite izan (BN); litm.: amar tanto como el hueso del
ojo" A EY III 244.
- BEGI GAITZ EGIN. "Mal haya yo, tú, aquél, &c. zori gaitz, doain gaitz niri, hiri, ari. Begegaiztagidala
[seguramente por begi-], dagizula, dagiela" &c. Lar.
- BEGI GAIZTO (Ae ap. A Aezk). a) Mal de ojo. v. begizko. Mila haurren artean ez zindezakete bat
hatzeman garbirik [Egiptoan]; eta hori, zeren norbeitek iragaitean haur heietarik ikhusi eta erran baleza: "Zer
haur ederra"! haurra begi gaixtoaz joa liteke, eta galdua. // Horra zertako amek beren haurrak bethi zikhin
dauzkaten. Diren bezala ez dute zeren begi gaixtoaren beldurrik ukhan! Prop 1886, 156. Begi gaiztoa norbaiti
ein dakotenean, altzinago apeza deitzen ze. A Aezk 210.
b) "1.º (S-saug), qui a mauvais œil, mauvais regard. 2.º myope; 3.º mauvaise vue: qui a mauvaise vue; 4.º (S;
Foix), sournois (fig.)" Lh.
- BEGI GAIZTODUN. "Begi-gaixtodun (Hb), v. -gaixto 1.º [= "qui a mauvais œil, mauvais regard"]" Lh.
- BEGI GAIZTOKO. a) De mala catadura (?). Ekusi zuten begi gaiztoko Txori-artzalle bat, nola prestatzen
zebillen kañabera ta zakuan zekartzen sareak. VMg 70. Hasteko buhame guziak begi gaxtokoak dira... Ni, ez
nitzaiote hurbiltzen ere. Larz Senper 72.
b) Envidioso. "Begi gaixtokoa" GAlm 1954, 53.
- BEGI GORA-BEHERA BATEAN. "(En un) abrir y cerrar de ojos, begi gora bera batean" Lar y Añ.
- BEGI-GORRI (AN, L, Sal, S, R ap. A; Lh). a) De ojos rojos, enrojecidos. "De ojos ribeteados" A. "(Vieille)
aux yeux rouges qui passe pour sorcière" Lh. Cf. Lcc: "Cegajoso, begi gorriak". Gaisotzen da urliaren aurra,
sandiaren idi edo beiak ez du jan nai eta dio batek: atzo emen egon zan arako atso begi gorri ura, sorgiña
izango da, eta ark gaisoturik ipiñiko zuan aurra. AA II 490. Atso azal tximur begi gorria / bizartsu baltza eta
sur andia. Zav Fab RIEV 1907, 95. Ez peisant xarlatanik, / ez ema begi-gorririk. Gy 17. Ez bapere obea bere
emaztea, / zalako atso zimel, baltz, igar, maltsiña, / begi gorri, guzurti, prestuez, zikiña. AB AmaE 236.
Lursagar ustel asko / xardin begigorri / han ziren iastatzeko / bihotz altxagarri. Balad 232. Xardina begi gorria,
itsasotik ethorria! "Sardine à l'œil rouge". Barb Leg 148. Onentzaro begi-gorri; / non atzia duk arrai ori? "Oji-
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
531

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
rojo". Or Eus 140. Uzta bikaiñak poz daragio / koko begi-gorriari. "De ojos tiernos". Ib. 382. Ernerik eta
gogorrik Sokrate begi-gorria, larru-ximur, lepo ta zango lodi. Zait Plat 99.
b) Moneda. Aizo herrietako hazleek nahi lütüzkie saldü, phüntia beita haatik eta beita non eta zertan igor ala
zilhar xuri ala begi gorri. Eskual 17-1-1913 (ap. DRA). Herriko etxean segretario zelakotz, begi-gorri multxo
baten gainera, frango puska biltzen zuen Bil-bil Errientak: dela oilo, oilasko, ahate eta pekada moko luze. Barb
Sup 2. Moltsatik ateratzen tu ehun libera... // Jaun Apezpikuari / baititu igorri / Apezgaientzat Mañexek / bortz
begi gorri. Etcham 79. Nere polsan badago / zenbait begi-gorri. Auspoa 66, 119. Zer diruketa! Begiak xurituak,
horituak, han zagon Joanes begi-gorrieri so. Leon GH 1924, 299.
Biba, hi, Piarres! Hoi duk hoi jokatzea...! --Eta urhe begi-gorriak bildu zituzten biek ahur barnerat--. Barb
Piar I 46.
c) (Hb ap. Lh). Nombre aplicado a varios peces. "Breca, breque, pescado, errosel begi-gorria" Lar. "(L), muge
sautereau (poiss.)" Lh, que cita a Hb y Giménés. "Mújol del género Mugil saliens. (fr.) Muge sautereau, Poisson
Saint Martin" DRA, que cita a Giménés Catalogue 10. "Muge d'octobre" Lf GAlm 1957, 31. Poll-pollkarena
barik, "begi-gorri" aren gozoa! [...]. Iru-lau minutu barru, gertu egongo zan besigua. Bilbao IpuiB 44.
- BEGI GORRIAK IZAN. Ser penoso, insoportable. Zorretan bizitze orrek begi gorriak dizkik neretzat. Ataño
TxanKan 201.
- BEGI-IKUSI. Vista. v. BEGIZ. Musu laztanak, sinestargiak, / Argana zuzenik zaitu; / susmo biziaz, ez begiikusiz
/ mundu ontan dakuskezu. "Le puedes ver en este mundo por fuerte barrunto, no por visión intuitiva". Or
BM 54.
- BEGI-ILUN. v. betilun.
- BEGI-INDAR. Vista. Ez da au azkena izanen, Jaunak osasuna eta begi-indarra kentzen ezpadizkit. Agur,
irakurle maiteak. Bera EEs 1916, 41.
- BEGI-INGURU. v. betinguru.
- BEGI-IRAULI (Hb ap. Lh; begirauli Lar). "Turnio, que mira torciendo los ojos, begiraulia" Lar. "(Hb), louche,
bigle" Lh.
- BEGI IREK-HESTE. Abrir y cerrar de ojos. v. BEGI ITXI-IREKI. Begi idek-heste batez inguratu zuten
hogoi eta hamar bat gizon. Prop 1896, 35.
- BEGI-IREKI (Sal ap. A; begidiki Lar Sup), BETIREKI (-th- Dv y A (que citan a O)). Abrir y cerrar de ojos.
"Ojos (abrir y cerrar dellos), bergidiki [sic, seguramente errata] bat" Lar Sup. "Bethireki, abrir de ojos" A. "Begiireki
(Sal), abrir de ojos" Ib. Urte guzian gerta etzedina, bethirekian. "En un clin d'œil". O Pr 471.
Espantaturik ikusiko duzu begi irekian iarri dela zure bihotzaren iabe eta nausi, hautsa bezala xehatu eta
porrokatu dituela zure borondate sainduak. SP Phil 290 (He 291 ikusteaz betbetan). Hainitzetan Jainkoak begi
ideki batean emaiten du denbora handiz ukhatu zuena. SP Imit IV 15, 1 (Ch kolpe batez, Mst memento llabür
batetan).
- BEGI-IRUDI. Imagen, imaginación. Zer dio, gero ere, begi-iduri ori galtzea, entzun-iduriz edo bestez
gogoratzen badugu? Or QA 136. Gizon batetaz oroitzeko aren aurpegia ikusi bearra al daukagu naiz begiz naiz
begi-iduriz? Ib. 152. Idurimenez, begi-irudiz beintzat, ez daki amaren berri; baiñan ama ori nolabait gertarazten
du bere barnean. Ib. 161.
- BEGI-IRUDIMEN. Imaginación. Ikusi dugunori ere, luzaro ari gerala, Aren aurpegia atertzen zaigu begiidurimenean,
zueri beste edozein gizonena bezala, aspertu egiten baitzaigu idurimen ori, begia bera bezala. Or
QA 126.
- BEGI ISTE-IREKITZE (-idekitze H (que cita a Mb)). Abrir y cerrar de ojos. v. BEGI ITXI-IREKI. Begiiste-idekitze
batean begiratu nion bein Jangoikoari. Mb OtGai I 67.
- BEGI-ITSUAN (begitxuan V-gip ap. Etxba Eib), A ciegas, sin ver; (fig.) con los ojos cerrados, sin dudarlo.
"Begitxuan, a ciegas. Begitxuan dabill batera ta bestera makillaka" Etxba Eib. "Begitxuan ibilli, andar a ciegas.
Eskolarik eza, begitxuan ibilltzia beste da" Ib. "Ez galdu gero ori aukeriori. Begi itxuan artuko neuke nik zuri
eskeintzen detsuen biarra" (V-gip, comunicación personal). v. BEGI-ITXIAN. Begi-itxuan be igarriko
genduke nora goiazen. SM EiTec1 147. Eta neskamiagaz esandako orduan eta tokixan, bertan zan illunakin juan
zan gizonori begitxuan, aregaz ogeratzeko asmuan. Etxba Ibilt 457.
"Begitxuan ibili, jugar a la gallinita ciega. Zer, begitxuan ibiliko ga laurok?" Elexp Berg.
- BEGI ITSUEKIN. A ciegas. v. BEGI ITSUAN. Obeditu begi itxuekin. Mg CC 112.
- BEGI-ITSUKA. A ciegas. Eztet ba uste bidean ezbearrik gertatu lezaiokenik onera arteko bidetxiorrak
begitxuka etortzeko eran ezagutzen ditu-ta. EEs 1921, 17. Au guztija ziatz-ziatz ikusi biarra ziok, gauza ziurrera
jo biar baitegu ez begi-itxuka. Ldi, carta a Mendi Lauta 18-4-1929 (ap. DRA). Idazle-ugaltze orreri, begi-itsuka,
nik uste, bear-alako paper-langille-ugaltzeaz erantzun bear dio. Ldi IL 70.
- BEGI-ITXI. a) Abrir y cerrar de ojos. Ez dot kantauko gazteen lora zororik bere / begi itxi baten dagozalako
iragorik. AB AmaE 63.
b) Cabezada, sueño breve. "Begi itxi bat bakarri [sic] ein dot (V-arr)" Gte Erd 259 (G-azp, AN-gip, BN-arb lo
kuluxka).
- BEGI-ITXIAN. Con los ojos cerrados, a ciegas. v. BEGI-ITSUAN. --Ondo ezaguten al dituzu inguru oek? -
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
532

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
-Inguru oek bakarrik? Baita Gipuzkoa osoa ere zeartuko nuke begi-itxian utsik egin gabe. TAg Uzt 199.
- BEGI ITXIEKIN. A ciegas, con los ojos cerrados. Fedeko gauza guziak sinistu bear ditugu begi itxiakin.
Mg CC 203.
- BEGI ITXI-IREKI (ideki G-to; iriki G-azp, AN-gip; idiki Lar, idigi Añ), BEGI-HERTS-IREKI (etxideki BN; -
idoki Arch ap. DRA, -ideki SP, H, erxidiki A). Ref.: A; Gte Erd 47. Abrir y cerrar de ojos. "Clin d'œil" SP. "(En
un) abrir y cerrar de ojos, begi gora bera batean, itxi idiki batean" Lar, Añ (itxi idigi baten). "Begi erxidiki baten
artean, [en un] abrir y cerrar de ojos" A. "Begi itxi-iriki bat (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 47. v. BEGIEN ITXI-
IREKI. Eta guzia, begi erts-ireki arte baten seguranzarik eztuen gorputz miserable eta gaixo hunen
zerbitzatzeagatik. Lç Adv ** 6r. Penitenzia egiteko, asko da pontu bat, buru itzultze bat, begi herts-ideki baten
bitartea. Ax 196 (V 132). Begi itxi edegi bateko ikustia geijago da ikasteko, berba luzeen jarduna ta ekiña baño.
Mg PAb 133. --Lapurrak eztireanak iaso daiela gora eskua. --Begi itxi-edegi baten arlote guzti aren eskuak
buruen ganetik ikusten zirean. --San Paulo zoriontsua, [...] lapurra danari sarrast ebagiozu goratuta daukan
eskua. --Beste begi itxi-edegi baten esku guztiak beeratu zirean. Ezale 1897, 2a. Ate ta urteiera gustijak bata
bestiaren urrengo trebetasun andiz idegirik, begi-itxi-edegi baten aurkittu eban bere buruba jauregittik lekore.
Otx 83. Gau luzea labur da... argia zabaldu; / begi-itxi-edekian pesteguna degu. Or Eus 13. Entzuidazu ba adiadi,
eta begi-itxiriki batean garbituko dizkitzut aitzaki oiek guziak. Berron Kijote 19. Unetxo batean, begi itxiireki
batean, [...] hildakoak ustelezin biztuko dira. IBe 1 Cor 15, 52.
- BEGI ITXI-IREKITXO. "Begi-itxi-edegitxu (V) a) sueño ligero; b) abrir y cerrar de ojos" A.
- BEGI ITXI-IREKITZE. "Begi itxi-irikitze batean, en un abrir y cerrar de ojos" Lar (sg. DRA, pero no lo
encontramos).
- BEGI-ITXITE. Guiño. An agertuko dira begirakune lotsagarri, kiñuka ezain ta zantar eta beste enparau
begi-itxite deabruzko guztiaak. Itz Berb II 78.
- BEGI ITXIZ. A ciegas, con los ojos cerrados. Gero, begi itxiz, esnai ta ametsen / tarteko dan marmaria. Or
Eus 411.
- BEGI-ITZULI (L, BNc ap. A; Dv). Abrir y cerrar de ojos. "Begi itzuli, clin d'œil. Begi itzuli batean, en un clin
d'œil, begi itzuli batez, d'un clin d'œil" Dv. Aphur batez, begi itzuli batean, azken turutaldira [...], gu ere
aldatuak izanen gare. Dv 1 Cor 15, 52 (Bibl begia hets artean).
- BEGI IZAN (V-ger), BEGIA IZAN (V). "(V-ger), ser simpático. Guztien artean axe begi izaten eban beti" A
Apend. "Begia izan (Vc) [...], tener simpatía. Begia deutso [...], le tiene simpatía" A EY III 337.
(Acompañado de adjetivo y de izan tripersonal). "Begi (Vc), cariño, simpatía. Begi andia izan (Vc), tener
mucha simpatía" A. "Begi ona izan, tener cariño; litm.: buen ojo. Begi ona daust orrek niri, ése me tiene a mí
cariño. Begi ona dautsat nik orri, yo le tengo cariño a ése (Vc)" A EY III 258. Aphaintza sobraniek sarea
dirute; / begi onik zuhurrak nihoiz ez diote. Hb Esk 183. Ikusatzu gizon gazte horiek [...] birun birun dantzan
hari [...]. Begi on diotela inguru beira diren neskatxeri. Atheka 147. Alaba bat daukazu, / Ioane, beargina; /
neure semeak deutso / begi on da zina. Azc PB 90 (en la versión de Ur PoBasc 455 nire semiak deutsa / amodijo
fiña). Zuen mutillak gureari begi andia deutsa. Zam Man 17 (ap. ELok 367). Oraiño neskatxari dio begi eme; /
biak dantzatzen ziran orain-orain arte. "Mira a la muchacha con ojos suaves". Or Eus 19.
- BEGI-IZAR. v. betizar.
- BEGI-IZKIRIBIZ. "(V-ger), bizco" A Apend.
- BEGI-KAKA. "(L-côte, BN-baig), legaña" A s.v. kaka.
- BEGI-KAMUTS. Miope. Gerta ditake, arratsean burua mintsu izatea, ez jakinean lausu zirelakotz, edo
begi-kamuts, edo bixta-luze. GAlm 1962, 60 (ap. DRA).
- BEGI-KASKO. "(Sal, R), cejas" A.
- BEGI-KEINU. Guiño, gesto efectuado con los ojos; (fig.) intervalo insignificante de tiempo. Moment batez
eta begi kheinu batez, azken tronpetán (ezen ioren du tronpeták) eta hilak resuszitaturen dirade inkorruptible. Lç
1 Cor 15, 52 (He begi kolpe batez, Dv begi itzuli batean, Ol begikliskan, IBk begien itxi-ireki batean, IBe begi
itxi-ireki batean). Aurtikiko duzu begi kheinu begi kheinuaren, begitarte begitartearen ordain. SP Phil 289. Begi
kheinu bat aski baita haren graziaren ardietsteko, zer seguranza ahal dukegu atzo bekhatore zena egun ere
bekhatore dela? Ib. 356 (He 359 momento bat). Uri-tromenta, elementak / hitz batez tutzu kalmatzen: / su,
xixmista, ihortziriak / begi-kheiñuez manatzen. Gç 134. Zure edertasunaz hartua izanen dena, ordainez zuri ere
eder izanen zaitzu, begi kheinua begi k[h]einuarenzat bihurtuko duzu. He Phil 289. Egin nazazü zure diszipülü
debot eta ümil bat, untsa egitera kostümatü düzün bezala, amurekatik zure begi kheñürik mendrenian, obedi
zitzadan. Mst III 50, 6 (Ip zure kheinü txipieniala). Istant batez, begi kheinu batez, [...] hilak berriz piztuko
dire ezingalduak. TB 1 Cor 15, 52. Ni erne nago, ezagunei gogozko begi-keñu bat egiteko zaletuta.
Ldi IL 22. Bearbada, elitzake ain garbi mintzatuko Usoa, Otxandak Bela-Beltz bere esaneko morroiari egindako
begi-kiñu izugarria ikusi izan balu. Etxde AlosT 99s. Aurpegiz eta begi-keiñuz eta beste azbegien eragiñez ageri
zan zer esan nai zuten. Or Aitork 20. Koplatxoa sarritan... ta begi-kiñua noiz-naian... Ez dogu makala gure
Txomin Txiki! Bilbao IpuiB 31. Bat-batean, begi-kiñu bataz, [...] ildakoak gordin jagiko dira. Ker 1 Cor 15, 52.
- BEGI-KEINUKA. Guiñando los ojos. Begi-kheinuka hari denak oinhaze emanen du; eta ezpainez izanen da
zaurthua. Dv Prov 10, 10. Nere etsai gaiztoak nere lepotik ez beitez poztu; zio-gabe gorroto nautenek ez bekizkit
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
533

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
begi-kiñuka ari. Ol Ps 35, 19 (Ker begi-kiñuka; Dv begiz kheinuka).
- BEGI-KIMU. Brote. Ernetzen ikusi dedanean, begi-kimua axaldu duan bezin laixter, eguzki pixka bat eman
diot. SMitx Aranz 5.
- BEGI-KISKUR. "(G), de ojos ribeteados" A.
- BEGI-KLIXKA, BEGI-KLISKA, BEGI-KILISKA. a) Pestañeo; (fig.) intervalo insignificante de tiempo.
Ziztakoan, begikliskan, azkeneko turutotsez. Ol 1 Cor 15, 52 (Ol (ed. 1958) begikiliskan; Lç, TB begi kheinu
batez, He begi kolpe batez, Dv begi itzuli batean, Ker begi kiñu bataz, IBe begi itxi-ireki batean, IBk begien itxiireki
batean). Ziztakoan, begi-klixkan, azken-turutaren otsean; turutak otsegingo baitu, ta illak gordin piztuko
dira, ta gu berrituko gera. Or QA 201. Begi-kliska batean Teresalina ta Aldetrudis, etxe artako bi buruak,
gaixotegian ziran. Sorarrain Lili 111.
b) Vistazo, golpe de vista. Begi-klixka batez negurtuak ditut millakan eremu. "De un golpe de vista". Or Poem
526.
- BEGIKO. v. begiko.
- BEGIKO FITS. "Hori du begiko fitsa, eso constituye su preocupación: litm.: eso es para él la mota del ojo
(BN)" A EY III 326.
- BEGIKO ILE, BEGIKO BILO. "Begiko bilho, begiko ile (L, BN), pestañas" A. v. betile, bepilo.
- BEGI-KOLPE (Arch VocGr, Lecl, Hb ap. Lh). a) Golpe de vista, vistazo, mirada. "Begikolpia, coup d'œil,
œillade" Lecl. "Begikolpe bat in zuen (B)" Gte Erd 67. v. begikaldi, BEGI-UKALDI, begiraldi. Errex da
berzeren senharren edo emazten ondoan ez ibilzea; ordean ez da haiñ errex begi kolperik ez arthikitzea,
amodiorik ez harzea edo ematea. He Phil 457 (SP 453 begiztatzerik). Hagitz arinki begi kolpe bat aurdiki dut
ene bizitzearen gainerat. Brtc 161. Arthikitzen dut begi-kolpe bat nere egiteko molde guziaren gainerat,
ikhusteko ea zertan huts egiten dudan. Dh 109. Gure arranoak goietik / bertzerik gogoan zarabilkalarik, / begikolpe
batez ditu ustekabean / ikhusten zori-gaitzean / [...] mustro ttiki batzu hagitz itsusiak. Gy 224. Azkenean
deliberatu nian [...] guanen nintzela aran famatu heieri begi-kolpe baten ematera. Elzb PAd 37s. Lehen begikolpean
ohartu ninduan . Ib. 39. Begi kolpe batez ikusi nuen ateka hitsean nindagoela sarturik. StPierre 12.
Bainan ezbáitut sonuari begi golpe bát bera emaiten ahal zu ekhusi gabe dantzan "trebes", plazán! Lrq Larraja
RIEV 1931, 237 (puesto en boca del párroco de la localidad, quien, como se ve, no habla en suletino). Harat
heltzean, eginatzik konplimenduak, eta gero, han hemenka ematzik zonbeit begi kolpe. Barb Leg 146. Ezin igarri
azkenên ua / datorren, ez, legorrera; / itsasotarrak igar lezaio / lênengo begi-kolpera. "A primera vista". Or Eus
386. Mahain baten inguruan jarri ziren, elgarri begi kolpe eman eta ixtan bat ixilik egon. JEtchep 85. --Ohartu
zirea? [...] --Ez jauna. --Oi, zu Eskualduna! Etzirea pilotan artzen? --Ba, zonbait aldiz. --Holako begi kolpea
duzuela pilotaren airetik biltzeko. Ib. 95. Ez zuten ez trefla berogitik jana [ardiek], erran izan duten bezala...
Haren begi kolpe gaxtoa zuten ukhana. Larz Senper 28 (Vill begi-golpe). Jakinen du laster Frantsesek [...] ez
dela Xinatik heldu gizon hori, lehen begi kolpean uste zuen bezala. "Au premier coup d'œil". Ardoy SFran 200.
b) Abrir y cerrar de ojos. Instant batez, begi kolpe batez, azkeneko klaroina soinuan [...] hillak biztuko dire.
He 1 Cor 15, 52 (Lç, TB begi kheinu batez, Dv begi itzuli batean, Ol begikliskan, Ker begi kiñu bataz, IBe begi
itxi-ireki batean, IBk begien itxi-ireki batean).
- BEGIKO MAKAR. "Begiko makarra baino gutxiago ikusi nai zuten (AN-larr), no le podían ver; litm.: le
querían menos que la legaña del ojo" A EY III 347. "Begiko makarra ere eztio opa, no le ha ofrecido ni la legaña
del ojo" Ib. 339 (s.v. tacaño).
- BEGIKO MIN. v. BEGIETAKO MIN.
- BEGIKO NINI, BEGIKO NINIKA. Pupila, niña del ojo. v. begi-nini. Zuek ukitzen zaituenak, ukitzen du
nere begiko ninia. "Tangit pupillam oculi mei". AA III 293. Galde bizaie nola / guk mundu guztia / ikusteko asko
degun / begiko ninia. It Fab 158. Okuntza-lurrak begiko ninia bezin maite dauzkatelako arto garientzat. Izt C 30.
Asko ingurutan lagundu zuen eta argitu zuen; eta bere begiko ninika bezala zaindu zuen. Dv Deut 32, 10.
Lenago ikara eragiten bazioten ere, orañ asko maita zituan, asko ere asko, bere begiko niñia bezela. Bv AsL
37s. Gure izkuntza maite oni, bere jauregi barruan [...] ausardiz ta nabarben, norbaitek esi ta lakarriak jarri nai
izan dizka. O! Begiko ninian ikutu digute. Ag EEs 1916, 118. Zapata pare bat gelditzen zitzautan doidoia, eta
hura ere joantxea, eta, begiko ñiñia bezala, meza sainduaren emateko begiratzen nituen. Zerb Bahnar 158. Nola
esan dezakezu orrelakorik, nere Beltran, zure urrenik bera baitut nere begiko ninia... Etxde AlosT 33.
- BEGIKO HODEI (Lcc), BEGI-HODEI (Lar). "Nube de ojo, begiko odeia" Lcc. "(Batir) las cataratas, begi
lausoak, odeiak atera, kendu" Lar.
- BEGIKO SEIN. Pupila. v. betsein. San Buenabenturak diño guk beseiñan edo begiko seiñean baño biziago
bere gorputzeko edozein lekutan sentietan ebala. Añ NekeA 232.
- BEGI-KOSKO. "(R), cuenca del ojo" A.
- BEGIKO ZIKINA BAINO ...-AGO. "Begiko zikiña baiño geiago eztu ikusi nahi (G-to, Lc, BN-baig), le es
antipático; litm.: no quiere verle más que las suciedades del ojo" A. Ezin ikusi begiko zikina baiño. FIr 159.
Bakotxa bizi da bere etxean bere familiarekin, auzoa begiko zikina baino gehiago ez dezakela jasan. JEtchep 46.
Garai artako lagunartea, begiko zikina baino ezin ikusiago zuen Platonek. Zait Plat 117.
- BEGIKO ZURI (B, BN, xuri Sc ap. A; Lcc, VocB; Hb y Foix ap. Lh), BEGIETAKO ZURI, BEGI-XURI
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
534

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(Darric ms. ap. DRA). a) "Blanco del ojo" Lcc. "Córnea" A. "Córneo [sic]" VocB. "Cornée de l'œil" Lh. "Blanco
del ojo, córnea opaca" DRA. Yanari hoberenak egurra bezala dire ahoko; buhurdi gurienak elhorri, horitzen
da begietako xuria. Hb Egia 62.
b) "Begiko zuri (R-uzt), nube del ojo" A.
- BEGI-KUKU. Ixil, begi-kuku, burua makurrik, / arkume salgai antz or-emenka daude / zenbait jaun andere,
goi-miñak arturik. "La mirada hundida". Or Poem 524. Cf. Or Aitork 286: Isaakek zarturik kuku zeuzkan aragibegiak
ikusten zuten argia. "Praegravatis et opertis senectute carneis luminibus".
- BEGI-LABO. "Begi lausoa, myope, ou qui a une taie dans l'œil; id. begi labua (?) (BN)" H.
- BEGI-LABUR. "(R), miope" A. "Myope, lauso, begi-labur" T-L.
- BEGI-LAGUN. "(Hb), lunette" Lh.
- BEGI-LAPAR. a) "Begi-laphar (BN-bard), sourcil" Dv A.
b) "(R-uzt), de ojos ribeteados" A.
- BEGI-LARRI. a) "Begi-larrixa, el de los ojos salientes" Iz ArOñ. "Se aplica a las personas de ojos nerviosos,
salientes y pequeños, con venillas, etc. Aren anaia ezautukozu, begilarri altu bat" Elexp Berg.
b) "Baita, adibidez, gripealdi baten ondoren geratzen diren begiak ikusita begi larrixak dauzkagula esan ohi da"
Elexp Berg.
- BEGI-LARRI-BELAR. "Asyla [...], begi larri belharra, abrasenda belharra" Urt III 17.
- BEGI-LARRIKI. "Asyla, begi larrikia, begi larri belharra, abrasenda belharra" Urt III 17.
- BEGI-LASTO. v. begilasto.
- BEGI-LAUSO (V, G; Lar, Añ, Hb ap. Lh). Ref.: A; Etxba Eib. a) Nube en el ojo, catarata. "Argema, nube en el
ojo, begilausoa, odeia" Lar. "Niebla de los ojos, begi lausoa" Ib. "Niebla, nube de los ojos, (c.) begi lausoa" Añ.
"Nube de ojo" A. "Taie qui se forme dans l'œil" Lh. "Cataratas" Etxba Eib. "Begi lausua osatu gurarik dabiz
gure lagunari" Ib. Cf. ejs. de begi lauso 'ojo nublado, empañado' en Lar SAgust 12, Or Mi 33, Mde Pr 109,
Etxde JJ 244, begi lausotu en Mg CO 22. 60 urteekin edo lenxeago, begi-lausoa (cataratas) izan zun eta lan
egin eziñik gelditu zan. In PArt Ustez 17. Etxera sar eta zokho denak ilhun, / begi-lauso hau noiz enegandik
hurrun? "La alucinación de mis ojos". Or BM 126. Gure aurrekoek ez zuten, agi denean, begi lauso handirik
gaizkiari, estalirik zegoenean ere, antzemateko. MIH 238.
b) (Adj.). De ojos nublados. "Begi lausoa, myope, ou qui a une taie dans l'œil; id. begi labua (?) (BN)" H. "De
falsa mirada" A. "Begi-lausua, adj., de vista anormal, de ojos turbios. Begi-lausua zanetik, bardiñ artzen eban
zarra zeiñ gaztia" Etxba Eib. Bultza naute barrura..., / ñir-ñir aunitz argi...; / ordia-antzo sar nazu, / begilauso
ta urgun. "Tambaleándome y nublados los ojos". Ldi BB 90. Konkor, epo, begi-lauso, zaragardun,
negaltsu edo iren bada. Ol Lev 21, 20 (Ur balu begian lausoa, Dv begian xuriduna, Bibl begi tatxadun).
- BEGI-LAUSOGARRI. Badator eztai-zopa begi-lausogarri. "Que alucina los ojos". Or Eus 368.
- BEGI-LEHOR. "Ojienjuto, begileorra" Lar. "Begilkor [sic, sin duda error de lectura] (Hb), qui a l'œil sec (?)"
Lh.
- BEGI-LORE. a) "Situación en la que se encuentra una persona con ojos tristes. Gure aurre begilore dugu,
eztago ongi" Izeta BHizt2.
"Begi-loriak, ojos tristes, de persona enferma" (G-to) (comunicación personal). Cf. BEGIAK LORATU (b).
b) "Begilora (msLond), áster" A.
- BEGI-LUZE. v. begiluze.
- BEGI-MAKUR (G-nav, Sal, R; Dv, H). Ref.: A; Inza RIEV 1928, 152; Iz Als (begimakurra). Bizco. "Bigle,
louche" Dv. "Begi zeiharra, makhurra, œil louche. Syn. ezkela, okherra (BN, S)" H. Josu bar-Joseph, badut
othoi egin gauerdiz, / argizagia begi makur so zan etoi / eta zuk aldiz utzi nauzu... Zergatik arren? Mde Po 93.
Hain da begi-makur, hain da bihotz-legun. Arti OC I 272 (ap. ELok 46).
- BEGI-MAMIN. "Begi-mamiña, córnea opaca" Iz ArOñ. Cf. begi-nini.
- BEGI-MIN. v. BEGIETAKO MIN.
- BEGI-MINBERA. "Mal de ojos. Sin. begi erria. Como adj. Pitarroso. Txikitxan, luzero begi minberia euki
eban. Eta Lea zan begi minberia, baña Rakel arpegi polittduna eta itxura ederrekua (Gen 29, 17)" Etxba Eib (Ol
bepera, Ker begi-samurra, Bibl begi hitsa).
- BEGI-MINGARRI. (Tras gen.). Que hace daño al ojo. Asto zarra ta elbarrie, / munduan parregarrie; / bost
aldiz pasatu du / gose eta egarrie; / puntez bera belarrie, / nire begi-mingarrie. Noe 46.
- BEGI-MINTZ. Retina. Begi-mintza (retina) itxaso zaharraren ispillu zaionari, alakoxeari, oraiñaldiko
nahasmena ikuskizun negargarri zaio. Etxde Itxas 15s.
- BEGI-MINTZALE. "(Sc), tierno de ojos" A.
- BEGI-NAHASI. "Begi-nasie (B), [de] ojos torvos" Inza RIEV 1928, 152.
- BEGI-NEGAR. "Lágrima" Elexp Berg.
- BEGI-NEGARTSU. "Bei-niarsu, legañoso (BN-baig)" ms. col. Lacombe (ap. DRA).
- BEGI-NEURRIZ. "(A ojo de buen) cubero" Lar. "(A) ojo" Añ.
- BEGI-NINI. v. begi-nini.
- BEGI-NIRRO (A), BEGI-ÑARRO (R ap. A). "Persona de ojos habitualmente entornados" A.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
535

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BEGI-NOTA. "Argema, beginotha, begiko tatxa" Urt II 289.
- BEGI-ÑABAR. a) De ojos azules. Jentetan den ederrena ümen düzü Agota: / bilho hori, larrü xuri eta begi
ñabarra. ChantP 174. Neskatila eijerra, oi begi ñabarra. "À l'œil bleu". Ib. 44. Aphez beltzaren arreba / seora
begi ñabarra! Balad 210.
b) "Züberutarra, begi ñabarra (BN), indéchiffrable, dissimulé" Lander Eusk 1925 (IV), 48.
- BEGI-OHE (T-L). Cuenca del ojo. "Orbite (oculaire), begi-zilo, betzilo, begi-ohe" T-L. Begi-ogeak, nork
sakon-askiak / gañez ez dakien aren argiak? "Los hoyos de los ojos". Ldi BB 118. Nigandik ate dagon mundua /
noren eskuz / sartzen zait begi-ogean? NEtx LBB 244.
- BEGI-OKER. v. betoker.
- BEGI-ONDO, BEGI-ONDOKO. v. betondo, betondoko.
- BEGI ONEAN IBILI. (Precedido de gen.). Estar en buenas relaciones con (?). Dukesiak ikusirik Zalduna
senarran lengo begi onian ebillela, baketan ainbeste eruan eziñik, esan zetsan Dukiari: [...]. Etxba Ibilt 481.
- BEGI ONEKO. a) De buen aspecto. Aiñ jasua eta begi-onekua izanda, ez jakolako ezagutzen ez aiskide eta
ez gurakorik. Etxba Ibilt 458.
b) (V-gip ap. Elexp Berg). De buena vista, de buen tino.
"Buen fisonomista (AN-larr)" Inza RIEV 1928, 152.
- BEGI ONETIK SARTU. Caer bien (litm. 'entrar por buen ojo'). Garaidiri beintzat ez zitzaion begi onetik
sartu. Loidi 37.
- BEGI-ONGARRI (O VocPo, SP, Dv). "Begihontgarri, agréable aux yeux. On dit pareillement gogohontgarri,
pour dire agréable à l'esprit" O VocPo. "Begiongarria (O), agreable aux yeux" SP. "Begihontgarri (O), agréable
aux yeux" Dv. Oi, zerik du sudurra! / Ez egi', ez apurra; / xorhi, begi-hontgarri, / hala hala muturra.
'Agréable aux yeux'. O Po 36.
- BEGI-ORDE (L ap. A; SP, Lar, Hb ap. Lh, H). "Lunettes, biserak (Ax)" SP. "Antojos, anteojos, begiordeak,
beakaiak, miserak" Lar. "Begietakoak ou begiordeak (SP), lunettes" Dv. "Begi ordeak, lunettes; id. begi-orde
thailluak (Ax)" H. Presuna hirosak, erreak eta haserrekorrak ez ohi du begi orde anhitz higatzen eta ez
komunzki bere umen umerik ere bere ingurunean ikhusten. 'No gasta muchos pares de gafas'. Ax 280 (V 187).
Badira bisera batzuk, begi-ordethaillu batzuk, zeiñek gauzak diren baiño handiago iduri arazitzen baitituzte. Ib.
143 (V 94). Ala nola bista laburra duena baliatzen den begiordez edo anteojoz, billatuz argi, ta begiratuz ongi.
LE Urt 176. Eskribauaren jantziya izan biar du jaun batena, bañan arras antziñakua. [...]. Begiordeak eta
kapela gopa. Sor AKaik 110.
Catalejo(s). "Antojo de puño, eskuko begiordea" Lar. "Antojo de larga vista, de allende, begiorde luzea,
misera urrutirakoa" Ib. Fedea da errazoiarentzat, begiorde luzea begientzat dana legez, an, nun begiak ikusi
ezin daben, begiorde luzeak agertu eragiten dau miragarrizko gauzen mundu bat. Itz Azald 15. Gauza bera
urrutitik begiratzen baduzu, berriz, begitasunaren begi-ordeekin, orduan aunditu oi da, dizdiratsu ageri da. Vill
Jaink 128.
- BEGI-ORDEKO (Añ). Anteojos. "Gafas, anteojos (c.) begiordekoak, bekaiak, begiaurrekoak" Añ.
Catalejos. v. betaurreko. Nondikan begiratze batekiñ ikusten dan batere begi-ordeko gabe itxaso zabala
ezezik Matxitxako muño muturretik Biarritz tarteko kosta guzia. Ant EE 1884b, 41.
- BEGI-OROITZE, BEGI-OROI, BEGI-OROIMEN. Memoria ocular. Iduri al zaizu ama orrek bere semearen
aurpegia ordu oro ta une oro begi-oroiz gogoratzen dula? Or QA 151s. Begi-oroiz eta belarri-oroiz ez bada ere,
uki-oroiz semearekin dago, arengatik negar egiten eta ua maitatzen. Ib. 152. Norbaitetaz oroitzen luzaro
egoteko, aren aurpegia begi-oroimenean idukitzeak galarazi egiten dula. Ib. 152. Beraz, badugu begi-oroitze,
entzun-oroitze, uki-oroitze, usma-oroitze, atse-oroitze esan ditekena. Ib. 136. Begi oroitze ori [...], berez edo
gizonik geienetan biziago dalako, iduritzen zaie batzueri, begiz bezala oroitzen ez diranean, sogor daudela. Ib.
136.
- BEGI-PERPERA. "(BN-bard), paupière" Dv A.
- BEGI-POZKARI. v. BEGI-BOZKARI.
- BEGIRA. a) A ojo. "Begira saldu, erosi, vender o comprar algo (el ganado o los árboles del bosque,
generalmente) sin pesarlo ni medirlo, llegando a un acuerdo por su aspecto el comprador y vendedor. Lenago
txalak begira saltzen zien ixa beti" Elexp Berg.
b) (Injertar) a canutillo. "Begira (G), injerto de canutillo (una manera de injertar)" A Apend. Begira eztituteko
[= 'injertar'] beste zugatzen baten begia adar baten, azalpean azala kurutzetara edegita, sartu bear izaten da.
Geienean, begiak indar gitxi euki eztaian, lengo adarrari azal-zati bat kendu edo erazten iako. A Ezale 1897,
340s. Begira Donianetan lan egiten da. Ib. 341.
- BEGI-SARE, BEGI-XARE, BETSARE. Retina. Olako zamorroren txikitasunak bere irudia oarkorreran
gure betsarean margoztutzea ez du laketzen. "Que su imagen se pinte en nuestra retina de una manera sensible".
Zink Crit 19. Gauzki lauaz eta lauezaz betsarean zarrasta berdiña eragiteko arauak bai-dirala oartu bagendu,
okerrean erortzeka, ertilariaren trebetasunaz atseginduko giñan. Ib. 28. Begiak itxi zetunat. Oraindio barrengo
begi-xarean ikusten netunan argi biribil oiek. Or QA 188. "Mercure" deitu izarbelean bizitzaleak balinbadira,
begiak gureez bertzelakoak dituzte zer nahi gisaz; alabainan gurea bezalako begisarea ixtante errea litake han
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
536

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
dan beroarekin, eta begia bera kixkaldua. Herr 15-9-1960, 1.
- BEGI-SEIN. v. betsein.
- BEGI-SENDARI. "Oculista" Lar y Añ.
- BEGI-SENDATZAILE. Oculista. An batzu begi-sendatzaile, bestetzu ortzaginlari, bestetzu barneko
eritasunen atxeter (osagile) omen. Zait Plat 13. --Okulista bat ikustera joan zaitez lenbailen. --Aurrean daukat
nere begi-sendatzaillea. NEtx LBB 43.
- BEGITAKO. a) (Precedido de gen.). "Apreciación, modo de ver, opinión, punto de vista. Nire begitako,
oraikoa andiago aitzinekoa baino (AN)" Gketx Loiola 30.
b) v. BEGIETAKO.
- BEGITAN HARTU, BEGITAN EMAN, BEGITAN IZAN, BEGITAN JARRI. v. BEGIETAN HARTU,
BEGIETAN EMAN, BEGIETAN IZAN, BEGIETAN JARRI.
- BEGITAN EDUKI. "Begitta [sic] (G-goi), ojeriza, odio. Begittan daukat gizon hori, tengo odio a ese hombre"
JMB At. "Begitan zeukaten (V-arr, G-azp), ziero begitan zeukaten (G-azp)" Gte Erd 249. Cf. BEGIETAN
EDUKI. Bizi behar dut nik, emen nazaño, begitan nadukatela ni nere Jangoiko maitagarriak eta [...] on
guziak? Mb OtGai II 236. Gaiztoek ezin zaduzkate begitan; ni ordea, begitan naukate, aiek egiñak egin txarrak
dirala aitortzen ari bainaiz (Io 7, 7). Or MB 290 (Or ezin gorrotatu, [...] gorroto nau, Lç gaitzets, He higuin [...]
gaitzesten, LE gaitzets). Oraiño maite ez nik, baiña maita-nai eta gose izkutuz begitan nedukan gosegabeago
izana. "Oderam me minus indigentem". Or Aitork 53. Artzaiak ere begitan daukaten piñua. Ataño TxanKan 95.
- BEGITARA(T) EMAN. v. BEGIETARA EMAN.
- BEGITIK GALDU, BEGITIK IZTALI, BEGITIK UTZI. v. BEGIETATIK GALDU, BEGIETATIK ITZALI,
BEGIETATIK UTZI.
- BEGITIK GORDE. (Tras gen.). Desaparecer de la vista (de). Laster gorde zen ontziko guzien begitik eta
ondatu zelako agitz naigabetua zebillen ontzi nagusia. Mb IArg II 280.
- BEGITIK JOAN. Perder la vista. Gero, beste bat; gero, jaso du / sarde-adaxkan zirauna. / Neskak pixtirik
ez du billatzen / naiz ez begitik joana. "La moza no encuentra sabandijas, aunque no ha perdido la vista". Or Eus
301.
- BEGI-TRESNA. "(V-ger), anteojos" A.
- BEGI-TXAPEL. "(G-azp), párpado" D. Irigoyen (ap. DRA).
- BEGI-TXAR. a) "Iñartxi-n ordez, begi-txarra izan (Bizkaian), bekaitz izan (Lapurdin)... esaten dira" Ezale
1897, 165a.
b) "Begi txarrak yota dago ori (V), es muy desgraciado, litm. está pegado por mal ojo" A EY III 276.
- BEGI-TXATXU. a) "(G), tierno de ojos" A.
b) "Begi-txatxo (G-goi-to), miope" A.
- BEGI-TXIKI, BEGI-TXIKIN. "Begi-txikin (Sal, R), de ojos pequeños" A. Etxeko nagusia gizon begi-txiki
antzeko mozkote sendo bat zan. Salav 27.
(Como apodo). Astigarrâko Begi-Txikiya / Kortajarena bestia, / segetan bapo jokatu ziran / mutill zarra ta
gaztia. Tx B I 229. Giza erdi baño geio zerala, / Begi-Txiki, uste badezu, / pultsuban eta karga jasotzen / igual
jokatuko zazu. Ib. 224.
- BEGI-TXINDOR. v. betxindor.
- BEGI-TXOKO (Lar, -xoko Hb ap. Lh). "Lagrimal, begitxokoa. Lat. Angulus oculi" Lar. "Angle de l'œil" Lh.
- BEGI-UKALDI (Dv). Vistazo, mirada. "Begi-ukhaldi, œillade, coup d'œil" Dv. v. begikaldi, BEGI-KOLPE.
Etzaitezila behinere goan oherat, abereei begi ukhaldi bat eman gabe eta seguratu gabe ontsa direla. Dv Lab
230. Begi ukhaldi batez izartzen dute gaitz handi horren eta beren eginbidearen hedadura. Laph 180. Zenbatek
eztautzute begi ukaldi batez neurtuko berehala [...] zertsu ahal den eskuara! HU Aurp 200. Tourne-broche izen
horrek Jaun Apezküpiaren eman-erazi zeron begi ükaldia süialako gaintiala. Const 34. Begi-ukaldi batez ikusia
dugu dena, bururen buru. JE Ber 77. Zelai bat gaitza, begi-ukaldia hel ahal baino luzeago. Ib. 19. Gure begiukaldi
laburra ez da ohartzen badutenetz orhoitgarri zerbait, ipar ala eguerdi-aldetik [zelaia] hesten duten
mendixka lerroek. Ib. 36. Gaur ere ez dio uka aspaldiko / begi-ukaldi leguna. "El dulce mirar". Or Eus 235.
Lenengo begi-ukaldia aski izan zun Piarresek berari opa zioten andregaia zer neska tankera zan somatzeko.
Etxde JJ 87. Zer gertatu zaiote bada bi familia gaixo horieri, batek bertzeari holako begi ukaldi beltzaren
emaiteko? JEtchep 46. Nungo nahiko jendearekin, jakin ukan du beti kasik nun zen egia, nun zen bidea, eta
haren begi ukaldia izan da, gehienetan, xorrotz bezain xuxena. Ardoy SFran 300. Begi-ukaldi batez, lekua
aukeratuko duzu lenengo ta bein. Ibiñ Virgil 87.
- BEGI-UNE. Mirada. v. begirune (2). Illundu yak begi-unia / eta eztakuskek zerurik. "Se te ha nublado la
mirada". Laux AB 91.
- BEGI-UR (G, AN ap. A; Lar, Hb ap. Lh; -hur Gèze, Foix ap. Lh), BETUR. a) Colirio. "Collyre" Gèze. Eta
gantzutzeaz zure begiak begi-urez, ikhus dezazuntzat. TB Apoc 3, 18 (Dv begi-ur, Ur (V y G), Echn begiur, Ip
begihur; IBk begietarako ur; Lç, He kollirio, IBe kolirio). Baita betura ere, begiak igurzteko ta ikustun
biurtzeko. Ol ib. Begi laiñotsu ta illundua senda-miñezko begi-urez sendatzen ari zan. Or Aitork 166.
b) "(R), lloro continuo" A.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
537

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BEGI-URDIN (Lar, Añ), BETURDIN. De ojos azules. "Ojizarco" Lar. "Garzo" Añ. Pero Arceyz fiyo de
Domenca beguy urdina. (Iranzu, s. XIII) RIEV 1930, 247. Semea, Ama lakoxe arpegi-zabalkote, begi-urdin,
buru-andi, arto-zale utsa. A BGuzur 108. Astaganean etorren, umetxo urte bi inguruko, matralla-gorri, begiurdin,
galant, gaztaña margoko ule ederdun bat. Echta Jos 15. Azal zuri, begi urdin, gorputz iaioko mutilla. Ag
G 138. Arakoxe apaiz begi-urdiñak egin izaten dizka zenbait zizka-mizka ta izkirimiri. Ldi IL 41. A itxastar
lerdena, / begi-urdin zana / jun yakun ipar-edurretara. Laux AB 36. Ilobaño begi urdin / Ene ametsek sortua.
Iratz 186. Illunak, xaguxar-beturdin taldea, / azkatu ta argitu du nere barnea. Zait Gold 50. Mutil aundikotea
zan, tankera kankallu xamarrekoa, zanko luze, begi urdin, arpegiz biribildua. Etxde JJ 9. Arrantzale begi urdiña
errira baiño leen. Erkiag Arran 177. Andera begi urdin bat ekartzeko. NEtx LBB 82.
Egun begi-urdin, sortu-berri artan, / lurraren gaiñetik arroa zioan. Ldi UO 21.
- BEGI-URRI. "Al envidioso se dice begi urri" Mdg 155.
- BEGI-HUTS. a) Todo ojos. v. infra ORO-BEGI. "Uitzi" ta lagunak sartu dira berriro beribillean. Mugazaia
badatorkie. Ni begi-uts. Ldi IL 42.
b) "(à l') œil nu, begi-huts" T-L.
- BEGI HUTSEZ. A simple vista. "Nik enei ikusi emetik, begi utsez, Sondikako eleizea" Zam Man 18. Ortze
guzian begi utsez ikusten diranak [izarrak] bost milla inguru dira. EgutTo (ap. DRA, que no da más referencias).
- BEGI-XARE. v. BEGI-SARE.
- BEGIZ. a) "Ocularmente" Lar. Cf. BEGIZ IKUSI, BEGIZ JAN. Ogia dirudi / begiz beiraturik, / fedeak
erraten du / ez dela ogirik. CatB 90. Ehun burutarik begiz hautatzen du / ederrena, gizenena. Gy 235s.
Haztazkitzu eta jasta begiz oraiko janari-edariak. HU Zez 66. Aditu bezala ditugu hartzen emaztearen erranak,
begiz ez baititzazkegu egizta. JE Ber 31. Erdi ta baztar, lênik neur dite / begiz goitik beenera. Or Eus 304.
Aurpegi baten edertasuna begiz ageri zaigu. Or QA 133. Gorputz eder horren gune bakoitza hukitu behar zuen
begiz eta eskuz. Mde HaurB 20. Judeako eliz elkarteek, ordea, ez ninduten begiz ezagutzen. Entzun, bai, entzuna
zuten esaten zen hau. IBe Gal 1, 22 (TB begithartez, IBk begiz, Bibl ikustez).
b) (Tras alativo o dativo). Orientado hacia, de cara a. Burra egiteko lekhuak izan nahi du ipharreko eta
mendebaleko artera begiz yarria. "[Il] doit être exposé au nord-ouest". Dv Dial 82 (Ip ipharraren eta
ekhitzalgiaren artialat buruz). Udalditar aundizkiak itxasoari begiz eraiki dituen jauregi aberatsetatik zear jetsi
dira gaur gazte biak ondartzara. TAg Uzt 36.
c) (Estar, etc.) vigilante, atento. Lenbailen Muñube arrapatzeko, begiz ibiltzeko... ta kitto! Loidi 143s.
- BEGI-ZABAL-ARTEAN. "(S), en un clin d'œil" Lh, que cita a Foix. Sarri date gure haxia / heltürik güne
hunian, / behera sarthürik ere / gük begi-zabalartian. Casve SGrazi 114.
- BEGI-ZAIN. v. betzain (2).
- BEGIZ HARTU. "Embrasser du regard, remarquer" Dv. Ikhusazu gure aphaltasuna, begiz har zazu
sainduen bekhurundea eta erakhutsazu ez ditutzula bazterrerat uzten zutaz sinheste dutenak. Dv Iudith 6, 15 (Ol
itzul begiok).
- BEGIZ AURREAN. Ante los ojos, a la vista. v. BEGIEN AURRE. Imajiña bat zillarrezkua / kordoi batekin
lotua / begiz aurrian jarri zeniran / kolkotik ateratua. Bil 53.
- BEGIZ BEGI (V-ger-m-gip, BN, S, R ap. A; SP, Lar, H). a) Cara a cara, frente a frente. "Œil à œil" SP.
"Begia, face (en cette locution) begiz-begi eta artez, face à face et tout droit (Ax). Syn. bekhoz bekho,
begithartez begitharte, betaz beta, aurkez aurke, aurkaz aurka (Lç), aurrez aur" H. "De hito en hito, cara a cara"
A, que cita a E. Iguzkia egonen da orienten geldirik, / ilhargia okzidenten begiz begi iarririk. E 71. Bi bekhatu
suerte dira, begiz begi eta artez Elizagizonari kontra dagotzanak, Elizagizonaren etsaiak eta galgarriak. Ax 361
(V 239). Fingabeki bozten dira Jainkoaren presenzian, haren loria begiz begi ikusten dute. SP Imit IV 11, 2 (Ch
bekhoz bekho, Mst begithartez begitharte, Echve, Pi arpegiz arpegi). Esan zioten begiz begi. Mb IArg I 259.
Etzen len Jangoikoari begiz-begi begira zezokenik. Ib. 149. Gorenik ekaina, zuinarik begiz-begi lürrari xüxen so
betzaizko urthiak dütian egünik lüzenetan. Chaho AztB 11. Franzes eta Uskara begiz begi ezarrier, jarraikitzen
zaie hitztegi uskalduna. "Le texte et la traduction, mis en regard". Arch Fab 11. Lagun urkoari fama larriki
kentzen dionak [...] estalian dagoena agertuz edo begiz begi bere utsak erranez. Legaz 30. Yainkoaren aitziñean
amaitzeke pozten diralako, Aren aintza begiz-begi ikusten. Ol Imit IV 11, 2. Gau batez gerthaturik biak begiz
begi, / hasi ziren elheka, gezurra zilhegi. Ox 118. Koronela ere begiz-begi bizi baitzan. Or SCruz 47. Eserita
egondako adaskaren begiz begi, alai zion, besoa luzatuki: kabia duk! kabia badiagu! "Dre de la branco ounte
s'ajouco; (fr.) vis-à-vis". Or Mi 21. Begiz begi, gogoz gogo / gauden bi ôk; / naukazu maitatzen beti. Or BM 32.
Itxasoari begiz begi eserita. TAg Uzt 108. Alderoka noizbait asten bazan [ontzia], bereala zuzentzen zion Joxek
muturra ta ibillia esiratzen, Getariko mugara begiz-begi. Ib. 233. Ikusi-gale ziñana, orain begiz-begi aurkez
ikusi dezakezu. Zait Sof 13. --Ongi makaldu aiz gizajo ori-- dasaio (esaten dio) bere anaiak esku bat gudariaren
sorbalda-gañean ipiñita begiz-begi oñetatik bururaño begiratuaz. Jaukol Ipui 32. Eiztariak bere eiza bilatu,
aurkitu ta begiz galdu ez oi duen antzera, guk ere [...] ori idoro ta begiz begi ukan bear dugu. Zait Plat 99s. Ain
zuzen maitemiñak / ez baitu sendatzerik / begiz begi ikustez bestez. Gazt MusIx 185. Ez ahal haiz begiratzera
ausartzen? Begira iezadak, begira, begiz-begi! MEIG IX 109.
b) "Diametralmente (msLond)" A. Ikeragarriek zirean [zugatzak] lodiarien, begiz-begi edo zabaleran metro
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
538

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bi ta geiokoak. Akes Ipiña 23.
c) Maite nazula, Olalla, badakit jakin; / ez didazu esan, ezta begiz-begi ere. "Ni aun con los ojos". Berron Kijote
126.
- BEGI-ZEHAR (H; begi-zeiar V-arr ap. A). a) "Begi zeiharra, makhurra, œil louche. Syn. ezkela, okherra (BN,
S)" H. "Begi-zeihar (V-arr), bizco" A, que cita además el ej. de Ax. Emazte ederra eta prestua duen batek,
hura utzirik, har dezala itsusi bat, begi-zeihar bat, ezkel bat, betheriatsu bat. Ax 358 (V 237).
b) "(G), de falsa mirada" A.
- BEGI-ZEHAR EGIN. Apartar la vista. Begi-zear egin du; zur, orde, entzumena. "Desvía la cabeza, pero
tiene atento el oído". Or Eus 134.
- BEGI-ZEHARKA, BETZEHARKA. (Mirando) de través, con ojos torvos. Cf. SP: "begi zeiarrez behatzea,
regarder de travers". Mutilla asi da marruaz, uzten etziyotelako etzaten luze luze lurrian, eta bazterrekuak
begi ziarka begiratuaz ala ziyon oso sutua. Iraola 64. Bati zakurrak miñ artu dio; bestiari txoria ill zaio; oni
orratza autsi zaio; arri betziarka begiratu diote. L. Arregi EEs 1925, 41. Zai gelditzen zan, begi zearka... Otza ta
kopetean zimurra besterik etzan nabari bazterretan, eta geiago gabe atsekabez beterik etxera sartzen zan. Ldi IL
84. Ateratzean Josepe Motzek / --sakristau izana baitzen-- / begi-zearka Pater-zaleai / gaiztoz die begiratzen. "Le
echa un reojo malicioso". Or Eus 418. Orduan piñuari oso begizearka begiratzen zitzaion. Ziotenez etzuan
ezertarako balio. Munita 69. Egiñak balio du; ez begi-zearka ta mar-marka ibiltzeak. Ib. 64.
- BEGIZ EDUKI. Tener en frente, tener presente. v. BEGIETAN EDUKI. Biziko naiz beraz herioaren
ukhaldia begiz dagokatala. Dv LEd 162 (Cb Eg II 89 eriotzaren golpea begiz dakusena bezala).
- BEGIZ EGIN (V, G, AN ap. A EY III 289; Mic, Aq 973), BEGIAZ EGIN (Lcc). "Aojar con los ojos", "ahojar,
hacer ojo" y "ojear con los ojos" Lcc. "Aojadura, begiaz egitea" Ib. "Aojar, begiz egin" Mic. "Aojar (G, AN)" Aq
973. "Fascinar" A EY III 289. Ez dozue zer errua bota etxizuai, sorginkeriai, begiz egiteai: zuen biraoak dira
kalte eta kastigu oneen ekarleak. Añ MisE 216.
- BEGI ZERRA-IREKI. "Begi zerra-idi baten artean (R-uzt), [en un] abrir y cerrar de ojos" A. "Begi-zerrairiki
batean, en un abrir y cerrar de ojos" (R) Ib. (s.v. zerrairiki). v. BEGI ITXI-IREKI.
- BEGIZ EZIN IKUSI. "(No poder verle) pintado, aborrecerle, ezin begiz ikusi" Lar y Añ. "Begiz ere ezin ikusi,
no poder ver a alguien ni pintado (V-gip)" A EY III 323, que cita a FSeg. v. BEGIEN AURREAN EZIN IKUSI.
Agindu eban ekarri egijuela batzar edo kofradijako buru ta zuzentzalla Sazerdotia, zein leen begiz ezin ikusi
eban. Ur MarIl 55. Askok badegu besteren ona / begiz ekusi eziña. Xe 283. Ez zezaketen misionesta begiez ikhus.
Prop 1880b, 336 (Dv: 'Ils ne pouvaient supporter la vue du missionnaire'). Santua begiz ezin ikusi zuan bat,
gaiztoz, eskale jantzian, ura desonratziagatik [...]. Bv AsL 136. Txakurra guziz artua edo gogokoa zuen, baño
katua eziñ begiz ikusi zuen. Urruz Urz 25. Bi katu oiek zeukaten alkar / ezin ikusia begiz, / [...] / biak alkarri
desapiua / egiñak dira bost aldiz. Noe 76. Perro samarra zala / aitortzen det egiz, / ezin ikusi zuten / jende askok
begiz. Tx B II 127.
- BEGIZ GALDU. Perder(se) de vista. "(Perderse de) vista, begiz, begietatik galdu" Lar y Añ. v. BEGIETATIK
GALDU. Beste batian ikusi zuten airian zijuala txit goi, begiz galtzeraño. Bv AsL 169. Ara ezkero, beñola, /
begiz galtzen da Arantzazu urrun. SMitx Aranz 194. Eiztariak bere eiza bilatu, aurkitu ta begiz galdu ez oi duen
antzera. Zait Plat 99.
- BEGIZ IKUSI, BEGIEZ IKUSI, BEGIEKIN (BEGIAKAZ) IKUSI. Ver; ver con los propios ojos; evidenciar,
comprobar; ser evidente. "Begiz ikhustea, voir de ses yeux" Dv. Cf. Añ: "Evidencia, (c.) begiz ikusia, ziur jakina,
begerria, dudabagea". Tr. Begiz ikusi es más frecuente que begiez, begiekin, etc. ikusi.
Honestea berzerena erhogoa handi da, / plazer baten ukhenen du anhitz malenkonia: / begiez ikus, ezin
minza; han dakusat nekia. E 135. Ez gaiztezela bada, begiz ikhusten eta eskuz hunkitzen ditugun lurreko element
korruptible hautan arrasta. Lç Ins B 4v. Konplimendu hunen ikhusteko desira ukhan dute anhitz regek eta
profetak: baina desir zutena begiz ezin ikhusiagatik fedez eta spirituz konprehenditzen eta ardiesten zutelarik. Lç
Adv ** 3r. Sentiduak gorputzekoak dira bost. Lelengoa begiakaz ekustea. Bet 16 (Cap 16 begiakaz ekustea, Iraz
44 ekustea begiakin, CatBurg 42, Añ CatAN 61, CatUlz 52 begiz ikustea, Cb CatV 59 begiakaz ikustea, Ur
CatArrig 93 begijekaz ikustie). Bañan begiz ikhusiko / Du Iainkoak bengantza. EZ Eliç 286. Begiz ikusten dena
gogoz siñesten du. Volt 226. Geure begiakin orain ezin ekusi daikegun burua, da Kristo. OA 42. Nola gure
Jaungoikoa argi utsa dan, eta eziñ begiz ikusi dana. Lar SAgust 12. Adimentuz oriek hau aditzeko, itsua bere itsu
denboran bidezko gizonak begiz ekusteko bezain itsu arkitzen ziran. Mb IArg I 220. Eriotzaren golpea begiz
dakusena bezala biziko naz: beti ordu orren zai egongo naz. Cb Eg II 89. Gauza jakiñagorik lurraren gañean
ezta, Eriotzaren Ejenploak baño. Begiz ikusten diranak dirade. Ib. 174. Onek ez gizonen, ezpada Aingeruen
beargaia zirudien; eta orañ egiñik begiz ikusi ta alere ezin datekeana dirudi. Cb EBO 29. Hitz oen indarrez ogi
guzia aldatzen da bereala une artan bertan Jesu Kristoren gorputz izatera eta ardo guzia haren odolera, aldatze
hau begiz ekusten ez bada ere. Ub 201. Hirur izen sainduak / moldezko letretan / diren eskribatuak / [...] begiz
ikustean / ditugun beti ere / gure bihotzetan. Monho 90. Lurrean arkitzen diran kreatura guziak, ala begiz
ikusten diranak nola ikusten eztiranak. Gco I 396. Espiritu Santuaren esana da, eta begiz ikusten dana: mundua
dagoala galdurik konsiderazioaren faltaz. Gco II 76. Astoak sartu zien / alako beldurra, / non ez zuten ikusten /
begiakin lurra. It Fab 125. Adiskide edo ezagunen ustegabeko heriotzean argitzen zaitu. Eta hori begiz ikusi eta
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
539

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
itsu zaude! Dv LEd 256 (v. tbn. Cb Eg II 144). Bazka prentsatua emanez idi bati, hobeki gizenduko da ezenetz
freskoarekin. Hori begiz ikhus daiteke. Dv Lab 265. Baratzen bazaik musde Sarri, jaun apetitü hun hura, / begiz
ikhusten balin bahai Phetiriñalat bahua. ChantP 204. Kaspar legez baziña zeu bere itsua, / ikusiko zenduke begiz
andratxua? AB AmaE 326. Begiz ikus ahal urrun hedatzen zen zelhaia. JE Bur 9. Erriko etxian anka jarri
duenerako, ori da familiya, ez odolki bat eta ez potajerik begiz ikusi nai duena. Iraola 23s. Begiz dakuskunok
gauzak dira, zerpait dira; siñisten degun ura norpait da, ez zerpait. Inza Azalp 87. Zâr ta aurrek oro, naiz ez
ikusi / begiz Aralarko gaiña, / bera jeisten da erririk erri / urbilduz bakoitzagana. Or Eus 260. Alde batera edo
bestera dirua jarriko zukeen askok, zizkua arriskatu baño len, begiz ikusi nai zuen arraunlarien lana. TAg Uzt
134. Begiz ikusten dut eta, nola ukatuko dut ori Antigone dala? Zait Sof 171. Itxaropena bera ezin dukegu begiz
ikusi, ez begiz oroitu, ez baitu ertzik eta margorik. Or QA 162. Ni begiz ez ikusiak galarazi al dizu nerekin
iarduna [...]? Ib. 152. Begiz ikusten degun gauza da; / zer arranetan ukatu... Basarri 163. Gezurrik ez det batere
esaten, / begiz ikusi dedana. Uzt Sas 178. Gure aurrera-bidea utzi-ta etortzera erabaki genduan, begiz ikustera
alegia, entzute utsak alako errukia eman ziguna. Berron Kijote 151. Guri begiz ikusiak eta belarriz entzunak ere
ahaztu egin zaizkigu, itxura duenez. MEIG VII 87.
(Con nere, zure, etc.). Ver con mis (tus, etc.) propios ojos. Hatsean-danik zena, enzun ukhan duguna, gure
begiéz ikhusi ukhan duguna, kontenplatu ukhan duguna, eta gure eskuék hunki ukhan dutena. Lç 1 Io 1, 1 (He
gere begiz, TB gure begiez, Dv gure begiz, Ol geron begiz, Ker gure begiakaz, IBk, IBe geure begiz). Nik nere
begiz ekusi ditut S. Franzisko Xabierrek medall hau ukitu horduko gaitzik bage ta osasun osoan, oñazez burua
erdi bi egiña bezala zedukatenak. Mb IArg II 310. Urte bete orañdik ezta, lanze ikaragarri au nere begiz ikusi
nuela, ta nere orduko izu edo bildurrak orañ ere badirau. Cb Eg II 165. Milagro au beren begiaz ikusi zuten
testigu guziakin bereala S. Luisen Aldarera joan zan. Cb Just 67. Lazaraen biztea zen mirakuillu bizi bat
bakotxak bere begiz ikhusten zuena. Lg II 206. Hiriko jende güziak laister ikusgarri harrigarri hori beren
begietzaz ikhusi nahiz daude harritürik. Egiat 173. Etzuen sinistu, Jesus bera eren begiz ekusi, eskuz ukitu ta
erekin mai batean jaten ekusi arteraño. Ub 94. Ekusiko ezpagenu gere begiekin egunoro bezela, nolako biurtza
edo aldatzea egiten duen arrautzaren izateak olloak ematen dien berotasunarekin. Mg CC 199. Eztakutsue
egunean egunean zeuroen begiakaz? Añ LoraS 118. Orduan gizon guziak beren begiz ekusiko due Jaunak
bidaldu dien Salbatzallea. AA III 536. Ez edozein modutan, ezpada geure begijakaz bagenkus legez Jesu Kristo
gure Jauna bere gorputz eta odola ofrezietan gugaitik. Astar II 217. Behar düzü sinhetsi zure begiez ikhusten
bazünü beno hobekiago egiaren üdüripen saintü haien pian dela Jesüs-Krist. UskLiB 95. Ikhusi zuen bere begiz
bere Seme maitea loriaz inguratua. Jaur 160. Bere begiaz ikusi ez dabenak, ezin sinistu dezakeala
zenbatetarañokoa dan. Izt C 255. Au da egija bat fediaren biarrik iñok ez daukana sinistuteko, bada dakusgu
geure begijakaz egunoro ziurtaurik. Ur MarIl 34. Beren begiakin zekuskizaten mirariak ukatzen zituzten. Lard
481. Gure begiz ikhusten dugun gauza, hau da: Hobe dela golde bat lur gori, ezenetz golde bat eta erdi lur
mehe. Dv Lab 90. Gelditu zen? Ez, ez; ikusi dut ene begiz; ikusi diodan bezala, ikusten den bezala, ikusi yoaten
aitzinat nihoiz bezain laster. Hb Egia 146. Konstantinoplako Patriarkak berak bere begiaz ikusi eta kontatua.
Arr May 149. Burregoak eta bertze ikustiarrak egotu ziren luzez, ezin sinetsiz beren begiz ikusten zutena. Jnn
SBi 101. Guk erraitearen beharrik ez duzue, zihauren begiz ikusteko, zenbat ohointza eta zoin handiak, zoin
itsusiak dauzkuten eginak. HU Zez 188. Ikusi dituela berak bere begiez, behin baino gehiagotan, eskelariak
burdin bidean. Ib. 38. Ez gare beraz harritu behar, nunbaitikako jaun handi batzu heldu badira ere [...]
Eskuararen aiphamena aditurik, gure herriaren ikhustera bere begiz. Arb Igand 32. Gaur, irakurlea, oraintsu
batean neure begiakaz ikusi banitu legez esango deutsudaz zuri. Ag AL 10. Ekatxetan igaro ebezan estutasunak
eta nekeak ezin azaldu leittekez ondo norberen begiakaz ikusi barik. Echta Jos 268. Beude othoi ametsak
bazterrerat gure begiz ikus eta eskuz hunki dezakegunari gaudelarik! JE Bur 94. Zenbateraño ezin esan det / guk
dizugun naitasuna, / zure begiyaz ikusiko dezu / etorritzian gugana. EusJok II 140. Jesus Belenen jaiotzen [...]
edo zeruetara igotzen gure begiz ikusi bagiñu ez giñun egi aundigotzat idukiko ori guztia orain baño. Inza Azalp
25. Ahunxkiko mendietan behin baino gehiagotan gure begiz ikusi duguna. Barb Sup VI. Nere begiz ikusia dut
gaineko leku "Otsolezea" deitzen diotena. FIr 167. Azpilikueta eri gaizki egon zelarik, haren etxe lañorat yuan
zen, bere begiez ikusi nahiz. Zub 46. Arek itsutu ditu aien begiak ta aien biotzak gogortu, beren begiz ikusi
eztezaten, beren biotzez ulertu eztezaten. Ir YKBiz 427. Aberatsen arrokeriok euren begiz dakusezan langilleak
be, [...] oneik baizen ondo bizi ta oneinak lako dedu ta andizurenak nai leukiez. Eguzk GizAuz 188. Erriko
zurrumurruak or-emenka ixurtzen zituenak, egiak ziran ala ez, bere begiz ikusi nai zuan. TAg Uzt 169. Gizon
gazte batekin bekhatuan beren begiz ikhusi zutela erranik, hiltzerat kondena-arazi. Zerb IxtS 69. Ai-nintz uso,
zurrunbillo bezin zalu, ego-arin, [...] gudaketa ori nere begiz ikusi dezakedan. Zait Sof 136. Geok ikusi dizkiñagu
geronen begiz. Etxde JJ 122. Egun artan, uste gabe, gure Errodrigo Ibarretan arkitu zan, eta Martin eta Juanen
azkena bere begiz ikusi zuan. NEtx Antz 58. Gazte denboran edukiarren / orrelako iritziak, / gero mudantza
askotxo gaude / geure begiz ikusiak. Basarri 140. Orai konprenitzen zuen haren errana etzuela sinhetsi artzain
xaharrak eta bere begiez nahi ukan zuela ikusi. JEtchep 57. Bere begiz ikusi nai duanean eta bere egiteen
ondoreak urrutitxo eraman nai dituanean, ustegabeko olatu batek estaliko du bere lana. Vill Jaink 174. Ez da
bakotxak bere begiez ikustea bezelakorik gero behar bezala lotzeko lanari. Ardoy SFran 316. Bere begiz ikusten
zuan artaz arriturik. Berron Kijote 105. Gure ondorengoak ikustea, alegia, geure begiz ikusiko ez duguna.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
540

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
MEIG VIII 112.
Nik neronek nere begi oezaz ikusi det. Arr GB 131. Begi onetxekaz, lurrak iateko dagozan begiokaz, ikusi
nebazan. A BeinB 58.
Behar dügüia fermokiago sinhetsi Jinkuak errebelatü diena ezinez ikusten dügüna gure begi propiez? CatLan
21.
- BEGI-ZINTA. v. betzinta.
- BEGIZ IRETSI. Comer con los ojos, devorar con la mirada. Olaxe, gosek amorartzen dagon leoe batek
begiz iresten ditu Abisiniko basarteak. 'Dévore du regard'. Or Mi 119. Begietan igerri zidan nitaz landa
nindabillala, ta begiz iretsi nitunak ausnartzen ari nintzala. Or Aitork 63.
- BEGI-ZIZTA (-sista Dv, A), BEGI-TXISTA (S ap. Lh), BEGI-XISTA (T-L). a) Golpe de vista. "Œillade" Dv.
"Begi-sista (AN, BN, Sc), ojeada" A. "Œillade" T-L. Zer begi-zizta! Berreun oiñera / poxpolo bat irazeki /
tiroz buruan jota; besteaz, / berbertan joaz, itzali. "¡Qué golpe de vista el suyo!". Or Eus 422.
b) "Begi-sista (Sal, S, R), punzada del ojo" A.
- BEGIZ JAN. a) Mirar atentamente. Jokatzen asi giñadenian / naikua lana bazan an, / ziaro begiz jaten
niñuzun / baño etzirazun antzeman. PEItz 232.
b) Comer con los ojos, mirar con deseo. Ño-ren lepaldea ta besondo guriak begiz jaten ari da. NEtx LBB 104.
Amerikarrak Ave fría deitzen omen zioten [Orixeri], emakumeak, beste gizakumeen antzera, begiz jaten
etzitulako. NEtx in OrOm 32.
- BEGIZ JARRAITU. Seguir con la vista. Mutillak begiz jarraitzen dio, / basoan izkuta deño. Or Eus 87.
- BEGIZ JO (V, G; Dv), BEGIAZ JO (Añ). Ref.: A; Elexp Berg. Fijarse, poner los ojos (en), elegir, echar el ojo.
"Echarle el ojo, begiaz jo" Añ s.v. ojear. "Distinguer par le regard" Dv. "Elegir, fijarse en alguien; litm.: pegar
con el ojo" A EY III 281. "Onena yo zak begiz, fíjate en la más buena (B)" Ib. 291. "Ojear" A Apend. "(Begia
bota nion zakur hari): begiz jo nun zakur ura (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 67 (AN-5vill nik segidun eman nion
begi bei areri, V-arr, BN-arb begiztau, begiztatu). Ogei milla...ren artian badakit zeiñ begiz joko nuken... Sor
Gabon 44. Begiaz joa zeukan eta gazte au beretzat nai zuen Birjiñak [...] pekatu egitetik libratu zuen. Arr May
97s. Ai! Udalatx txuntxurra begiaz jotzean, / Ez dakit zer pasatu zatan biotzean. AB AmaE 283. Uribarrenek
berak begiz io ta eroan eban ikastegi barri atako irakasle izatera. A in Azc PB 5. Aspalditxotik artuba daukat
ezkondutzeko asmoa, eta begiz jua daukat Migel-Mari Alargunsoronekuaren alaba Maritxo. Moc Damu 10. Ta
potiña da gero bera, nik begiz jota daukatana. Ezta errian beste bat politagorik. Ag Kr 150. Kalean bera
etorrela ondo begira egon jakozan begi baltz eder bi; baña arratsaldean ez eban iñok begiz jo. Nun da nogaz
etebillen? Ib. 56. Aitaren egiñ orduko ezkutatu zitzatan, ta ez nuan geiago begiz jo. Ag G 97. Jartzen ziran
lurrean zabal zabal, aurretiaz begiz jotako kerizpe batean. Ib. 24. Oraindik ezkongai dago. Antziñatxo baten
esaten zidan, ia bera zetorreneko, bat edo bat begiz jotzen ote nuan. Urruz Zer 44. Bi goldeek lur larrea batean
urratzen. Biek, zuzenbidetako, alor-mugako bi zumartxuri begiz yo zituten. Or Mi 113. Nik goragoko andregaia
billatu biar det. Eta begiz jua daukat. Sendagillearen alaba eskatzera nua. Alz Burr 45. Begiaz dut, alperrik, /
yo aren bidea. / Yoana zan... Yoana, / neri, biotzean, / kezka beldur-eztia / yosi-ondorean. Ldi BB 62. Nire
ondasunak begiz jorik, alaba au emaztetzat niri emotia egin dau burupidia. Otx 74. Auetxek ere aurre-aurretik
begiz yo ta itzartu bear dira. Ldi IL 79. --Ez al dek ortarako iñoiz neskarik begiz jo? --Begiz jo? Bai! Zertarako
gezurrik esan? Badira ederretsi ditudan neskatxak. TAg Uzt 283. Aztarna guziak artu bear ditut, eraillea begiz
yo arte. Zait Sof 64. Bertaratzean begiz-jo orduko, / belaunikatuz bat-batez, / ezin aspertu ziran iñola / Birjiñari
begiratzez. SMitx Aranz 61. Begiz jo zuten lehen iragaileari, buruzagiak agindu bezal-bezala erran zioten. Mde
Pr 138. Ainbeste neska izan aukeragarri Barkoxen eta inguruetan eta berari bizi guziko ondamena lekarkiokena
begiz joko zun? Etxde JJ 62. Oso egoki izan oi don [...] gurasoak eurak bideak garbitu ta laguntxu egoki
berebizikoa begiz jo, aukeratu ta erdi-eskuratutea. Erkiag Arran 108s. Oien gradua bezelakorik / ezin diteke
begiz jo, / lau seme aundi or dituzute / Jaungoikoaren ministro. Basarri 23. Ixil-pean, pentsaketan,
Laztantxurentzako begiz-jota zituan ezkongai goitiarrak, lurrunduta ikusirik. Alt LB 31. Mateok, begiz joko zizun
lenbizi; argia itzaltzen zizuten urrengo, ta illunpe beltzenean andik miñutura pun! tirako zuan zuzen. Papera,
lautik irutan zulatuko zizun kezka gabe. NEtx Antz 136s. Ardirik gizenenak begiz joteko erea be izango eban.
Bilbao IpuiB 52. Gure gazte-garaian, baserritako mutillak neskak begiz jotzera joaten ziran neguan laian
zebiltzanean. And AUzta 64. Poema osoa begiz jorik, bost epe bezela zenbatu genitzake. Gazt MusIx 152. Begiz
io baininduzun, / ederrez, zoramenez, / apain iantzi ninduzun. "Después que me miraste". Or ib. 201 (Gazt
begira ninduzunetik, Onaind zuk begitu ondoren). Aaria txuaria izan arren, ao-sapaipean mingain beltza ageri
baldin bazaio, astandu ezazu [...] eta landa zabalean beste bat begiz io ezazu. Ibiñ Virgil 102. Peste oiek, okela
jatia / zaiotenian gogotzen / eben gustoko gauza nun dagon / laster dute begiz jotzen. Auspoa 77-78, 231. Eztai
aietan zan seguratar neska gazte taldetxua / begiz jo bear nai eta ez bat ezpaldinbazan itxua. Ib. 98-99, 64 (ap.
ELok 307). Sankristiara juan ez dala-ta / ara mutilla begiz jo, / da apaiz jaunak desapioa / egingo dio berrizko.
Uzt Sas 184. Hitz ugariegi izango ditut irispidean [...] eta bata jo beharko dut begiz, besterik ezinean,
gainerakoak baztertuaz. MIH 192. Hau da egia: elizako ez den ale bakanen bat begiz jotzen dugunean, lasterka
bizian oldartzen gatzaizkiola. Ib. 234. Mokoroaren "terapéutica bipolar" eta gainerakoak ez dira ongi begiz joak
izan. Esaldi ergel horiek [...] ez dute deus esan nahi. Ib. 395.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
541

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BEGIZKO. v. begizko.
- BEGI-ZOHARDI. "(S), mirada clara, noble" A. "(S), regard franc" Lh, que cita a Foix.
- BEGI-ZOLI. Perspicaz, de buena vista. Argijan itxu nintzan, gaban begi-zoli. Laux BBa 66. Txakur
kementsu begi-zoli bat / arrotzei ekin zalea. EA OlBe 51.
- BEGI-ZORROTZ. "Begi-zorrotz (G, AN-5vill, L, BN, S), de ojo perspicaz" A. Eta alan izan zan, lakaratza
galanta sartu eutsoen Txomin-Sagu begi-zorrotzari Txorokilletako mutil trokotzak. Kk Ab II 92. Orduan ikusi
nitun, buru-argiz, ikuskarietarik Zure ikus-eziñak; baiña ez nintzan gai izan begi-zorrotz egoteko. Or Aitork 176.
Tresnaz jantzirik, gertu, begi-zorrotz, egoki, bizi-bizi xalo, ta gartsu. Lab SuEm 166.
- BEGI-ZULO. v. begi-zulo.
- BEGI-ZURI. De ojos limpios, saludables. Cf. begi zuri(ak) en AB AmaE 400, Echta Jos 232, StPierre 16, Barb
Sup 68, Erkiag BatB 127. Zan neskatilla begi-zuri, gaztaña margoko uledun, gorputz andiko eder bat. Echta
Jos 220. Kalean beera etorren Xirdo gazte eder, kokot-gorri, begi zuri, beti irribarretsua. Erkiag Arran 80.
- BEGI ZURIAK EGIN. "Begi zuriak egiten diozka, le mira con cariño; litm.: le hace ojos blancos (AN)" A EY
III 314.
- BEGI-ZURINGO (-nko S ap. A; A DBols, T-L), BEGI-XURINKO (S-saug ap. Lh). "Córnea" A. "Begi
zuringo, córnea" A DBols. "Cornée de l'œil" Lh. "Sclérotique, begi-zuringo" T-L s.v. scléreux. v. BEGIKO
ZURI.
- BEGIZ UTZI. Perder de vista. Bideak gora abiatu dan ezkeroztik ez ditu begiz utzi Peru-Fermiñek Itzaga ta
Elomendi. Mok 11. Andik aurrera begiz utzi du, / ez dio ondoan jarraitzen. / Burua atzera itzul-betarik / ez du
geroz atzematen. Or Eus 313.
- BEGI-ZUHUR. "Begi-zuur (V), de ojo perspicaz" A.
- BERINA-BEGI. v. berina.
- EDER-BEGI. v. eder.
- EGIAZ ETA BEGIAZ. v. egia.
- EGUZKI-, EKI-BEGI. v. eguzki, eki.
- EZKERREKO BEGI. "Ezkerreko begiz (V-ger), con odio; litm.: con el ojo izquierdo" A EY III 318. "Uezabak
beti izan eban zure semia ezkerreko begikua, siempre el patrono tuvo menospreciado a tu hijo" Etxba Eib.
Eztot uste euskerea ezkerreko begian sartu iatzunik. Ezale 1897, 151a.
- OILO-BEGI. v. oilo.
- ORO-BEGI. "(Être tout) yeux, oro begi" T-L. Etxe bana arategi bi bider urtean: / txerri-iltzekoan eta pestaaurregunean.
/ Oro-begi, mutilla; katua, ataizean. "Los mocetes son todo ojos". Or Eus 12.
2 begi (V). Ref.: A; Etxabu Ond 117. "(Vc), un poco. Zurizta begia, algo blanquecino. Zuri begi, blanquito. Ori
begi, amarillito. Gorri begi, rojito. Andi begi, grandecito" A. "Curiosa es la evolución de begi 'ojo' a sufijo
diminutivo. Además de los ejemplos citados en el Diccionario, andibegi, gorribegi, oribegi, zuribegi y
zuriztabegi, he recogido en Mundaka (V) luzebegi larguirucho, y en Laukiniz (V) belubegi tardecito" A Morf
12S. "Txiki begixe, algo que tira a pequeño. Creo que se dice del pescado" Etxabu Ond 117.
begialdi. v. betaldi.
begi-handitu. Retoñar. Piku-ondoa ta beste zugatzak begiaunditzen astean, badakizute uda urbil dala (Lc
21, 30). Or MB 37 (Lç, HeH hostatzen, He fruitua kanporatzen, TB pusatzen, Dv ninika beren baitharik
arthikitzen, Brunet moteatzen, Ol ernatzen, Or leertzen, Ker ziltzen, IBk, IBe kimu-berritzen).
begiar. "(Sal), el gusano de dentro de la piel" A.
begiara.
A la vista. "-ara, à la façon de, à la portée de. Astoak astoara, les ânes (agissent) en âne; esku-ara, à portée de la
main; begi-ara, en vue" Lf Gram 391.
begiarte. v. begitarte.
begi-aurreko. v. betaurreko.
begiberritu. Reformar el orificio (de una herramienta). Cf. 1 begi (3). Yorrai bat begiberriturik. HerVal
138. Aioz bat begiberritu. Ib. 157. Arnei zaarreko pikotxa bat begi berritu. Ib. 167.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
542

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
begibil. Ojo redondo. Bêan, berriz, urrezko / yarioz argiak / belarrean oi-ditun / begibil zoliak. "Los
redondos e inquietos ojos que la luz, en su áureo filtrarse, suele formar en la hierba". Ldi BB 60.
begibitarte (V, G-to ap. A; begi-bitxarte V-gip). Ref.: A; Elex Berg (begi-bitxarte). 1. Rostro. "Oso begibitxarte
ederreko neskia da" Elexp Berg. v. begitarte. San Pedrok Aita on bati dagokion begibitartearekin
artu zuen. Lard 496. Begi bitarte illun lausotua eukan, baña begirada bat bai bigunagoa! Ag Kr 104. Orregaitik
ikusten jakon, bekoki goibelaren azpian da begi bitarte bigun gaixoaren zear, arima saminduaren progua. Ib.
164.
2. Vista, panorama. Boskotarren ikastetxe bat zegon mendi galdor batean, zoragarri itsaso legorretara
begi-bitarte zabalarekin. Or QA 148.
3. (En casos locales de decl. sing., tras gen.). Vista, presencia. Gure Ama Birjiña / andik bi urtera / zitzaien
atera / Aizgorriko mendiko / elorri tartera, / Errodrigo artzaiaren / begi-bitartera. Auspoa 79-80-81, 190.
begiburu. v. bepuru.
begidaka. v. begiraka.
begidun (BN-arb ap. Gte Erd 82). Que tiene ojos, que tiene vista. "Begidunentzat hori agerian da (BN-arb)"
Gte Erd 82. Jakitate mota guzietako itsu [...] badire, asko begiduni aitzindu baitzazkote ernearen ernez,
jarraikiaren jarraikiz. HU Aurp 189. Dabid irakurtzen badugu, Iainkoa Bera begidun egin ez ezen, Ua bere
begiz ikusi nai dula esan genezake ainbeste ta ainbeste Salmutan. Or QA 132. Zer ikusten du Urliak neska
orrengan, Sandiak ez dakusana? Ezer ez, noski. Begidunak dira bata ta bestea. Txill Let 56. Deus gutxi ote da,
bere esku hutsen eta halabeharrak eskeini dizkion lau pusken laguntzarekin, inguruko etsai itsu eta begidunei
gogor egitea? MEIG I 153.
(Fig.). Iainkoak barreia / gindunan bere esku legun begidunez. "Con su mano suave y providente". Or BM
136.
Que tiene muchos ojos. "Argus, [...] begitsua, begidúna, begiz bethea" Urt II 300.
"Salda begiduna [...] bouillon de poule d'un or rutilant marbré d'yeux " Lh GH 1921, 274. Cf. begi (4).
Aren antzo gira / bi begidun oro, nion sor diteken argiren izpira. "Todos los que tenemos dos ojos". Or Poem
523.
begieman. v. BEGI EMAN.
begieraile. "Catoblepa, fiera de Libia que mata con mirar, begirallea" Lar. Se trata, probablemente, de una
errata; cf. Lar DVC 189: "begierallea, que mata con los ojos como la catoblepa"].
begieri. v. beteri.
begiesle. "Atisbador, begieslea, zelataria" Lar. "Qui contemple" Dv. "Admirador, considerador" A. "(Hb),
scrutateur, observateur" Lh.
begiespen. "Contemplación" A DBols.
begieste. Contemplación; meditación. [Egia hek] begiesten ditut ta begieste hortan galtzen da nere izpiritu
guzia. "Considération". Birjin 560. Jexten da Donibane goi-begiestetik eta, begiek lurreratzean, Jainkotasuna
bera, Laztanaren itzala ikusten du izakietan. Gazt MusIx 169.
begietaratu (Dv, H), begietara. 1. Mostrar, poner ante los ojos. "Mettre sous les yeux, représenter" Dv.
"Espartarrek hordiarazten zituzten Helostarrak, gazteriari begietaratzeko hordikeriaren izigarritasuna" Ib.
"Mettre sous les yeux de quelqu'un, le faire s'apercevoir" H. Zein biziki begietaratzen derautazun ene
Salbatzaillearen herioa! SP Phil 132. Mintzotik izan ezpalitz, zeini bere zuzena nola begietaratuko zitzaioen?
'Fait voir' ES (ap. H). Misterioaren errepresentatzeaz edo begietaratzeaz, zein baita preparazionearen
hirurgarren pontua. He Phil 103 (SP 101 begietaratzeaz). Ala hik biziki baitarotak begietaratzen ene
Salbatzaillearen heriotzea. Ib. 135. Hunen asperragatik, atrebitzen naiz [...] ahalkerekin nere galdeak zuri
begietaratzera. Dv LEd 150 (Cb Eg II 81 zure begietara agertzera). Bere aideak begietaratzen ziozkaten aldapa,
eragozpen eta begiramentu guziak ostikoperatu. Arr May 169. San Felipe Beniziok begietaratzen digu ikasbide
edo ejenplo txit ederra. Ib. 168. Profeten esanak begietaratuaz, agertu zien nola Salbatzalleak eraman zituen
tormentuak eramanaz beren bidez glorian sartu bear zuen. Arr Bearg 220. San Antonio, Abadearen jazkeran
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
543

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
begietaratzen dute. Ib. 494. Fedearen agerkin zerbeit begietaratzen baderautzute, hura bera nahastekatua da
superstizione eta debrukeria aphalesgarrienekin. Prop 1899, 81. Euskal testu aski zahar bat baizik, harako Luis
Murugarrenek lehen aldikoz begietara ziguna. MEIG V 71. Zein ikusgarri horratik, eguna joan eta eguna etorri,
begietaratu nahi diguten film-andana gogaikarriaren artean! MEIG I 143.
(Intrans.). Presentarse, aparecer a la vista. "Venir sous les yeux, sé représenter" Dv. "Begietaratu zaio bere
hutsa, il s'est aperçu de sa faute" H. Horra, ene Philotea, nola atheratzen diren gogoeta onak [...] hainitz eta
hainitz moldez begietaratzen diren gauzetarik. SP Phil 135 (He 138 ikhusten diren). Kastitate bihotzdun eta
sendo bat iduki, ez xoilki begietaratzen eta begietarako zaizten gauzen arbuiatzeko, bainan [...] gogoramenduen
kontra iarteko. Ib. 252 (He 254 presenteko eta ethorkizuneko). Ibai andietatik aldendurik, begietaratzen
zitzaiotelako argiro denpora gutxiz aurretik izandu zan Ujola andi izugarria, zeñaren beldurra zeukaten sartua
ezurretaraño. Izt C 3. Deus ere ezta egin denik estalian, begietaratuko eztenik. HeH Mc 4, 22 (He kanporako ez
denik, Dv guzien aitzinerako ez denik). Bere erreguaren indar eragillea bereala progatu zuen, zerren emakume
hura oso itsustua, [...] arpegi bildurgarriarekiñ eta illeen lekuan suge izugarriakiñ beñgoan begietaratu
zitzaion. Arr May 37s. Fr. Leoni begietaratu zitzaion beste geiagoren artean ondorengo ikuskaria. Begietara
zitzaion zelai zabal batean azken juizioa. Ib. 159. Ua ikusgai zoragarria andik begietaratu zitzaiena! TAg Uzt
77. Bidearen okerr-une bat ganditu zuen garaian, etxe billeratxoa begietaratu zitzaien zelaitxo batean. Ib. 152.
Zorigaitzak, bakartasunak eta utzierak eraginda, munduaren norkeri ta gezurkeria begietara zitzaion. Etxde JJ
221. Teleskopio oien bidez, neurgea, egurats baztergabea, mutu eta isillik, begietaratzen zaio gizon arrituari.
Vill Jaink 43. Esi itzatzute basoetako larreguneak zezen deslaiaren azterrenik begietara ez dakigun. Ibiñ Virgil
49.
(Tras gen.). Aparecer ante, presentarse ante. "(Norbaiten) begietaratzea, se presenter aux yeux de quelqu'un"
SP. Debozio oni zor ziotzala, esan oi zuen Santa Klarak, Aldarean dagoen Jesusen begietaratzen zenean
artzen zituen atsegin ta faboreak. Mb JBDev 80. Billatu ondoan, egon behar zuten gizaki gazte oriek irur urtez
beren erregeren begietara bage. Mb OtGai III 320. Elkarri esan zioten obena zala Dabid ez geiago Saulen
begietaratzea. Lard 169. Mortu onetatik sekula irtengo ez naiz; sekula gizonen begietaratuko ez naiz. Arr GB 35.
2. Observar, contemplar. Au Monjak begietara orduko bere bista osoarekin, S. Luis alabatzen gelditu zan.
Cb Just 67. Iraganeko nere bizia begietaratzen badut, ikusten dut dena lohiz, bekhatuz, Jainkoaren damuz eta
hasarrez bethea. Dv LEd 170 (Cb Eg II 94 begiratzen). Zertxo bi begietara ditut atzeko egunotan. Bata, zenbait
idazki "Euskel-Atala"peko otarrera botea. Bestea, Mendi-Lautaren amets gozoak. Ldi IL 69. Bazkan ari ziran
ardi, moxal, beor eta abelgorriak soada (mirada) batez obeki begietaratzeko, larre gaiñeko malkor koxkor
batera igo zen. Etxde JJ 11. Eguzkiaren basoko harrigarrizko ibilerak [...] eta euriaren etengabeko emana
begietaratzeko. MEIG I 130.
3. Ir a los ojos, aparecer en los ojos. Besotan artu zun maite-maite zun aizpatxoa eta biotzondoan estutuz
onela mintzatu zitzaion malkoak begietaratuz. Etxde JJ 228s.
begietsi (BN-ciz; SP, Lar, Lar Sup, Dv, H, A), betetsi (BeraLzM), betestu. 1. Mirar, observar, contemplar;
considerar. "Begietstea, regarder, contempler" SP, que cita a Lç y EZ. "Acechar", "atisbar" Lar (s.v. ver figura la
forma begitsi, que parece ser errata). "Mirar, begietsi" Lar Sup. "Considérer, contempler" Dv, que cita a SP.
"Voir" H, que cita a EZ. "Contemplar, mirar" A. "Betetsi, contemplar, considerar" BeraLzM. "Nausia menekoen
begiesten dabila (BN-ciz)" Gte Erd 47. v. begiretsi. Tr. Documentado en textos septentrionales a partir de
Leiçarraga, en el s. XX lo emplean algunos autores meridionales. Encontramos la var. betetsi en Txillardegi y
betestu en Lauaxeta. En DFrec hay 3 ejs. de begietsi, meridionales.
Nork ere begiesten baitu emazterik, hura guthizia dezanzat, hanbatez adulteratu dukeela harekin bere
bihotzean. Lç Mt 5, 28 (He, TB, HeH, Leon behatu, Dv irritsarekin ikhusi, Echn, Ur, Ol, Or begiratu, Hual mira,
Ip, SalabBN so egin). Eder izanen da beraz nazionen artean / begietstea akordu bat relijionean. EZ Man I 76.
Hurbill eztute gizonek elkhar begietsiren / eta hunek berak ditu aski iharrosiren. Ib. 77. Laster begiets dezagun
hegi lehorrarenak. EZ Man II 145. Eztut nahi, dio, Jauna / piztu dela sinhetsi, / baldin ezpadetzat haren /
zauriak begietsi. EZ Noel 107. Hek agindu zuten Iauna / guk dugu begietsi, / ezen gu gintuen bere / apostolu
hautetsi. Ib. 36. Han gauza itsusien, izigarrien, nardagarrien eta atsekabekorren begi-esteaz dolorezki penatuko
baita. Ax 588 (V 377). Nahi izaitea alhargun izan eta halarik ere atsegin hartzea begietsia, balakatua eta
solhastatua izaiteaz. SP Phil 416 (He 420 begiztatua). Eztut izpirituz arrazoinamenduketarik egin beharrik egia
hek gogoan hartzeko, bere baitharik bezala dathozkit gogora, begiesten ditut. Birjin 560. Estudiatzen dut haren
bizia? Begiesten ditut bere misterioetarik batzutan eta bertzetan eman dauzkidan exenplu ederrak? Dh 246.
Beha diozozu prestugune guzien mirail eder hari, eta hartan begietsazu ongi zure bizia. Ib. 274. Horra zuen
modela; begietsazue ongi, ta leialki zarraizkote. Ib. 259. Ethorriko dira egunak zeinetan nahiko baituzue begietsi
gizonaren Semearen egun bat, eta ezpaituzue begietsiko. HeH Lc 17, 22 (He ikusi). Jaunak begietsi zuen Sara
agindu izan zuen bezala. "Visitavit". Dv Gen 21, 1 (Urt, Ur bisitatu, Ol sorotzi, Ker ikustaldia egin, Bibl Sararen
alde agertu). Begietsi ditut horiek oro, eta iritxiki dut ene bihotza iguzkiaren azpian egiten diren gauza guziei.
"Omnia haec consideravi". Dv Eccl 8, 9. Begiesten dut ene eskergabetasuna eta aurthikitzen dut ene burua zure
oinetara. Gy Visites 158 (ap. DRA). Ene Jauna, Jaun ona, erruki zakidaz! / Txiro arren ez jaurti seme saltzalia: /
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
544

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
arantzik ez betestu bere labakijan / bai baña sortu daben garbaizko lorea. "No mires las espinas de su
barbecho". Laux BBa 70. Zerubari adika / ume bat bezela, / ikuspena dirudi / betesten dabela. "Mirando al cielo
parece un niño, que viera surcar el azul una aparición". Ib. 52. Galileatik arekin etorritako emakumeak aratu
ziran, ta begietsi zuten ill-obia ta gorputzaren ortzitzea. Ir YKBiz 512. Zertarako balio digu izartegiaren yaukala
betesteak, gero maitatzeko laguntzen ez ba digu? Txill Let 137. Astotzar galdu-beteak bai, parke bustiaren
bakardadeari biotzez betesten eta ederresten ez dakitenak. Ib. 31. Txoarre bildurkorren eran mugitzen ditu bere
niniak; eta betetsi ezin nik! Ib. 65. Sartzear giñala, Altzurain betesten gelditu naiz lipar batez. Ib. 43. Animak,
musikaren bidez, bere jatorrizko eratasun eta ezaguerara egiten du, eta orrela sorburu lenena, ots, Jainkoa
begiestera irixten da. Gazt MusIx 70. Ikuskariak barne-zentzunaz begiesteko oitura onek ongi azaltzen digu nola
itza [...] alegoriz ta irudikizunez baliatzen dan. Ib. 166. Besteak ezin begiets dezake ezkutariaren gogoa,
zeharbidez ez bada, honen esanak eta eginak direla medio. MEIG VI 118. Galdegaia, erantzunaren muin gisa
begietsia, ongi ezaguna da. MEIG VI 148.
2. (A), betetsi (BeraLzM). Admirar. Nago ulertu duten, haien etsean ibiltzen nintzelarik, zenbatetaraino
begietsi izan ditudan! Mde HaurB 108.
- BEGIESTEKO. "Qui est à considérer" Dv.
begi-ezpel. v. BEGI-EZKEL.
begieztatu. v. begiztatu.
begigabetu, begibagetu (Lar), begigetu (Lar). "Desojarse al aguja" Lar.
begigo (BN-ciz ap. A; -oa Dv). "Haine, animosité" Dv. "Begigo (BN-ciz), odio, rencorcillo" A. Norbeitentzat
begigoa edo herra zerbeit zuenean. Prop 1880b, 403.
begi-gorotz. v. bekorotz.
begi-gorritu. Enrojecer los ojos (por la edad). Gizona bajatzia / ni ez nau arritzen, / urtiak korritzen, / ajiak
berritzen, / diyot igarritzen, / zeiñ ez da jarritzen, / Pello ere ari da / begi gorritzen. AzpPr 85.
begikada (Lar, VocCB 366 (G) Dv A). "Mirada" Lar. "(G), coup d'œil" Dv. v. begiraldi. Atozkit, eta
zuzen zadazu nik maite zaitudan aurra, / zuzen zadazu gozo-gozoro begikada maitekorra. J. Olaizola
"Udabarriyari" (ap. DRA).
begikaiztu. "Desojarse la aguja" Lar.
begikaldi (L, BN, S; Ht VocGr 392; -kh- Hb ap. Lh, H), begikalde (R-uzt), begikaldu (S; Foix ap. Lh), Ref.: A
(begi, begikada); Lh; Lrq /bégikhaldü/. Mirada, ojeada. "Œillade, begikaldia " Ht VocGr.
"Begi khaldi bat eman diot, j'y ai donné un coup d'œil. Syn. begiraldi bat" H. "Begikaldia egotxi (Sc), elegir" A
s.v. begi. "Begi-khaldü, (/bégikhaldü/, plus souvent /beikhaldü/, dernière étape vers une future forme /bekhaldü/),
coup d'œil, expression calquée sur la française" Lrq. v. BEGI-UKALDI, BEGI-KOLPE. Gizon zaharrari
gaude begikhaldiz, haren adiniala heltü nahian. Egiat 190. Arthiki zuen begikaldi ezti bat don-Eskolastikaren
Tailuntzaren gainerat. Birjin 241. Ifernuko bothere guziek baino gehiago izitu behar du bere flakezak; hatsgorapen
bat, begi-kaldi bat, ezdeus bat aski da haren garaitzeko. Dh 213. Begikaldi batez itsasoa zolaraino ta
lurra bere zimenduetaraino iharrosten eta ikharatzen duena. Ib. 132. [Jainko] haren begi-kaldi zorrotzei
pharatua egotea. Ib. 135. Txaz gizoner etzuen soik egiten; / egun begi-kalduz ditu hurbileratzen. Arch Fab 193.
Ezpéitüt sonüti zúre leihúla begi khaldü bat berbéa emáiten áhal ez, zü ekhúsi gábe léiho gibeléti soñíi sooz! Lrq
Larraja RIEV 1931, 237. Guk ez dittugu lenbiziko begikalduz ulertzen gure izen soill oriik. Or LEItz 34.
Begikaldu samur batez / nor naizenik / adiraz dautazu garbi. "Con una mirada tierna". Or BM 30. Begikalduz
baino buru-eraginez igurtzigoak edo ditu ausaz guziak. "Acaso algo de índole intelectual más discursivo que
intuitivo". Ib. 22. Mendi gora batera eraman zuen; andik erakutsi zizkion begikaldi batean munduko yaurgo
guziak. Ir YKBiz 47. Hango salbaien begikaldi harrituak ikusi bazintuzte! Zerb Bahnar 97. Mistikuen begi-kaldu
ortaz galdegin ere da, orren bidez mistikuak geiago ikusten ote dun Iainkoaz siñest-egiak diotsona baiño.
"Acerca de la intuición del místico". Or in Gazt MusIx 44.
begikatu (BeraLzM), bekatu. Neologismos creados por AG hacia 1896: "Begikatu, bekatu (quitar de la vista,
desaparecer), de begi (ojo, vista)" AG 2336. "Begikatu (ostendu), desaparcer, ocultarse" BeraLzM. Irnioren
ganan adarraz oar-otsa joten dau, eta beste mendietako guda-señak darantzutsoe ots urrutiaz [...]. Gero
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
545

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
begikatzen dira. "Desaparecen". Arriaga Lekob 22. v. tbn. Arriand Euzkadi 1915, 493 (ap. NeolAG).
begikera. Mirada, forma de mirar. Zure begikera / euriarena da. / Egun ederreneko argi-dardarea, / kantuz
apainduriko zelaitar aizea, / larrosen arnasa... Gand Elorri 131.
begiketu. v. bedeinkatu.
begiko (Urt Gram 40, Dv, A). I (Sust.). 1. Objeto, fin. "Objet, begikoa ou objeta" Urt Gram 40. v. begirakari,
begirune (4). Mariaren bihotza, [...] Trinitate adoragarriaren konplesentzien begikoa, bihotz Aingeruen eta
gizonen errespetu eta amodioaren izaiteko gai zarena. JesBih 441. Jainko Aitak behatu zioen bere Alaba ongi
maiteari bezala, bere begikorik samurrenari bezala. MarIl 92. Gurutzea behar da izan ez xoilki gure loria,
bainan bai oraino gure esperantzaren begiko guzia. Jaur 408. Ene debozione samurrenaren begikoa. 'L'objectif'.
Jaur (ap. Dv). Jesus aurkhitzen zen beraz besta batean, zeinaren begiko bakharra eta akhabantza bera baitzen.
'L'unique objet'. Jaur St. Joseph 168 (ap. Dv). Jesus, ene samurtasunaren begiko bakharra. Ib. 184 (ap. Dv).
2. "Golpe en el ojo" A Morf 122 B.
II (Adj.). (V, G, BN ap. A). Agradable, atractivo. "Ez da begikoa, il n'est pas beau à l'oeil" Dv. "Simpático" A.
"Plaisant à l'œil, surtout par l'harmonie des proportions" JE Ber en el voc. del final. v. BEGIETAKO, begizko
(II). Tr. Documentado desde mediados del s. XIX. En DFrec hay 7 ejs. Ikusten zituenez burua bethea, /
mingarri zitzaioen behiti yaustea. / Etzuen holakorik aurkhitu begiko. Hb Esk 102. Haren itxura begikoak, haren
jakitate hedatuak, izpirituko eta gorphutzeko haren dohain ederrek xoratua atxiki zuten. Laph 122. Bere
itxurantza begikoaz, bere gorphutz azkar eta lerdenaz. Ib. 164. Bertzalde Ainesek ere bazuen bere baithan
munduak maite eta bilhatzen duen guzia. Aines guziz begikoa zen. Jnn SBi 136. Elizako liburu eskuarak
badirelarik, hein bat begikoak barnez eta estalgiz. HU Aurp 203. Neu baño seien bat urte zarragua zan mutil
polit, argi-argi, gustiz begikua. Kk Ab I 107. Aldizkingi begiko, eder maitagarri / egiz deitu leikio "Patria
Vasca"ri. Enb 147. Erri ospetsu polit ederrak / Ludijan ixan arren aneika, / gustijetarik begikoena / niretzako
zeu zara, Gernika. Ib. 143. Toki begikoagorik guti Eskualerrian. JE Ber 9. Etzaikularik [Iruñako kathedralea]
nehori iduritu Baionakoa bezain arin eta begikoa barnez, orhoituko gira gure bizian haren gorputz gaitzaz. Ib.
26. Erregebidearen harateko bazterrean, ditaken herririk begikoena: Zumaia. Ib. 76. Sisisaga erreka latz, bere
moldean osoki begiko hura oren erditsu batez iraganik. Ib. 18. Ondoren, Abadal, Lligakoak, itz-egin du. Yatorkisamar,
arraioak ez badu. Aguretxo bat duzu, oso begikoa. Ldi IL 25. Saitzartar Maite neskatil eder-begikoari,
biotzez. TP Y 1933, 88. Hain begikoak dire! Hain xuriak! Hain garbiak! Hain alegerak! Zerb Azk 11. Mutillok
itzetan eder zerate, baiñan alare, neskarik begikoena baiño zuen lagunartea maiteago. Etxde JJ 34.
Estimable. Ark, zorrotz eta bizi, irriparre gazia beti ere ezpaiñean, izperringietan eman zizkigun idazlan
begikoetarik zenbait. Markiegi in Ldi IL 7.
Querido; favorito. Zure begitan begiko gera / --poz degu gogoratzea. / Jainko-begitan kristau-erririk /
kristauena agiz gurea. SMitx Aranz 178. Nere lagun begikoa. NEtx Nola 10. Auxe zizun Piarresek bere adiskide
begikoa, aspaldiko lagun zaharra. Etxde JJ 147. Zuzen-zuzenean, "nere" xoko begikora joan naiz, ots,
bestetango urmaelondo berera. Txill Let 30s. Aski dugu orain hor ere zenbait lore eder aurki daitezkeela
jakitearekin. Baita ere, gainera, besterentzat ximel xamar agertu arren guretzat atsegin, begiko eta kuttun
direnak ugari. MIH 57. Gure lege zaharretan zaharrena eta begikoena, beraz, euskaraz sekula egon ez baldin
bada, horrek zerbait adierazten du. MEIG IV 56.
(Tras gen.). Favorito (de). "Askoren begiko mutilla, muchacho simpático a muchos" A. "Favorito. Ese es su
favorito, orixe dau berorren begikoa" A DBols. "Davidek Salomon bere begikua eban, pekatuko frutuan eriotzia
aztu gurarik sortutakua zalako, Salomón era el preferido de David" Etxba Eib. Erdaldunen begikoa, baiña
bizkaitar utsa; erri ikusgarri, elizarakoi, erri maitagarria. A BGuzur 108. Eladitxo zan lenengo aldiz / zure
begiko kutuna, / egurastuten ortik-emetik / egunaroko laguna. Echta Jos 232. Eladitxo izango zan niretzat
alagalako emaztea, baña enaz bere begikoa! Ib. 225. Ez eban iñoiz autortu zein zan bere begikoa, baña bere
arpegian da begietan ikusten zan zerbait. Ib. 55. --Laurok zarie neure begikoak. --Ori ezin izan leitteke; bat
izango da besteak baño zeure begikoagoa. Ib. 314. Ene begiko "Euzko Gastedia"ri. Enb 54. Ango agintarien
begiko onexek azkenengo kolhoz-ok ei dira ta baserritar guztiak onako baltsan sartzeko alak egiten ei dabez.
Eguzk GizAuz 133. Erlus-anpulu garden, goiz eta eguzki, / Jainkoaren begiko Andrea, / zelan ager zatxataz
orrenbeste argi? Gand Elorri 123. [Hagin-zur] hori omen zen inoizko arkugileen begikoa. MEIG V 91.
- BEGI-BEGIKO IZAN. Intens. de begiko izan. Santa Cruz begi begiko zuten Lizarragaren taldeak ere. Or
SCruz 77.
(Con aux. intrans. bipersonal). Nik badakit nire irakurle guztieri begi-begiko yakezana zangurru ta
karramarru egosiak. Bilbao IpuiB 239.
- BEGIKO EDUKI. Gustar. Euskal idazle askoren lanak irakurri dauz. Begikoen daukozan egilleak. Alzola
Atalak 128.
- BEGIKO EGIN. (Con aux. intrans. bipersonal). Gustar. Inguruetako mendiak [...] oso begiko egin jakozan
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
546

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
eta or gelditu dira lauko ederretan pintauta. Alzola Atalak 139.
- BEGIKO IZAN. (Con aux. trans. bipersonal). Gustar, agradar, placer. "Begiko izan (V-m-ger), tener simpatía
[...]. Begiko dau, le tiene simpatía" A EY III 337. Zertako goretsi nai nuan ez zaldizain iaio bat bezala, edo
errian begiko duten eiztaria bezala? baizik eta gizon buru-iantzi bezala, edo nerau gorestea nai nuken bezala?
"Venator studiis popularibus diffamatus". Or Aitork 93. Euskalerriko baratz urdiñak / baditu ainbeste lora, /
danen artean begiko zaitut, / besterikan ez dot gura. BEnb NereA 245. Ez zituan begiko ezelan bere, sasi-eskola
egiteko edonoiz gertu egon oi ziran neska-mutikoak. Erkiag BatB 18. Begiko dituzun usoek ez ditute beren
urrumak etengo. Ibiñ Virgil 32. Milla bidar aindu zetsan juramentuz, ondo gordetzia ixilleko ipoñori, iñoiz baño
geixago eban ba begiko. Etxba Ibilt 484. Begiko zuen Aingeruk gure literatur tradizio, oroit eta oroitezez
bulartua. MEIG VI 186.
(Det.). "Oso begikua dau axe neskatillia gure semiak, aquella muchacha es muy del gusto de nuestro hijo"
Etxba Eib. "Begikoa zuen lagun batekin ezkondu zen (BN-arb)" Gte Erd 101.
(Con aux. intrans. bipersonal). Begikoago zaiku halere eta laketago Izpegiko erreka. JE Ber 14. Beste kimu
gazte ta jator bat zorko diogu ain begiko zaigun euskel antzertiaren illerokoari. Y 1933, 192. Lenengo iru mende
edo eunkietako kistarrak begikoago yakoz jaun oni, gerokoak baño. Eguzk GizAuz 77. Begiko zaizkit txiribili ain
/ margoztuen jira-birak. EA OlBe 26. Andre Poesi apainzaleari bere jantzitegi oparoan ain begiko zaion italiar
mintzaira eztia, dotore xamar ikasi zun gure Piarresek. Etxde JJ 239. Erregeari begikoen izan dakion neskea,
erregiña izan bedi. Ker Esth 2, 4 (Dv erregeren gogarako, Ol erregeren begi-beteko). Leen nai ez-ta, ardurazko
ez eretxita, izan zituen senargaitzakoak, gero orren ezezgarriak ez yakozan begitanduten. Are geiago, begiko ere
bayakozan. Erkiag Arran 177. Begiko izan zitzaien or nunbait, zerutarrei (iainkoei) Ematia eta Hemu aldeko
soro-zabalak gure odolarekin birritan gizentzea. Ibiñ Virgil 79.
begikoro. "Ocularmente" Lar.
begikotasun. Simpatía. Biotz auxe nik dopaltzut barriz / lora ta guzti zerorri. / Artuidazu, ba, begikotasun /
ta maitasun ezaugarri. Enb 145. Arrotzarenganako begikotasun bizia sortu zitzaien. Anab Eusk 1930, 160.
Delako Matxin au edozertan gizon bakana zen... bere jokabidean, antzan eta jendearengan erne-erazten zun
begikotasunean edo ezin ikusian. Etxde Itxas 211. En DFrec hay un ej. más.
begikun. Mirada. v. begirakune. Aren begikun gozoa!... / Burni-tartetik giltzape beltzean sartzen, /
askatasun-egunaren / urratzea ez dan bezelakoa... Ldi BB 28. Bai, or nunbait galduta dagon izarbela, / artzen
eguzkiaren begikun zerbela. Atutxa in Onaind MEOE 677.
begikusta (Lar), begikuste (Añ). "Vista de ojos" Lar y Añ. Itxu oni Jaungoikoak begikusta eman zion.
Kortazar Serm 167. Arimako begikusta, zeñek egiten dit falta nere kulpak ezagutzeko. Ib. 172.
begilasto (L-ain ap. A Dv), betalasto (SP (sin trad.), Dv, H, A). 1. Pestaña. "Betalastoa (G, L), cil (begilastoa).
Syn. betilea, betulea (V), bepiloa, bephurua" H. "Bethalasto, cil" Dv s.v. bethezpal. Cf. O-SP 223: "Beta
lastoa ou meta lastoa. Pile de paille [sic]" (aunque para que así fuera el orden tendría que ser inverso).
2. "Ceja, begilastoa" Lar Sup. "(Hb), sourcil" Lh.
begile. v. betile.
begilkor. v. BEGI-LEHOR.
begilundura. v. betilundura.
begiluze (V-gip, L-ain), begiluz (R). Ref.: A (begi-luze); Elexp Berg. 1. Curioso. "'Txismoso', edo baita
'policia secreta'ren euf. gisa ere entzun daiteke. Kontuz, begiluziak jabitzek errixan da" Elexp Berg. Cf. LzG
Eusk 1958: "Biguilucear, fisgonear (Contrasta). Biguiluz, familiarmente, persona que mira y rebusca por todos
los rincones, o que pretende enterarse de todo, incluso de lo que no debe (Contrasta)"; y J.L. Elcarte (Amescoa;
comunicación personal): "Viriluz: curioso (eres un viriluz, eres un curioso)". Arpegi begi-luzez betetzen dira
ate-leioak egundoko ariñen. "Curiosas". Mok 16. Beilari hoik begiluze izanez dabiltza ardura eta zerbait
berririk ikusi beharrez. Leon Imit IV 1, 9 (Ch kuriostasunez, Ol yakingale ta berrimiña, Pi yakin-miñ). Begi lüze
batek zion, prosesionian, 92 gizon bazela, 40 motxiko eta Eba xaharraren ahizpa, uf! zer khordela!. Herr 10-5-
1962, 4. Nork eman dizu zuri or kuskusean ibiltzeko baimena? Begiluze alena! Loidi 93. Ez zaigu mugarik gabe
begiluze izatea komeni. Adinon izatea komeni zaigu. MEIG VI 134.
2. "(V-gip, L-ain, R-uzt), envidioso" A. Ara nigatik esango dute: / "Pikaro begi luzia! / Gure orduko
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
547

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
banidadiaz / kokotzeraño asia!" / "Aizazu, ez det gezurrik esan, / [...] pobriarentzat ez da komeni / aberatsaren
klasia". Xe 313. Lasta-etxola: or iñoiz / ez kezka gaitzik, ez ere lagunik / begi-luze, ez mintzo / ustelik, ez eta iñor
/ asmo gaiztoz jakile duzunik. "Ni se esconde envidia en rostro amigo". Gazt MusIx 117.
3. (V-gip ap. Elexp Berg). "Begiluze (= ojos largos) se dice de aquél que habiendo llenado el plato de comida,
no puede acabar de despacharla (G)" AEF 1921, 57. "Persona con tendencia a mirar con ansia, ciertos alimentos,
vestidos, etc... Ume ori janakin oso begiluzia da, baiña jateko orduan mizkiña" Elexp Berg.
begiluzeka. Curioseando. Ogibiderik idoroko ote / aietakotxen batean, / begiluzeka bear min ortan /
ziyoala iñularrean. SMitx EG 1956 (3-4), 4. Bizkaiko Aldundiak euskeraz irakasteko norlenka izendatu, egun
artarakoxe, Azkue ta zu aurkeztu, begiluzeka, alkarren leian. SMitx Unam 84.
begiluzetxo, begiluzetxu. Dim. de begiluze. Parkatu egijezu onei be eurok egin daben utsa, eztalako ixan
egiña zure esana ez egittiarren, euroen ikusgura begiluzetxubak eragiña baño. "Curioso desiderio". Otx 51s.
begimen. 1. Vista, capacidad visual. Begi-arthazaleak bortz metretan ikusi behar duzula estimatzen duen
gauza, bortz metretan ikusten baduzu, usaiako begimena duzu. GAlm 1948, 39 (ap. DRA).
2. Dominio de la vista. Hitz arrunt hoiek nola bezti dezakete gure begi-menetik edo esku-menetik goragoko
edo urrunagoko ontasunik. Lf in Zait Plat XV.
begimindu. Dañar la vista (prop. y fig.). Ikus-berrikoak labur, / bizkarrekoz naste; / bai-baita an zerk
begimindu / naiz bata naiz beste. Ldi UO 45.
begin. v. behin.
beginatu (begiñau V-ple ap. A). "Formarse ilusión" A.
begi-nini (V-oroz, G-to-nav, Ae, Sal, S, R; Lcc, Ht VocGr 410, Arch VocGr, Gèze, Dv (s.v. nini)), begi-ñiñi (Ggoi),
begi-niñua (det.V-gip). Ref.: VocPir 219; A (beginini); VocZeg 287; Iz Als (begimakur), ArOñ (beginiñua).
1. Pupila, niña del ojo. "Ninilla de ojo, begininia" Lcc. "Prunelle de l'œil" Ht VocGr 410. "La córnea
trasparente" Iz ArOñ. v. BEGIKO NINI, betsein. Tr. Documentado al Norte desde finales del s. XVIII. No se
encuentran ejs. meridionales hasta finales del s. XIX. Begi ninian kolpatzen zaituztela, diozu zerorek, bere
lagunaz gaizki mintzo direnek. Ch (ed. 1788) I 4, 2. Beren arpegiereak erakusten dau barruko gatxa, begiak
odolduta, betseinak edo begi-niniak anditu edo puzgotuta. Ezale 1897, 55a. Begi-niniak handituak bezala
hainbertze argiz. JE Bur 73. Alaxe ba, berdin berdin erori zan ankazgora, begiñiñiak zabal-zabalik zituala. EEs
1921, 19. Erensuge-isatsa du, ta begi-niniak argorria baño gorriago. Or Mi 136. Beginini beltxetatik diamantedirdaia
zariola. Ib. 123. Egi aren aitor-orde, itsu yaiotako Sidonek bere begi-niniek erakusten zitien Kristok
argitu ondoan. Ib. 135. Badira andre batzu begi-niniko argia hola-holakoa dutenak. JE Ber 79. Zer geiago
itxodon gentzake, begi-ninia ere betzuloan ezkier ez dagolarik? Goen Y 1934, 181. Gaurgero garbi dauzkak /
begi-ninietan / Aita-Seme-Gogo Deun / Iaungoiko batetan. "Tienes ya reflejados en tus pupilas". Or BM 5.
Aitonak asi dira birunda landetan, / uzta alaiak ikusiz begi-ninietan. "Alegrando su pupila con la perspectiva de
una buena cosecha". Or Eus 289. Odei beltz izugarrien artetik, itxaropenaren irriñoak ziztatu zion begininia.
TAg Uzt 128. Ez ezazue luzaroan tinkatu ondarrean begiraturik; ikara-miña sortuko lizueke, bestela,
begininietan. Ib. 37. Nere begininiai noizpait azaldu zaiena, etzaie egundo itzaliko. Ib. 241. Eroren begiak
ditut!! [...] Betazpi ikaragarriak ditut, eta bi txinpart ematen dute begininiak. Txill Let 96. Une artatik beraz,
beste anzkera batez etorkion begi-ninietara Joneri Madalenen irudia. Erkiag Arran 160s. Ager ta oste ebillen
itxaropen-izpia, gar barri batek arnastuta, zuzi dirdai antzo, distira zorabiakor, begininien zulagarri biurtu zan.
Ib. 196. Xabale ixilik, mendi gallurretako argiarekin trikornio aien beltza begininietatik garbitu eziñik. Ugalde
Iltz 46. Gure Rosak esne-saltzaille gaztea begi-ninietan lotua ote duan edo... NEtx LBB 44.
(Como símbolo de lo más preciado). Hire kidetan bakharrik / amultsuki menaiatu; / begi-ñiñiaren pare ere
maithatu. Gy 245. Begi-ninia bezala zain nezazu zure eskuinari bihurtzen diren gaixtaginetarik. Dv Ps 16, 8 (Ol,
Ker betse(i)ñ). Apaizak, ba, ikastetxeak bere begininiak bezela zaitu bear ditu. JBDei 1919, 293. Bai esku zabala
[amarena], / sabel berokia, begi maitakorra. // Begi-nini gaitin. "Somos niñas de sus ojos". Or BM 136.
Pentsamentu au begininikoa zan illobarentzat eta laister erantzun zion baietz. Sorarrain Lili 41. Erri orixe zuen
Platonek bere argi, bere osasun eta bere begi-nini. Zait Plat 117. Oh eguzki-argi izpi! / Jainkozko begi nini /
Lotan dagon / Gure iriko / Tellatu gañera / Eguna dator / Ez da deus gertatu. Lab SuEm 176.
"Yire begininiaren dakadak (Sal), lo tengo para tu ojo (no te lo daré, ca)" A.
2. "(Sal), el medio, el mismo centro de una cosa. ¡Ojala minbizia erkinen alzain txintxurri-begi-ninian! (Sal),
ojalá te salga el cáncer en el centro de la garganta (dicho por una mujer a su hermana)!" A. Arantzazuko
eskualdea, / Aizkorriren biotz-muña, / lau probintzien beginini gaur, / erroitz zakarrena antziña. SMitx Aranz
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 548
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
85.
3. Nudo (de árbol, de planta). Udaberrian [...] zugaitz-barruan izerdi berri bat sortzen da. Izerdi orrek begininiak
ernerazten dizka, begi-nini oietatik ostro mardulak datozte. MAtx Gazt 37.
begi-niniko (L-ain ap. A; Hb ap. Lh), begiñiñiko (Urt Gram 18). "La prunelle de l'œil" Urt Gram 18. "(L-ain),
niña" A. "Prunelle de l'œil, pupille de l'œil" Lh. Begira gaitzatzu begi / Ninikoa bezala, / Eta hegalez geriza /
Ume maiteak bezala. EZ Eliç 291.
begino. "Begiño (V-ple), ilusión" A. v. begitazio.
begiñika. "(S; Foix), clignement" Lh.
begi-ñiñi. v. begi-nini.
begiño. Dim. de 1 begi. Ikusi nuan ene animako begiñoz, ene animako begiz goitik, nirezko argiz goitik,
argi aldaezin bat. Or Aitork 169. Oi iturri gardena, / zure zillar-azpegi oietan, / barnean irarririk / dauzkatan
begiñoak / erakuts bazenetza bepetan! Gazt MusIx 185.
begiohil. v. betohil.
begi-ondo. v. betondo.
begipe. 1. (En casos locales de decl. sing.). Zona de debajo del ojo. Orai du menean, / harma begipean... /
Tiroaren pazka! Ox 102. Begipeko irriño biguñakin artu zun mutillaren agurra. TAg Uzt 57.
(G, S, R ap. A). (Como sust. pleno)."Ojera" A. v. betazpi. Begira zegoelarik, errukirik gabe ohartuz haren
larruaren zimurtxo bakoitzari, haren begi-petako beltzari, haren irri-egite inozoari. Mde HaurB 35.
2. (En casos locales de decl. sing.). Vista, lo que queda (abajo) a la vista. Gandor jeiki ontatik, begipean
ditugu erririk zoragarrienak. Etxde JJ 93.
Supervisión. "Defensa, amparo" Bera. Ezer oberik ez litzake: euskeltzale zintzo aberats batek beregain ta
begipean egunkaria artzea. Ldi IL 73. Bere amaren babesean eta osaba Martin apaizaren begipean ardura
aundiz azia izan da. TAg Uzt 52. Goresmenak ere Vincent jandarmeari, horren begipean eginak baitira entsegu
guziak. Herr 19-5-1960, 2. Goi-langillearen begipean, abere-mota guztiak biraldakuntzak egiten ari dira
mendeetan barrena. Vill Jaink 55. Danga! Etsai-begipean, / emen naukazu, maite, / zubi bat jaso nairik lanean.
NEtx LBB 344.
- BEGIPE BELTZ. "(S; Foix), cerne plombé des yeux" Lh.
begipedun. "Ojeroso" BeraLzM.
begipeko. Favorito. v. begiko (II). Dinamarkarren janari begipekoa eman ziguten: gozogarri ta kanelaz
ereindako arroz-aia beroa ta gañera guriña. PMuj Noni 85.
begipetsu. Ojeroso. Urdailletik miñez dago, nunbait [...]. Gorakoak ditu eta begipetsu (ojeroso) dago.
Etxde Itxas 215.
begira (V, G, AN-gip-5vill, B, L, BN-arb, Sal, R; Lar, Añ, Dv, H, Zam Voc), beira (G-nav; Dv), beida. Ref.: A;
Etxba Eib; Iz Als (ontziya); Elexp Berg; Gte Erd 19, 47, 136, 168, 202, 313. Tr. Para begira / beira, v.
begiratu.
I (Uso adv.). 1. (Con complemento en dativo o alativo; tbn. con una oración interrogativa indirecta). Mirando;
fijándose, atendiendo. "(Estar a la) mira, begira egon" Lar y Añ. "Gariak etxera begira dagoz (V-ger), los trigos
están mirando a casa, es decir, maduros y esperando la recolección" A. "Telebisioneari begira frantsesez ikasten
dugu (B)" Gte Erd 136. "Jarri paretari begira (G-azp, AN-gip-5vill, B) [...] egon zite paretari begira (BN-arb),
parau zatez ormara begire (V-arr)" Ib. 168. "Leihotik begira jarri zen (V-arr, G-azp. AN-gip-5vill, B)" Ib. 168.
v. beha, so.
Tr. Entre los vizcaínos y guipuzcoanos su uso es general. Al Norte es relativamente menos frecuente (al
menos hasta mediados del s. XIX), y no lo emplean los suletinos.
Aparece (además de con oraciones interrogativas indirectas) con compl. en dativo o alativo, aunque tbn.
hallamos algunos ejs. con genitivo (en Enbeita y Etxaniz) o con absoluto (en Voltoire y Lauaxeta, en éste último
tras el tema nudo).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 549
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Eta ikhusi zuenean Pierris berotzen zegoela, hari begira iarririk erran zezan: --Eta hi Iesus Nazarenorekin
inzén. Lç Mc 14, 67. Espiluonetara begira zaozela. Lazarraga 1153v. Jarri zitezen begira kanpurutz. Ib. 1153v.
Oi jente asko / egoan parebagarik / ara begira. Ib. 1202v. Ari begira nengoala. Ib. (B) 1199rb. Begira nago zure
denda hain ongi garnitua. Volt 243. Ondikoa handi daite eta handi suspira, / ahalkea ere handi, mundu guztia
begira. EZ Man I 63. Halaber dago Iainkoa bethiere begira / lurrean bizi direnen presunen merezira. Ib. 132.
Enganatu dituenak begiak itzulirik / Begira egonen zaizko mirakullu etsirik. Ib. 74. O Apostoluak, zeri /
zagotzote begira? EZ Noel 117. Begira egon ondoan / haren bizitzeari, / ikhusagun nola doan / minzatzera
Iaunari. Arg DevB 57. Eztezakela konsidera / Norteko izar argia; / Baiñan ikhusak, begira dagok / Lagundu
nahiz Maria. Gç 139. Naturaleza eta grazia hagitz dire diferent, hark eztio behatzen kanpoari baizen, hau berriz
barrenera dago beira. Ch III 31, 5. Jostetan hari direnak edo berzetara beira daudezinak. CatLav A 6r (V 7).
Agana beti begira dago kontentu askoz begia. Acto 305. Sermonadore barri orri egon naizako begira. Ib. 339.
Jainkoa zegokala betaz-beta begira, xoratzen bezela asi zan. Lar SAgust 14. Eta nola bada galtzen dira herejeak
argi oni begira daudela? Ib. 11. Jainkoa zure aldean dezu, ta begira dagokizu. Begira, Kristaba, Jainkoa guzian
dagoela begira. Cb Eg III 384. Or beti zuri begira ta atseginzez ta gloriz beteak bizitzera. Mb IArg I 345.
(s. XIX) Jauna beti present dugu, / Beti begira dagoku. Monho 148. Zelan enzuten dira Mezaak Jaijegunetan?
Batera ta bestera begira, alkar joka, barrez. Mg CO 240. Al dan guztian sarri ekartzu gogora, Jangoikoa
dagotzula adi ta begira. Añ EL 1 82. Trabajután dagonaréki dagóla gure Jauna, dió berak, laguntzendú
eramáten, dago beira nola daramázun; eramázu óngi berarén amoreagátik. LE Ong 46r. Eperzakurra eperrari
begira egon oi dan eran bazaude, emakume apainduai begiratzen, zer nai dezu gerta dakizun? AA II 143.
Erkituko ta igartuko dira gizonak, zer mundu guziari gertatuko ote zaion begira daudela. AA III 464. Jarri
zitzaion egun batean etxeko andrea begira. Ib. 331. Bentana zulo bateti dantziari begira arrastegi guztian. fB
Olg 69. Ta jente guztia arixe begira txaloka. Ib. 69. Exerzitu bijak aurkituten ziran alkarri begira. JJMg BasEsc
175s. Karlos ikaraturik / egon da begira, / nola bere jendea / dijoan mendira. Echag 164. Guardiak erne zauden
/ Azantzer begira. Bordel 40. Ari begira ezin / nintzan ni aspertu. It Fab 70. Beragana begira jarten ziraden
guztiak gelditzen ziran zoraturik. Izt C 161. Eta oek zeramaten diruagana begira egongo ziran beren emazte ta
alabak. Ib. 179. Iruditu egizu Jaungoikua beti begira daukazula. Ur MarIl 72. Yendeak oro daude harrituak
beira. Gy 256. Igel bat zegoen behiñ idi bati begira. Ib. 6. Ez daude ehortziak biziei begira. Hb Esk 25. Heli
Tabernakuloaren atean eserita zegoan, batalla ematen zan alderonz begira. Lard 151. David erriko atean jarrita
zegoan, bere soldadu apurrak nola zijoazen begira. Ib. 199. Laboraria bethi begira egon behar laite bere
inguruetako laborantzei. Dv Lab 80. Bainan egun oro ez dire bardin, heldu diren arren bat bertzearen ondotik.
Istripuei beira egoteko da bethi. Hb Egia 138. Zedorrek uste etzenuela / egon nitzaizun begira, / lenbizikuan
oñetara ta / urrena berriz gerrira. Bil 36. Zegoan gelako ate zirrikatik begira zelatan jarri zan. Aran SIgn 76s.
Bakarrik alde onetan Bizkaira begira, / Itxasozko azañetan or agiri dira / Machin Mungui, Arbolancha,
Bilbaotar ona. Ib. 213. Buruba jarri zaio / lurrera begira, / belarriyak zintzillik / ai zer segira! Xe 299.
Itxasoaren erditik iñoz / Farolen bati begira, / Pilloto larri ibilli dana, / Ontzia salbau ezinda. AB AmaE 87.
Dituzu lau kaiola kanpora begira. Ib. 262. Oraino dago bizirik, / Zeruetarat begira, / Oinhazeak ahantzirik. Zby
RIEV 1908, 418. Ordu beretik Ama maite hura eman zen ethorkizunari begira. Jnn SBi 41. Guztion begiak Zeuri
begira dagoz, Iauna. A BeinB 45. Egondu naiz guztiyen / planari begira, / oraindikan bentajan / Udarregi da.
AzpPr 111. Ur handiaren hegian zoazilarik, senarra bet-betan gelditzen da, urerat begira. HU Zez 57. Danak
berari aora begira, zer esango daben zaiñ. Ag AL 37. Onaxe begira dakust oraintxe. Ib. 114.
(s. XX). Mañasiri aurrez aurre begira, atseden andiak egiten ebazan malla bakotxean. Ag Kr 104. Etxean beti
geldituten da norbait [...] sukaldeko topiña lapikoari begira. Ib. 48. Balkoi batetik begira balego bezela. Iraola
123. Mutikoek laster ikasten dute, begira, zointarat behar dituzten [abere] batzu ala bertzeak berezi. JE Bur 172.
Danak ixillik, barruko ames ta etsipenai begira danak. Ag G 197. Eskubetan daukat nik nai nuena
(eskapulariyuari begira). Ill Pill 9. Bizkaian jarri dira / bai palankariak, / begira egoteko / guztiz egokiak.
EusJok II 51. Zeru goibeldura begira nengoala. Inza Azalp 23. Mehatzen eta hiratzen dira paperak, ontzen eta
gizentzen aldiz iguzkiari begira dauden ontasunak. Barb Sup VI. Ez egon bera begira. Enb 92. Au entzun
dodanian / Asi naz begira. Ib. 198. Gauzak beti be zuzen egin biar dira / egon barik "ze esango dabenen" begira.
Ib. 177. Bi ordu t'erdi pasa nituen / ango festari begira. Tx B II 147. Gure aurreko guraso zarrak / aspaldi
samar il zian, [...] / izar tartetik or daude beida / jendia nola bizi'an. Ib. 51. Atentziyuan egon izan naiz / nola
dabiltzan begira. Ib. 67. Eta sartu zan sasi-arte baten, jezarri, gertu ipiñi eskopetia ta egon, ia Mister Kick
agertuten zan ala ez begira. Kk Ab II 30. Ardura andijagaz joian aurrerantza begira ta begira. Ib. 30. Osin
bateko uretan bere arpegijari begira ta begira igaroten zittuzan ordu luziak. Otx 12. Andrak ederren dira
zerurantz begira. Laux BBa 46. Dagigun-arraun Izotz-errira, / zârren aztarrik danentz begira. "Mirando si hay
huellas". Ldi BB 138. Parrez lêrtu-zorian daduzka begira. Or Eus 375. Ezkil-dorrean bi mutil daude / noiz
agertuko begira. "Acechando". Ib. 260. Alkarren zain egongo dira / itxaso ta liorrekuak: / oneik ur, areik lurbegira!
Laux AB 62. Elburu ori, gerora begira egon barik, indarrez eta matxiñadaz albait lasterren lortu nai
leukie. Eguzk GizAuz 43. Zumaira begira jarri zuen lurrunontziaren muturra. TAg Uzt 235. Malentxori bekozbeko
begira jarri zitzaion osaba Martin. Ib. 118. Oraino nundik zaude ni ganat begira? Iratz 82. Zuloak ondo
egiteko ez begira ibilli; soka batekin markatzea da onena. Munita 59. Hurbil-hurbil nengoen loreen babespean
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
550

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
etzanik, gizonak zer egiten zuen begira. Mde Pr 119. Gizona eseri zen berriz, gusuari galdeka begira, indar
eginaz besteak haren eskuen ikaratzea ikus ez zezan. Mde HaurB 77. Gazte batek oju egin zun "Antzara jokua"
ikusi nai zutenak ez atzera begira egoteko. Etxde JJ 203. Beti nere onari begira dabil. NEtx Antz 40. Urte guzian
egon ondoren / Gipuzkoari begira, / Munduko gizon azkarren oiek / pozikan etortzen dira. Basarri 69. Birtuteak,
izan ere, nekea galdetzen baitu, eroapena, konfiantza eta etekiñari begira egon gabe obratzea. Vill Jaink 107.
Orratza nora begira dagoan ikus dezagun. Ib. 117. Ezkuta-tokira joan eta giltz-zulotik begira jarri zan berriz.
Osk Kurl 22. Illak arpegia La Mekara begira lurperatzen dituzte. Anab Aprika 55. Anton, batera ta bestera
begira asi zan. Erkiag BatB 12. Emakumia mundu guztian / dabil modiai begira. BEnb NereA 93. Zuri ta eder
zatoz, / ixil eta bare; / Biotz maite minduaz / naukazu begire. Ib. 207. Egun on, lagun! Eguraldiari begira, ala?
NEtx LBB 165. Illunpeak bildurra ezurretaraiño sartu zien emakume ta Sakristauari. Au asi zan atzerakaatzeraka,
zer gerta begira. Ib. 173. Luzaroan an egongo zan esne-saltzailleen joan-etorriari begira. Ib. 42.
Aingeru onak arrituta aien begira. NEtx LBB 223. Alperrik ariko zera auzokoaren aletegi okituetara begira;
basoetako arteak astinduz berdindu bearko duzu gosea. Ibiñ Virgil 73. Ate apal batetarik da zutarako sarrera, /
leio bakarra begira daukazula sorkaldera. Xa Odol 102. Ahadiko mendiari begira. Larre ib. 13. [Euskaltzaindia]
aberastasunari begira dago beti, garbitasunari baino areago. MIH 106. [Hizkuntza bat] zerbaitetarako da,
zerbait adierazteko, ez bere txilborrari begira egoteko. Ib. 209. Begira zegokiola. MEIG IX 104. Ez diot inori
gibelera begira geldi dadin eskatzen. MEIG VIII 54.
v. tbn. (para autores septentrionales) Ox 145. Etcham 98. Lf Murtuts 46. Larz Iru 66. Mattin 103.
2. (V, G, L-ain, BN-lab-ciz, S, R-uzt; Lcc, SP, Lar, Añ, Dv, H, Zam Voc), beira (-e AN-larr). Ref.: A; Etxba
Eib; Iz R 286; Asp Leiz2 (beire); Elexp Berg; Gte Erd 47. Esperando. "Esperar, begira egon" Lcc. "Aguardar,
begira egon" Lar y Añ. "(A quién estás) aguardando? noren begira zaude?" Ib. "Zuri beire ementxe gaude
ordubete ontan" Asp Leiz2. "Aitta begira nago lanian ekitzeko, estoy esperando al padre" Etxba Eib.
"Esperando. Zuri begira egon giñan amarrak arte" Elexp Berg. "Denbora onaren begira gaude (BN-lab-ciz, S)"
Gte Erd 47. v. zain. Tr. Atestiguado en todos los dialectos, excepto en suletino. Además de con oraciones
interrogativas indirectas, o con -tzeko, -rako, etc, es normalmente usado con complemento en genitivo; aparece
sin embargo con dativo en los catecismos de Capanaga, Nicolás de Zubia y Arzadun; Duvoisin e Irigaray lo usan
tanto con dativo como con genitivo (este último cita además una frase en la que es utilizado tras tema nominal
nudo). Encontramos ejs. tras participio en Beovide e Inza.
Spiritu hunek berak emaiten drauku speranza ukhaiteko berthutea, baita seguranzarekin bizitze eternalaren
eta sekulakoaren begira egoite bat. Lç Adv *** 2v. Ezgaitezen izit, ez gogo gaixta, baina begira gauden
pazientki rebelazioneko egunerano. Lç Ins C 8r. Nondik ethorteko baita, begira ere gauden bezala, gure
redempzionetan. Ib. F 5v. Eta orain prest diaudek, hik zer prometaturen drauean begira. "Attendants". Lç Act
23, 21 (He begira; Dv iguri, Ol zai, Ker, IBe zain; TB igurikatzen dutelarik). Arima Santak egozanak bere
etorrunen begira. "Que estaban esperando su santo advenimiento". Bet 9. Zor zaarra goiz gaiztoen begira.
"Deuda vieja aguarda mala mañana". RS 475 (tbn. en O PrASJU 336). Egun guztiez daude begira unzien, orduan
jakingo dugu berri segurik. (c. 1597). FLV 1993, 466. Ordu dohatsu haren begira egonen naiz, zuk plazer
dukezun arteiño. Mat 256s. Eta handik athera zituela han haren ethortzearen begira zeuden arima sainduak. Ib.
14s. Plazer egiten duena plazeren begira dago. "Qui plaisir fait, plaisir attend". Volt 242. Niholatan mendekurik
eztezagun desira, / Gaixtoaren punitzeko zaudezela begira. EZ Man I 15. Beraz orain danik aphain gaiten Korte
handira / Eta nihor eztagoen azkeneko begira. Ib. 61. Zoazte, itzul zaitezte / Ierusalem hirira, / Espiritu
Sainduaren / han zaudete begira. EZ Noel 117. Erregeak zeudezela / Haurraren adoratzen, / errepustaren
begira / Herodes zen unhatzen. Ib. 73. Dagigun penitenzia geroko begira egon gabe. Harb 134. Zer dakizu
lehenbiziko eginen duzun bekhatuaren begira dagoenz Iainkoa, zure egunen akhabatzeko eta mundutik
atheratzeko? Ax 125 (V 83). Ezta zahartzeko begira egon behar. Ib. 181 (V 123). Gero egin gogo zuena, geroko
begira egon gabe, egun beretik egin zezala. Ib. 239 (V 160). Bertze munduko begira egon gabe, anarteraiño
iguriki gabe. Ib. 506 (V 326). Zeren begira zaude? Zahartzearen? Han zara. Ephearen? Konplitu da. Konpli
ezazu bada zuk ere. Ib. 193 (V 130). Atera zituzala arimaak, aita santu begira egozaneenak aen etorrera
santuari. Cap 11 (tbn. -i begira en N. Zubia ConTAV 5.2.11, 115 y Arz 20; Legaz 4 -en begira). Iainko Iauna ni
banago / Zure hitzen begira. Hm 118. Ez ordea munduzale erhoek uste eta bantatzen duten bezalakoa, baina bai
nolakoaren begira baitaude Iesus gana fidel direnak. SP Imit III 16, 2. Bego othoitzez grazia bihur dakion
begira eta humil bedi, beldurraz hura berriz gal dezan. SP Imit II 10, 5. Miretsaraziten derauku Iainkoaren
miserikordia, ikusirik pazienziarekin egon dela gure begira. SP Phil 25 (He 24 iguriki baikaitu). Baitaki
ustekabetan, / Demakela hobira, / Prestaturik hargatikan / Dago haren begira. Arg DevB 146. Egonen naiz hala
zure sendimenduaren begira. Mong 586. Afrikan Kristabak / gaizki trataturik / zure begira daude / malkoz
anditurik. ConTAV 5.1.5, 79.
(s. XVIII) Etzaudezela pausuaren ustean; baiñan egon zaite sofrikarien beira. Ch III 35, 2. Ene baithan zure
esparantza ematea eta ene begira egotea. Ib. 51, 2. Hartaz minzatzen zitzaien Israelgo salbamenduaren begira
zaudezinei. CatLav 376 (V 182). Eternitateko ontasunen begira fermu daudezinak. Ib. A 4r (V 4). Ezta luzatu
behar eta geroko beira egon. Ib. 299 (V 148). Atra zituela aren beira zeuden arima sandu aiek. El 11. Hetan
zetzan eriz nonbre handi bat, itsu, maingu, hebaindu zirenak, ura noiz higituko zen begira zeudezenak. He Io 5,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
551

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
3. Baña egondu baziran ere aren eranzunen begira, etzioten hitzik aditu. Mb IArg I 223. Uzten du nora bear
duen ez dakiela ta Jangoikoaren tribunaleko sentenzi arrigarriaren begira. Ib. 287. Itsas bazter batean aingurak
bota ta egondu ziran ogei ta irur egunez itxerako aizearen begira. Mb IArg II 291. Zulo andi illun bat, su ta gar
ikaragarriz betea nere begira dagoela ikusten det. Cb Eg II 93. Arrigarrizko emetasun edo pazienziarekin luzaro
begira egon zan. Ub 50. Mundua egin zan ezkeroztik ill ziran justuen animak, Jesu Kristo etorri zedin, zeuden
begira, hark Zerura eramateko. Ib. 135. Zenbat lazeriatu ez dire zure hitz onez konsolatuak izan behar dutenak?
Zenbat erromes solleyituak izateko zure emaitzen begira daudezenak? Mih 52.
(s. XIX) Arrosarioak eskuan / Zauden aldiaren beira. 'Attendaient leur tour'. Monho 42. Ze kastigu gogorren
begira gagozan! Añ EL 1 86. Etxeko familia eukiko dogula azturik ta gogaiturik gure begira. Añ LoraS 188.
Eguna bagarik egongo litekez elex ateetan mez-emollearen begira. Añ EL 2 96. S. Theresak ilnáies kantatzenzué:
Bizi naiz ez enebaitan, ta aláko biziain beira nágo, ezi ez iltzeas iltzen nágo. LE Ong 78r. Pekatuan ill bazerate,
betiko Infernua, [...]. Orra zeren begira gauden guziok: zenzatu gaitezen bada bertatik. Gco I 402. Zuen
inguruan dabil deabrua, orroaka dagoan leoi baten gisa, nundik arrapatuko eta galduko zaituen zai edo begira.
Ib. 446. Eta atara zituzela bere etorrera santuen begire egozan guraso santuen arimak. Ur CatArrig 68. Eta
haren laguntzeko / Beira eskearen ez dago. / Ondikoan bereziki / Dagoko leial konstanki. Gy 299. Errege gogor
argan dakuskete, zer paturen begira dauden, Jaunaren dei biotz onekoak ezertan artzen ez dituztenak. Lard 72.
Eta kristaua, hau ikusi-eta, era berera biziko othe da? Zer egiten edo zeren begira dago? Dv LEd 218. Zeri
begira zaude, arima tristea? Erremedio gabeko sententzia zure kontra eman arteo zaude? Ib. 235 (Cb Eg II 135
zeren begira zaude). Eta ni bainago, ni horren dohatsutasun handiari begira? Ib. 61 (Cb Eg II 27 orren ditxa
andiaren begira nago). Gure tokietan maiz uria da; aro ona ez da iraunkor, eta ez da nihoren begira egoten. Dv
Lab 24. Atera zituela aren etortzearen begira zeuden Aita Sainduen arimak. CatEliz 456 (CatAe 12, CatSal 13
esperatzen, CatR 13 esperatan). Aita Franzizko, ez gare Iruñetik urrun, han egonen naiz zure begira. Laph 196.
"Bihar, behar bada, jakinen dugu zerbait; gauden begira". Eta begira zagon, eta denbora bazohan, eta semerik
ez zen ageri. Ib. 195. Negua alderatuaz datorren eran poztu zaite bada udaberriaren begira. Arr GB 62. Erregla
baimentu begira zeguan denboran, maiz juaten zan gure Aita Santo Domingo San Pedroko Elizara. Bv AsL 170.
Gudukan hasteko seinalearen begira zagon. Jnn SBi 91. Etzuela zeren egon gehiago Errege Magoen begira. Ib.
18. Geroztik hunat erdi itzalean egon da, bainan maltzurkeriaz zagon, bere tenorearen begira. HU Aurp 65.
Egon nai eztabenak / urteen begira, / dama dirutsuakaz / ezkonduten dira. Azc PB 314. Ibili direanak / alkarren
atzean, / egon barik urrengo / udean begira, / laster ezkonduteko / berotuten dira. Ib. 73.
(s. XX) Eguraldi txarrean, egoten dira onaren begira, ta onean txarraren bilddurrez. Echta Jos 90. Zeure
barrien begira dago. Ib. 213. Badago bego, / Zapatatxo berrien / Begira dago. Ag G 77. Zurekin dago Espiritu
Santua, zu bere ezkongaitzat autaturik, zure sabelean Semea sortzeko zure baimenaren begira. Inza Azalp 156.
Guk barkatu begira dago gure Jauna ere, guri barkatzeko. Ib. 147. Aek bai, an egongo dituzu eztulak edo esteko
miñak noiz ankaz-aurrera eramango zaitun begira. Mok 9s. An egon giñan amabi egunez kartutxoen begira, ta
ez ageri. Or SCruz 66. Arrimutillaren ostetik yarri nintzan zezen-talkaren begira bainegon. Or Tormes 33. Lurra
eguzkiaren begira dago, iintzez ta ozkirriz yantzirik. Or Mi 67. Argirik gabe, ta ele gutxi, aitarekin bakarrik
loaren begire nagonean! Ib. 18. Illunik eta ixilik, larraiñeko larratzean zeuden yendearen begira nagusi
etxekoandreek. Ib. 111. Biaramun goizean goiz, argi urratzeari begira zagolarik oatzetik jaikitzeko entzuten ditu
dinamitazko zapart-asotsen iduriko batzu. FIr 138. Astirik ez delarik sendalariaren begira egoteko. Ib. 190.
"Andik arat mugaldi begira zegoen", alde on baten begira adiarazteko. Ib. 159. Bere zama lehenik eginen
zuenak, bertzearen begira behar zuela egon, hitz hartu toki batean. Barb Leg 129. Antza, idazle a, Horatiok bere
Olertiztijan agindduriko amar urteko argittalkixun epiaren begira eguala-edo. Otx 5. Bertolda atzera noiz
etorrikoren begira geldittu zan. Ib. 56. Badira basterretan au baño idazti ederragorik asko nok euzkeraldukoren
begira. Ib. 5. Zaudete erne, beren nausia ezteietatik noiz etorriko dan, etorri ta atean yotzen duen bezin laster
idikitzeko begira dauden gizonak bezela. Ir YKBiz 283. Lubil guziari etorri bear zaizkion gauzen begira,
beldurrez igartuko dira gizonak. Ib. 412. Orren begira zegon Uitziarra, aldiz, / bera autsi dezakenik ez dagola
iduriz. Or Eus 147. Egon beti Muskon xutik / Arraintzale Semeen maiteki begira. Ib. 116. Hasi zen tea edaten,
gogoa urduri alaba besoetakoaren etorreraren begira. Mde HaurB 25. Zure errukiaren begira zegon, Zu
siñetsirik Zuk garbi zenezan. Or Aitork 228. Emen gagoz gu topeko farola amatauta, nork biztuko dauskun
begira. Erkiag Arran 19. Ta "Txiki" zaldi egingo zaneko egunaren begira egozan danak. Bilbao IpuiB 20. Eta
sari au bai eztagoela gora-beren begira. Irabazi duenak, beti-beti artzen baitu. Vill Jaink 106. Jente pillotxua
egoan pardel gilbortsuon begira. Erkiag BatB 29. Pertsu kantatzen hastera noa / pilotarien gainian, / suieta
baten beira nindagon / joan deneko aspaldian. Mattin 59. Gogo-bihotzetan daramaguna aditzera eman behar
genioke besteri, Josafateko bileraren begira egon gabe. MEIG IX 65.
v. tbn. CatB 17. Bordel 58. CatBus 8. Aran SIgn 11. Laux BBa 120. Iratz 61. Larz Senper 96. Mattin in Xa EzinB
103.
3. (Tras gen.). Cuidando, vigilando. Aingürü bat argi handi batez üngüratürik agertü zen, bere kabalen
begira zauden artzain eli bati. CatS 97. Aingüriak dira / Jesüsen begira / khantüz goratik. UNLilia 9. Maider,
etxetik alde xamarrean zeukaten zelai batean ardi-zai zegon neguko arratsalde itun batez eta iru egun aurretik
izandako elealdiaren gogakizunak erasoka zetozkion ardien begira zegon artean. Etxde JJ 238.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
552

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
II (Sust.). (S ap. A; SP, Dv). Cuidado, vigilancia, protección. "Zure begiran harturik, à votre protection" SP.
"(S), custodia" A. Cf. bigira. Hek eure begirán eta protekzionean harturik otsoén errabiatasunetik defendatu.
Lç Ins A 3r. Aingüriak igorri zaizküla [...] ez solamens Erresümen eta Herrien, bena bai ere jente bat bederaren
begiran ezari direnak. Bp II 133s. Aingürü saintiaren peretxü handi bat ükhen, zoin gure begiran baitaükü
aldirian. Ib. 134. Ümilitatiaren begiraren pian graziaren estaltziaz. Mst III 7, tít. (Ip zaingoan). Eztüzü gure
begiratzia deüsentako ere hun, zure begira saintiak sokhorritzen ezpagütü. "Sacra vigilantia". Ib. 14, 2 (Ip
zaingoa saintia). Etzitaken baserritarrentzat toki hoberik egun guzietako bizigailuen, euri eta iguzkitik beiran,
hiritarrer eskaintzeko. JE Ber 44. Obeki nunbait iruditu zan / bakartearen begiran, / gizonezkoen komentu on bat
/ elizaren jirabiran. SMitx Aranz 88. Gaur gauerako ostatu / nere etxean badezu. / Gau-bijilia nere begirak /
pozez gañeztuko dizu. / Luzaro gabe, Salbetarako / ara elduko gaituzu. Ib. 132. --Zure kupirak, zure begirak /
gozatzen digu samiña. Ib. 147.
III (Adj.). "(V-m-gip), curioso" A.
- BEGI-BEGIRA. Mirando atentamente. Gogoan erabilli ezkero Jangoikoa gau-egun ta beti begi-begira
dagotela gure lan, egiteko, ibiller, keñu ta asmo guziei, santu izanen gara. Mb IArg I 386. Laztan dut. Bera,
arrituta, / begi-begira dagokit. Ldi BB 148. Begi-begira yartzen naiz, urrean nonbait gizakumeren bat arpegiz
arpegi arkitzen al nunez. Zait Sof 35. Morroe geratu nai izango ete leukean galdetzen deutse. Neskatoak begibegira
daukaz ostera bere. Erkiag BatB 114.
- BEGIRA-BEGIRA (V, G; Izt). Ref.: A; Gte Erd 257. Mirando atentamente. "Atención, mirar con atención de
hito en hito, begira begira egon" Izt 15v. "Begira begira jarri nintzen" Gte Erd 257. v. BEGI-BEGIRA.
Jangoiko berari begira-begira daude, liluratuen eran ta amorez urtuak. Mb OtGai I 90. Geroko kontu zorrotzak
guri arzeko begir-begira dagokigula noizean bein bad-ere gogoan arzea. Mb IArg I 381. Zure Jaunaren aurrean
zaudela, ta begira-begira dagokizula oroitzeaz gañera. AA III 320. Elbarria begira-begira jarri zitzaien, zerbait
emango ziotelakoan. Lard 482. Zati baten geldi-geldi egon zan, aurre-aldeko arri koskor bati begira-begira. Kk
Ab I 103. Ixiii, ama ixiii...; antzarra neuri begira-begira daukot etaaa.... Otx 139. Begi bat itxi ta bestearekin,
besoa luzatu ta beatz artean daukazun zotzari begira-begira, alde egin zuaitz ondotik. Munita 150. Guzti oneri
begira-begira egoan Garbiñe oetik. Bilbao IpuiB 227. Esateko gogoa bai, bildurrik ez, eta begira-begira baño
mututua geratu zan gizona. Ugalde Iltz 33. Alferezak zerbait galdetzen zionean, berari begira-begira gelditzen
zitzaion. Salav 71. Alde guzitara begira-begira zegolarik ea gazteluren bat bixtatzen ote zuan. Berron Kijote 45.
Baiña ez nakien irakurtzen, eta begira-begira asi nintzan, ea, an nonbaitik, irakurriko zizkidan morisko
aljamiaturen bat agertzen ote zan. Ib. 108. Begiak igortzi zituen harriturik, eta begira-begira gelditu zen. MEIG
IX 105.
- BEGIRA EDUN. (En modo imperativo). "Begirau, begirauzu [...], donnez-vous de garde" SP. "Begirauk,
garde-toi" Ib. "Begira bu" Ib. "Guarda, begirok, begirozu" Lar. "Begira duzula holakorik egitetik, donnez vous
garde de faire une pareille chose" Dv. "Berauk, berauzue (contractions de begirauk, begirauzue), prends garde,
prenez garde" H s.v. begiratzea. "Begira ukan peut se construire avec l'infinitif radical. Ex.: begira-uzu eror,
attention de tomber" Lf Gram 879. v. "Notas sobre compuestos verbales vascos" in PT 311ss.
Tr. Usado por autores septentrionales (no suletinos), navarros y guipuzcoanos, además de por Lazarraga. Con
complemento en ablativo aparece en Etcheberri de Ziburu, Axular, INav, Gasteluçar, Haraneder, Mihura,
Goyhetche, HeH, Duvosin, J. Etchepare e Iraizoz; con rad. vbal. en Gasteluçar, MarIl, Jauretche, Iturriaga,
Lafitte y Anabitarte, y con subjuntivo en Leiçarraga, una poesía alto-navarra del s. XVII, Etcheberri de Sara y
Chourio.
Zutik dagoela uste duenak, begira biu er]r[or eztadin. Lç 1 Cor 10, 12 (TB guardia eman beza, Dv begira
beza, Bibl kasu egin beza eror). Begirauzue, beilla ezazue eta othoitz egizue, ezen eztakizue denborá noiz daten.
Lç Mc 13, 33 (TB guardia emazue, Dv berautzue, Leon kasu beraz!). Begirauzu, / ez egin beste gauzarik.
Lazarraga 1203r. Ongi ohartuz janegazu, / il etzaitzan begirauzu. (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 13s. Gero
ordean sendatu eta erhasunetik / konfesio egitera begirauk ahantztetik. EZ Man I 22. Aditzen tutzuenean / ene
ahoko hitzak, / begiraukezue zeuen / gogortzetik bihotzak. EZ Eliç 298. Begirautzue, lurra eta itsasoa, gaizki
doha zuetzaz: zeren iatzi da deabrua zuetara kolera handian. Ax 175 (V 118). Begira beute eneganik urrundu
eta apartatu direnek, zori gaitz hekentzat. Ib. 83 (V 56). Ordea begira beu bat bederak, bekhatuen kontra
haserretzen denean, sobera haserretzetik. Ib. 277 (V 186). Erraiten deratzuegu guk ere hark bezala, begira
duzuela, haizkora zuhaitzaren ondoari kheinatua dagokala. Ib. 572 (V 367). Eta iduri badagotzu zure gaitzak
eztirela xipienak, begirauzu horrela gerta eztakizun zure pazienzia gabez. SP Imit III 19, 1. Begirauzue, haurrak,
elkharganik apartatzetik. SP Phil 178. Testamentez uztentutzu / ondotik obra onak, / hek uztentu, begirautzu, /
ezin berzez gizonak. Arg DevB 170. Ni zien begien aitziñian ikhusten banunduzie bezala, zaudezte zutik, gogoa
eman ezazie, begirauzie. Tt Onsa 59. Begirautzu baxa batetarik zeiña baita estalia. INav 101. Ah, begirauk
ezagutzetik / Jainkoa bere furian; / Begirauk ikhus ifernua, / Ifernuko su gorian! Gç 163. Arima, beraz nahi
baduk / bizi sosegu handian, / beirauk ez ilkhi, ago bethi / hekien bien erdian. Ib. 108. Begirautzu zenternara
eror etzaitezin, Thales ustekabean errekara bezala. ES 171. Begirautzu halere izan etzaitezen laxo komuneko
debozionetarat. Ch I 19, 5. Begirautzue zeben baitan erratetik: Abraham guk aita dugu. He Mt 3, 9 (TB ez
dezazuela uste izan, Leon ez ar zuen buruarekin). Begirautzu halere animoa gal edo armak eskuetarik utz. He
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
553

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Gudu 92. Ta adirazten die gaistagin berei begira dutela, betiko galduak dirala, beren gaizki guziez damuturik
onzen ezpadira. Mb IArg I 121. Begirautzu munduak umore ona deitzen duen hizkuntza suerte bati hirkaitzik ere
egitetik. Mih 65. Begirautzue zer dagoen zuentzat, ezen Jesu-Kristoren izpiritua eztuena eta hartaz bizi eztena,
ezta Jesu-Kristorena; eztiteke hainarentzat salbamendurik. Dh 257. Artharekin begirautzu nihori penarik egin.
MarIl 32. Begira dugun gal, eta har dezagun hartaz [gure arimaren balioaz] merezi duen artha. Jaur 396. Baña
"Txito, txito! / --igelak deitzen dio-- / Begirozu ito!". It Fab 119. Ez, bertzeak derro, begirauk nigatik / holakorik
egitetik. Gy 187. Zuk begirautzu bidaia, / non eztuzun athezaia. Ib. 49. Eta begirauzue zuen baithan erraitetik:
Abraham guk aita dugu. HeH Mt 3, 9. Berautzue nagikeria eta luzamenduetarik. Dv Iud 18, 9. Eta berauzue
zuen baithan egitetik: Abraham dugu aita. Dv Mt 3, 9. Nola itz egiten dekan, / ai, mutil, begirok. Bil 116.
Begirozute pikadoriak! Ib. 144. Eskualdun maitea, begirauk gazetaren elhe zuhur eta argituari. Arb Igand 32.
Berauk eriari erraitetik xahu dela, azken hatsetan ikusi dukalarik baizen. JE Bur 125. Ñapur izaitetik berautzu /
gogoz ala egintzaz, likiski. Ib. 154. Orain ire barrikakin ua, baña beirok gero urik eramaten badek
sagardotegira. Iraola 63. Txirrita, itzegin zak / polleki-polleki, / beirok gero bestela / demontre polaki! In Tx B II
256. Begirauzue Lege-irakaslengandik! Ir YKBiz 398. Begauk, othoi! bestenaz ere aizkora morthistua diat.
GaztAlm 1934, 79. To, Manex, har zak hau holaxe, pollikiño! Atxik xuxen, eta begirauk bidean ixur... Lf Murtuts
64. Begirok, bada, bestela aguro joango aiz etorritako bidetik. Anab Poli 100. Ta begirok arduari ur-tantorik
sekulan bota neri aitzakiya eman ez dizadatekan. Ib. 42.
- BEGIRAGO. (Estar, ec.) mirando más. Inoiz baino begirago egon behar genduke orain aldi igaroari,
etorkizunaz atzendu gabe noski eta etorkizunaren zain gaudelako, hain justu. MIH 288.
- BEGIRAN, BEGIREAN (V-arr ap. A). "Esperando" A.
- INGURU-BEGIRA. Mirando alrededor. Ta an bi-biak besatokiaren arrimoan, atsegintxo uke, naski, ingurubegira
egoitea. Or Mi 32. Ikuszelai zoragarri oni inguru-begira burtzoraturik zeuden bitartean. TAg Uzt 94.
Luzaroan inguru-begira ibilliaz gero, zokondoko seskadiraño aurreratu zan. Ib. 164.
(Uso sust.). Ala, inguru-begira ernaian ezkutuka zegoala, gau-zapi beltza zabaldu zun illunak zerupean.
TAg Uzt 165.
Etim. De lat. uigilia. v. SHLV 34s. y PT 317.
begira. v. bigira; BEGIRA (s.v. 1 begi).
begira-aldi. v. begiraldi.
begiraazi. v. begirarazi.
begira beu, biu... v. BEGIRA EDUN.
begirabide. "Mira" BeraLzM.
begirada (Lar, Añ, Hb ap. Lh). Mirada, ojeada. "Coup d'œil, regard" Lh. v. begiraldi; behako. Tr.
Documentado sólo en escritores vizcaínos y guipuzcoanos (y en Mirande). Aunque aparece ya a mediados del s.
XVIII, la documentación es muy escasa hasta el s. XX e, incluso en éste, falta en muchos autores y en otros sólo
aparece como acotación; no ha de ser ajeno a este hecho el que Azkue (tampoco Bera ni BeraLzM) no lo
incluyera en su dicc. En DFrec hay 27 ejs., meridionales. Con el vb. eman (emon) lo emplean Cardaberaz, D.
Agirre y Mirande, con bota D. Agirre, Altuna y Bilbao (IpuiB 237), con jaurti Altuna (96) y Bilbao, con egotzi y
con egin Mirande.
Antsiaz beterik nere burua iltzeko zorian ikusi ta begirada berri bat obeto eman nai det tranze onen gañean.
Cb Eg II 95. Bekoki tximurtu ta begirada aserratu batekin. VMg 1. Begirada batean ikusi eban. Ag AL 114.
Euskaldun gazte azkar bat, sendokotea, begirada gogorrekoa, agintari itxuraduna. Ib. 56. Begi bietatik otsoen
txingarrezko begiradea boteaz. Ib. 164. --Azkar dabiltz-- esaeban etxekoandreak paperari begirada bat emon
orduko. Ag Kr 166. Neuk be, erri guztiko begiradak neure gañean ditudala, enparantzan tente egoteko gogorik
eztaukat. Ib. 55. Itz gozo bat ez, begirada bigun bat ez. Ag G 277. Begirada itxala, abotsa lodi ta aztuna. Kk Ab
I 31. Lenengo begiradan irudi ez arren alan. Ib. 86. Ori esanda, semiari begirada itxala bota eutson. Altuna 58.
Begiradan igarten yako zintzo-zintzua dala. Kk Ab II 76. Isilgune-ostean zuzen du bekera (begirada). Or Eus
134n. Errukia adi erazi nahi zuen begirada batekin. Mde Pr 100. Esker onezko begirada bat egin zion. Mde
HaurB 57. Konturatu ahal izan zen begirada bitxiak egozten zizkiela gurasoetatik batek edo bestek. Ib. 60. Ezer
ez zien esan, baina begirada gaizto bat eman zien. Ib. 44. Arrotzaren begietan bereak ziztatuz, errukizko soa
(begirada) zeriola konturatu zan. Etxde JJ 244. Nolatan ez ditu bere begirada otoitsuak arkaitzak berak
beratzen? Txill Let 34. Inguru artan begirada luze ta arduratsua egiñaz. Erkiag Arran 71. Alkarreri begirada
illun-zorrotz bat jaurti. Bilbao IpuiB 271. Aurreneko begiradan elkarrekin gustatu baziren ere, bigarrenean
enamoratu baziren ere. Arti Ipuin 76. Alperreko berbak, alperreko erantzunak, alperreko begiradak. Erkiag
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
554

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
BatB 112. Gizonaren arreta edo begirada, mugatua izanik, ezin diteke bat batean puntu denetara edatu. Vill
Jaink 141. Giza-gogoan ere bada zure axaleko begiradak ikusten duana baiño geixeago. Ib. 141. Kafka / eta
Beaudelair-en begirada tristea. Lasa Poem 74.
begiradatxo, begiradatxu. Dim. de begirada. Beti leiora, ta auzora begiradatxu bat beti. Ag Kr 50s.
begira dugula, dutela... v. BEGIRA EDUN.
begiraera. "Amparo" Lar.
begiragai. Ejemplo, ejemplar. v. begirakai. Ona emen Lagunkidako agintari edo buru diradenen
begiragai osotua ta eziñ-obea. 'El perfecto ejemplar'. Aran SIgn 110.
begiragailu, begirailu. 1. Precaución. Ama Eskolastika aphur bat mintzatu zen ber-ilobarekin, bere
adiskiden kontrerrandei amorrik ez egitekotzat hartu behar zituen begirailuen gainean. "Précautions". Birjin 67.
2. (L ap. A; Dv), beiragailu. Barrera. "Barrière" Dv. "Defensa, barrera" A. Bazter guzietarik jendea
debozionez eta ikusminez hara zohan, eta zurezko beiragailu batzuez behar izan zuten inguratu Tertsastarrek
beren tresora. Zby Pel 37. Eman dezagun beraz hausten dituela debruek berek, haren hobeki atxikitzeko,
harraraziak dituen lokharri guziak, uzten dituela ere, kasurik egin gabe, geriza edo begiragailu bezala, bethi
soinean ibili behar dituen gauza hek. Prop 1894, 238.
begiragarri (L-ain ap. A), beiragarri. 1. Admirable, digno de ser visto. "Digno de verse" A. Gauza
begiragarria eta miraritsua da txit, aitz goititu onek bere erpiñetik ixurten daben ur garbi ain ioria nondik eta
nola datorren burutaratzea. Izt C 107. Begiragarria izateaz gañera da arrigarria txit [...] zerri gazte saill
andien kopurua. Ib. 186. Apaindurarik baliotsuenak, urrezko erraztunak, belarrietako zirzilluak, eskuturretako
edergarriak, urre eta zillarrezko txarroak, arri begiragarriak. Lard 81. Ikusgai begiragarria zan benetan. TAg
GaGo 7. Izkuntza aien aldeko maitetasun gori ura eder bazan ta begiragarri, nola diteke itsusi ta txaldan guk
gerea maite-izatea? Ldi IL 138. Neskak arrosa zabal dirudi, / ez bezain begiragarri. "Más digna de ser
contemplada que nunca". Or Eus 309.
(Uso sust.). Leiarrezko arri ikusgarri eder au eraman-erazo zuten Madrillera, Erregezko kondaira
izakiarenean begiragarri ifinteko. Izt C 74. Goia, mendi-gallurrak, bideko zernaitxoak, basoa, elur-ondarrak:
laburki, begiragarri oro, nortu ta eraski olertsuez mamitu zitzaizkidan. Ldi IL 29.
2. Venerable, respetable. San Inazio Loiolakoaren Alkartegiko A. Erretore Beg[iragarri]a. In Aran SIgn I.
1765g. urtean Deun itxuran il zan Mandiolazatar apaiz jaun begiragarriari. Ayerb EEs 1912, 58. Jaun guztiz
maittagarri, begiragarri ta agurgarria. Inza Azalp 84. Koruko Ama beiragarriya / garbiya eta Birjiña. Bertsol
68. Yaun Urli begiragarri ta adiskide: barkatu yardun luze, lotsagabetxo au. Ldi IL 68. Ta orain Erkalaren
babesgarri-legea ez al didate ezarriko, legegin begiragarriok ikusi bezelaxe antzeztu ditudala-ta. Ib. 26.
Makalaldi bat zeukan Fortunato horrek, bestalde gizon begiragarri baita, beldurgarria ere izanagatik. Mde Pr
105s. Gizon begiragarria da egiazki, beste edozein adina, Gandhi indiarra, baina ezin ditzaket ontzat har liburu
honek aurrealdean dakarzkien haren hitzak. MIH 339.
3. (L, BN, S ap. A; Urt I 177, Dv). "Salutaire, qui préserve" Dv. "Preservativo" A.
- BEGIRAGARRIKO. a) Considerable, importante. Amasei musketazoz ukitua izan bazan ere, irten zan
eritasun begiragarrikorik bage. Izt C 354.
b) Admirable. Guzien artean begiragarrikoa izan zan Erregearen koroa, zeñak larogeita bi libra urre zituen,
asko diamante balio andikoaz landara. Lard 193. Egoak zabaldurik, geldi geldi, patxada onean leorreruntz igari
etozan egazti aldra begiragarrikotzat artu eikezan. Ag Kr 62.
- BEGIRAGARRIZKO. Admirable. Eruaten daben abiadea ta aparra benetan izaten da begiragarrizkoa. Ag
Kr 37.
begiragia. "Consigne (lieu)" Casve.
begiragile. "Guardia de vista, (c.) begizaina, [begi]zaia, ikus zaitzallea, begiragillea" Añ. v. begirale.
begiragorki. v. begirakorki.
begiraile. v. begirale.
begirailu. v. begiragailu.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
555

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
begiraka (G, L-ain ap. A; Dv), begidaka, begireka, beidaka, beiraka. Mirando. "Alde guzietara begiraka
zegoelarik" Dv s.v. begiratu. "Mirando a hurtadillas" A, que cita el ej. de AA. v. begira. Tr. Documentado en
autores meridionales desde comienzos del s. XIX. Begira, Meza modestia eta errespeto andiarekin enzun
bearrean, ibilli ote zeran batera eta bestera begiraka. AA CCErac 86. Urbildu geranian / gaur Donostiyara, /
elkarri begiraka / gu gelditu gera. Echag 70. Zintzillika daudela, / ditu azeriak / ikusten mats-mordoak / eldu orioriak;
/ jartzen da begiraka / gaisoa goseak. It Fab 135. Atzera begiraka / mendiyan gora junda, / alkarri
galdetubaz: / "Gure Ama nun da?". PE 115 (tbn. en SMitx Aranz 195). (Alde guztietara begidaka) Iñork ez gaitu
ikusten. Sor AKaik 132. Zaldun ta familia alkarri begiraka, / aren zotin tristeak ipiñirik dana. AB AmaE 389.
Gertatzen bazitzaion aldamenetik igaro biarra, igaroko zan beste aldera begiraka, korrika ta sudur-zuluak
itxita. Bv AsL 38. Paparreko orratzari begiraka. Ag Kr 51. Zerbait galdu etzezen, alderdi guztietara begiraka
ernai. Ag G 82s. Menditar batentzat beti ikusgarri ixan oi diran gauzaen ondotik igaroten zan ezeri begiraka
ibilli barik. Kk Ab I 51. Aien parre gozoak! Mezatara zijoan txartesdun batek, berai begiraka. A Ardi 60s. Batbaten
gelditu zan / Jon-taz oroiturikan / ta atsekabez beterik / atzera beiraka. EEs 1927, 32. Gure etxera etorri
eta / beidaka ziraden asi, / zelai okullo, zerri ta beiak, / denak zituzten ikusi. Tx B I 78. Bata bestiari begiraka
asi ziran, alkarreri iñotsela. Otx 34. Xastian ogi-jaten ari zan orduko, / atera begiraka jana noiz elduko. Or Eus
368. Alkarri begira, bata besteari begiraka, aurrez aurre nun ikusiko, asi gintzonazan. Erkiag Arran 108. Gizon
bat egoan an, aguretxo bat, lurrari oso triste begireka. EgutAr 25-10-1959 (ap. DRA). Atzetik begiraka dagokio
Nikanor, neskatilleak burua birauko ete dauanentz. Erkiag BatB 139.
Norbaitzuk, ezagun uts izan arren, adiskide legean urreratu zitzaizkion eta bostekoa luzatu zioten; beste
batzuk, berriz, zear-begiraka zegozkion. TAg Uzt 216.
begirakada. Mirada. v. begirada. Margo irudi geienari begirakada bat egin, eta bat edo argiro gallentzen
diranak badaurkiguz, eurei begira astirik geiena emoten dogu. GMant LEItz 56. Lenengo begirakadan, atal
eder, polit, biribil, luzez jositako lau zapal orlegi ikusiko ditugu. Zait RIEV 1933, 60. Halaz ere, baserritarrak
bota zien begirakadean, zerbait susmatzen zuala ikusten zan. Osk Kurl 138. Begirakada loti batekin eta hitz egin
gabe "Utz nezazue bakhean. Logale nago. Hau ezta nere arazoa. Hor konpon" esan zien. Ib. 163.
begirakai. "Prodigio, maravilla" Bera. "Espejo" DRA. v. begiragai. Kristiñau-neskatilla gazte ondo aziyaren
begirakaia. Tít. de una hojita impresa en Azpeitia en 1888 (ap. DRA).
begirakari, beirakari (Dv, A). Objetivo. "Objectif" Dv, que cita a He. "Objeto" A. v. begiko. Zu izanen
zare hemendik harat ene pensamendu guzien objeta edo beirakaria. He Phil 37 (SP 38 xede bakoitza).
begirakatu. Mirar, revisar. Nere gelara sartzean, zurezko idaztitegian neuzkan idaztiak ikusmin zorrotzez
begirakatzen zitun. TAg GaGo 65.
begiraki. Visión. Begiraki onezaz etzan ustekidatzen oraindik Konstantino. J.M. Tolosa EEs 1913, 209.
begirakizun. 1. Consideración, cosa que debe ser considerada. Guziz asko ta txit begirakizun andikoak dira
egin nitzakean oarkerak. "Muchas son y muy sustanciales". Izt, carta a JJMg 3. Izendatzen badu ere Astarloa
jakintsunaren modera egokidea, zeña begirakizun guztiaz bear zuen irudikatu doaiñ eder onetan. "Por todos
respetos debía haber imitado". Ib. 5. Etzuten ezer balio izan ez erregu ez arrazoi ta beste edozeñ munduko
begirakizunek, [...] zerakarren asmo umilletik aienatzeko. 'Ni otra alguna consideración'. Aran SIgn 78. Oien
arinkerietan begirakizun eta ikaskizun ere asko dago. Arr Bearg 301.
2. Providencia. v. begirunde. Seme baten erako uste ta piatzea Jainkoaren letarta edo begirakizunean. 'La
providencia divina'. Aran SIgn 43s. Egin zuen ere bere begirakizun miragarriarekin aiñ sasoi egokiyan Erroman
arkitzea Ignazioren auziyak erabaki izan zituzten Juezak berak. 'Con providencia admirable'. Ib. 101.
3. Cuidado. Segurako erri-buruak, elizaren begirakizuna zeukan aldetik, Iruñako Gotzai Jaunari lenauko
ooltz zarra, Jaun-tokia (sagrario) eta beste gauz batzuek agirian saltzeko baimena eskatu ziola. Ayerb EEs 1912,
50.
begirakor (V-m-gip ap. A; Dv, Bera). "Prudent, réservé" Dv. "Prudente" A. "Circunspecto y pundonoroso y que
en todo procede con madurez; curioso" Bera. Cf. Deen I 498: "Beirakordig, mig reikar, ich taumle, vacilo,
titubeo", aunque el ed., equivocadamente, lo relaciona con bera-kor, 'propenso a bajar'. Irakasle azlea edo
ezlea, ba, zurra, arduratsua, bioztuna, oituretan akatz-gabea, adimen jakintsuduna, zintzua ta argia, begirakor
ta otzana. JBDei 1919, 262.
"Beirakorra (L), avare, chiche, qui est regardant. Syn. zikhoitza" H.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
556

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
begirakorki (Dv, A), begiragorki (Hb ap. Lh). "Avec prudence, réserve" Dv. "Cautelosamente" A, que cita el ej.
de Dv. "Prudemment" Lh. Nork ere begirakorki atheratzen baititu solasak, haina umoa da eta jakina. Dv Pr
17, 27.
begirakortasun. "Prudence, réserve, modération" Dv.
begirakortz. "(G-goi), colmillo" A. v. letagin, betortz.
begirakunde, begirakünte. 1. Precaución. Halere begirakünte / horiek oro eginik, / Basahüntzek deizie aisa
/ han saihets hartü gaiñetik. 'Malgré toutes ces précautions'. Casve SGrazi 102 (cf. Casve "Précaution, soegi,
soegite, arrenküra").
2. "Mirada" Zam Voc.
begirakune (V; Zam Voc), begirakun (G-goi; VocCB (V), Dv (V), Bera), begirakuna (V; Añ (det.)),
begirekune, begirikune (V-arr). Ref.: A (begirakun); A Morf 70; Iz ArOñ; Etxba Eib; Gte Erd 67. 1. Mirada.
"Coup d'œil" Dv. "Mirada" A. "Arek eban begirakune zorrotza, bildurgarrixa bendekuentzat" Etxba Eib.
"Begirikunea i [= 'egin'] eutson (V-arr)" Gte Erd 67. v. begirune (2), begiraldi. Tr. Documentado en autores
vizcaínos desde comienzos del s. XIX. La forma predominante es begirakune, incluso en el s. XX, en el que tbn.
utilizan la palabra algunos escritores guipuzcoanos, sobre todo en la forma begirakun. Lo usan con el vb. egin
CrIc, Uriarte, Apaolaza, Echeita, Azkue y Erkiaga, con bota Lizardi, con zuzendu Garitaonaindia. Bataren
eskiniak ontzat artu zituban, ta Kainenai begirakune txarra egi eutsen. CrIc 108. Onena da egin azterri edo
begirakune bat konzienzian. Ib. 54. Esku estutute amorezkuak, esku ezarte tentagarrijak, begirakune itxaskor ta
kariñotsubak, berba samur txito peligrosuak. Mg CO 68. Augustoren arpegiera ta begirakune itzalsubak ipiñi
zituban Accion arritu, zurtu ta ikara gorrijan soldau aldra jagi ta matxinatu jakozanak. Mg PAb 208 (VersBasc
14 begirune). Dantza atan esaten dirian ta entzuten dirian berba banakaak desonestubak. Begirakuniak eta
alkarren geraak, desonestubak. fB Olg 68. Belaarrijan esaten deutsazan berba desonestubak, begirakune
maitiak ta eskuka loijak, sartuten deutseela bijotzian pekatubaren berenua. Ib. 161. Igaroten dira ugari esku
estutute, txitximur, mokorkada, jesto ta begirakune amorezko, geijeenez lujurijaz betiak. JJMg BasEsc 132s. Aiñ
da barriz delikauba arimako garbitasuna, zeiñda sarritan begirakune bategaz galduten da. Ib. 235s. San Pedro,
bere Irakasla maitiaren begirakune bakar bategaz, asi zan negar malko samurrak botaten. Ur MarIl 89. Gura
eukian Tomasek bera gana bere etorririk Marija, egingo baleutsa begirakune samur bat. Ib. 10. Bere
begirakuna tristean ikusten ziran aren animako naigabeak. Apaol 75. Baña Patxik egin zion begirakuna bat...
aspaldi artan beldurrez eta izardi otzez bete oi zuten begirakuna aietako bat. Ib. 112. Eragingo eutsan Santa
bateri / euren begirakuneak / bere dardakaz ezin dabena / Venus ederran umeak. Azc PB 152 (en la versión de
Ur PoBasc 536: begirakuniak). Pluton itzalen antza / bekoki ilunean / Marte gudariena / begirakunean, /
Minerba legez dauko / iantzia soinean. Ib. 302. Gure begiak alde bat baiño eztabe begirakune baten ikusi al
izaten. A BeinB 67. Ingeles liburuek dinoe ze iretargiek adikune edo begirekune bategaz ikusten dauela lurreko
ta itxasoko une andie. A BGuzur 155. Azala baltzerana eukan, begirakuna astuna. Ib. 116. Irakurte nasai eta
ezainak, begirakune zantarrak, berbeta eta adiskidetasun arrisku andikoak. Itz Azald 103. Zenonegaz aurrez-aur
topau zan kale baten, da urrengoan lez guztizko begirakune illunaz begiratu eutsan Josetxori. Echta Jos 319.
Eztozu gogoatu (observar) gizaseme orrek niri egitten izan deustan begirakunea? Ib. 319. Begirakuna itzala euki
dau beintzat niretzat! Ib. 319. Begirakun eta ibillera arro, arazeri ta gangarkeriak zuri, geure Ama [...] orri,
iguin eta gorroto emoten dautzuela baidakigu. Eguzk LorIl 173. Mutil morrosko andija, baltza, begirakuna
itxalduna, beliaren lumia lakoxe patilla baltzak daukozala arpegi-alboetan. Kk Ab I 92. Noz edo noz burrukea
amaitzen eben, nekatzen ziralako ez euren amorruba gitxitzen zalako, berau erakusten ebela begirakun ta
esakun gaiztoekaz. Ib. 32. Banan banan maikide guztiok txantel ari so bat (begirakune bat) egin ginion. A Ardi
84. Sorbaldaz azkarra, menditarra ibilkeraz, mintzuraz gizaldi zarretako izkudaburua (almirantea), begirakunez
antxume-zaina. Ib. 56. Etxe-aipagarriari maitasunezko begirakun xamur bat zuzenduaz. Garit Usand 6. Egun on
esan daust, baña begirakun bat okerragoa eukan okerragoa! EEs 1924, 209. Gogapen, itz, egite, begirakun,
irakurte ta ikuskizun zantar ta loiak galerazten dauskuz seigarren aginduak. KIkV 69 (KIkG 57 begiratze).
Noizean bein, alako begirakun bixia botatzen zion, esan nai balio bezela: "Ez, konpañeo: nik ez nian orrela
esango". Ldi IL 23s. Ura begirakune errukiorra bota zidan! Ib. 31. Billoba zârrenaren / leiora begirakuna /
yasoaz, itz eztiez / onetsi zion eguna. Ldi UO 42. Goizeko izarrak klik egin eban zeru gardenean, ta erdi lotsaz
suntsi ta gorde urdiñaren magalean, gazteen maite begirakunak sumautean. Erkiag Arran 191. Arako irribarre
gozoak, arako begirakune samurrak zerbait adirazten eban. Ib. 150. Aren begirakun kixkalgarriari ezin zekioken
geiago oldartu aurrez-aurre. Etxde JJ 131. Iñoizko begirakune maitetsuenez adi-adi daukagu. Bilbao IpuiB 45.
Orraitiok andriaren begirakunan ez zan izan giro; axeriaren jarkeria zirudian. SM Zirik 27. Begirakune
zorrotzak egin deutsez alkarreri, an dagozanak eta eldu barriak. Erkiag BatB 190. Billatu neban Artzai Onagan /
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
557

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
begirakun maitatia. / Irri bat billatu neban. Gand Elorri 99. Badakigu zu ere nork eta zein santutxotan... akerren
begirakun okerpean... Ninpha errexek par zegiten, ordea... Ibiñ Virgil 37. Señoria; ni banintza Bedorren
begirakuna bat merezi dorana, mira aundixaguakin ikusiko zenduke, ni bezelako gizakume apalak, ziur bai
norbait ospatzen dabela. Etxba Ibilt 476.
"Generalmente se entiende por torva mirada" A. "Mirada torva. Oinddio asarre dago itxuria. Aldamenetik
pasatzerakuan bota dosta begirakuna bat..." Elexp Berg. Begira, galdu badeutsezu lotsea, obedenzia ta zor
jaken erreberenzia zeure guraso edo nagusiago[a]i; euki badeutsezu gorroto, begirakune, gogortaderik. Añ EL 1
131s (EL 2 139 begiraunaak).
2. Visión, imaginación. --Zelan egiten da pekatu superstizinoez? --Eleisiak ontzat emonda eztaukazan
berbaren batzubetan edo begirakune utsetan ta amesetan itxarapen edo uste osua ifiniaz. CrIc 52.
3. "Begirakun [...] circunspección, respeto" Bera. v. begirune. Eta zergatik ez dezue bada begirakun
geixeago? Ez zenukete Erregearen izena aotan alperrik erabilli bear! Sabiag Y 1934, 28.
begirakuntza. "Preservación. Darric ms." DRA.
begiralari (Dv, A DBols), beiralari. Centinela. "Sentinelle, vedette" Dv. "Custodio" A DBols. v. begirari.
Adituren ditutzu zure begiralarien oihuak; oihuka abiatuko dire. Dv Is 52, 8 (Ol barrandariak, Ker
zaintzailleak). Non dira mendi puntean egon oi ziran beiralariak / Euskalerrira zetozenean arrano garailariak?
Otag EE 1890, 170-173.
"Aeditimus, [...] etxe begiralaria (...) etxeguardalária" Urt I 296.
begiraldi (V, G, B; Zam Voc), begira-aldi (H (L) ap. Lh), beiraldi. Ref.: A; Gte Erd 67. 1. Mirada, ojeada.
"Coup d'œil" Lh. "Begiraldi bat in zion (B)" Gte Erd 67. v. begirada, begirakune. Tr. Documentado desde
mediados del s. XVIII sobre todo en textos meridionales. En DFrec hay un ej. Con egin lo emplean Mendiburu,
Otxolua, Erkiaga, Anabitarte e Izeta, con eman (emon) Agirre de Aseasu, Duvoisin, Inza, Bilbao, Izeta y
Villasante.
Kalte oriei ere egin behar diegu guk beren begiraldia, aldi onetako otoitz-gai onetan. Mb OtGai II 229. Al
zuen gisan ari begira zegokan mairu katetua, ta bere begiraldi batez ekusi zuen eskuz deitzen ziola Jesusek bere
aldera. Mb IArg I 106. Igaro gaitezen oraiñ seigarren eta bederatzigarren aginteai begiraldi bat ematera. AA II
129. Agerturik mundu guziaren aurrean [...] begiratuko die bakoitzaren obra on eta gaiztoai. Añ zuzena eta
izugarria izango da begiraldi au, non [...]. AA III 543. Egia au ezagutzeko asko da munduari bere jaiotzatik
onera begiraldi bat ematea. Ib. 281. Hiltzeko ordura ethorria banintz bezala, begiraldi berri bat eman nahi diot
hestura gaitz huni. Dv LEd 172. Aphur bat trika gaitezen begiraldi baten ematen denboraren laburtasunari. Ib.
179. Agur betiko, azkenengoa begiraldi au / benturaz balitz, leku eregi onetatik. AB AmaE 193. Batek leio
batetik / ein du beiraldia, / guartu ziran bezala / an zan komedia. Noe 114. Begiraldi bat emaiozu ba lurrari.
Inza Azalp 32. Begiraldi batean ezagutzen dute [aingeruak] gizonak neketan ezagutu dezakeguna. Ib. 41. Salto
banakin, begi / ernaiak lurrera: / ez aiz i makala: / begiraldi luzeegi / gabe, baator bêra. Ldi BB 68. An dator
mirua egazka etxiari inguruka, egunaro oi eban begiraldija egitten. Otx 171. Leenengo begiraldian, nik aiek
ongi beteko ez ditudanen beldur ote zeran iruditu zait. Ldi IL 94s. Aren edertasuna, ordea, ez dek lenengo
begiraldian zorarazten duenetakoa. TAg Uzt 285. Lanean ari zan artzaia bordapean, eta leiatillatiko
noizpeinkako begiraldiz zaitzen zun pagadiko artaldearen ibillia. Ib. 86s. Bai egunez ta bai gabaz, mailla orren
muturrean egiten dakie itsasoari begiraldi zeatz, baretsu ta maitakorra. Erkiag Arran 84. "Aita Gureari"
begiraldi bat emon bear iautxaguk, aztu ez dagikan. Bilbao IpuiB 76. Gidaria etorri baño len, hotelari kanpotik
begiraldi bat egin nion. Anab Aprika 43. Lehen-gizonen erlijioari begiraldi bat eman ezkero, bereala
konturatzen gera bereizkuntza ori egiten etzekitela. Vill Jaink 30. Leiotik begiraldi bat eman zuen zerure eta
erran zuen: --Goibel dago. Iduri du erasan bear duela. Izeta DirG 65. Bañan egin bear dabegu begiraldi on bat
denei, kontuen artuz zer bizi-modu daramaten. Ib. 36. Bizkitertian nagusia alde guzietara begira. Etzuen, ba,
aunitzik luzetu bere begiraldia. Betiko zokoan zauden bi yendajeak trankil aski. Ib. 74. Lenbiziko begiraldiakin
batera erran zuten Leblanc eta Jean Pierrek: --Eta lau milloiak non dire? Emengo billeteak berritakoak dire. Ib.
82. Arimeak ez dagi deusik, Jainkoak garbitzen du, Bere begiraldi goxoaren zizta indartsuz. Onaind in Gazt
MusIx 148. Urtea joan eta urtea etorri elkarren gainean metaturik baitaude [aldizkariak eta egunkariak], inor
guttik begiraldiren bat opa diela. MEIG IV 108. Ez bait da, bakarrik ez dagoelako, lehen begiraldian dirudien
bezain harrigarria. MEIG VII 100.
2. "(Hb) garde, sauvegarde, surveillance" Lh.
begiralditxo. Dim. de begiraldi. Atariak zabalik ikustean, begiralditxo bat ematen dezute zeñen oe guriak,
zeñen gela ederrak, aberastasun guztiaz jantziak dauden ikusteko. Inza Azalp 32. Gure kritikoek bere
eginkizunari eta bere erantzunbeharrari, behin edo behin bederen, begiralditxo labur bat opako baliote, ez
lukete noski gehiegikeriarik egingo. MIH 322.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
558

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
begirale (G ap. A; SP, Lar, Añ (G, AN), Dv), begiraile (Urt I 296, Hb ap. Lh), beiraile, beirale. Tr.
Documentado en la tradición septentrional no suletina desde Leiçarraga, y en autores meridionales desde
comienzos del s. XIX (Moguel, Aguirre de Asteasu, etc.). En DFrec hay 9 ejs. de begirale, 2 de ellos
septentrionales. La forma begirai(l)le la emplean Etcheberri de Ziburu, Axular, Gasteluçar, Haraneder, Larreguy,
Arbelbide y, junto a begirale, Materre y Etcheberri de Sara (-alle); entre los autores meridionales, se documenta
sólo en Orixe y, alguna vez, en el dicc. de Añibarro. 1. Guardián, centinela; protector. "Gardien. Angeru
begiralea, Ange gardien" SP. "Amparador", "administrador", "apadrinador", "tutelar" Lar. "Custodio", "guarda,
el que a su cargo tiene algo" Lar y Añ. "Gardien, qui veille, qui surveille" Lh. Cf. Lar s.v. guarda (en nota):
"Zaia y zaina vienen comúnmente en composición y pospuestos [...]. Pero zaitzallea y begiralea vienen también
fuera de composición". v. begirari, begiratzaile. Iesus Krist Iauna gida eta begirale duten fidelenzat. Lç Ins
B 7v. Ikhusirik ezen bera gure begirale eta defensor izanen dela. Ib. C 2r. Eta Zentenera, eta harekin Iesusen
begirale zeudenak, lur ikharatzea eta egin izan ziraden gauzák ikhusirik, izi zitezen hagitz. Lç Mt 27, 54 (He
Jesusen begiratzen zeudezenak). Adimenduaren argitzailea, beharretan faboratzailea, periletan begiraillea. Mat
293. Aingeru begiraleari egiteko othoitza. Ib. 292. Berze Aingeruak ere hersten zaizko pagurik, / ordean
begiraillea du bethi hurbillenik. EZ Man I 132. Othoizturen ere ditut hekin begirailleak, / arren, atzar dietzeten
bihotz antsikabeak. Ib. 124. Zeren zu baitzare ene Begiraille ernea (Ps 3). EZ Eliç 180. Eskerrak eta laudorioak
derazkitzut, o begirale sendoa, zuk ni naturaren, kulparen eta inkuntru gaitzaren kaltetarik begiratu
nauzunagatik. Harb 285. Zu izan zara Echaus, mendi Pirinioetan, Alduideko hegaletan, bethiere zentinela eta
begiraille bezala, iratzarririk dagoen iauregi eta gaztelu handi, eder, noble hartako seme. Ax 6 (V 3). O ene
biziaren begiralea, zer esker emanen darotzut ene bizi guziko mimentuez? Hm 229. Adiskide fidela [...] begirale
eta defendatzaille bortitza da: hura ediren duenak tresor bat ediren du. SP Phil 16s (He 16 protekzione).
Iainkozko amorioa gure bertuteen begiralerik prinzipalena delarik. Ib. 223 (He 224 konserbatzaille). Beira
nazazu ifernutik, / hobendunen Beiraillea: / Helaz, ni naiz, aithortzen dut / Iainkoaren hiltzaillea. Gç 137.
Elizako aitzindari leiala eta Buruzagi egiazkoa; zeruko erresumen begiralle fidela. ES 145. Aitzineko jende
tropelaren pausuen begiraletzat gibeletik heldu zirenei jazarririk. Ib. 114. Nola deitzen da gutaz artha duen
Aingeru hura? Hura deitzen da Aingeru begiralea. CatLav 36 (V 26). Bera izanen da gure fama onaren
begiraille. He Phil 228. Maria ezkondua zen Josephekin. Jainkoak eman zion senhar prestu hura haren
garbitasunaren begiraille bezala. Lg II 98. Bizi zenean erran zuen biztuko zela hirurgarren egunean: ematzu
beraz, othoi, begirailleak haren hobiaren ingurutan dizipuluek eraman ez dezaten. Ib. 283. Hori egiten dizie
gure Ainguru beiralek. AR 68. Zure aingeru begiraleari eta zure patroin sainduari zenbait othoitz egiten
diozutelarik. Brtc 14. Ipiñi zuen gela itxian eta, egiñ etzezan aditzera eman zuan zorakeri izugarria, ipiñi
ziozkeen zai edo begiraleak. AA II 193s. Ipiñi zituen nai zituen begirale edo guardiak, eta oek gau ta egun egon
ziran obia zaitzen. AA III 5. Gomenda bekizko Andre dena Mariari agur Maria batez, eta bere aingeru
begiraleari othoiztto huntaz: [...]. Dh 76. Meditazionea aingeru begiralearen eguneko. Jaur 410. Zuk izan behar
zinduen nere begiralea, eta orai nere kondenatzaile izanen zare. Dv LEd 264 (Cb Eg II 149 nere erremedioa).
Nere aingeru beiralearen aldera itzuliko othe naiz? Ib. 267. Iñazioren hil berria jakitean, nigar egin zuen
Errumak, Aingeru begirale bat galdu zuela. Laph 251. Mteza Erregearen alaba bat, Clara Nalmasi, bere aita
zenaren hil hobiaren begirale emana zen, hemen egiten ohi den bezala. Prop 1887, 151. Non ez diren lagunduak
beren aingeru begiralez edo bertze zeruko aingeruez. Elsb Fram 160. Mundura garenean sortu, / Jaungoikoak
bakhotxari / aingeru bat eman daroku / begirale'ta gidari. Zby RIEV 1908, 205. Egiazki bere aingeru begiraleak
eskutik zaramana. Jnn SBi 100. Jainkoaren manuz gutaz artha duten Aingeru horiek, deitzen ditugu Aingeru
Begiraleak. Lap 106 (V 50). Urak igan ziren orotan, mendi handienez gorago; eta arkha, Jainkoa begirale,
gainean zabilan. CatJauf 23. Aingeru begiraleari jarria [altara] bat. J.B. Ayerbe EEs 1912, 60. Ez balute berekin
/ norbait begirale, / gizonen ontasunak / laster gal litazke. Etcham 58. Sekulan ez nintzen etxetik atherako, nere
Aingeru begiraleari othoitz bat eginik baizen. Barb Leg 149. Gaxoen begirale ta / olerkarien goiargi. EA OlBe
35. Nere lurraldetik yaurti niñuten egunean, nere begirale kirmen izan ziñan. Zait Sof 115. Ango Aingeru
Begiralea aipatzen yunate. Or QA 1. "Gordezaile" eta "begiraleek" jarraituriko ohiko joku, dantza eta kantak
bazter utzirik, [...] kanpotik etorritakorik hartuko du, eta molde berri horiek euskal folklore bilakatuko. Mde Pr
43. Etzaiz egundaño garbitasunaren begirale izan eta etzaidak iduri Engraziren garbi iraunak burukomin
aundirik eman dizaikakenik. Etxde JJ 114. Ikasleme gazteen arduradun, begirale ta irakasletzako lez. Erkiag
Arran 135. Eztitu eguzkiak bere mugak gaindituko, ezperen, Eriniek, Zuzenaren begiraleek salatu egingo dute
bera. Zait Plat 34. Egazti ariñ eta / leoi, basauntz, orein jauzkale, / mendi, zelai, ugaran, / euri, aize, sargori, /
gaueko laztura begirale. "Veladores". Gazt MusIx 189 (Or 199 zaindari). Ura, oldez ta ain gizalegez, atalburuko
ikaskizun baten bidez begiraletzat eskeñi zitzaidan. Ib. 8. Bere Pariseko aingeru begiraleaz orhoitu zen.
Ardoy SFran 197. Edozoin izan ziten, jainko zaintzale edo begiraleak bazter gehienetan on-hartuak ziren. Lf
CEN 1973, 122.
(Santo) patrón. Tarragoneko eskualdean izan baitzen noizbait San Frututsu delako bat, hura hartu zuten
begiraletzat. Lf Murtuts 2. Dona Justi eta Jondoni Murtuts ([...] bat... Donaixti, Olhaibi eta Lixozen, bestea
Itsasuren begiralea). Ardoy SFran 14s.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
559

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Cónsul. Batzaarrak au badakus: begiraliak bazau. Mg PAb 212 (VersBasc 11 ondoekusleak; cf. ib. 5:
"Para la voz Senado tenemos en uso Batzaarrea es decir Junta de ancianos [...]. Para la de Cónsul
Ondoecuslea"). Zuk, Catilina, galdu biar zenduban bizitza gaistagin ori Begiraliaren aginduz. Ib. 213. Ta
largako deutsagula bakian Begiraliak garianok, lur bira guztia suz ta burdiñaz desegin gura daben Catilinari?
Ib. 213.
(Como segundo miembro de compuestos). "Etxebegiralea, gardemaison, etxezaina" SP. Egon zaite jaten
zu, / ni izango natxatzu / ateen jaolia / ta katu begiralia [='vigía por si vienen gatos']. Mg PAb 100. Erribegiraleai
goguak eman zien zezenketa aundiyaz jolastutzea ooltz-berriaren jai-eguna. Ayerb EEs 1912, 50.
Kanta dezagun beraz / emazten fagore! / Guziak Mariaren / ahizpak dirare; / gure familietan / bizi-begirale.
Etcham 102.
2. (El) que guarda u observa (un precepto, etc.). Jainkoak nola laguntzen dituen Igandearen begiraileak, eta
aldiz gaztigatzen hausleak. Arb Igand 69. Errekan arraina merke, / bil-errex amurik gabe; / Madalenako horiek
garizumen begirale. Ox 23. --Nai dezuna agindu! --Ia, ba; nik esandakoen begirale izan zaitezte. Zait Sof 167.
3. Espectador; (el) que mira. v. ikusle. Ura zebillen tokian edertasunaren argia ta anima garbiaren usai
gozoa bezela utzitzen zuan [...]. Orregatik gelditzen ziran ergelduta begiraleak, zer esan asmatu eziñik. Ag G
169. Egaldi aundi bat egin eta / billatzen berriro ostoak; / era berean ikusi ditut / nik begiraile zintzoak. "Los
fieles espectadores". Or Eus 424. Turrun-turrunka edo biribilketea egiñaz, txistua [...] aurretik ebela, Uribarren
kalean zear aldegin eben, begirale guztien biotzak eurekin eroiezalarik. Erkiag Arran 43. --Egualdiari begira,
ala? Begiralea. --Ez jauna, egualdiak ez dit kezkarik ematen. NEtx LBB 165. Zu ere hil zaitezenean / nire gaurko
bidetik zatozenean, / ez ikutu nire gorputz morea / zerurantz begiralea. Azurm HitzB 57.
Inspector, examinador. "Veedor, ikuslaria, beatzallea, begiralea" Lar. "Veedor, inspector: (c.) ikuslea,
ikuslaria, begirallea" Añ. Begiratu zabezten ongi, eta arrigarria! Etzuten ezta nabal ttipi bat ere sakelean... --
Eztute armarik-- erran zuen polizi begiraleak. Izeta DirG 75.
Etim. Probablemente de begira + -gile (cf. begiragile).
begiralego. Vigilancia. Ala hanbat ardura aiphatzen duzuen begiralegoa hori hedatzen da guk erosirik
altxatzen ditugun haurren eta gure misioneko lurretan den jendearen gaineradino? Prop 1888, 248.
begiraleku. 1. Refugio. Gurutzean da salbamendua, gurutzean da bizia, gurutzean da etsaietarik
begiralekua. SP Imit II 12, 2 (Mst begiratü izatia). Herbino batek, potxoek khexaturik, laster egin zuen [...]
Prelat saindu haren zamariaren sabel-azpira, [...] eta haren inguruan zaingaz zeudezin potxoak, ezin ausartuz
bere ihiziaren atheratzera sartu zen begira-lekutik. SP Phil 131 (He 134 toki hartarik).
2. "(Lugar, sitio del) registro: (c.) ikustokia, begiralekua" Añ. v. begiratoki.
begiramen (G ap. A; Aizk, que cita a Izt). 1. Respeto, miramiento, consideración. "Miramiento" A. v.
begiramendu, begirapen, begirune. Tr. Documentado desde Añibarro, aunque hasta la segunda mitad del s.
XX, en la que aparece tbn. en algunos textos vizcaínos, sólo lo hallamos en autores guipuzcoanos. En DFrec hay
6 ejs. Bada ze errespeto, lotsa ta begiramen kontuzkoa zor ez jakee? Añ MisE 144. Eliza Ama Santari
dagozkion gauza guztietan dira Gipuzkoatarrak begiramen andikoak txit. Izt C 211. Eta oraindik, Maisu guztien
gañeko Irakasle andi onek begiramen geiago ere izan zeban Gipuzkoarentzako. Ib. 35. Nor bere erara, legearen
begiramen gabe eta iñoren aginte gabe, gogoak ziona egiñaz bizitzen ziran. Lard 537. Bitartean agindu zuen San
Pablo itxian idukitzeko; baña begiramen guziarekin, bear etzanik egin gabe. Ib. 525. Franzisko, begiramen oriek
gorde itzatzu bestientzat, ez neretzat. Bv AsL 179. Urtean baño urtean okerrago, pixkaka pixkaka begiramen
danak galdu zituan, arduragabekerian berengo ondarretaraño erori zan. Ag G 298. Aitona miñerituaren
begiramen apurrik gabe. "Descaradamente". Mok 17. Bear dan begiramena oldez damaiot; baiña beretzat nai
dituan eskubideak ukatu egiten dizkiot. Goen Y 1934, 184. Orrelako abereari totem deitzen zaio. Eta bera agurtu
eta berari begiramen ona beti azaldu oi dio bere adreriak. JMB ELG 50. Itzal aundiz eta begiramenez
erantzuten dioe danak. TAg Uzt 82. Ezerk alkartu elezaken bitartea dago Jaungoikoaren aginduen
begiramenean beti bizi izan diranetatik, Aren legeak ausita, nolanai jokatzen diranetara. Ib. 197. Nola saiatu
bear duan beraz gurasoak beren ondorengoai zuaitzaren zaletasuna, begiramena ta maitasuna beren biotzean
sartzen. Munita 30. Salome bialdu ari lagun egitera, ta jazorikoaren zertzelada guztiak bear dan begiramenez
jakin eta berberari adirazo egikiozan. Erkiag Arran 143. Onik berebizikoenek kabi egin zuten aren baitan, eta
begiramenik, sotiltasunik eta gurbiltasunik ederrenez, egin ere. Zait Plat 6. Ondo kostauta, sartu eben idiskoa
illetxera [...]. An, geiagoko begiramen bagarik, eriotza bazterrean lotu eben. Erkiag BatB 51s. Mutil guztiai
bardin samar itz egiten deutse; berba ta begiramen antzekoa eskeintzen deutse. Ib. 137. Morala, berriz, zer da?
Gizatasunari zor zaion begiramena gordetzeko bete bear den agindu-mordoa. Vill Jaink 90. Emengoak, berriz, /
begiramen guztiarekin / alkarri agurrak / bein ta milla bider egin. In MAtx Gazt 63. Hobe genduke, hitz batean,
euskarak maitasun gutxixeago eta begiramen gehixeago jasoko balu gugandik. MIH 83. Begiramen gaitza zioten
eskribauari, apaiz eta praileei bezalakoa. Ib. 150.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
560

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
2. Cuidado, atención, dedicación. Modu onetan dirade bada, begiramen ezin geiagorekin ifiniak,
Euskaldunen izengaiñ guztiak. Izt C 22. Probinzia onetako nekazariak gariaganako baino ere, begiramen
andiago dute artoarekiko langinzara, zergaitik au duten beren bazkarik aurrenengoa. Ib. 28. Aita zan, ta pamili
aundiyarena; eta pamiliak begiramen aundiak dituan bezela, ezin juan zitekian orduan guziya utzirik. Bv AsL
167. Iduritu zitzaion igurtzi geiegi egiten ziola bere gorputzari eta onen mañarentzat begiramen aundigia
zeukala. Ib. 109. Neguan ta udabarrian euren begiramen edo arreta arduratsuagoa izaten da; orduan neke ta
galenda andi andiak eukiteko era ona egoten dalako. Ezale 1897, 82b. Zurtasun ta begiramen aundiz izan da be
asko lortu leike. Belaus LEItz 118.
3. Consideración, cosa a tener en cuenta. Txomiñek askotan oartuten eutsan, bear larregi erebillela [...] eta
ganera bekian zelan orain euken esnea len baño geiago [...]. Onekaz begiramen guztiokaz, artu eban atzenean
burubidea, neskame bat billatzeko. Echta Jos 26.
- BEGIRAMENA DEITU. Llamar la atención. Bi gizon penitentziak deseginak ta itxuraz aurdikarriak deitu
zuten sultan biotz gogorrekuaren begiramena. Bv AsL 216.
- BEGIRAMENEZKO. De respeto, de consideración. Emakumeai zor yaken begiramenezko opariski lez,
edari bigunak eta janari gozozkoak eskeiñiaz. Erkiag Arran 45.
begiramendu (G ap. A; Dv, T-L). Tr. Las primeras documentaciones son de Axular y Pouvreau; a principios
del s. XIX lo emplean Añibarro y Aguirre de Asteasu, y posteriormente es usado por autores guipuzcoanos, hasta
que en la tercera década del s. XX prácticamente desaparece. En DFrec hay dos ejs., meridionales, de
begiramendu. La forma con -mendu, aparte de en los labortanos, aparece a veces en Aguirre de Asteasu,
Lardizabal, J.I. Arana e Inza.
1. "Circunspección" A. "Réserve, retenue, circonspection" Dv. "Retenue, zuhurtasun, begiragune,
begiramendu" T-L. Hala da bada komunzki zahartzeko pairamendua, begiramendua eta bekhatuetarik
barurtzea ere: ezinezkoa da, eta ez borondatezkoa. 'Circunspección'. Ax 176s (V 119).
(Dv, H), begiramentu (Añ, Izt 105v, Dv). Respeto, defererencia, consideración, miramiento. "Atención,
respeto" Añ. "Respeto, miramiento" Izt 105v. "Considération, égard" Dv. "Respect, déférence, considération" H.
v. begiramen, begirune. Ezteutso iñori lotsarik, ez begiramenturik. Añ MisE 117. Turkoak berak
begiramentu eta jaiera andiagoarekin egoten dira eren Elizamoduetan. AA I 531. Baso bateko lekuari ainbeste
begiramentu gorde bazion Moisesek, zer egingo etzuan gure Elizetan sartu baliz? Ib. 528. Mandamentu onen
kontra bekatu egingo dezu Jaunaren etxe ta itzari, gurutzeari eta imajiñai galtzen badiezu dagoten begiramentu
edo errespetoa. AA II 14. Zenbait aldiz gertatzen da Jesusen izen santua autan ekartzea begiramentu gutxirekin.
Ib. 28. Edaleak denboren ta orduen begiramenturik gabe, izan gaba izan eguna, [...] lujuriaren atsegin
loietarako dira. Ib. 381. Ur hura, Jesusen esanera, ardo egin zala zekusatenean, guziak arritu ziran eta Jesusi
begirune edo begiramentu txit andia artu zioten. Lard 374. Ezkonduai [...] ematen ziezten erakutsi onak oi ziran:
alkarri begiramentu eta amorea zegiotela. Arr GB 138. Jende on hura añ ixill eta begiramentuz egon oi zan, non
eta hitzik ateratzeratzen eta ateaz aurrera sartzeratzen etziran. Ib. 135. Gertaera onen ondorengoa izandu zan
len baño begiramentu obe ta geiagoz bere erakusbideai jarraitzea. Aran SIgn 69. Ezeren begiramentu ta
errukirik gabe. Ib. 50. Baña ezagutu zutenean geixeago, iseka ta burlak begiramendu ta errespetoan bereganako
biurtu zitzaizkan. 'Estimación y respeto'. Ib. 22. Jainkoaren gizon ark bere oiñ eta ukitzearekin santutu zituen
ladrillu ta orma aieri begiramendu ta jaierarik andienarekin muñ-eman. Ib. 53. Medranok begiramendurekin
kendu zuen burukoa eta juntero guziak xutitu ziren. REusk 1878, 252 (ap. Dv). Gauza txit errexa da
alabaiñdanere, zer nai desegokeri esatea begiramentu eta erreparo gabe. AJauregi 214. Beste iñork baño
karidade geiago duen Ama Eleiza Santak badu orrelakoentzat [pobre arloteentzat] begiramentua, erabakiak
dauzka oei laguntzeko neurriak. Ib. 272. Ikasi dezagun gure Aita-lenaren antzera Jaungoikuaren etxiari
begiratzen arreta guziarekin, garbitasunian bezela berari zor diogun begiramentuan. Bv AsL 56. San
Franziskoren Ordena arkitzen zala baimendua guziak jakin zezaten eta jendiak izan zekion merezi zuen
begiramentua. Ib. 158. Begiramentu eta errespeto andiko karta bat eskribitu zion. Arr May 165. Berari zitzaion
begiramentu laburra zeñ gaizki erorten zitzaion agertu nai izan zuen. Ib. 108. Elizan beste iñon ez bezelako
modu on eta begiramentua. Ib. 109. Nazaretarrak begiramentu andija deutse arrotz edo estranjeruai. Izur JerOs
18. Euskalerriak baño Jaungoikoaren izenari errespetu edo begiramendu geiago zion erririk nekez. Inza Azalp
133.
Consideración (buena o mala). Bereala adierazo zuen Danieli eta onen katibu-lagunai aitak bezain
begiramendu ona ziela. Lard 311. Oso mudatzen ez baldin bada / jeniyo oien kuziña, / leku askotan izango dezu /
begiramentu muziña. Tx B I 267.
2. Cautela, precaución. "La garde que quelqu'un fait" SP. Hala gerta dakizunean, pensa zazu argia berriz
bihur daitekeiela, zeren hura edekiten baiterautzut noizpaiterainokotz ene loriatan eta zure begiramendutan.
"Ad cautelam tibi". SP Imit III 7, 4 (Ch zure hobeagoagatik, Mst zü abisatiago izan zintian).
Prudencia, mesura. "Economía, begiramentua gauzeetan" Añ.
3. Consideración, cosa que debe ser tenida en cuenta. Ez due sinisten bizimodu ergel edo lasaia dala bekatu
oen iturburua, edo obeto esateko, ez dira batere begiramendu oetan nekatzen. AA III 610. Bazekusan Santuak
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
561

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
zeiñ kalte andiak zetozen emendik. Bazekusan gañera, zer gerta zekikeon berari gai onetan argiro itzeginda.
Alaere utzirik alde bat begiramentu oek itzegin zion Herodesi bere aurpegira, ta aditzera eman zion bere bekatu
itsusia. Ib. 507. Aideak begietaratzen ziozkaten aldapa, eragozpen eta begiramentu guziak ostikoperatu eta biotz
prestu deseagarriaz asmo au bereala bete zuen. Arr May 169.
4. begiramentu (Añ). Fin, objeto. "(El) fin que tuvo para esto: (c.) onetarako euki eban begiramentua zan" Añ.
- BEGIRAMENDUZ. (Tras gen.). "(En) atención a esto, onen begirunez, begiramentuz" Añ.
begirantza (Lar). 1. "Administración, begiranza" Lar. Begiranza edo administrazio agirikoaren gastuak
tinkatzea. EConst 46.
(Hb ap. Lh). "Surveillance, garde, soin, observance" Lh.
2. Consideración. Zenbait egiten dira bein alferez, gero kapitan, gero koronel ta gero geiago, ta izaten dute
zerbait honra ta gizonen zerbait begiranz on ta besterik ez. Mb IArg I 221.
begirantxa (Casve). Respeto. "Respect [...], considération" Casve. Jakin behar dugu zinezko begirantzak ez
duela gizona emalditzen. Herr 28-6-1962, 1. Eliza dü bazterrian, / harriphiñak bizkarrian / gizun azkarrek
ekhartez, / edo phaitetan lerraztez, / txütitü mendien azpian, / üngürien begirantxan. 'En harmonie avec le décor'.
Casve SGrazi 74.
3. Porte, aspecto. Nahiz eskale arropan den, [...] Jaun handi baten itxura khausitzen diot. Ez othoi samur,
Jauna; bainan haren begirantzak ez du batere zureari zorrik. Laph 142.
begirape. (Tras gen., en casos locales de declinación sing.). Lo que queda bajo la vista, la mirada, la
consideración. v. begiratupe. Onek ta beste gauza asko daukoz gizonak beren begirapean. Kk Ab II 114. An
Arantzazun / danok daukagu ostatu, / danon Amaren begirapean / alkar dezagun maitatu! SMitx Aranz 77.
begirapen. 1. Continencia. Seigarrena, kontinenzia edo begirapena. Añ CatAN 64 (tbn. en CatLuz 28 y
Legaz 52).
2. Importancia. Zenbaitek uste duten baino begirapen andiagokoak dira ur maitagarri oen griña ta doaiak.
Guztiz da arrigarria oen izaera eta ibillera, oarrez begiratu ezkero. Izt C 110.
3. (BeraLzM). Respeto, miramiento, consideración. v. begiramen, begirune. Tr. Documentado en autores
meridionales del s. XX. En DFrec hay 2 ejs. Begirapena lenbiziko Jaungoiko gure Jaunari zor zaio. EEs
1917, 138. Elizako zaitzalleai begirapen eta lotsa izan bear al zaie? KIkG 78 (KIkV 103 itzal eta lotsarik).
Santuen izena nolanai ta begirapen edo lotsarik gabe mingañean erabili al dezu? ArgiDL 25. Jaungoikoaren
izena begirapenez esatea ona da. Ib. 25. Nik jeneralari [...] bear zaion begirapena badiot; baño ez du ezagutzen
Gipuzkoa, "ojalatero" alper oiei siñistu egiten baitie. Or SCruz 67s. Zure arrebari ikusi batzuk egin dizkiot, eta
begirapenez jokatu naitzaio. Ib. 56. Kritikuak begirapena zor ei deutsoe yaubearen idazti yatorrari; nik ostera
begirapena zor deutsot neure buruari ta irakurle euskaldunari. Or Tormes 121. Zeorrek itz batzuek esango
balitzaioke. Begirapen aundia dizu-ta... Lab EEguna 103. Orrela galtzen zitzaion Yainkoaren etxeari zor zaion
lotsa ta begirapena. Ir YKBiz 380. Dantzaldi-oro zatoa, / gizonezkoen arloa. / Andrezkoeri begirapenez /
betetzen dite basoa. "Por consideración". Or Eus 170. Begirapen osoko jauna. NEtx Nola 11. Begirapen geixago
merezi dula derizkiot Yesukristoren itzak. Or QA 106. Alare, biok egin ginduzun Iainkoa, zer zan nik nion
begirapena ark eni zidanarekin alderatzeko? Or Aitork 236. Alako balioko gizonagan, zer gerta ere, begirapen
aundia izaten dute. Anab Poli 55. Ezbear ontan danok alkartuz / gizon jokatzen bagera, / Jaungoikoaren
begirapenez / irtengo degu aurrera. Basarri 104. Munduak birtutea begirapenik gabe zapaltzen baldin badu,
idiak landako loreak antzo. Vill Jaink 102. Ori guziari begirapen eta itzal aundia zor zaiola erakutsiko dizut,
Jainkoak jarritako gauza dalako. MAtx Gazt 16. Eta lengo lotsa ta begirapen guziak alde bat utzirik, jo zuan
atea. NEtx LBB 53. Eta bat-ere begirapenik gabe, bertan arkitu zutenetik jan zuten. Berron Kijote 163.
Pellok aitzurra dabil begirapen bage, / epurditik erauziz an diran landare. "Sin miramiento". Or Eus 284.
- BEGIRAPENEZKO. Respetable. Begirapenezko andra-gizon artekoak. "[Cartas] entre personas de respeto".
NEtx Nola 13.
begirapendun. Respetuoso. Begirapendun, zintzo, mena, zotill, zuzen, apal eta, ele batez, Jaungoiko
maitale. Ayerb EEs 1912, 179.
begirapentsu. Respetuoso. Ar zazu azkenik nere agurrik begirapentsuena. NEtx Nola 13. Beorren
emazteari gure agurrik begirapentsuena bialtzen diogu. Ib. 18.
begirarazi (Urt II 431), begiraazi, begiratu arazi. 1. Hacer mirar. "Aspicere facere, ikusarazi, [...] begirarazi"
Urt II 431. Hark ezanziatasun batekin begiraraziko darotzu mundu behere huntako ohoriei. Mih 33.
Giristinotasuna zorokeria denaz geroz, [...] nola onhetsi du munduak hamabi arrantzalen hitzaren gainean,
egun distiantenetan, nahiz orai bezala zorokeriatzat begirarazi nahi zuten? Hb Egia 143. Zuk arpegira
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
562

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
begiratzen dirazun denboran zerk begiratu arazten dit lurrera? Bil 160. Sorbaldak konkor-antzean zituan eta
lurrera begiraazten zioten berak nai baiño geixeago. Berron Kijote 173.
2. begirerazi, begirazi. Hacer vigilar. Baditutzue goardak; zohazte, begirazi zazue. He Mt 27, 65 (Ip
begirerazi; TB zainarazi).
3. +beirarazi. Hacer guardar, hacer mantener. Nahi izan zuelakotz ordena ona edo diziplina bere soldaduer
begirarazi, populuaz izan zen hartua, masakratua, yana! Elsb Fram 64. Lehengo denboretan Erroma paganoak
garbitasun osoa nahi zuen beirarazi sei presuna gazteri "Vesta" deithu jinkosa faltsuaren ohoratzeko. Etcheb
Zeruari 36 (ap. DRA).
Hacer guardar (una fiesta). Nola iguzkiak loreari bere edertasuna, berdin zuk nere lanari emozu
Igandearen maitarazteko eta ongi begiraazteko indarra. Arb Igand 5.
Hacer respetar. Jakina dugu zindikata bat egin gogo dutela, esne saltzalen dretxoen begirarazteko. Herr 8-
1-1959, 2.
begirari (S; SP, Gèze, Dv, H, Bera). Ref.: A; AtSac 50 (ardi begiari); Lrq (begira). 1. Guarda, guardián,
centinela; defensor, salvaguarda. "Garde, gardien" Gèze. "Aingeru begirari, ange gardien. Jainkoa, zoin baita
gure begirari, Dieu qui est notre sauvegarde" Dv. "Dépendant, inférieur, sujet qui regarde son supérieur pour
connaître ses ordres" H. v. begirale. Tr. Excepto en Etcheberri de Ziburu, no se encuentra fuera de la tradición
suletina y mixana hasta el s. XX, en el que aparece en Zerbitzari y, al Sur, en Orixe, T. Aguirre y Atutxa.
Baterere eztezala azala mezprezia / zeren baita fruituaren leial begiraria. EZ Man I 30. Eta zu, o untziaren
patroñ begiraria. EZ Man II 143. Jinkoak haur ezari dü Eliza güzien Ama eta Egiaren begirari handiena
izateko. Bp II 121. Zure handitarzünaren begirari eta zerbütxari leial bat. Mst XIII. Behar dügü beraz gure
Aingürü begirariendako hanitz ezagütza üken? CatLan 30. Behar diaigü remestiatü / Saint Jacques Saintia / eta
orano gehiago / aingürü begiraria. Xarlem 891. Gaiaren etsai, egünaren egile, denbora jakile, ikhusle eta
erakasle ekhi-begirari ederra! Chaho AztiB 6 (Interpr?). Jinkuaren Aingüria, bere huntarzünez ene begirari fidel
ezari zütiana. UskLiB 15 (CatS 120 begirari). Ba-dütüzie begirariak, zuazte eta zien jakinaren arau begireraz
ezazie. Ip Mt 27, 65 (Lç, He goarda, TB, SalabBN, Leon zain(t)zale, Dv, Ker, IBk zaintzaile, Ur gordetzalle, Ur
(V) jaola, IBe goardia). Hurak dira Aingürü Saintü gure begirariak. CatS 22. Gure begirari azkarra, hel zakizkü
zelütik ifernüko photerekin süstengatzen dügün güdüka huntan. Ip Hil 263. Begirari eman behar zaitzo
[xahütarzünari], [...] okazione gaisto orotarik hürrün egoitia, sakramentien ardura hartzia eta Maria Birjinari
othoitze egitia. Ib. 48. Tolosako Zumardi txikian iru begirari edo zentinela atera zitzaizkion. Or SCruz 91.
Soldadu begirariak "¿Quién vive?", ta Santa Cruzek "paisano". Ib. 57. Artarako, bere egiteko guziak aitortu
lezazken begirari bat aukeratu zun. Iñora ere etzan joaten aren berri gabe ta aren lagungoa gabe. Ib. 131.
Sufrenek orduan: Yeiki mutillak! esaten du, ta berela, begirariak, kuzkurtuta, Arabiko itsasegira begia zorrozten
du. 'Le gabier'. Or Mi 8. Itz bitan eman nien arrantzaliai gertatzen zanaren berri. Baita begirariak esan zidana
jalki ere. TAg GaGo 56. Adam eta Eba igorri zituen parabisutik kanporat eta, haren begirari, aingeru bat eman
athean, suzko ezpata bat eskuan. Zerb IxtS 10. Mugarra Begiraria. Atutxa Mugarra tít.
2. Espectador, observador. Beruetetik dugu Urtxupe aizkolari / --enborraren gaiñean txori bat txantxari--; /
Gorritiko Gastesi or du begirari. "Observándole". Or Eus 15.
- BEGIRARIZ. (Estar, etc.) observando. Udalditarrak ere ikusmiña ase nai zuen nolabait. Batzuk,
jauregietako egurastokietako gerizpe atsegiñetik, begirariz. TAg Uzt 227. Luzaroan oarki jarri ezkero, zuriune
ta beltzune batzuk ere ikusi litezke begirariz. Ib. 93s.
begirarte. v. begitarte.
begirasari. "(Sc), pago del guardador" A.
begirasun (G-azp ap. Gte Erd 67), begirazun (Darric ap. DRA). 1. Mirada. "Begirasun gogorra egin zion (Gazp)"
Gte Erd 67. v. begiratasun. Agure arren arpegia, bere bizar luzea beziñ zuri zan; baña begirasuna,
guziz irmea. EE 1882c, 563. Lapurrak berealaxe ezagutzen dira, begirazunian, ibilleran... EEs 1919, 237.
Buruko ille rubiya eta / begirazuna listia, / musu polita, arpegi fiña / gorputza ederra bestia. Tx B 121. Amaika
parre gozo ta begirasun gaizto bialdu dizkit gure Arantzak. Nexkok onetan begi azkarra oi dezue izan ere, ta
antz-eman didala uste det. NEtx Nola 32. Gaztetxoentzat Alejandroren begirazun eta jokaera griñatsua
kaltegarri izan diteke. MAtx Gazt 60. Begiak lengo malkoak legortuta, begirasun galdu batek illuntzen zizkion.
NEtx LBB 52. Aren begirasunak ederki asko erakutsi dit uraxe zala nere maitasunak poztu bear izan zukean
emakumea. Ib. 91. Arkaitzek igurtzi zion arpegia bere semeari; ta onek, aren ikutura, begiak zabaldu ta
begirasun larriz jaso zion pixka bat bere burua. Ib. 98. Aren mintzoa, eresi: / begirasuna, eguzki: / biotza
sorgintzen daki. Ib. 341. Begirazunez maite-mindu ditudanak, itzez ez-etsi ditut. Berron Kijote 160.
2. (G-azp). Respeto. "Begirasunez beitzen zion (G-azp)" Gte Erd 50 (AN-gip, BN-arb errespeto; AN-5vill
errespetatzen). v. begirune.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
563

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
begiratasun. Mirada. v. begirasun. Bere begi ederrak, begiratasun gozo eta legunezko begi aiek. Muj
RIEV 1907, 207.
begirategi. "Miradero" Lar y Añ. "Mirador, corredor, galería, terrado, azotea para explayar la vista" Ker, voc.
final de su versión de la Biblia. v. begiratoki.
begirati. 1. Prudente, mirado. v. begiratu (II). Oneraño santu guziz begiratiyak. 'El prudentísimo santo'.
Aran SIgn 103. Itz gutxidun laguna, beretzako zurra eta begiratia danarren, gure ele zarraren aztarren izkutu
sakonak ikasten gabiltzenontzat ez da egokia. EEs 1915, 2.
2. "Begirazale, begirati, mirón" BeraLzM.
begiratiar. "Partisan de la continence" Dv.
begiratiartasun. "Continence" Dv.
begiratoki (Bera), beiratoki. 1. Mirador. "Mirador, azotea" Bera. Argi ta su bolborazkoak [...] bere etxeko
dorre edo begiratokian ipinten ziarduela. Aran SIgn 57. Bein baño geiogotan Otsondoko lepo beiratoki arintsu
artarik zabaldu izan ditut nire bi begiak. Eskual 28-2-1913 (ap. DRA). Oraindik ez dira etorri. Ageri ote dira
begira-tokitik? Alz Bern 55. Atzian, ezkerretara, sarrera zabala. Eskuira, begiratoki edo miradoria. Alz Burr
49. Zure begien ikusgarri arrigarritzat, amestu zentzaken begiratokirik ederrenetakoa nai badezu, zoazkio goiko
kurutzeari ondora. TAg Uzt 92. Begiratoki amesgarri onetatik bezaingo ikusgai ederrik begietaratu ete litakio
ikusleari iñundik? Ib. 93. Ango etxe aundienetako baten goiari "Begiratokia" esaten zioten eta, benetan,
arritzeko moduan ikusten ziran erria ta inguruak. Anab Aprika 53. Etxea ikaragarrizkoa zen. [...] begiratokiak
zabal eta lekutsu, gelak izango bailiran. Etxde Itxas 73.
2. bigiratoki. Mirilla, punto de mira. Erbia urrunago ta bigiratokia gorago artu bear du eiztariak. ArgEgut
1935, 10.
begiratsu. Mirado, prudente. Bada gizon jaieradun, txit zuzen, begiratsua ta artarakoa zan izan ere. Aran
SIgn 89. Esakeretan begiratsuba, egikeretan artetsuba. Otx 22.
begiratu (V, G, L-ain; Lcc, Urt II 427, Lar, Añ, Dv, H, Zam Voc), begidatu, beiratu (H), beiretu (AN-ulz),
beatu (V-ger-m-gip), begitu (V-arr-m, G-nav, AN-gip-5vill; H), beitu (V-gip, G), beidatu. Ref.: A; Iz Ulz
(beirétu); Holmer ApuntV; Etxba Eib (begiratu, beittu); Gketx Loiola; Elexp Berg (begiratu, beittu); Gte Erd 47,
48, 50, 63. Tr. Begiratu es con mucho la forma más usual; beiratu se documenta sobre todo en autores
septentrionales y navarros (que generalmente usan tbn. begi-). Los vizcaínos del s. XX emplean begitu y, en
menor medida, beitu; se encuentran estas formas tbn. en algunos pocos textos guipuzconos de la misma época.
Soroa utiliza begidatu, Bordel behiratu y San Martin beatu.
I (Vb.). 1. Mirar, observar, atender; considerar, examinar, registrar; tener en cuenta. "Mirar, begiratu" Lcc.
"Mirar al través, ogen begiratu" Ib. "Ponderar, pensar, begiratu ondo", "míralo, begiraezak", Lar. "(Mirar de)
lado, de medio lado, zearka begiratu" Lar y Añ. "Begira nazazu, regardez-moi; id. begira dezadazu, begira niri"
H. "Begitu (BN), observer, suivre de l'oeil avoir l'éveil. Jendiak hasi dira begitzen" Ib., que cita a E, pero no hay
nada similar en este autor."Estar encima, seguir los pasos, custodiar. Asko begiratu bearreko umea da ori" Gketx
Loiola. "Mirar, dirigir la vista. Beittu zeiñ datorren bidian gora" Etxba Eib. "Beittu gorutz izarrak ikusteko"
Etxba Eib. "Begi(ra)ketan (ezeri), no mirar a nada" Iz ArOñ. "Mirar. Batipat agintzerakoan erabiltzen da. Beittu
non dagon txakurra" Elexp Berg. v. 1 behatu, SO EGIN.
Tr. De uso general en la tradición meridional; es poco frecuente entre los labortanos y bajo-navarros, y no lo
emplean los suletinos.
El complemento va, prácticamente en todas las épocas y dialectos, en dativo o alativo. Hay algunos ejemplos,
siempre de autores meridionales, de complemento en caso absoluto: se encuentra a menudo, aunque en general
junto al dativo, en Lazarraga (begiratzaka), Elizalde, Cardaberaz, Lizarraga de Elcano, Astarloa y Arrue; el caso
absoluto se hace más frecuente desde principios del s. XX. En BBizk aparece con instrumental.
Duvoisin emplea a menudo el auxiliar intransitivo bipersonal con sujeto personal (begiratu natzaio); tbn. en un
ejemplo de Cantica izpiritualak citado por Harriet. Cf. Dv: "Quand begiratzea signifie 'regarder', il veut le
régime au datif. Le basque dit 'regarder à quelque chose' et non 'regarder quelque chose'".
Bi pundutan diagozu gure gauza guzia: / Hongi egin badazagu segur parabizuia, / Bekhatutan hil dadina
bertan kondenatuia. / Berze biderik ezin date hobenari begira. E 28s. Munduiaren iuiatzera rigoroski heldu da /
Nola gauden aphaindurik batbederak begira. Ib. 49. Alkarri begiraturik. Lazarraga 1159r. Agana begiraturik.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
564

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Ib. (B) 1200rb. Zegaiti begiratu gura ez dozu / zugaiti nola nagoan kantaetaz. Ib. 1185r. Begira egizu zer egiten
dozun. Ib. 1185r. Lastozko buztana dauenak atzera begira. "Hacia atrás mira". RS 202. Onerestea daukat
biotzean sarturik, / linda eder galanpat kausea izanik. / Begiratu negion ta egun batean / errenkore andiak erne
zitean (V, c. 1609). TAV 3.1.22. Alde batera eta berzera begiratzen dutela. Ber Trat 31v. Gizonaren adiñari
zioat begiratu, / Zeña baita leheneko ephetarik laburtu. EZ Man I 25. Esker diot, Iongoikoa, zure ontasunari, /
begiratu ez baitio ene ezdeustasunari. Ib. 39. Iudu gaixtoek diote / zeihar begiraturen, / azkenean martirioz /
dute hillaraziren. EZ Noel 35. Ea begiretan dabeen zelan bizi direan euren etsekoak. "Si miran como vive". Cap
113. Oraziñoagaz, konsejuagaz eta ondo begiratuagaz. "Con oraciones, consejo y recato". Ib. 70. Bear dau
begiratu leenago. "Debe considerar primero". Ib. 87. Begira zazu istiborrerat eta deskubri zazu hareazko mendi
bat. INav 55. Zure hitzari begiratuko dio ene arimak. Gç 49.
(s. XVIII) Egon ote zan itzegiten edo batera eta bestera begiratzen zebala Mezaren parte konsiderablean. OA
152. Beti gauza superfluo bat bekala beiratus Jangoikoari eman bear zaionari. SermAN 7. Begiak lurrera
beiratzen dutela. El 94. --Kontrizioak eta atrizioak biek dute damu Jangoikoa ofendituas: biak dire bat? --Ez;
begira zazu ongi arrazioa zergatik damu duten. Ib. 69. Nik ispiluan egiten dudan bekala neure iduria, Aitak,
beiraturik bere entendamentuan, enjendratu zue Seme galanpat. Ib. 33. Neuk dakit merezietan eztodala
begiretea zeure arpegi ederrera. Urqz 3. Utz atzu errenkurak beiratu ondoan ene pasioneari eta sainduen
sofrikariei. "Considerata mea & aliorum Sanctorum pasione". Ch III 19, 1 (SP konsideraturik, Mst ikhusi
onduan). Ken itzatzu bada nigandik zure begiok; ez niri begiratu. Lar SAgust 14. Orretarako ez degun San
Agustiñen santidade au alde guztietatik begiratu bear: urruti txit eramango ginduke gauza onek. Ib. 13. Etzaio
begiratubear San Agustiñ osoari, bai San Agustiñ bakanduari. Ib. 12. Ez dioela begi onez begiratu nahiko, haren
oihuei ez diotela beharria paratu nahiko. He Gudu 46. Non vidi justum derelictum. Guk ere ez dugu ekusiko,
behar den begiz begiratu ezkero munduan izandu diran nekatu on guziei. Mb IArg I 195. Horduko, ta lenago
ere, ametsleari bezala begiratzen zioten ekusten zuten geienak. Mb IArg II 355. Zeure barru guztiari ondo
begiratu ta esaminadu bear dozu. Cb CatV 87. Tranze estu onetan alde guzietara begiratu, ta zer erremedio
dedan ikusi nai det. Cb Eg II 93. Ta betiko suak nola eramango ditut nik? Nola au begiratu ez nuen? Ib. 92.
Gure gorputza errespeto andiagoaz begiratu ta txit garbiro gorde bear degu. Cb Eg III 381. Begira, nola bere
besoak zabalik dauzkan, pekatariak artzeko. Ib. 290. [Peregrinoak] Betaniatik Eremura jarraitu zion; ta an
Salbadoreari begiratzen zion berrogei gau ta eguneko barau andia ateratzen, ta Satanasen tentazioak garaitzen.
Ib. 327. Etzaie ez haragiari, ez odolari begiratu behar Yaunaren legea ukitzen duten gauzetan. Mih 90. Haren
biziari hurbildik begiratu ondoan. Ib. 7. O Kristio izenéskoak, [...] estuziénak memoriarik beirátzeko
Jangoikoagána. LE Prog 104.
(s. XIX) Tristeziari / Bihotza libratuz / Bertuteari / Zeiharka beiratuz. Monho 84. Ez dala begiratu bear
lurrekoen esamesetara. Mg CC 187. Begira, Jauna, adi zakioz begi errukitsuaz bekatari andi oni. Añ EL 1 150.
Beira, Jauna, beirabéz bére séme Jesu Kristorén itxura. LE Ong 107vs. Beirabéz ene bearrái. Ib. 87v. Zerren
bere humeai eta Jesu Kristoren senideai bezela begiratzen digun. Gco I 472. Begiratu bage onak edo gaiztoak
diran artzen dituan medioak. Gco II 84. Eta neurri ona zertan dago? [...] pekatuaren anditasunari edo
txikitasunari bere ondorengoakin ondo begiratzen edo kontu artzen. Ib. 47. Begira, atzenean, zer dion S. Paulok.
AA I 425. Añ ederra, non ezin aspertu zan Errege begiratzez eta ekustez. Ib. 74. Ez degu begiratu bear nor dan
Predikaria, baizik noren izenean datorren. AA III 427. Begira giezu begien aurrean dauzkagun gauzai. Ib. 323s.
[Ai! zu] kargudun izan zeranean zere lanari baizik begiratu ez diozuna! Ib. 472. Ekusiko ditu zure obra onak,
eta begiratuko die nola eta zergatik egiñak diran. Ib. 460. Errenterubak begiratu biar dabee ondo, pagau ete
daikeen garbiro errentia. JJMg BasEsc 199. Inportantzija gitxiko gauzatzat begiratuten deutsee Jangoikuaren
ofensa andijari. Ib. 260. Errenteru askok bere ez dau begiratuten korta ta ganbara onak eukitera baño. Ib. 201.
Neskatilliari ez begiratuteko, bere edertasunagaz galdu ez dagijan. Jok santubak inos bere ez eutseen begiratu.
fB Ic II 275. Begiratu bada, kristinaubak, zetarikuak dirian zeuben gurarijak. Ib. 255. Jakin gura badabe semiak
[...] ze doatsu eta bedeinkatu dirian euren gurasuak honretan ditubezanak; eztauke begiratu baño Eskritura
Sagradia. Astar II 86. Bein ekandu zital au artu ezkero, ezta begiratuten esaten dana egija dan ala ez. Ib. 65. Iru
gauza begiratu biar dituguz itxaromen edo esperanzan biar dan modukua izango bada: zer itxaroten dogun,
noganik itxaroten dogun, eta zelan itxaroten dogun. Ib. 12. Ez, arren, gure bekatuai begiratu, ta bai zeure
ontasun andiari. Añ EL 2 125. Elexako Mandamentuak bein banaan igaroaz itoka gaba, baña ez burua
austeraño. Begiratu bear dira bere opizio ta estaduko obligaziñoak. CatBus 48. Jainkoak begi gaiztoz / zion
begiratu. It Fab 223. Begira egiozu berriz ta berriz ere [...]. Begira zaiozu ondo ta aspertubage. Jauregui 241.
Begiratu bedi bada ondo [...] sei urteetan, Gipuzkoako mugapean zenbat gari, arto ta aragi ezkutatu izan dan.
Izt C 31. Egia onen argibidea zearo ikusi nai debanak, begiratzea dauka oarrez ta artezaz Don Juan Bauptista
de Erro Jaunak [...] agertaratu izan zeban libruaren berreun ta zortzigarren orrikatik aurrera. Ib. 14. Eta bizi
nazan arte guztijaz errukiz begiratu egidazu. Ur MarIl 108. Begira, diñot, beste onenbeste jazo ez dakizun. Ib.
33. Begira bere nekeetara! Ib. 96. Buru guziek betan diote beiratzen, / Ezker-eskuin direla harekin itzultzen. Hb
Esk 214. Onek etzion bere gogoari baizik ezeri begiratu. Lard 94. Susanaren morroiak otsetara begiratu
zutenean, etxekoandrea bi zar aien erdian, txit antsiatua eta itz gabe ikusi zuten. Ib. 303. Lotek bazter guziai
begiratu. Ib. 14. Eta berari begiratu utsarekin, ozkatu eta zauritu guziak sendatzen ziran. Ib. 100. Bada jakin
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
565

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
biar dozu zelako arduriagaz begiratuten jakon gauziari, ainbeste balijo dabela. Ur Dial 91 (It arreta ematen
zaion, Dv ematen zaioen artha, Ip ematen zaion axola). Egia latza! eta halere soseguz hartzen dute, eta nere
oldera nahi diot begiratu. Dv LEd 183. Begira, begira zazu ongi asturu gaitz hunen handiari. Ib. 212. Bainan
egungo egunean, ezda bizarrari hanbat begiratzen, zeren askotan ogi bizargabeek bizarra hartzen baitute tokiz
aldatzean. Dv Lab 39. Erditzeko mugan, ahardiari ongi begiratzeko da, jan edo xahu ez detzan umeak. Ib. 283.
Agertzen ziren enganioak suntsirazten zituen, aitzineko erakuspenei beiratuz eta zeruko argiak baliaraziz. Hb
Egia 112. Be'iratu eta egin neron irri. "En la regardant j'éclate de rire". ChantP 236. Lemizikoa egina zituen
Zeruak bere asentutako eta deskansutako, Angiruek eta justoek ikusten eta beidatzen diotela (AN-erro, s. XIX).
ETZ 263. Konpesoreak laister bere penitentagana ta beragana begiraturik. Aran SIgn 70. Zaldiai alderagotik
begiratu. Arr GB 114. Begirozute zeruronz. Ib. 36. Beida beza zer galantak ta freskuak. Sor Gabon 31. Ez dit
begi txarrekin beidatzen. Ib. 36. Ondo begidatuta. Ib. 44. Kopetako izerdiari begiratu gabe laguntzen zien
argiñari lanian. Bv AsL 51. Erri oni gaur biguntasunez begira arren egiozu. AB AmaE 60. Konzienziako
bazterrak ongi begiratu eta ikusi. Arr May 28. Eztuzu zeren beldurrik izan, Maria, ezen amodiorekin begiratu
darotzu Jainkoaren begiak. Jnn SBi 37. Eta gero ezkondu zen, begiratu ere gabe zer eginbideren azpian ematen
den ezkontzen dena. Ib. 75. Iñoiz ezteutsat arpegira begiratu. Ag AL 17. Bere izena izenik maitegarriena legez
begiratua izan dediñ erbestekoen artean. Ib. 76. Lotsaz eta itzalez begiratu bear jako. Itz Azald 54.
(s. XX). Baño zer dala ta begiratu bear det alderdi txarretik nere etorkizuna? Ag G 149. Aitzgorri gañetik
begiratu ezkero, be aldeko gauza guztiak ume jolasak dirudite. Ib. 12. Uri andi bateko eleiz-torreak alkarri
begiratzen dioten antzera. Ib. 10. Beste bost apaldarrak etzioten begiratu ere egin. A Ardi 122. Astronomu onek
ixarrai begituta edo igarriko dau, ta katalejo andi bat ekarrijozube! Kk Ab I 25. Beizak gero Domingo, zer
egiten dekan. Ill Testim 24. Tarraska joan zanien / bei ori atzerantza, / Fernandok begituten eban / orduan
berantza, / euki ebalako / galduaren antza. EusJok II 122. Ez dezaion oraingo bizitza igarokorrari bakarrik
begiratu, baizik betikoari ere bai. Inza Azalp 145. Izen ori ongi artua, ongi begiratua, [...] ta maittatua izatea
nai degula. Ib. 132. Begittu zotz zar au. Zelan arraio atonduko ete zan onaño elduteko? Altuna 84. Ara, beitu
zugatz aren azpijan jezarritta dagon eskale ziztrin-loi a... Ib. 96. Etxeak zitun zoko, ardandegi, ganbara ta
gañerako, begiratu omen zituen, baño txoria zegoaneko gelarik ez iriki. Or SCruz 88. Begira itzak nire eskuek
egindako ubelak. Or Mi 58. Ikusi gura eztauanak ez daiala begitu. Kk Ab II 17. Uste dot Edestiara (Historiara)
begitu ezkero, ikusten dala erri jakintsuak jausi dirala beti erri kirtenen menpian. Ib. 110. Eztodala erdeldun
antzik, iñundik be, ta olakuak esaten iñardu yuek, baia dana alperrik, apelliduari bakarrik begitu yeutsiek. Ib.
183. Begira akiok zer bei parea. Alz Ram 102. Aizu, aitona, beidozu gero / eltzen badizut lepotik, / lenago ona
etziñan baño / gaiztotu zera gogotik. Tx B II 255. Sinisten ez duenikan bada / beitu bezaio berari: / erromatarrak
zatitutako / lizar-makilla diruri. Ib. 266. Ez itandu iñok be niri zer diñotan, / ondo begitu baño zer egin daun
Okan. Enb 86. Gomutauko balebe / zer dan biar ori, / obeto begituko / leuskigue guri. Ib. 168. Uri kutunoi,
arpeiz arpegi / begitzen neutzun lenago. Ib. 144. Lopez Mendizabal-eren iztegira begiratu degu. Lab EEguna
102. Gernua aztertu arazi nion ta gero garbi esan ere bai nere iritzia; estetako alako alperkeri bat ta "diabetes"
asiera. Guzia jana pixkabat begiratzea zala. Ib. 67. Erlojuari begiratuaz. Ib. 65. Erlojua begiratuaz. Ib. 65.
Begiratu, begiratu zer egin duan ik, saskeltzar orrek. Otx 140. Sorbeltzak: "Ez duk biguna / ire zoria; begitu
nazak, emen-or, / laister bai zabalak mozkor!... / Oi, zein maite dudan askatasuna!" Ldi BB 28. Ori irakurri
ondoren goitik beera begiratu nindun itzal apur batez. Ldi IL 33. Erriko seme guziek, nor nolako zan
begiratzeka, nor-nondi zetorren gogoan artu gabe, alkarri eskua eman. Ib. 135. Goldean ari danak, goldatz, edo
ildo edo erreka zuzena egin nai badu, eztu atzera begiratu bear, beti aurrera begiratu bear du. Ir YKBiz 185n.
Zakurrak ala ogi-puskari / erne-erne begiratu oi. Or Eus 420. Egin nitun gaiztakeriak ere ez itzatzue begiratu.
Zait Sof 93. Beraz, bizitzako azken eguna begiratuz, iñor ez dut zorioneko izan bear. Ib. 99. Bere ugazamaren
arpegia betik gora begiratzen du. Etxde AlosT 28. Orduan piñuari oso begizearka begiratzen zitzaion. Munita
69. Ta aldia ere, gau-egunen joana begiratu gabe, geldirik dezu gizaldien oñean. NEtx Antz 151. Nere biotzak
ezer gutxi daki biziari aurrez begiratzeko. Ib. 34. Behiek, ordea, ez zuten aldi honetan erantzun, baizik luze
luzaro eni begiratu. Mde Pr 130. Bazterretako agure guztiak bere, erdi-erdira begitu ta begitu ziarduen. Erkiag
Arran 43. Alderdi guztietara beituaz. Ib. 67. Aldi beten etzagunek [...] lur gitxiegi eukiko euden ala ez begitu
barik, alik eta errenterurik geien eukitera eiten eudien. Akes Ipiña 31. Ardura andiaz begitu deutsie Ageda
deunaren baso oni. Ib. 20. Baietz ba, Martin; egia diñuatela! Begitu eik, begitu eik. Bilbao IpuiB 198. Au baiño
astronomu obarik ez dago gero! Beitu zelan igarri dituzan denporearen gora-berak. Ib. 103. Erlojura begiratu.
Ib. 106. Senda luzea har ezazu, begitu gabe atzera. Arti MaldanB 193. Bestiak beatu (begiratu) eban da: --Bai,
ori etxe onetan interprete dagok. SM Zirik 10. Euskaldunen txistuai / ondo begiratu, / iru zulo besterik / beregan
ez ditu. BEnb NereA 222. Irugarrena eztarri ona, / neurriai ondo begitu; / bertsolaria ona izango da / baldintza
onek baditu. Ib. 116. Menditik begituta / dira ederrenak. Ib. 49. Guardiazibillak alkar begiratu zuten. Ugalde Iltz
38. Gauzak etekiñaren aldetik begiratuaz. Vill Jaink 85. Begitu zelan ikasi dotan / kaliz ederra jasoten. Gand
Elorri 110. Zerura begitu dot. / Gurari bat daukot / begien lekuan. Ib. 85. Zelan etziran argiz itxutu / beitu
eutsuen giza begiak? Ib. 135. Sakelak eta bere soñekoak begiratu dizkiogu, bañan utsik zauden. Izeta DirG 44.
Ango gizonak, antiparrakaz begiratu deutsa txekeari. Erkiag BatB 162. Goitik-beera begitu eutsan. Ib. 78. Zuk
begitu ondoren / eder-dirdira bai eustazun itxi. Onaind in Gazt MusIx 209 (Gazt 193 begira, Or 201 begiz io). Ez
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
566

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
eixu atzeruntze begittu, ostien damutuko yatzu-te. Alzola Atalak 40. --Ikusi eutsezak zelako ankak deukezan
neska orrek? --Ez. --Ba, beittu'yozak. --Beittuko'eutsaz ba. Ib. 46. Eztiegu alperrik begiratzen izar-mordoen
sortze-sartzeeri. Ibiñ Virgil 75. Zertako antziñako izar-mordoen zantzuen sorpena begiratu? Ib. 60. Zoiaz beitzen
or-ziar nun egoki jarri geinkian bixok. Etxba Ibilt 456. Begira zazu azalaren latza edo begiaren iluna baino
barrenago, edo berari ezin begiratuan, irakur edo abestu, gora gora, liburu honetako kantuak. Larre in Xa Odol
12. Etxe artan da errespetua / begiratuta bertatik. Uzt Sas 225. Ez diot begitu. Azurm HitzB 34. Ezkutaria
ondoren ote zetorkion begiratzeke, puskatxo bat urrutiratu zan andik. Berron Kijote 190. Honetaz gero
mintzatuko naizenez gero, begira dizaiogun beste arrazoiari. MIH 80. Eta alde batetik eta bestetik begiratu
behar dira gauzak. Ib. 197. Liburu batean eta bestean ez dago, ongi begiratuz gero, bi lagun besterik. Ib. 334.
v. tbn. (para autores septentrionales) Elzb PAd 34. Arb Igand 32. Beiratu: Mattin 138.
(Con complemento en caso instrumental). San Ignazio geurea / egizu arren bakea / dozun ezkero an da
emen / zeure senipartea; / ez begiratu egiteaz / gizonak utsegitea / bada ezagutzea. BBizk 122.
(Con aux. intrans.). "Ez da nihori begiratu nahi, il ne veut écouter personne" Dv.
"Fijarse. Enatxako begiratu (V-ple)" A Apend. Othoitz onei begiratzen zaizte, Iauna. CantIzp (ap. H). Eta
bethi iraunen duten suak, nola jasan behar ditut nik? Nola horri ez natzaio begiratu? Dv LEd 168 (Cb Eg II 92
nola au begiratu ez nuen?). Begiraturen naiz bethi zure Ebanjelioko hitzei. Ib. 8. Eta ari huni, behar bezala
begiratzen ez banintzan, nere onari bedere begiratu behar nioen. Ib. 77. Hola egiten dutenei etzaitezela begira.
Dv Lab 343.
(Reflexivo). Beira zaite ispilu andian. El 73. Zeruko ispillu eder onetan ondo begira zaite. Cb Eg III 340.
Nagusitu eztidin lar librotxo au, itxiten dot emen. Norbera begiratu bedi; ta eskatuten badeutso humiltasunaz
argia Jangoikoari, erakutsiko deutso Jaunak, zer itxi ta zer artu bear daben ona izateko. Añ LoraS 191s. Dama
gaztiak, ez egon lotan, / begira zaitezte ispillu ontan. Bil 82. Ez nauzu ain itsusi ere. Oixtion, itsasoa aize gabe
zegola, ur-ertzean begiratu naiz. Ibiñ Virgil 34.
2. (L, BN, S, Sal, R; SP, Lar, VocS, Añ, Dv, H; begiatu S), beiratu (BN-bard-lab; VocBN, Gèze), behiratu.
Ref.: A; EI 301; Lrq; Gte Erd 47, 212. Cuidar, defender, proteger. "Garder" SP, VocS, VocBN, Gèze "Amparar",
"apadrinar" Lar y Añ. "Cuidar, guardar" A. "Begira nazazu gaitzetik (BN-lab-arb-ciz, S)" Gte Erd 212. "Ona
usteletik begiratzen du (BN-lab)" Gte Erd 47. "Jainko ona, begira nezazu (BN-lab)" Ib. 47. v. zaindu, gorde.
Tr. Propio de la tradición septentrional, tbn. lo usan algunos alto-navarros como Beriain. Lo hallamos además en
Ubillos y en unos pocos autores occidentales del s. XX.
Arratsian etzitian gomendadi Ieinkoari / Eta othoi begirezan peril guzietarik. E 15. Begira beza bere mihia
gaitzetarik. Lç 1 Petr 3, 10. Begira nazazu peril guztietarik. Mat 187. Eta ez-kaitzazula utz tentamendutan
erortzera: aitzitik begira gaitzazu gaitzetik. Ib. 2 (Harb 3, SP GirDoc 5, FPrS 21, Bp I 41, CatLav 5 (V 11),
CatLan 12, CatLuz 3, UskLiB 13, CatJauf 2 begira; Lç Mt 6, 13 delibra, Ber Doc 84r libra; cf ConTAV 5.2.8
begi[ra gaitzazu] en un catecismo alto-navarro, que parece ser la única muestra de begira en versiones
peninsulares del Padre Nuestro, ya que en todas las demás solo se encuentran variantes de libratu. Begira, en
cambio, es general en toda la tradición septentrional). Iainkoak begira dezala ene astotxua haren zekaletik. Volt
197. Ezen ni nauk Iaun puxantaz beti inspiratua / Eta faltan erortzetik ziñez begiratua. EZ Man I 31. Aingeru
begiratzen gaituztenak. Ber Trat 31r. Ungi begiratua da, Iainkoak begiratzen duena. Volt 134s. Zeren orduan
hain da itsusi, non itsustasun hark berak begira baillezake aitzinerat gehiago haserretzetik. Ax 281 (V 188).
Begira nezak ur emeti, / nihaur niaitek lasterreti. O Pr 75. Iauna, begira ezazu zure poblua. Hm 111. Othoi
ezazie Eliza Sainta Katolika, Apostolika eta Romanoaren begira eta goratzia gatik. FPrS 17. Azkeneko egunean /
Behar nauzu beiratu. Gç 136. Haragiaren gutizietarik, begira gaitzatzu, Jauna. Ib. 126. Ordea Jainkoak bethi
begiratu eta guardatu zuen bere garbitasunean. ES 155. Zeren gaztek han [...] alferkeriaren herdoilletik
begiratzen baitzuten bere burua. Ib. 186. Beira nazazu iende hitzuntzi eta ariñetarik. Ch III 45, 4. Borthitz
gaitzala, hirrisku guzietarik begira gaitzala. He Gudu 171. Zure egiak jakintsü nazan, harek begira nazan eta
ürhentze hun batetara drano hartan irañ erazi dizadan. Mst III 4, 1. Begiratu zuen bere burua errhoarena
eginik. Lg I 285. Beira nazazu bizitze iragankor huntan. Brtc 74. Zer lanjerretarik Jinkoak beiratu edo libratu
zien. AR 245. Heren buruak neke-pen oetatik gordetzeko ta begiratzeko eskua ta indarra. Ub 156.
(s. XIX) Eta errok Didieri / untsa begira dezan / igorten derodala alhaba / orai arren hirekila. Xarlem 736.
Eta ez gaitzatzula utz tentamentutan erorzera, aitzitik, begira gaitzatzu gaitzetik. Mg PAb 157 (en boca de un
bajo-navarro). Begira nazazu haren galtzetik. Dh 112. Begira zazu, Jauna, zure zerbitzariaren arima, begiratu
duzun bezala Enok eta Elia munduko heriotze komunetik. JesBih 460. Aingeru begiraleek begiratzen gaituzte
salbamenduko etsaien kontra. Jaur 410. Uroski ez baluzte / Gizonek [neskatuak] behiratu, / Norbeitek behar
zuela / Larrutik pagatu. Bordel 173. Jin ziren. Ziradiren joailiak / Arrotz-lurretara / sokorri txerkara, / Gathu
armadatik begiratzeko. Arch Fab 211. Hari esker da bidez Senpere dohatu, / Hark ere dio ungi oihana beiratu.
Hb Esk 120. Antzara-piro sorthu-berriak begiratu behar dira hotzetik eta uritik. Dv Lab 292. Mendirat igorriko
ditut muthilak, [Iñazio] etsai guzietarik begira dezaten. Laph 145. Izarrak dire zeruko / Aingeruen begiak, /
Gizonen begiratzeko / Yainkoak ezarriak. Elzb Po 187. Uri erantsi edo uhar ikharagarri batek begiratu zuen
Martina erretzetik. Jnn SBi 177. Bekatu orijinaletik begiratu zuen Birjina Maria. Lap 320 (V 145). Emaiten
deizügü gure gogoa, begira ezazü herrapide eta inganio gaizto orotarik. Ip Hil 221. Itzalpe egiozü [familia huni]
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
567

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
eta begira ezazü. Ib. 265. Bezperan oraino Baionan izana zen, herritar laborari hanbat maite zituenen zuzenak
begiratu nahiz. HU Aurp 86. Ez badire salatari nahi, Jinkoak beira, ez diten izan berak salatuak. Ib. 138.
(s. XX) Galdatzen dugu Jainkoak begira gaitzan gaitz guzietarik. CatJauf 101. Eta bizia begiratu dakokanean,
hogoi libera urre haren ganik ezin bilduz higatuko duk hire burua. JE Bur 126. Eskuarak gu gaitu begiraturen,
pareta hazkarrenak soldadoa egiten duen baino ere hobeki. Barb Sup VII. Ama Birjinak gaixtoetarik begiratu du
Xalbador. Ox 62. Etsaiak ardiesten balinbazuen barnian sartzea, han gerizatzen ziren erregeak eta gudulari
hoberenak, kanoi eta tresna guziekin heien beiratzeko. Zub 83. Ekaitzetik begira gaituzu. Or Mi 131. Itsasaldetik,
dakizun bizkar konkor harek berak beiratzen zuen [Donostia]. JE Ber 84. Mistralek ongi (ta gaurki)
darakus gizon ale baten esku naroak zer dezaken, asabaen mintzoa eriotzarengandik begiratzeko. Ldi IL 37.
Gaitzetik begira ditzazun. Ir YKBiz 464. Beti begiratu zituzten egin-ahala herriko interesak. Zerb IxtS 23. Ez
batere Itsasuarren, eta are gutiago Jondoni Murtutsen trufatzeko, Jainko maiteak begira gitzala bietarik. Lf
Murtuts 3. Itzalgaizka zerbait asmaketan diardun norbait laisterka doanean, nerauk ere laisterka ibilli bearra
dut, nire burua begiratzeko. Zait Sof 74. Ziberutarrek armak erabilten tie bethi beren herriaren, Ziberuaren
begiratzeko. Mde Pr 51. Guduan hil baitziren gure beiratzeko, / Bakean ez ditugu nihoiz ahantziko!
(Monumento a los muertos en la primera guerra mundial). In Zerb Azk 25. Semeak, amarekin zintzo izanez eta
etxeko burubidea ta pakea begiratuz, atzemanak atzemaillearen gogara zigorkatu zitun. "Curans familiae
disciplinam et concordiae suorum consulens". Or Aitork 229. Hor zinezten gogoeta ilunetarik ene begiratzeko.
JEtchep 69. Inolako agintaritzan danak, agintari danez, bere buruari dagokiona eztu begiratzen. Zait Plat 135.
Zein arrisku letozkidakean eta aiengandik nere bizia nola begiratu nezakean, asi nintzan nere barrena aztertzen.
Anab Aprika 60. Gaitz orretatik bertako jendea begiratzearren, prantzesek arraitxo oriek Ameriketatik ekarri eta
errekaetan zabaldu dituzte. Ib. 40. Gizatasuna babestu dezala, gizonari dagozkion baliozko guztiak zaindu ta
begira ditzala. Vill Jaink 92. Zure letrek hanitz lagundu eta beiratu nutela. Larz Iru 120. Hartu dugun
zerutikako janariak begira gaitzan zorigaitz guzietarik. Ardoy SFran 350. Holako euripetikan / Jeinkuak begira
gitzala. Xa EzinB 115. Arbola hori beira dezala / zeru gainetik Jainkuak. Mattin 78. Gero behar nüntiala /
üngüriak begiratü, / Mendien zola erditan / mürriak ere goititü. Casve SGrazi 68. Zeren [Jinkuak] beitzütie /
begiratü larrützetik. Ib. 120.
v. tbn. SP Phil 230. Arg DevB 222. Tt Arima XVI. Ch III 26, 2. Mih 23. Mercy 3. Monho 140. AstLas 62. MarIl
33. CatS 16. Barb Sup 19. FIr 155. Etcham 219.
Beiratu: Monho 28. Dh 105. Laph 239. Zby RIEV 1908, 205. Ox 30. Etcham 175.
(Objeto en dativo). --Beraz Letheriña hoiek zer dira? --Orok Jinkoari egiten deritzen othoitziak Popüliari
begiratzeko haren khexüeritik. Bp II 60.
(L-ain, S, R-is; SP, Lar, Añ (AN), Dv, H). Ref.: A; Lrq; Gte Erd 81. (Intrans.). Guardarse. "Se donner de
garde" SP. "Begira zaite, donnez-vous de garde" Ib. "(Del agua) mansa me libre Dios, ura bada geldi, artatik
begira adi" Lar. "Guardarse" Lar y Añ. "Abstenerse de hacer cosa mala, bekatutik [...] (AN) begiratu" Añ.
"Begira zaite harenganik" Dv. "(L-ain), conservarse, conducirse. Ederki begiratzen da hori bere lanetan, ése se
conserva bien en medio de sus trabajos" A. "Begiraki erraiteatik (R-is), guárdate bien de decirlo" Ib. "Arriskutik
begiratzen da (BN-lab)" Gte Erd 81. Falsu testimoniotik ezin ehor begira; / Halaz kondemnatu zuten Ieinkoa
ere hilzera. E 233s. Baldin haren hirá gure gainera erekharri nahi ezpadugu, hartarik begiratu behar garela. Lç
Ins D 7r. Begira gaitezen egin hobenaz bantatzetik. EZ Man I 35. Badakusazu sendatu zarela, begira bada berriz
eritzetik, zerbait are lehen baiño gaizkiago gertha eztakizun. Ax 469 (V 304). Orotan fida adi, orotarik begira
adi. "Fie-toi de tous, & donne-toi garde de tous". O Pr 379. Non zure hegalen itzalaren azpian begiratzen
baitzen oldartzen zaizkon tentamenduetarik. SP Imit III 50, 2. Oi, bada, nik lehen pena hauk / Munduan
ezagutzera, / Begiratuko bide nintzen, / Ifernurat erortzera. Gç 175. Beiratuko naiz [etxea] egitetik / Deabruaren
ohatzea. Ib. 123. Nola ihor begira daite gezürti izatetik, eta egia eztenaren erraitetik? Bp I 103. Begira zaite
sartzetik gauza goregitan. Ch III 58, 1. Zeruko graziez usaia gaixtoa egitetik ungi begira gaitezen! He Gudu 168.
Begiraturen naiz, munduko diru guziak izatekotan ere, hedatzetik eskua erregeren semearen gainerat. Lg I 364.
Haren kanbiatziak emaiten deragun gatzaren medioz begira giten. AR 64. Nekazalen lanetarik behar
da begiratü, eta finkatü Jinkuaren zerbitxiari. CatLan 88. Garbitu behar gera orietatik, eta begiratu behar gera
berriz egitetik. Ub 211. Nor bera beiratuko da / bertzela pentsatzetik. Monho 60. Zorrozki beiratu behar gare
jenden laudorioen ta munduko ohoren gutiziatik. Dh 67. Beiratuko naiz hotzaz edo beroaz, eritasunez. Ib. 234.
Nahi zare begiratu kosta tristeki joitetik? MarIl 101. Begira gaiten hoin kriminela laiteken hutsetik. Jaur 195.
Gaierdi zerenatik begira zitaie. Etch 378. Beiratuko naiz gauean sartzetik. Hb Egia 125. Azken judizioko
dohakabetasunetarik begira nadiela. Dv LEd 270. Zertarik egün saintü hartan behar gira begiratü ororen
gañetik? CatS 46. Makhur hortarik begira gaitezen. Arb Igand 34. Kalapitarik gabe, jan edan eta elhe
alferretarik begiratuz. JE Bur 173. Farisauen ta Sadukearren orantzatik begira zaitezte. Ir YKBiz 235. Begira
zaite lizunkeriatik. Zerb IxtS 61. Beira gaiten, guhaur [bekatu] hortarat ez gintazkelako urgulutik. Larz Senper
118. Beiratuko naizela hemendik aintzina. Xa Odol 136.
(L, BN-ciz, S; Dv, H), beiratu (BN-baig; VocBN). Conservar(se), guardar. Ref.: A (begira); Satr VocP
(beiratu); Gte Erd 47. "Neguko begiratzen dut belhar idorra" Dv. "Bere diruak ongi begiratzen ditu" H.
"Guardar, conservar, esconder" Satr VocP. "Mintzaira behar da begiratu (BN-ciz)" Gte Erd 47. Cf. A Apend:
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
568

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
"beraxula poliki, ¡consérvese bien! (begirazula?)". Eta zuen spiritu guzia eta arima eta gorputza hogen gabe,
Iesus Krist gure Iaunaren adbenimenduko begira ditezela. "Soit conservé". Lç 1 Thess 5, 23. Hik begiratu ukhan
duk mahatsarno ona oraindrano. Lç Io 2, 10. Emaztetarik eskapatzea, kastitatearen begiratzea. Ax 363 (V 240).
Eztemala eure molsa begiratzera bethi so dagoenari lurrera. Or Pr 599. Nekez irabazteak derakuske ongi
begiratzea. 'On apprend à bien garder'. Ib. 329. Urak berak [...], zenbait lurreko animaliak hura ukitzen badu,
ezin luzeki begira dezake bere freskura. SP Phil 258. Agian kastitatea begira ditekeielarik [...] ukitze hetan. Ib.
258 (He 260 begiratu, Echve Dev 298 konserbatu). Ienkoaren grazia [...] begira dezagun eta konserba. Tt Onsa
58. Adora dezagun humilki / Esentzia handiena; / Hunek dik hirur Presunetan / Begiratzen batasuna. Gç 192.
Bere birjinitatia begiratüren ziala. Bp II 94. Erran diteke eskuara egungo egunean bere garbitasunean dagoela,
zeren begiratzen tuen bere lehenbiziko hatsapenak eta izenak. ES 101. Ikasi behar düzü, zure büriari hanitx
gaizatan bühürtzen, bestekila nahi badüzü bakia, eta jünto izatia begiratü. Mst I 17, 1. Abisatü izan zite, (dio
nurbaitek), abisatü izan zite; begirezazü zihaur beithan, nik erraiten deizüdana. Mst III 45, 4. Behar düzü
arranküra handi bat ükhen, barnetiko libertatiaren begiratzeko. Ib. 38, 1. Nola hartzen zuen Ruth bere
emaztetzat, nahiz begiratu aitzinekoen izena. Lg I 249. Saindu haren burua ekharria izan da geroztik
Frantziarat; maiteki begiratua da Beauvais deithzen den hiriko eliza nausian. Ib. 84. Saindutzen gaituen
Graziaren begiratzeko izan behar dugun arthaz. Mih 7. Trezor haren begiratzen yakiten badut ene ariman
egonen zare. Ib. 9. Birjinitatia bethi begiratü ükhen düte ezkonzan. CatLan 37. [Urrhia ta zilharra] ahalik
tinkoena begiratzen dütügülarik. Egiat 190. Primisaus, laborantzatik printzetürik, begiratzen zütien bere hatü
zaharrak. Ib. 262.
(s. XIX) Eta kaxoteko gilzak / Nahi dütüt begiratü / Ezpeiniz nahi prinzer / Bathere fidatü. Xarlem 1013.
Populu batek maiteki gizonen orroitean / Beiratu tuen usantzak ikusten tuenean / Profeta berri batzuez zorrozki
jujatuak, / Penarekin onesten tu hekin jujamenduak. Monho 48. Ehun lus hoiek har zatzu, / behar orduko begira
zatzu. Arch Fab 229. Eta zeruko hegastinetarik zazpi eta zazpi, ar eta eme: mota begira dadien lur guziaren
hedaduran. Dv Gen 7, 3 (Urt konzerba, Ur iraun; Bibl bizirik atxikitzeko). Artha puxka baten bidez begira
daitena, ez da galtzera utzi behar. Dv Lab 149. Lür hunak hur hanitx hartzen eta begiratzen dü. Ip Dial 44 (Dv
begiratu; It, Ur gorde). Eginen duzu guziez pasta nahi duzunian zerbitzatzeko. Pasta hau beira ditake sei
ilhabethe eta urthe bat hurbil. ECocin 54. Burraz pasa zazu plata bat eta dreza zure tarta gainean. Beira zazu
pastatik emaiteko banda bat inguruan. Ib. 37. Arraila zatzu azpiko aldetik eta hezurrak khen, larrua osorik
beiratuz. Ib. 7. Baratze gibeleko elhorri zuria, / Bethi duk begiratzen haurreko tokia. / Hik bezala zertako,
aldaska garbia, / Ez diat sor-lekuan higatzen bizia? Elzb Po 184. Aphezek ekhartzen dute Jainkoaren erresuma
arimetan begiratzeko eta gero eta gehiago hedatzeko. Lap VI (V 1). Eta irakurrarazi zion nolako sariak dituzten
zeruan birjinitate saindua beiratzen dutenek. Jnn SBi 97. Aikünü Mariak bezala begiratü lehen grazia hura! Ip
Hil 16. Aitzinian ekhar erazi zian Sen Lükasek egin Ama Birjinaren imajina, Santa Maria Handiaren elizan
begiratzen dena. Ib. 180.
(s. XX) Hartu, edo begiratzeko izan gauzak itzultzen ez dituztenak. CatJauf 84. Sarrixago, buruil, urrietan,
oliben aldi eta amanden, bat ala bertzea lehertzen ohi baitira olio egiteko, jateko begiratzen ez direlarik. JE Bur
82. Begira bethi zuen fedea. Barb Sup 165. Badakitelakotz beren lurgintzako eta kabaleen mozkinen sariak
beiratzen, noizian behin gorputzari dohazkon goxotasuna, zuzenak direlarik, ukhatu gabe. Zub 98. Etxolan bethi
begiratzen zuten ur benedikatuarekin ongi zeinaturik. "Tenue toujours en réserve". Barb Leg 124. Urthe onetako
bihiaren bortzetarik bat gerokotz begiratzeko. Zerb IxtS 27. Izenak eta oro emaiten dauzkutenaz geroz, zertako
behar ginuke den gutienko duda ere begiratu? Ib. 32. Hala ere, Goidelarazko idazkuntzak haien oroitzapena
begiratu zuen. Mde Pr 222. Bere nortasuna, bere etnia jatortasuna begiratuko dituen Euskal Herri batentzat
borrokatu nahi dugu. Ib. 40. Gainera, bi poema igortzen derautzut --eta hoik zuhaurentzat begiratzen ahal
dituzu-- erdaraz eta euskaraz. Ib. 199. Azekirat aurdiki zituen bortz urtez orhoitzapen gisa begiratu zapeta
mutzituak. JEtchep 60. Fedea, bederen, begiratu omen zuen azken hatseraino. Ardoy SFran 223.
v. tbn. Mat 148. Hb Egia 134. CatS 61. Zby RIEV 1908, 293. Etcham 216.
Mantener, conservar (en un estado). Halaber, nahi gaituán othoi, kaste eta xahu begiratu, hanbat gure
gorputzetan, nola gure spirituetan. Lç ABC B 4v. Halakotz hagitz aitzinatuko duzu begiratzen bazare libro
munduko artha guzietarik. SP Imit II 5, 3. Bena aita orano ez ase mendekatzez; / Jaun horier galthatü ükhen
otoritatez, / Presu begiratzeko librantxaik ükhen gabez. Etch 142 (presu egon erazteko, en otras versiones).
Odola hark du garbi beiratu zainetan. Hb Esk 7. Xahü begira ezazü gure bihotza. Ip Hil 19. Bereziki neskato
gazten begiratzeko galbidetarik urrun. HU Zez 105. Bertutea garbi begiratzeaz. Ib. 107. Gogoeta lohiak
khenduko tutzu, bihotza begiratuz garbiki. CatJauf 6. Bazen bertze zakur bat, gogoan bizirik begiratu dutana. JE
Bur 19. Ait'amen aitek utzi legeak beiratzeko bethi lerden. Ox 162. Eskual-herri guziak / bere pean gitu, / Gu
azkar eta sano / nahiz begiratu. Etcham 212. Eta hok ausikiño bat doidoi pudding-xerrari, garaitikoa oso
beiratzen dutelarik. JE Ber 31. Belhaunik belhaun zueri esker / da begiratu azkarra / geure leinuak asmaturiko /
theologia zaharra. Mde Po 102. Haren hemendik, ahal bezen luza, urrunt begiratzeko. Larz Iru 72. Emazte
horrek nola ez duke lagundu bere bihotzaren garbi begiratzen? Ardoy SFran 306. Garbiki beiratzeko euskaldun
dohainak. Xa Odol 111.
(L, S, Sal, R ap. A). Reservar. Baina orain diraden zeruak eta lurra hitz beraz reserbaturik suko begiratzen
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
569

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
dirade iudizionaren eta gizon gaixtoén destrukzionearen eguneko. Lç 2 Petr 3, 7. Bigarren arrazoina zergatik
behar diogun geure etsaiari barkhatu, da, zeren mendekatzea beretzat begiratzen baitu Iainkoak. Ax 331 (V 220
tít.). Nola baitu amudioak / Zure haurra konsumitzen, / Ez othe du enetzat ere / Su guti bat begiratzen? Gç 137.
Desegin zituzten gauza arrunt eta guti prezatzeko zirenak, eta begiratu zituzten beretzat soineko ederrenak. Lg I
271. Jeroboam yarraikitzen zitzaion, idolen ohoratzeko moldean, Jerusalemen egiazko Jainkoaren alderat
begiratzen zenari. Ib. 342. Lau zathitan oreiña du ezarten, / eta lehen puska bere begiratzen. Arch Fab 85.
Badakit zerura zu igan zarenean, ez duzula hemen zinduen baino amodio gutiago guretzat begiratu. Dv LEd
146s (Cb Eg II 79 amorio gutxiago ez dezula). Ez duzuea uste Jainko onak bere zeruan xokoño bat begiratzen
duela xede oneko gizon heientzat? HU Zez 200.
Ejipzienen haur lehen sorthiak oro hil erazi zütiala, eta Israeliter bere lehen sorthiak bizirik begiratü. Bp II
103.
(H). Vigilar; controlar. "Ardiak begiratzea" H. Eta mana zezan Zentener bat, begira ledin Paul eta largoan
ezar ledin. Lç Act 24, 23. Mana ezak bada begira dadin sepulkrea heren egunerano. Lç Mt 27, 64. Baitzeuden
iratzarririk, beren ardien begiratzen. Ber Trat 41v. Berthutean aitziña goateko dugun artha gutia da kausa haiñ
gaizki mihia begiratzen baitugu. Ch I 10, 2 (Mst mihia ezaxolatüki erabil erazitzen deikü). Nahi ait han
[presuan] begiratü, / Juan ehadin ihesi. Xarlem 657. Ehüntaria eta hareki Jesüsen begiratzen zaudenak. Ip Mt
27, 45. Hortako zuten bada [presuner hura] hain artoski eta hertsiki begiratzen. Lf Murtuts 47.
Administrar, dirigir. "Ménager, menaiatzea, begiratzea" Ht VocGr 385. Ondasunak begiratzeko ta laneri
yarraitzeko, ta lur izerdituetan galburu oria yalkiarazteko, etzen ua bezalako mutillik. 'Pour conduire un bien'.
Or Mi 89.
3. Cumplir (una ley, un precepto, un pacto, etc.); guardar (una fiesta). "Guardar las fiestas, las leyes, los
Mandamientos, &c., goardatu, gorde, begiratu" Lar. "Satisfaire" y "solenniser" VocS (probablemente en estos
contextos). "Igandea begiratzen nuen untsa (BN-ciz, S)" Gte Erd 47. Tr. Propio de la tardición septentrional,
aparece tbn. en alto-navarros como Beriain. Lo hallamos además en Ubillos y algunos pocos autores occidentales
del s. XX. Manamenduiak hoiek dira, Iangoikuak emanik; / hok begira ditzagula, salba giten hegatik. E 49.
Nola bere promesa begiratzen du? Lç Ins D 6rs. Sakramenduén administratzeko Elizan ordenatua den poliziá
begira dezagun. "Que nous observions". Ib. D 6r. Igandea ongi eta sainduki behar dela begiratu. Mat 120. Aren
mandamentuak begiratu dituztenei. Ber Trat 97v. Igandeak eta iaiak begira ditzagula. Ber Doc 88v. Barur
egunak zintuen / begiratzen sainduki. EZ Noel 155. Mana bezala, emazu manuaren konplitzeko eta begiratzeko
indarra ere. Ax 364s (V 240). Hain herstuki begiratzen zuen [legea], non ezpaitzen faborerik, ahaiderik eta ez
urrerik, eta ez zilharrik hauts arazi ahal ziazaionik. Ib. 346 (V 230). Manatzen dutelarik armada-legeak hersiki
begira ditezin soldaduen artean. SP Phil 232. Igandiak begira itzak, eta Ienkoa zerbutza debotki. Tt Onsa 179
(tbn., con alguna var., en Ub 170, CatLuz 6, CatS 7, CatJauf 5). Nola begira daite manü haur? Bp I 95. Zeren
enzun dudan zure hitza, eta ez begiratu. Ch III 2, 3. Kanpotiko gaizen eta zeremonien begiratzian baizik gure
errelijiniaren profeitia ezarten ezpadügü. Mst I 11, 4. Ez duzunaz geroz begiratu enekin egin duzun batasuna eta
ene legea. Lg I 337. Begira ditzakegü beraz manamendü hok? CatLan 63. Beztitzean begira zatzu modestiarik
zorrotzenaren erregelak. Brtc 10. Alabainan lekhuan lekhuko legeak begiratu behar dire. Dh 77. Zorrozki
beiratzeko erregela. JesBih 467. [Jesu Kristok] begiratuko ditu bere aldetik errekontziliazione haren
kondizioneak. Jaur 159. Erraiten diotegu behar dela Jainkoa zerbitzatu, bekhatuari ihes egin, berthutea
pratikatu, irabazi Zerua, Ebanjelioa begiratuz. Ib. 111. Bijilian gañen eman dian mania xüxenki begiratü. CatS
102. Gu egun gobernatzen gaituzten gizonek ez dituzte beiratzen yustiziako legeak berak. Elsb Fram 161. Igande
egunaren giristinoki eta osoki begiratzea. Arb Igand 47. Lege hori ez begiratzekotz, behar litakela kendu. HU
Zez 42. Elizaren lehen manamenduak manatzen dauku begira ditzagun obligazionezko phestak. CatJauf 86.
Begiratu baluzte Lege zerukoak. Etcham 206. Ni maite nauenak nere itza begiratuko (gordeko) du. Ir YKBiz 451.
Jainkoaren legea begiratzea osoki debekatu zioten [Judueri]. Zerb IxtS 75. Enekin segurik, sal nahiaren izaria
beiratuz, gehiago sal lezake. Larz Iru 60.
v. tbn. Harb 422. SP Imit III 56, 2. FPrS 15. Mih 88. UskLiB 102. Etch 664.
Respetar (un derecho, una obligación, etc. a alguien). Iangoikua, zuk begira niri ere zuzena. E 249. Bada,
zareten bizi elkharrekin sainduki, Iainkoak manu bezala batak berzeari karitate, fede eta leialtate begiratzen
draukazuela. Lç Ins B 6v. Nori bere hon edo ohoriaren begiratzeko edo galdü dianian bühür eraziteko. Bp I
114. Nori bere zuzena begiratzen bazaio. ES 383. Ahalkerian eror arazi tutzu, egun, zure zerbitzariak, bizia
begiratu darotzueten ondoan zuri eta zure familiako guziei. Lg I 317. Aitzinean bezala sartzeko zuzena
begiratzen zeielarik. JE Bur 44. Zaitu ta begiratu besteren eskubideak, zureak ere begiratuak izan ditezen. Vill
Jaink 83.
4. Mirar por. "Mira por ti, begirok, begirazaiok, [...] zere buruari" Lar. "Nik nere buruari ongi be(g)itzen diot
(AN-gip)" Gte Erd 303. Graziak berriz eztio beiratzen bere aisiari eta probetxuari, baiñan bai bertzeren
onari. Ch III 54, 4. Gorputzeko gauzei laarregi begiratu, ta arimakuei jaramonik ez egitetik. JJMg BasEsc 12.
Jaungoikuaren elizaren onrari begiratzeko zeloz sutsubak. Bv AsL 189. Etxealdeari bear bezela begiratu nai
bazaio alegiñean jardun bearra dago. TAg Uzt 78. Erikor izaiki, bere osasunari begiratu behar zion honek. Mde
Pr 134. Begira bezaio berorrek bere osasunari. Berron Kijote 85.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
570

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(Con complemento con el sufijo -gati(k)). Begiratzen dabee Iaungoikoen honreagati. Cap (ed. 1893), 36.
Baña gizonen artean billatzen ez badegu justiziarik, gure Jaungoikoak begiratuko du guregaitikan. Apaol 59.
(Con complemento en caso instrumental). Zer naizu nigandik? Jakiña da, ta badakust, nere Jabe maitea.
Nere animaz ondo begiratu, ta illtzeko bezela bizi nadilla. Cb Eg II 88. Eta sinistu edo ondo jakin, ondasunak
edo pobreza zuri ematea Jaunarenzat guzia bat edo berdin dala, ta berak zuzaz obeto begiratzen duela. Cb Eg
III 349. Jolasbidez bezala lurra landu bear zuan nekerik gabe ta baratze eder artaz begiratu. Inza Azalp 46.
Begiratu zuan Jaungoikoak bere aur maitte onen gorputzaz ere. Ib. 45. Gutaz begiratzea beren eginkizunik
aundiena bezela daukate. Ib. 43. Bakarrik gelditzen aizenean, nork itzaz begiratuko duen espa aundia ematen
ziak. Alz Ram 82.
5. Afectar, contemplar (una ley, etc.). Zen baño garbiago egin zuen bere semea mundurat emateak. Ezin
beraz hura [Maria] begira zezaken purifikazionearen legeak. Mih 88s.
6. "(V-ple-oroz-arr), figurarse. Begiratu jat, se me ha figurado" A. v. begitandu.
II (Part. en función de adj.). 1. (V, L, BN; SP, Lar, Aq 1339, Añ, Dv). Ref.: A; Etxba Eib. Prudente, comedido.
"Gizon begiratua, homme prudent, avisé" SP. "Grave, serio" Lar. "Despierto, despejado", "discreto", "prudente"
Añ. "Cauto, begiratua, oartua, ondo ikusia" Aq 1339. "Gizon begiratua, homme réservé, sobre, prudent" Dv.
"Económico, discreto. Emazte begiratua artu ebana, eta bai biar be, irabazi laburrekoa zalako senarra" Etxba
Eib. Tr. Documentado en la tradición septentrional desde comienzos del s. XVII; a partir de 1750 sólo se
encuentran ejs. de Duvoisin. Al Sur se documenta desde mediados del s. XVIII hasta nuestros días.
Birjina begiratua. "Prudentissima". EZ Eliç 394. Gu iende kastoak, onhestak, garbiak, pausatuak eta
begiratuak gara. 'Comedidas'. Ax 178 (V 119). Guziz zuhurrak eta begiratuak egon behar dugularik lagunaz
gaizki minzatu gabe. SP Phil 357. Zarela ere begiratuago eta beldurtiago zure obra guzietan. "Cautior quoque
& timoratior". SP Imit II 9, 4 (Ch zure gañean atzarriago, Mst e Ip abisatiago, Echve kontuzkoagoa, Ol
gurbillago). Ordean guziz gardatuak eta begiratuak izan behar dugun arren. He Phil 359. Nola aur bizi
ezertako, edo askotakoa, ta dontzellatxo begiratua zan, gurasoak neskamearekin, edo bakarrik, ardo eske
bialtzen zuten. Cb Eg III 364. Beldürrez, hen üsiegi jitiak, ezpiritia barreia erazi dizazün, edo zure aski begiratü
izan gabiak, bestiak bekhatiala eror erazi ditzan. "Per indisciplinationem". Mst III 11, 2 (SP jakin eta begiratu
behar direnak egin faltaz, Ip zure erreglagabiaz).
(s. XIX) Konfesore begiratuak aztertzen ditu animako peligroak. Mg CC 144. Gauza txikietan begiratua ez
danak, geldika joko du bea. Ib. 232. Edango dezuna edatea, edo zere etxean, edo beste baten lagun begiratuekin.
Ib. 149. Tenplanza, edo begiratua izatea. Añ CatAN 61. Ez oi nas sartu ardantegijetan nora ezian, premiñaz, ta
ezin bestez baño, ez jakolako etxagun begiratu bati on egiten burua bat egitia gizon ospetsu, burrukari,
ondatzalle, alper ta baldanakaz. Mg PAb 43. Nekezale guztiak balira zu baisen begiratubak, urrezko bidiak
ikusiko liraatez. Ib. 105. Personarik begiratubenak bere arrapetan ditubala batzubetan diabrubak. Mg CO 252s.
Ala gorde zuen burua asko jakiñez, ta begiratua izanaz. VMg 77. Beren artean zorionez zeukaten txori pizkor,
asko jakin ta begiratu bat. Ib. 70. Jan-edanean begiratua eta kontuzkoa izatea. Gco II 87. Emonian begiratuba
gaiti, [dino bere artian gaistuak] keia bere gorde gura leukiana dala. fB Ic II 224. Bizitza deungakuak, milla
gauza esan oi zitubeenak konfesore zuzen eta begiratubeen kontra. JJMg BasEsc 83. Konfesore yakitun, birtute
andiko ta ondo begiratu bat artu. CatLlo 88s. Bero andia egindako bein batean, Susana baratzako putzuan
mainatu nai izan zan, eta ain begiratua izanik, neskameak baratzatik kanpora bialdu zituen, putzuan zegoala,
ikusi etzezaten, eta atea bere aldetik itxi zuen. Lard 303. Konfesore on, yakintsu eta begiratu bat. Ur CatArrig
95. Eta hi, nere mihi pozoatua, hiri Jainkoaren beldur sainduaren lokharria jauntziren diaiat, ixilago ta
begiratuago egon hadientzat. Dv LEd 85 (Cb Eg II 42 lotu ta ixillago). Artutie konfesore on, yakintsu eta
begiratu bat. Ur CatArrig 95. Jan-edanean txit begiratu eta kontuzkoa. Arr May 187.
(s. XX) Jatorri onekoa ta guraso begiratuen semea zan. Ag Kr 40. Irabazpide askoren itturburua da
zirikaldia. Uzkurrago, erneago ta begiratuagoa egitten du ona zirikaldiak. Inza Azalp 149. Bere apaiz lanetan
oso begiratua izan arren, Tolosan zeuden gobernu-mutillei salatu egin zioten, pulpitutik gobernuaren kontra ari
zala. Or SCruz 25. Edozein langillek, bape begiratua bada beintzat, bera ta bere sendia elikatu, jantzi ta
zertxubait aurreratzeko lain izango dan alogeraren eskubidea daukala, antxiñatik irakatsi dau Eleizeak. Eguzk
GizAuz 31. Etxekoandre begiratu au, senarrarekiko legea ausi duen andra zapuztu bat bezela. NEtx Antz 83. --
Ontan saririk jasotzen ezpadet ere, galdutako orduak ez dituk ainbeste. --Oso begiratua ikusten aut ire ele-eder
lanetan, Vargan. NEtx LBB 113.
Delicado, sensible. Ikusten duzu, Philothea, arima saindu eta eder hura zein begiratua eta minbera den
hitzezko afaitaduraz emaiten duen sentimenduan? "Combien cette sainte belle âme est douillette au sentiment de
l'afféterie des paroles". SP Phil 363. Aur erdi-jana aurrera ekarri zuen. Au ikusi zutenean, aldegin nai ziotelako,
esan zien: Jan dezakezute, bai; bada, ez emakume bat baño begiratuagoak, ez ama bat baño biguñagoak izango
zerate. Lard 543.
(No referido a personas). Moderado. Ipiñi eban burdiña-lantegi apala Bilbon, lana guztiz ondo ta saneurri
begiratuan egiñik, entzutia artu eban. Kk Ab II 188.
2. Cuidado, arreglado. Zola guzia tronadura ederrez apaindua, edozoin etxetako barnerik begiratuena
bezen junt eta garbi. HU Zez 117. Etzen nik uste bezalako hiri handia. Lehengo itxura begiratua du, bere karrika
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
571

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
hertsi eta etxe zaharren moldean. StPierre 39.
III (Sust.). (G), begitu (AN-gip). Ref.: A; A Apend; Gte Erd 67. Mirada, golpe de vista. "Begiratu zorrotza,
mirada viva (G-azp)" A Apend. "Begitu bat egin nin (AN-gip); begitu faltsoa egin zion (AN-gip); begitu itsusia
egin zion (AN-gip); begitu txarra egin zion (AN-gip)" Gte Erd 67. v. begiraldi; cf. BEGIRATU BATEAN,
BEGIRATU ONEKO. Tr. Documentado en textos meridionales desde principios del s. XIX, su uso se
incrementa en el XX. Al Norte sólo se encuentra en J. Etchepare. En DFrec hay 11 ejs.
Con egin lo emplean Iztueta, Lardizabal, Arrue, Iraola, EusJok, Alzaga, Orixe, Anabitarte (Poli 35) y Uztapide;
con eman (o emon) Beovide, D. Agirre, Etxaniz (Antz 109), Villasante, M. Atxaga, Ibiñagabeitia, Uztapide (Sas
349) Kerexeta y Berrondo (Kijote 176); con bota Ugalde (Iltz 42) y Etxaniz.
Lelengo begiratuban ez dirudijen legez lege agirijaren kontra, uste dabee kristinaubak, atariko
burutazinoezko gurarijak ez daukeela neurririk. fB Ic II 254. Tropako soldadu ta oen agintariak begiratu onik
egiten ezpaziezaten ere Españatar garbi Euskaldu prestu beren anaia maitagarriari. Izt C 385s. Indar andi eta
begiratu aserrekoa zan. Lard 164. Egin zigun begiratua ain zorrotza izan zan. Ib. 470. Zure begiratuaren
gozotasuna iragazten zait begiyetatik biyotzera. Bil 161. Onen begiratu batek geiago alaitzen zuen, [...] aditu al
zitezkean beste gauza guziak baño. Arr GB 51. Amorratu baten begiratu beldurgarria egiten zuen. Ib. 142.
Begiratu ederra du, / zankua galanta. Xe 184. Sakelatik alargundu, / begiratua illundu, / orra gustuak atzendu.
Ib. 234. Lendabiziko begiratuan barruna jiratu zitzaion. Bv AsL 36. Au ezagutzeko asko da Ebanjelio santuari
begiratu bat ematia. Ib. 156. Begiratu bakar batez ipiñiko dizkit aurrean nere esker beltz itsusia eta nere
desleialkeria. Arr May 46. Kalean luze egoanari begiratu bat emonda. Ag Kr 13. Ura begiratua egiten ziyon
batzerrekuak. Iraola 66. Begiratu alaia egingo dezu zuk / an jartzen baldin bazera. EusJok 110. Par-irudiyen
bostekua eman / baño beiratu zorrotza. Tx B I 169. Ordulariari begiratu bat eta Ramuntxori beste bat egin eta
atzera ta aurrera dabil. Alz Ram 127. Arpegi itzal ori, ezagutzen ez nauen begiratu bare ori, ez dira
Maritxorenak. Ib. 127. Erantzun zion leoi arre gosearen begiratu batez. Or Mi 56. Aren begiratuz, Aren itz
bakarrez sendatzen ziren. Ib. 134. Gu harrituak, haurño heien begiratuaz. JE Ber 31. Belarriak uzkur / ta
begiratu umilla. Or Eus 130. Ara begiratu bat bialdu bagerik, / ez du Mikelek uzten, amonak esanik. Ib. 250.
Gazteai aitak atzeman die / zenbait aieruzko keiñu, / orotaz gaindi luze ta samur / isilkako begiratu. Ib. 94.
Begiratu laisterrez aztertu zun arek alabaren begitartea. TAg Uzt 128. Oraintxe alkarganatu dira begiratu
zorrotz bi. Ib. 27. Beste zerbaitek lausotzen baitio begiratua. Ib. 69. Ez due nai izaten ikusleen begiraturik. Ib.
307. Arren mirabe aundia ume bat balitz bezela zuriz jantzita ikusteak begiratu batera nornai arritzen zun.
JAIraz Bizia 14. Une batez aietan Yainkoari begiratzen badiogu, begiratu ori errex atertzen zaigun. Or QA 98.
Piarresen begiratu leitsuari erantzuki, Ithurribordako Gaxuxak ere xamurkiro so egin zion. Etxde JJ 33.
Ormatarte artatik urrun zeuden eta aien suzko begiratua jasan bearrik etzuten. Ib. 183. Lenengo begiratutik
emakume maratz, txukun eta egokiaren tankera artu zion. Ib. 84. Nagusiaren begiratua! Anab Poli 121. Naikoa
da azkeneko mende auei begiratu bat ematea, egungo egokeraren sustraiak billatzeko. Vill Jaink 34. Luzaroko
begitu bat / gauaren bikaiñarentzat. / Jauna gogoratu jat. Gand Elorri 101. Arimak ez du beste arazorik,
begiratu goxo etengabean Maitea ikusi ta maite izatea baiño. Onaind in Gazt MusIx 150. Il nazazu gero zeure
begiratuaren ederrez. Ib. 154. Zineaz mintzatu ondoren, orain dantzari begiratu bat eman dezaiogun. MAtx
Gazt 61. Gure bizitzari begiratu bat botatzeko. NEtx LBB 7. Amaika begiratu egiña / neskatxai kale-eskiñan, /
diruz pobriak izanagatik / ortatik osatzen giñan. Uzt LEG II 88. Goizaldean, Jaunak begitu bat emon eban, su ta
laiñozko abetartetik, ejiptoarren gudarozteagana. Ker Ex 14, 24.
v. tbn. Ill Pill 27. Mok 16. Beiratu: SMitx Aranz 23.
Mutillaren su-begiratu maitekorretik, zein neskatx gurbillek bere burua gorde? Or Mi 31. Noizik bein zearbegiratu
bat / alare neskak duke egin. "Un mirar atravesado". Or Eus 77. Agopeko mintzo bigunean eta zearbegiratuz
asi zitzaion Zito izketan. TAg Uzt 206. Barne-zimikoz ninderagizun eziñegonera, gero barne-begiratu
batez pakerazteko. Or Aitork 166. Beren ixkilluak apuntatzen zorroztutako ezten-begiratu aiekin beti zerbait
zulatzeko zai. Ugalde Iltz 46. Dana dala, gogoa betikoa da gibel-begiratuz (retrospective). Guzion aleginak,
beraz, ontara bear dute io, oraindik oroiterazten eztitugun egiak arkitzera, alegia. Zait Plat 70. Gain-begiratu
bat emaiozu nekazarien menpean ezita dagoen munduari. Ibiñ Virgil 84. Aski da inguruetara gain-begiratu bat
edo beste zabaltzea. MIH 376. Mintzatu berriak dira Donostiako egunorokoetan horrelakoek gure artean maiz
jasotzen dituzten zehar-begiratu eta susmo txarrez. Ib. 229.
- BEGIRA. (Imperativo, usado para advertir de algo o subrayar la importancia de lo que se va a decir). "Begira
(V, G-to, L-ain), atiende, mira (imperat.)" A. Tr. Usado desde mediados del s. XVIII por autores meridionales,
generalmente guipuzcoanos. Begira, ez esan bati ere emen ekusi dezuten gauzarik. Mb IArg I 236. Baña
begira, zureetatik [=zure eskuetatik] ere fite ta laster joanen dira [koro ta zetroa] besteren batenera. Ib. 285.
Bada artzen dizut zure itza; eta begira, Jauna, egiazko Erregearen itza dezu. Cb Eg II 55. Begira, Andrea,
pekatari galduakgatik ark bere odola eman, ta Gurutzearen oñean Zu egotea nai izan zuen. Ib. 77. Baña begira,
ez uste izan Sagararaño igaro bear dituzula Misterio guziak, Meza ongi entzuteko. AA I 497. Begira, diñot,
beste onenbeste jazo ez dakizun. Ur MarIl 33. Begira, sendatua zaude, eta ez geiago okerrik egin. Lard 392.
Begira, ene semea, aitak esan zion: zu beti nerekin zaitut, eta nere gauza guziak zureak dituzu. Ib. 418. Baña
begira: zeruko zure Aita onaz-ezpada, orañdaño hitzegiñ ez dizut. Arr GB 72. Begira, tontua: / ez badek
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
572

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ateratzen / obeki kontua, / laster jarriko zaizu / mingaña mutua. JanEd I 38. Begira: Txomin Urreta prestuaren
etxean emango digute gaur gabeko ostatua. Zab Gabon 37. Begira: baldin nik esana egiten badezu, nik zuri
jaten billatuko dizut. Bv AsL 52. Begira, Patxi, egin zak nai dekana. Ni banijoak ik zer esan dekan ari esatera.
Apaol 100. Beira, beira, ixillik egon zaitez! Moc Damu 22.
(s. XX) Begira: etortzen bada paperista ori nere galdian, etzaiozula utzi sartzen. Iraola 114. Eta begira, esan
zion Andre Errosak, ez al zenduten arkitu bidean oraingo aeroplano oietakorik? Urruz Zer 16. Begira, Bernaiño,
nik nai det automobilla. Alz Bern 67. Begira, bromatxo gogorik ez daukat nik, eta esan zer dezun. Ill Pill 17.
Begira, Mirei, yaun Erraimun-ek i beste alabarik ez din. Or Mi 18. Billerakoak? Begira! lenago alkate jauna
izan da; gero mediku gaztea; gero iru andre, bat alarguna, erriko jaia dirudi! Lab EEguna 15. Begira, Elisabet
zure aideak ere sortu du aur bat. Ir YKBiz 7. Begira, egiaz, nik diotsuet: Profeta ta zuzentsu askok zuek ikusten
duzuena ikusi nai izan zuten, ta etzuten ikusi. Ib. 173. Begira! Neronek dakidana yalkiko dizut. Zait Sof 21.
Begira, esan zitzaion bere jabeari, azpigarria nai badezu edo [...], jarri errenkadak beti gora ogei metrotik ogei
metrora. Munita 69. Begira, osaba, Elizak gauza asko esaten ditu, baiñan aren esanak eztitu iñork betetzen.
Etxde JJ 141. Begira, mandatari jauna, nire errespeto guztiak daduzkazu. Arti Tobera 274. Begira, yauna,
erantzun zion Piarresek. Ebatsi dakute emen ginuen diru guzie. Izeta DirG 30. Dantza lotua ez da edonorentzat.
Ez da guztientzat. Begira, motoa naiz-ta automobilla erabiltzen ez diote edonori nola-nai uzten. Orixe bear
genuke! MAtx Gazt 65. Begira, Martin: nik illean kobratu nai det nere soldata. Salav 34. Begira, ezbearren
batek jotzekotan nagonean, izar ori illundu egiten dek. NEtx LBB 38.
- BEGIRATU BATEAN. A simple vista, a primera vista. Begiratu batean idurin badute ere aldats oek,
amiltzeko zorian daudela zinzilika erori naiean, aiñ irme ta sendo arkitzen dira alkarri laztandu ta itsatsiak, non,
ez diran aspertzen beintxu ere, batak bestea naitasun andiarekin leialkiro maitatzeaz. Izt C 25. Gipuzkoako
mendi goitituen babesa zenbaterañokoa dan ez da bear bezala ezagutzen begiratu batean. Ib. 32. Bertako barri
ez dakien edozeñek begiratu batean esan leike, bi erriak bat dirala. Ib. 113. Begiratu batean badirudi, Rut-en
joanera Booz-en oñetara irrisku andikoa zala [...]; baña [...] Jainkoaren bildur andikoak ziran, okerrik egiteko.
Lard 162. Ongi dirudi, begiratu batean... Baña, galdegin ere badezakegu: ea noiz, euskal-yaietan, euskaldunen
ta euskeltzaleen garaia yo bear duan. Ldi IL 64.
- BEGIRATUKI. Cf. begiratuki. Mirando. (Errelejua begiratuki). Alaxe da, amarrak gañean ditugu. Goazen.
Lab EEguna 110. Etxenagusiari begiratuki). Ib. 70. Aurrera begiratuki, beste biziera bat islatzen da, alegia,
ezkonberrientzat. Txill Let 28.
- BEGIRATU ONEKO. Reservado. Bere gauzetan batubagua, ta begiratu onekua gaiti [dino bere artian
gaistuak]: Ezertako eza dala. fB Ic II 223.
- BEGIRATUZKO. Conservado, que está en conserva. Afaritako tenorea da. [...] Ez dugu deusen eskasik.
Bada gizenkia eta arrain begiratuzkoa baratzekariekin. Prop 1908, 88.
- BEGIRATZAKA, BEGIRATZEKE. Sin mirar. Zerren kausea begiratzaka / ifinten dabe obratan. Lazarraga
1175r. Erriko seme guziek, nor-nolako zan begiratzeka, nor-nondik zetorren gogoan artu gabe, alkarri eskua
eman ta etxe garbiko senide zintzoak bezela yokatu zenduten. Ldi IL 135. Ezinekuri dabil, atergabe aitarena
deitoratzen errukigarria, urretxindor negartia bezela, eriotzari begiratzeka. Zait Sof 39. Ardien oberena
begiratzeke. Ib. 137. Lats lasterrean zere buruaren gainetik iraitzi itzatzu, atzera begiratzeke. Ibiñ Virgil 57. Eta
bere ezkutaria ondoren ote zetorkion begiratzeke, puskatxo bat urrutiratu zan andik. Berron Kijote 190. Hobe
litzateke guk ere beste horrenbeste egingo bagenu: daukaguna gorde, ingurukoek nahiz urrutikoek antzekorik ba
ote duten begiratzeke. MEIG I 229.
- BEGIRATZEKO. Considerable, digno de tener en cuenta. Cf. Lcc: "Miradero, begiraitakoa". Eskol artan
egiten zituen aurrerapenak txit begiratzekoak ziran. Arr May 191.
- EZIN BEGIRATUZKO. "Qu'on [ne] peut garder, regarder, retenir, conserver" Dv. Anhitz aldiz gerthatu niz
eta orai ere gerthatzen zure debekua ezin begiratuzko heinetan. Prop 1876-77, 109.
- INGURU-BEGIRATU. v. inguru.
Etim. v. SHLV 34s. y PT 317.
begiratuki (L, BN, S ap. A; Dv). Cautamente, cuidadosamente, con precaución. "Caute, avec précaution,
sobre, sobrement, avec circonspection" Dv. Cf. BEGIRATUKI. Bainan duzun damu zeren etzabiltzan ongi
eta begiratuki aski, Iainkoaren serbitzari debozionetsu batek ibilli behar lukeien bezala. SP Imit I 21, 3.
Gabiltzan haren serbitzuan fidanzarekin eta sinplizitaterekin, baina zuhurki eta begiratuki. SP Phil 227. Xoil
mansoki eta begiratuki hari behar da, borondaterik gabe bertzearen espirituari bortxa egiteko. Ib. 363s (He 366
eztitasun eta artezia handiarekin). Ibill gaitezen haren zerbitzuan fidantziarekin eta sinpletasunekiñ, ordean
zuhurki eta begiratuki. He Phil 228. Nagusiaren alabatxoak ere begiratuki arretatzen zitun, eta aiek zentzatzen
aski gogor zan, bear zalarik. Or Aitork 226. Liburu Sainduak irakurten omen, eta kristauen ele ederrak oro
begiratuki aztertzen. Ib. 186. Erriari ari zitzaionean, begiratuki nentzun. Ib. 121. Luisek Ibani aunitz kentzen dio
ortan. Zertan geiago? Itzak eta izkiak begiratuki aukeratzen. Or in Gazt MusIx 28.
begiratune. Mirada. v. begirakune. Zeinbat begiratune arima illtzaille? fB Ic III 116.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
573

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
begiratupe. (Tras gen., en casos locales de declinación sing.). Bajo (de debajo, etc.) la mirada. v. begirape.
Jaungoikoaren begiratupean bai-geunde, ikara-zimikoak eta egonezin arrigarri batek zirikatzen du biotza. TAg
Uzt 95. Bere maitearen begiratupean zorabildurik, arekin, beste ikuslerik gabe, maitasun-iturritik nai adiña
zurrutatu zezakean. Ib. 267. Patiotik kalerako ormak txit goitiak ziran eta gañera beti ofizial baten begiratupean
egon oi ziran. Etxde JJ 184.
begiratzaile (L; Añ, Dv, Bera), begiratzale (Lar), begirazaile, begirazale (S), beiratzaile, beirazaile. Ref.: A;
Lh; Lrq (begira); AtSac 50. 1. Guardián; defensor, protector; custodio; mantenedor, que conserva.
"Administrador, begiratzale" Lar. "Patrón, protector (c.)" Añ. "Celui qui regarde, garde, conserve, préserve" Dv.
"Conservador" A. "Begiratzaile (L), -zale (S), gardien, protecteur" Lh. "Pâtre" (S) AtSac 50. v. begirale,
begirari. Tr. Documentado en la tradición septentrional desde principios del s. XVII. Al Sur, aparte de un ej.
de Añibarro, sólo se encuentra en algunos autores del s. XX.
O Aingeru iaioz gero ene begiratzaillea / premietan zu izatu zaitut neure habea. EZ Man I 123. O gizonen
begiratzaillea. "O custos hominum" (Iob 7). EZ Eliç 310. Ararteko ezarten deriozielarik Birjina ama saintia,
zien Aingürü begirazale, Patron Saintü eta beste saintiak oro. FPrS 29. Bortz ehun astoak oro alxaturik elgetik
eraman dituzte, eta haien begirazaliak oro nitzaz berziak elgian hillik kolpez [...] heda heda diaudezu. Tt Onsa
51. Zergatik ez haiz prestatzen iuiamenduko egun ikha[ra]garri hartakotz, zeiñetan nihork ez baitu izanen
begiratzaillerik, sustengurik eta defendatzaillerik. Ch I 24, 1. Ez ene adiskiden nonbreak, ez ene beiratzailleen
indarrak eziñ lagunduko nau. Ch III 59, 3. Obra onez berreginduko dut ene arima, hek izanen dire ene
begiratzaile, sustengu eta defendatzaile egun lazgarri hartan. Brtc 125. Enasala ni neure ondasunen jabea,
ezpada jabe-orde begiratzalle Jangoikoak ifiniko bat. Añ LoraS 163. [San Josepe,] Jesu Kristoren biziaren
kontserbatzaile eta begiratzaile. JesBih 444s. Sen Grat gure begirazale hanitz iratzarria. UskLiB 142.
Konsekratzen daizkitzut [...] ene osasuna, ene libertatea, ene bizia, hitz batez, naizen guzia et[a] munduan
ditukedan guziak. Nahi nuken guzia da izan zaiten hauien ororen begiratzaile. MarIl 112. Maria dela on
guziaren ithurburua guretzat, bai eta gure begiratzailea gaitz guzietarik. Jaur AndreB 113 (ap. DRA). Batzu
xuhurrak eta begirazaile, bertze batzu egorzaile, gormant, jokolari. Egunaria 1849, 15 (ap. DRA). Hekin
osasunaren beiratzaile ona, / bizi bethi izariz eraman dutena. Hb Esk 186. Jesüs Kristen Khorpitzaren
begirazale ziren soldaduak, lotsaz ikhara jarririk, hilik bezala egon ziren. CatS 103. Ezen ahalik den gutiena
zuen ber, ez zakien geldirik egoiten, ez zen bere buruaren begirazale. Prop 1884, 254. Thonba estaltzen zuen
harrian eman zuten zigilua, eta soldadu begiratzaileak ezarri haren inguruan. Lap 283 (V 128). Zer amodioa
Jainkoarena, gutarik bakotxari, zeruko bere gortheko Printze bat emaitea, gure zaintzaile eta begiratzaile! Ib.
106 (V 50). Gaizo eskualdun laborariak, nor izanen da zuetaz bertzerik, eskualdun ohidura on guzien eta
bereziki mintzaiaren begiratzale? HU Aurp 198. Ordü berian hitzartü zien izanen zirela algarrentako Jinkoari
egin zien promesaren begirazale eta jakile. Ip Hil 66. Oro eroan dütie, [idi] hen begirazaliak ezpataz jo, eta
nihaurk bakharrik erraitera ihes egin dit. ArmUs 1899, 34. Lurreko erregeak Elizaren haur bilhakatu ziren, eta
haren begiratzale. CatJauf 31. Zaindari, Begiratzalle edo Santo Patronok. Ayerb EEs 1916, 190. Diruz ta eskuzabalez,
merezi daben guztiai lagundu bai bear diran baldintzak ta begiratzalleak yarririk. Belaus LEItz 115.
Ama, langille ixil, ezkontza koropitzaille zuurra, etxeko ondasunen begiratzaille zuzena. Lh Itzald II 116. Iñork
ikusi etzulakoan, Santa Cruz lasai oeratu zan, inguru aietan begiratzailerik utzi gabe. Or SCruz 38. Soldadu
begiratzailea an zegoan gelaren erdi erdian, eta etzedukan iñora mugitzerik. Ib. 46. Ezagutzen zutenak aitortu
zuten ikasteko gogatsua zala: oien artean Gergorio Retana jaunak, Seminarioan aren begiratzaile izanak. Ib. 20.
Lurra biziaren emaile, biziaren azkarzaile eta gizonaren ontasunen begirazaile. Herr 14-8-1958, 1. Jondoni
Mikael Arkanjelua, izanagatik, bere hegal handiekin eta ezpata baliosarekin, Eskual-Herriaren begiratzale
lehena. Ardoy SFran 16. Gure uzten beirazaile leialki so dagola. Xa Odol 157.
(Como segundo miembro de compuestos). Otso batek etzuen / ezur eta larru baizik, / zeren horetan beitzen
/ ardi begirazale honik. Arch Fab 81. Zaldi beiratzaileak bibak ardiesten, / zezena ihesari denean ematen. Hb
Esk 223.
Conservador (en política). Mac Millan-en boz-emaile batek zion: "Begiratzale (conservateur) naiz,
begiratzale egonen". SoEg Herr 27-6-1963, 2.
2. Cumplidor, que cumple, que guarda (preceptos, etc.). Zer sari hitz eman dü Jinkoak haren manü saintü
ororen begirazaler? Bp I 114. Bazakien ondoan ere hura berekin zuela. Bertzenaz nola aginduko zioten lege
begiratzailei sari Yainkoak baizen ezin emana? Hb Egia 9. Zeren eta lege zaharrian Jinkuak Manü horren
fidelki begirazaler bizitze lüze bat phakütako emaiten beitzian. CatS 47.
3. (Lar, Añ, Dv). Espectador. "Inspector", "mirante", "oteador" Lar. "Mirador, el que mira" Lar y Añ. "Mirón",
"reparador, observador" Añ. Zuen artean arkitzen dira berrogeita amar baño geiago [dantza], [...]
begiratzalleak naikidatzen dituztela. Izt D 145. Erran zukek ez dutala begiratzaile eskasik nabilan lekhuetan. Ez
duk ikhusi, [...] nori beha zagon bestara ethorria zen yende guzia? Elzb PAd 70s.
"Catascopus [='nave exploradora'], [...] begiratzaillea, begiregoillea" Urt IV 297.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
574

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
begiratze (Lar). 1. Cuidado, vigilancia. "Guarda, el cuidado, la custodia", "resguardo, guarda, custodia" Lar.
"Garde" VocS. Ihes egite hura, okhasinotan zarenean, zeure buruaren begiratze eta bortxatze hura da
martirio eta martir izaitea. Ax 399 (V 260). Aita Santu Erromako batek utzi zuen aukera edo begiratze au
Anima-zai ta Konfesore aituen eskuan. Mg CC 237s.
(Con complemento en ablativo). Bizitegi nasai eta garbi, xuhurtzia, zuzentasun, geure buruaren jabego,
arrotzetarik begiratze, familiako atxikimendu. JE Bur 174.
2. (G-nav, B, L, BN; Urt Gram 38, Lar, Añ), beiratze. Ref.: Lh; Gte Erd 67. Mirada. "Inspección" Lar y Añ.
"Desgarro, en los ojos de las damas, begien begiratze, beatze gozoa" Lar. "Coup d'œil" Lh. "Begiratze bat egin
(G-nav, B)" Gte Erd 67. v. begiraldi. Tr. Documentado desde mediados del s. XVIII, es más frecuente en
autores meridionales. En DFrec hay un ej. Lo hallamos con egin en Mendiburu, CatB, Joannateguy y Prop, con
eman en A. Jauregi.
Baldiñ ordean obligatua bazare ihardestekotzat, mintzo zaitzun presuna entzutera; bethi zenbait begiratze
altxa zazu Zerura. He Gudu 148 (SP 130 zenbait begi olde aurtiki). Begiratze ariñez, buruaren keñu
lausengarriz ta eztizkoz egiten zuten alegiña [...] an sar-erazteko. Mb IArg I 376. Eliz berean ere begiratze
gordin-lizunak egiten dituzten mutillak. Ib. 95. Ez, bada, zuk orri naigaberik eman [...] begiratze zorrotzez, hitz
mingarriz, mututuz edo beste bideren batez ere. Ib. 181. Orrá, gizonarén entendamentu txarttoai lenbiziko
beirátzean idurizáio inposible bekala. LE in BOEanm 1040. Miserikórdien Aita, konsolázio guziarén Jangoikoa,
beirátze amorosobát ene arimái; konsolabéz bere tristúran: biz urrikári. LE Ong 112v. Ezkonduen ongi nai ta
amorioak leiala izan bear du gañera itz egite, begiratze ta modu guzietan. AA I 570. Aurrenean asi oi dira
utsegiterik andienak ere gauza txiki batetik. Begiratze goxo bat, sarritxo itzegite bat. AA III 619. Noiz faltatzen
du errespetura? Gaizki mintzatzen zaion guzietan begiratze gaisto edo desafioa egiten dionean. CatB 44.
Mendiari su ta kea zeriozkan; begiratze utsak ikaratzen zuen. Lard 77. Jauna, zure begiratze batek urratu zuan
Piarresen bihotza. Dv LEd 4s. Gizamolde handi eta irazki gaitzeko hura xutik zagoen zure aitzinean, eta
lazgarria zen haren begiratzea. Dv Dan 2, 31. Agurearen esateko moduan eta begiratzean ezagutu zuenean asi
zitzaiola ira bere buruaz menderatzen. Otag EE 1882c, 480. Eriotzean dagoenaren begiratze zorrotzarekin. A.
Arzac EE 1884a, 13. Eman egiozu begiratze bat zure konzienziari. AJauregi EE 1885b, 234. Aski ginuke
menturaz begiratze bakhar baten egitea ikusteko bizi garela munduaren erdian lanjerrik batere ezpaginu bezala.
Jnn SBi 128. Begiratze bat egin nahi izatu dio Jaun Handiak bere neskatoaren ezdeustasunari. Ib. 38. Harturik
bi eskuz, eta oraino ere begiratze bat ona eginik. Prop 1894, 14. Ango arpegi alaien begiratze pozkidaz betea.
JBDei 1919, 246. Gogapen, itz-egite, begiratze, irakurtze ta jolasketa lizun eta itsusiak debekatzen dizkigu
seigarren aginduak. KIkG 57 (KIkV 69 begirakun). Begiratze itxusik izan dituzu? Bakarrik edo besterekin?
ArgiDL 27. Lenbizi nere begiratzeaz ez da Miren konturaratu. Txill Let 44. Polik ederki eraman gizonaren
aurrez-aurreko begiratzea. Anab Poli 22s. Dana utzi bear da tontorrera eltzerakoan, gozotasun utsean
Jainkoarekin bildu ta siñistezko begiratze zoragarrian goza al izateko. Onaind in Gazt MusIx 147.
3. Atención, caso. Zerbait emain dizula uste dezun Regerekin sartze ta esku andia duen gizon bat agertuko
baliz zure etxean, zer ongi etorri, zer begiratze egiñen zenioke? Mb JBDev 96. Orra, zure Sakramentura etortze
ederraz nik egin oi dudan kasoa edo begiratzea. Mb OtGai III 123. Galdegiezu, diot, era onetako gauzetan hari
diran ta zeruko begiratze andirik egiten ez duten gizonei. Mb IArg I 93.
4. Observancia (de un precepto, etc.). Axanek galdu izan zuen bera bizia, eta hanbat sarraski eragin zuen
Jainkoaren manua begiratze eskasez. Lg I 194.
begirauk, -(t)zu... v. BEGIRA EDUN (s.v. begira).
begirauli. v. BEGI-IRAULI.
begirauna. v. begirune.
begirazale. v. begiratzaile.
begirazun. v. begirasun.
begiregoile. "Catascopus, [...], begiratzaillea, begiregoillea" Urt IV 297.
begireki. "(S), vistazo" A.
begireman. Controlar, vigilar. Davit Errege zen oraino gazte; bere pasionei etzuen ongi begireman.
Etcheberry 112.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
575

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
"Considérer, regarder avec attention" Dv s.v. beheman. Behar dute begireman. Etcheberry (ap. Dv).
begireragin. Hacer vigilar. Begireragin zituen Iauregiko Prebostaren etxean, kartzela hertsian Josep
herstua zen lekhuan. Urt Gen 40, 3 (Bibl zaintzeko ezarri).
"Aspicere facere" Urt II 431.
begiretsi. Contemplar. v. begietsi. Zeru gainetik bethiereko zorionaren gosea emana zaitzularik, bai eta
gorputzeko bahitegitik atheratzekoa, nere argi itzalik ez hitsaldirik gabekoaren begiresteko. Leon Imit III 49, 1
(SP ikus dezakezuntzat, Ch kontenplatzeko, Mst ikhus ahal dezan).
begiria. v. bigira.
begirin. v. betirin.
begirok, begirozu(e). v. BEGIRA EDUN (s.v. begira); begiratu.
begirone. v. begirune.
begirudi. "Trampantojo, begitazinoa, begirudia" Lar y Añ.
begirunde. Providencia. v. begirakizun (2), begirune (3). Sosegu-soseguz egon zan, Jaunaren begirunde
maitean uste osoa ipiñirik. 'Confiado en la providencia divina'. Aran SIgn 87.
- BEGIRUNDEKO. "Respetoso, respectuoso, el que mueve a respeto, errespetotsua, begirundekoa,
beakurtakoa" Lar.
begirune (V, G, AN ap. A; Lar, Añ, Hb ap. Lh, H), begiraune (H), begirauna (H (V)), begirun, begirone (Lar).
Tr. Begirun está documentado sólo en Legaz, algún texto de EE y, junto al más frecuente begirune, en
Mendiburu y Ubillos. Las formas en -aun- sólo se encuentran en textos vizcaínos: begiraune en Moguel,
Astarloa, Arrese Beitia e Iturzaeta, begirauna en Añibarro e Iturzaeta.
1. Respeto, miramiento. "Miramiento, respeto", "cortesanía", "observancia, reverencia, honor" Lar.
"Contemplación, atención, begirunea, lat. respectus, observantia" Ib. "Decoro, honor, begironea" Ib. "Culto
religioso que se da a la Virgen y a los Santos, begirune donea" Ib. "Atender, hacer estimación, norbaiten
begirunea izan, iduki, euki, egin" Ib. "Atentamente, con reverencia y cortesía, begirunez" Ib. "Atención,
respeto", "culto, reverencia", "urbanidad" Añ. "(mis) atenciones a fulano, urliari nere begiruneak" Lar y Añ.
"Benevolentia, beinveillance" Dv, que cita ejs. de Lar. "Respect, considération. Begiraune edo errespetuba
(Astar). Begirauna edo konsiderazinoia (Ib.). 2. politesse, urbanité (Lar)" H. "Respeto, miramiento" A. "(Hb),
respect, vénération" Lh. v. begirakune (3), begiramen.
Tr. Usual en textos meridionales desde mediados del s. XVIII hasta hoy; aparece tbn. en algunos
septentrionales (Birjin, Arbelbide, Lhande, Jean Etchepare). En DFrec hay 28 ejs., meridionales, de begirune.
Para 'tener respeto', lo usan con izan Ubillos, Lardizabal (35), Otaegui, Iturzaeta, D. Agirre (G 261), KIkG,
Lhande, Munita, Zaitegi (Plat 9), Gandiaga y M. Atxaga, con eduki Añibarro, Astarloa, Arana (SIgn 5) e Iza, con
ekarri Arbelbide, con gorde Lardizabal (35) y D. Agirre, con eman Mirande.
Ez dio iñori zor zaion begirunerik ukatzen. Mb JBDev 308. Bada Jangoikoa gure guzien jaun ta jabe
bazterrik bagekoa da, [...] egin-al begirun, honra ta errespetu zor zaiona. Mb IArg I 212s. Begirune ta amodio
hainitz zuen [neskatxa jaierti] hekientzat. Birjin 77. Begirune handirekin erabilazu Minariko Sakramendua. Ib.
234. --Nork zeuzkan onela itsuturik? --Aen agur ta begiruneak beretzat nai zituan Infernukoak. Ub 38.
Gurasoentzat etzuen begirunik ta errespetorik. Ib. 14. Errespeto, begiruna ta lotsa bildurrezko bat euki eiozue
Jangoikoari. Añ MisE 75. Irudi edo imajina oneek, ez izan arren arri, ol, zur edo paper zati bat baño, zor jake
begiraune eta errespeto andi bat, eurak adierazo eta dirudijenagaitik. Astar II 48. Begiratu daigun onetarako
gagozala berbaz [...] zeru luurrak bere anditasunez beteten dituzan Jaungoikuagaz; [...]. Bete gaitezan
begiraune onegaz debozinoe, itzal edo errespeto eta bildur santuz. Ib. 269s. Jaungoiko benetako zan eta
alanbere beti beti euki eutsen gustizko begiraune edo erreberenzija andi bat bere Amari eta Aita Ordeko San
Joseperi. Ib. 83. Gorputz-illa balsamatu eta ontzi batean sarturik, Israeltarrak Egipton egon ziran bitartean
begirune andiarekin gorde zuten. Lard 63. Zeñak erakusten digute, zer begirune edo errespeto gurasoai zor
diegun. Ib. 11. Ur hura, Jesusen esanera, ardo egin zala zekusatenean, guziak arritu ziran eta Jesusi begirune
edo begiramentu txit andia artu zioten. Ib. 374. Bereala belaunikatu ziran, eta begirune guziarekin oñ santuetan
muñ-egiten zioten. Ib. 535. Iñori ez bezalako begirunea agertzen zion. Ib. 528. Zaldun kristauzkoen antzera
zebillela; bada begirune ederra zeukan gauza sagraduenzako. Aran SIgn 5. Garaitzalleak begirune ta modu
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
576

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
onekoak Iñigo erituarekiko izan ziran. Ib. 9. Jangoikoa bakarrik adoratzera gorputzeko ta animako erreberenzia
edo begirun guziaz. Legaz 24. Oñazpituak gizarandeak / Begirun izan ordean / Arrazoia maiz arkitutzen zan, /
Indar utsaren mendean. EE 1880a, 130. Begirunia euki biar da daukanagaz. "Cortesía". Iza EE 1881a, 161.
Gizonak izan bear diola emakume erbalari, dalako aiñ indargabea gogabera, laguntza eta begiruna. Otag EE
1882c, 584. Jakintzak eta mundu guziak oni dion begiruneak zirikatu zutela eltzegille doagaraia eskintza motalai
ura ari egitea. Ib. 510. Gutaz gorago ezarriak direneri sortzez, ontasunez, botherez, antzez, jakitatez edo zerbait
balentria ederrez, ohore eta begirune ekharri behar zaiela. Arb Igand 57. Zartasunari emen gordeten iakon
begiruneagaitik, berak nai badau, euskaldun gerralarien zuzentzaillea Mendiolako Arnoldo izango da. Ag AL
13. Eriotzearen aurrean oi dan ixiltasun da begiruneagaz. Ib. 100. Zetarako dago an? Bere bitartez gomutau
daigun zeruan dagoana eta, bere irudiya dalako, begirunea izan dagiogun. Itz Azald 73. Izan bear deutseguz
begiraune eta itzala Andra Mariaren eta santuen ondar edo errelikiya eta irudiyai? Ib. 72. Jaungoikoari emoten
deutsagu begirauneko eta mendetasuneko kultu osoa, bere beraren eregitasunagaitik, dalako Jaungoikoa. Ib. 73.
Orduantxe urratu ziran alkarren begiruneko lokarriak eta ler egiñ zuten anima dollorren griña zatar ta arrokeri
lotsagabeak. Ag G 105. Berez lotsagabe ta edandakoan txit ausarta, Odolkik iñoren begirunerik etzuan. Ib. 312.
Gizaseme zar ta aginpidekoai begirune obean itz egiten dakitenak dira. Ib. 95. Aitak kristauai ziyen begirunez
gogoraturik, oien Jainkuari eskatu ziyon estualdi artarako laguntza. Tolosa EEs 1913, 209. Agintari ta
zarragoai begirune itzala gordetzeko. EEs 1914, 100. Zergatik izan bear zaie lotsa ta begirune berezia Apaizai
ta Elizgizonai? KIkG 78. Aspaldiko gauzai begirune aundiaz begiratzen bazieten, guk ere beste orrenbeste egin
bear degu. Etxeg Itzald II 157. --Zegaitik irakurri dezu? --Egilleari diodan begiruneagatik. Lh ib. 102. Zoaz
begirune ta itzal aundiaz jaunartzera. ArgiDL 46. Lege oneen betekuntzarako norbait edo norbaitzuk izentauta
egotea nai-ta-naiezkoa dala, eta berari edo eurari begirune ta menegindea zor deutsagula. Kk Ab II 114. So
nagolarik Tolosakoari, laztura batek hartzen nu behin, gero begirune haundi batek, eta azkenik irria jauzten zait
gozoki. JE Ber 47 (en el voc. del final "considération"). Eskaini baitzioten amarrainen ondotik Sauternesko arno
xuritik, ikusi nuen ahotik ezin utziz ttinttaka zeramala, harritzeko begirunearekin. Ib. 35. Etxeko-andre ona: /
kantatzerik nai? / yaiotzadunak gera, / begirunez beteak / zure zai... Ldi BB 50 (tbn. en NEtx Antz 131). "Gizona,
itz-egin zadazu gaeleraz!" Ta besteak, begirune aundiz erantzun: "Nik berorri gaeleraz egin?... Ez, yauna, ez.
Ori baño errespetu geixeago nai litzake Obispo yaunari itz-egiteko". Ldi IL 169. Zor zaion begirunez / Ari Zuk
entzuten. Or BM 88. Pozaren pozez abazuzaka nator leiatsu, maitena, begirunea alde utzirik. Zait Sof 34.
Zuaitzai izan zien maitasuna ta begirunea. Munita 32. Inglesa ezarri zuen jaurerriko hizkuntza ofizialtzat eta,
jakiña, ordutik hona geroago eta begirune gehiago irabazi behar zuen hizkera honek. Mde Pr 252. Sekula
inoren eretzean senditu ez zuen begirune bat nabaitzen zuen haur aratzaren aldera. Mde HaurB 50. Haurraren
sentierari begirune emanaz, ahal bezain guti ukitzen zion larrua. Ib. 55. Itzetan ausarta eta iñorentzat
begirunerik gabea. Etxde JJ 87. I baño zarragoa dek eta adiñeko gizonak errespetua bear dik. Zenbat eta
zarrago begirune geiago. Anab Poli 45. Gizon iakitunen aurrean begirunez gure txapela kendu ta burua
makurtu bearrean gaude. Zait Plat 54. Sortzen ez diran berbak badautse begirunerik / zerraldo datzan aide zuri
ta santuari. Gand Elorri 77. Gurasoek ere familiko bizieran zaartzaroaren atzerapen bat eta bizitzaren
luzagarria aurkitzen dute, neke-miñen gozatze bat, begirunea eta amodiozko giro bigun samurra. Vill Jaink 133.
Orain zure griñak menderatuz, neskari edo mutillari ez badiozu zor diozun begirunerik izaten, gero
ezkondutakoan ere ez zera garbi izango. MAtx Gazt 104.
Circunspección, decoro. "Comedimiento" Lar. "Mesura, gravedad, modestia" Añ. Jakinik zenbat pekatuben
sustrai izan oi dan guraso askoren ardura eta begiraune gitxija, ezin esan baga itxi leiteke. Kontu senar
emaztiak zeubekaz umiak ez eratzotiagaz. Astar II 95.
2. (Añ, Hb ap. Lh, H), begirauna (H (V)). Mirada. "Mirada" Añ. "Regard (Astar)" H. v. begiraldi. Tr. Más
frecuente entre los vizcaínos. Es empleado gralmente. con el vb. egin. Denbor da bataioko bere hitzaz azturik
bizi dela, beraren soñeko apaindu leun arroak eta begirun eta egoer ariñak adirazten duten [...] bezala. Mb
IArg I 73. Musu okerra esatia da begiraune gaisto ta bildurgarrija eukitia. Esaten da gizon okerra gizon gaistua
gaiti, ta mukerra bere bai. Mg PAb 174. Uste dozu egongo dala Konfesoria zure pekatubak goguan ditubala,
edo egingo deutsula begirune illun edo astunen bat? Mg CO 180. Mesede siniezgarri bat izango litzateke
Jaungoiko batek [pekatariei] begiraune bat egitea. Astar I 73. Ifinten deutsazuzala begi okerrak eta zeure
begiraune, buru erabilte, eskukada eta beste gorputzeko egitadiakaz ezagututen jatzula zeure bijotzeko aranzia
aren kontra. Astar II 26. Berbatxu txiki bat enzutia, begiraune bat egitia da asko [...] berbarik gogor, garratz eta
lotsabageenak eta aora datorkijuen gustija esateko. Ib. 103s. Euren esanak egin gura ezik ibili bazatxakez, edo
atzera erantzuten, edo erremuxkadaak, burrufadaak, abrigu-txarrak, begiraunaak edo adikunaak egiten. Añ EL 2
139 (EL 1 132 begirakune). Redin jaunak begirune alaiarekin begiraturik, egin zien berai ongietorri guztiz
maitagarria. Izt C 387. Beraren Majestadearen Buruzarietatik ikusi izan zituzten begirune illun ta laburtasunen
bidez, beren biotz nobleak minberatuak zezkatelako. Ib. 384. Ezarri Garbilekurantza / samurra begiraunea, / ta
bertan, garretan, erretan, / badago Ama nirea. AB AmaE 165. Riktrudisi begirune gozo bat egin eutsan. Ag AL
156. Zeiñek esan Andre Luziari bere alabeak begirune gozoagaz begiratuten eutsala prankotar bati? Ib. 72.
Esan oi eban gaiztakerien bat egiten eban abadea, estaldu eta gorde gura leukeala bere soñeko
agintariarenaren beian, munduaren begiraunetatik zainduteko. Itz Azald 171. Begirune beltzak ipiñi zizkioten
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
577

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
mutill biai; arpegi guztiak naigabe-soñekoa jantzi zuten. Ag G 229. Esakeran tolesgabea, ibilkeran adjutua,
begirunean samurra. Ib. 131. Antxen dakusgu jantzi loi, izerdi usai ta begirune gaiztoko langille zikiñ zetakaz
beteak. Ib. 216. Gurasoaren itzalak, orde, / aldez dezake eragotzi; / baiña noizik bein begirune bat / lapurtze ez
âl da zillegi? Or Eus 83. Igesari emateko gogoa ematen dit bere begirune maitariak. Txill Let 103.
"Regard de mépris, colère" H.
"(V-gip), acogida" A.
3. begiraune (Dgs-Lar). Objeto, fin. "Objeto, begiraunia" Dgs-Lar. v. begiko. Zerurik ez infernurik
ezpalego bere, nik biotz guztiaz Jangoikoa maite izango dodala, bere ontasuna gaiti, berari gustu emotea gaiti,
beste sari ta begirune bage. Añ MisE 158.
4. Providencia. v. begirunde. Umetandik asi zitzaion Ama Birjiña Maria guziz santari eta San Pedro
Apostolu gloriatsuari beti iduki izan zien jaiera bizia. Ala noski zuzenbidetzen zuen Jaungoikoaren begiruneak.
'La providencia divina'. Aran SIgn 4.
5. Importancia, consideración. Badu gañera beste aldekoi [= 'circunstancia'] begirune ez txikiagokoa. EE
1881b, 36.
- BEGIRUNEZ. (Tras gen.). "(En) atención a ésto, onelakoren begirunez" Lar. "Atento a lo cual, a ésto, onen
begirunez" Ib. "(En) atención a esto: (c.) onen begirunez, begiramentuz" Añ. Cf. Dv: "Jakesen begirunez, grâce à
Jacques (Lar)" (pero no lo encontramos en Larramendi).
- BEGIRUNEZKO. Respetuoso; de respeto. "Reverencial, begirunezkoa" Lar. Txit gaitz anditzat artu du
fraile Bartolome jaunak Leclusen euskarazko obrari nik egin diodan andigotzea, eta agertaratzen du
begirunezkoak ez diraden itzakin. "En términos poco comedidos". Izt, carta a JJMg 5. Ametsezko izaki bat dela
aitortu, eta gero izaki orren izena, begirunezko laño tartean nai dute atxiki. Vill Jaink 133.
begirunedun. "Reverente" Lar.
begirunegabe, begirunebage (Lar, Añ), begirunbage (Lar). 1. Irreverente. "Indecoroso, begirunbagea" Lar.
2. begirunebage (Lar, Añ). "Irreverencia, irreverente, begirunebagea" Lar y Añ.
begirunegabekeria, begirungabekeria. Falta de respeto, irreverencia. Ordean gehienik zen hunkitua Elizan
egin zituen begirun gabekeriez. "Irrévérences". Birjin 271. Han egiten nituen begirune gabekeriez. Ib. 271.
begiruneti, begirunti (Lar). "Atento, cortés", "comedido", "cortesano", "urbano" Lar.
begirunetsu, begiruntsu, begirauntsu. Respetuoso. Harendako ikhustate begiruntsu batez. Birjin 141.
Elizan, begirauntsua, Mezan oneratsua. Cristiñau-neskatilla 1 (ap. DRA). Belauntzatik Azpeitiko bereterburu
jaunari, beraren adiskide begirunetsu Agustin Basaldek. A Ardi 99.
begirunetu (Lar, Añ). 1. Reverenciar. "Reverenciar, erreberenziatu, beakurtu, begirunetu" Lar. "Reverenciar
(c.) erreberenziatu, errespetatu, begirunetu, lotsea, (AN) alkea gorde, euki; (c.) onestu" Añ. --Nork honratzen
ditu gurasoak? --Obeditzen, laguntzen ta begirunetzen dituztenak. CatBurg 29 (en el orig. de Mb (v. IArg 29)
obeditzen, sokorritzen ta erreberenziatzen dituenak). Aren [iduriaren] bidez oroitu gaitezin zeruan dagonaz, eta
onen iduria delakotz, begirunetu edo erreberenziatu dezagun. Legaz 23. Maitatutea gure Aitarik onena, gurtuaz,
bedeinkatuaz; Izaterik Done, Artez, Gozo, Bigun da maitegarriena legez begirunetuaz (reverenciar). Ag AL 113.
2. "Comedirse" Lar.
begirunez. "Malmirado, descortés" Lar.
begirunezkiro. "Indecorosamente" Lar. Cf. begirunez.
begirungarri. Venerable. Orduan Sofia begirungarria eman zen Gurutzefikaren oinetan. "La vénérable
Sophie". Birjin 141.
begirunle. "Desirainlea: begirunlea, beratzallea, gozatzallea, esker-beltzen desegillea" Aran in Mb JBDev (ed.
1882), app. XXIVn.
begirunti. "Atento, cortés", "comedido", "cortesano", "urbano" Lar. Ber-etxeko andrearen aintzinean egon
zen bethi begiak beheitituak, aire begirunti guedarekin [?] higurikatzen zuela zer nahi zioen manatu. "Avec une
contenance respectueuse". Birjin 324.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
578

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
begiruntsu. v. begirunetsu.
begisada. "Puntería" Lar.
begisein. v. betsein.
begistatu. "(Hacer del lino estos) copos, begistatu" Lar. "Préparer ou faire du lin, des quenouillées" Lh, que cita
a Hb. Cf. begiste.
begiste (Lar, Hb ap. Lh, H). "Copo de lino o estopa aún no descogido ni puesto en la rueca, begistea" Lar.
"Trotxea, hacecito de copos que llaman begisteak" Lar DVC 291. "(Hb), quenouillée de lin" Lh.
begistu. v. begiztu.
begita. "(V-arr-gip-oroz) 1.º estrobo para ganado. 2.º gaza" A.
begitada. "(V, G), mirada" A.
begitaldi. Mirada. Anpurutsuak, berriz zure begitaldiz beera amiltzen dituzu. Ol 2 Sam 22, 28.
begitaldu. (Neol.). Mirar, observar. Creado por AG en 1897 de begi y -aldu (v. NeolAG). Agur Deun
andija [...]! Begittaldu egixuz zeure erri onek; begittaldu zelanguak diran gaur, atzo Josuren otsein zuzenak
ziranok; begittaldu zelan euron atiak arrotz donge bateri idegi dautsoezan [...]; begittaldu zelan euron seme
onen goguak iltzen diran betiko; begittaldu, ta zeuk, biztoki onetara gixonak gaizkatuteko etorri ziñan zerorrek,
zeure errijok gaizkatu be. AG 1352. Au geure begijaen aurrian daguan gaia da ta edonok daki, ikusgarrija da,
ba. Eztaukagu begittaldu baño geure euzkereagaz jazoten dana. Albzur RIEV 1907, 625.
begitale. "Mirador, el que mira, begitalea, begiratzallea, beatzallea" Lar.
begitande (Lar, Añ). "Fascinación, alucinación" Lar y Añ.
begitandu (V; Lar, Añ, msOch, H, Zam Voc). Ref.: A; Iz UrrAnz (begitantziñua); Etxba Eib; SM EiTec2 137.
Tr. Pertenece fundamentalmente a la tradición vizcaína, si bien el primer testimonio es de Larramendi y se
encuentra algún ej. en Arrue, Apaolaza y Zaitegi; tbn., con sdos. que se apartan del tradicional, en Birjin, J. I.
Arana y Orixe.
I (Vb.). 1. (Con aux. intrans. bipersonal). Ocurrirse, figurarse, parecer (a alguien), imaginar(se) (a menudo
erróneamente o sin base cierta). "Parecerle así equivocándose", "fascinar, alucinar", "figurársele a uno",
"representárse(le) algo a la imaginación" Lar y Añ. "Alucinar, fascinar (c.) begitandu, usterazo", "aparentársele,
imaginársele", "aprehender, imaginar: (V) begitandu" Añ. "Begiundu, id. begitandu: figurarse" msOch 10. "(V,
G), se figurer, croire. Begitantzen zaie nekazariak aditu dituztela erdera euskeratuak (Mg). Syn. iduritzea, uste
izaitea" H. "(Vc), hacerse ilusión, alucinarse" A. "Figurarse, formarse ilusión. Es de conjugación neutra dativa:
Se me ha figurado, begitandu yat" Zam Voc. "Begittandu ein jat, se me ha figurado" Iz UrrAnz. "Figurarse,
imaginarse, parecerle a uno. Begitxandu jata beste bat ziñala" Etxba Eib. "Presentarse ante los ojos, aparentar a
simple vista o en un mirar" SM EiTec2 137. "Ikusi orduko zure alabiak ezkutuko zeoze bazebillela begittandu
jatan, da enebillen oker" Elexp Berg. "Asieran oso leku politta begittandu jakon, baiño oso urrin zeuan kaletar
batendako" Ib. v. iruditu.
Esan biar ditube [pekatu] guztiak begitandu arren lotsagarriak diriala. CrIc 180. Osasuna eukan artian,
begitandu jakon ezeguala beretzat bildurgarririk ta ez jakola inor berba bat esaten azartuko. Ib. 32. Nola nai
konfesatu ta komulgatu badira, begitantzen zaie kunplitu dituztela Elizako aginduak. Mg CC 211s. Begitandu
jakon, mundurik mundu urtenda, olgau ta olgau eginda, aztuko jakola. Mg CO 189s. Begitandurik, gauza zuria
ikusita, janariren bat zala, erori zan bere etsaiaren atzaparretan. VMg 65. [Igelari] begitandu zitzaion bera ere
azi ta gizendu zitekeala idi ura bezela. Ib. 39. Zeinbat geijago asmaubago sail onetan, ainbat gatxago ta
aldatsago begitanduten jatan. fB Ic I VI. Leza baten galduta, euliz beteta daguan abere bat begitanduten jat
pekatuban daguan arimia. fB Ic III 232. Egun baten orazinoian nenguala, beingo baten, zelan ez nekijala,
aurkitu nintzan begitandurik Infernuban nenguala. JJMg BasEsc 91. Orain eskribietan naguan denporarako,
begitanduten jat, akordaubagaz, gorputzeko indar gustijak falteetan deustala. Ib. 93. Eguzkijaren onduan ifinita,
onen argitasuna begitanduko litxakegu iluntasuna beriagazko. Ib. 23. Begiraune bat egitia da asko, edo
benturaz eurai goguak emotia edo begitandutia zerbait egin deutsela, [...] aora datorkijuen gustija esateko.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 579
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Astar II 103s. Jakiturija auxegaitik ezin gauzia dan baño beste modutan begitandu leikidijo. Ib. 3. Sartu zaitekez
Elexara bildur ikara lotsazkoaz: begitandu bekizu zeruan bertan zagozala. Añ EL 2 16 (EL 1 13 iruditu).
Sazerdotea sakristiarik eta altarako urteeran begitandu bear yaku Yesukristo Yesemaniko ortura bidean. Ib. 101
(EL 1 92 adierazoten dau). Juan zan eurak [Jesusen zaurijak] gana, mun egin eutseen, begitanduten jakola au
egiñaz batera sikatuten zirala. Ur MarIl 109. Zenbat utsegitek, txikijak begitandu leitekezanak, ez ondo
begiratutia gaitik [...] alanbere Marijari asko aserratu eragiten deutseen! Ib. 91. Une atan beratan artu eban
emakume donga arek itxura bildurgarri bat, allagiña ze, begitandu jakon piztija ikaragarri bat. Ib. 28. Bera dala
ederrena begitanduten jako (Isp[aster?]). Bon ms. 9. Jaun hura beñgoan ikusi zuenean, Jaungoikoak zerutik
bialtzen zion Aingeru bat zala begitandu zitzaion. Arr GB 133. Erregiña bat begitanduten niri zatxataz, / albo
erriok eresten jataz menpekoak. AB AmaE 191. Ezin kantau nei ezelan bere / Astarloarik ill zala, / ezpada txiki
begitandurik / mundu au itxi ebala. Ib. 118. Neri begitantzen zait alferra izango dala berriro eskribitzea. Apaol
47. Lagunaren atzetan amar erpe, amuak langoxe okerrak, ekusazala begitandu iakon. A BeinB 90. Burua iaso
ta begiak zabaldu ebazanean, auntzaren musturra ta agiñak begitandu iakozan bestearen arpegian. Ib. 91. Gau
guztietan oera etzin baño lenago, ilteko aurrean eta Oleazinoeko Sakramentua artuten egoala begitandu eta
iruditutea. Itz Azald 168.
(s. XX) Gantzak ere bazituzan / ikaragarriyak, / begitanduten jatan / morena, / errotako arriya. Noe 80. Juan
egin zanian / plazara agertu, / zezen bat egin jakun / guri begitandu. EusJok II 53. Baña edur ganeko oñatzak
atzekoz-aurrera egonik, begittanddu be etxakan iñori Bertoldak jauregittik urten ixan leukianik. Otx 87. --
Aberetzat artu gattuz beronek bein-beñian! [...] --Urrundik orixe begittandu, gaxo oneri. Ib. 112. Iñoiz baiño
liluragarriago, guragarriago ta eskurakoiago begitandu yakon. Erkiag Arran 97. Logura zan, nunbait, baiña ez
etorkion lorik begietara. Burkoa gogorregia egoala begitandu yakon. Ib. 59. Uezaba intzala begitandu jatan.
Jauntxo itxura geiago eukan biargiñana baño: garbi jantzita ta eze-be ez eiten. SM Zirik 32. Pitagoraren
ustekizunen alde ari dala begitandu lekioke norbaiti. Zait Plat 69. Etengabe arian ari dan ekaitz-erauntsia,
goitik beraino erorten dan dorrea, uztaiak iaurtitako gezi beldurgarria, egonean egon daudela begitandu oi
zaizkigu. Ib. 41. Eladeko eredurik ederrenaren lilura berarengan markesturik eta urraturik begitantzen zaigu.
Ib. 109. Ara onaka igesi lez yoiala norbaiteri begitandu, eta aots gogorra entzun zan: --Kontu orregaz! Ostu
egin dau-ta! Erkiag BatB 29.
(Sin complemento). "Equivocarse" Lar y Añ. Utsegin dezu, esango dirate Filosofo bekozkodunak;
begitandu zatzu; oiek dirade amesak eta kontuak. Lar SAgust 4.
2. (Con aux. trans.). Ver, avistar. Gardubak klabelina begitandu ezkero. (Isp[aster?]). Bon ms. 9. Jerusalen
aldeko Jafa deritzan Siriako kai ondo aitatura allegatuta, lau egunera Uri Santuba begitandu zuten. Aran SIgn
39.
Mirar. Bertara begiratu eban, da argi ziriña ta illuntasun ao-zabala baiño besterik ezeban ikusi.
Gaiztakeria ontasunetik eta ezaintasuna edertasunetik ondoen ezautu daroaguzan antzera, illuntasuna
begitanduteko bere, argia bear izaten dogu. A BeinB 89.
3. (Con aux. trans.). Representar. Liburua idekitzearekin batean ikhusi nuen tailuntz bat, bizitz-izpiritualeko
hirur izandurak begitantzen zituena. "Une image qui représentait". Birjin 111s. Antzeste bat, zeinak atzartasuna
begitantzen baitzuen hiri batetako murruen gainean ezarri zain bat bezala. Ib. 173. Au ez da irakurri bakarrik,
entzun bakarrik egitten, baita ikusi ere yardule edo begitantzale nabarben oriik begitandu oi dutena. Or LEItz
40s.
II (Part. en función de adj.). 1. (H). Ficticio, imaginado, imaginario. "Begitandua (V) chose imaginée, qu'on se
figure être" H, que cita a Mg. Zerren bear dan ur egiazkoa ta ez begitandua, bateoa ona izango bada. Mg CC
176. Osoro bekatu mortal jakinak, dudakoak ta begitanduak Konfesoreari agertzea. Ib. 162. Onexek dira
okasiñoko etxea ez largetako asmu eragozgarriak, ez benetakoak, bai azalezko irudituak ta begitanduak. Añ
LoraS 27. Ezpadozu gogo ta animorik largateko arimako galbidiak edo okasinuak, zure damuba begitanduba ta
guzurrezkua da. Mg CO 249. Au ezagututen ez daben guraso askok, interes begitandubeen atxakijagaz edo
eureen seme alaba nasaijei gusto emote arren, [...] isten deutsee euretara juaten. JJMg BasEsc 115. --Badago
egiazko damu ta propositu bear dan legezkorik pekatuaren bide edo okasiñoe urrekoetatik alde egin gura
ezpada? --Ez ezelan bere, ta bai ao utsekoa ta begitandua. CatBus 49s.
2. "Begitandua (Vc), el iluso" A. Zorijonekotzat eukan ordu atan Demoklesek bere buruba. Baña onik
onenian, dakus zorioneko begitandu onek bere burubaren gañian burdiña zorrotz, leunaren leunez argi egiten
ebana. Mg PAb 216.
III (Sust.). Imaginación, figuración. Deritza txaarrari bera leezkuak diriala beste gustijak [...]; eta alan
onelakuenzat gerizarik txikijena, euren begitandurik arinena edo irudirik urrinena da asko [...] juizijo egiteko
bera dan modukua dala bestia bere. Astar II 180.
- BEGITANDU ERAGIN. Hacer imaginar. Berez dan baino astunago ta penatsubago begitandu eragingo
deutsala diabrubak, daukan estaduba. fB Ic III 370. Banidadia da, edo ezaintasunak estalduteko, edo dan baño
edertasun andijagoko bat begitandu eragiteko. Ta zer da au ezpada engañuba? JJMg BasEsc 188s. Konfesinoe
jenerala agiñduko deutseela pensauta, ta gatxa dala Diabrubak begitandu eragiñda. Ib. 83.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
580

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
begitanduera. Imaginación, ilusión. v. irudipen. Baietza emon ordurako, berak dakarzan astuntasun da
ibilbide guztiak ikusi eikezuz, begitanduera edo irudipenen atzetik itsu itsuan iarraitu barik. Ag AL 119. Eriotzea
pinadian ostenduta egoala ia siñistu eban. Ba! Bere epeltasuna izango zan: begitanduerea, emetasunezko
bildurra. Ib. 163.
begitango. Destacado, llamativo. "(G-to), magnífico, excelente" A. Gipuzkoako mugape guztia da baso edo
oian galant begitango anitzekin osotoro josia. Izt C 124. Europaz kanpoko Erresumarik izendatuenetan gauza
begitangoen billa zebillen gizon andizki Franziako batek ekarri izan zituen [...] landare ikusgarri batzuk
Persiatik. Ib. 162. Edozeñek daki bada, gisa onetako Kondaira bat azaldu bear danean, gauzarik begitangoenak
lenengo mallan jarri oi dirala. Ib. 135. Aiñ begitangoak eta miraritsuak dira ikusgarri oek. Ib. 73. Beste
zorigaiztoko askoren artean begitangoenak ziran [...] sei milla gizon, emakume eta aur, zeñak an bertan il
zituzten eta Eliza guzia plei-plei aldarearen berdineraño gorputz-illez bete zuten. Lard 546.
begitangotza. Expectativa. Oraintxe dakit, bai, Jainkoak bere Aingerua bialdu didala, eta Herodesen
eskutik eta Juduen begitangotza guzietatik atera nauela (Act 12, 11). "De omni exspectatione". Lard 503 (Dv
igurikitza, IBk ikusinahi).
begitankor (V-m). Suspicaz. v. irudikor.
begitantzale. Actor. Oraingoetan yardule edo begitantzaleek eguzkiiri itzegin bear da, zintzilikako argisareeri
begiratzen diote. Or LEItz 40. Au ez da irakurri bakarrik, entzun bakarrik egitten, baita ikusi ere yardule
edo begitantzale nabarben oriik begitandu oi dutena. Ib. 40s.
begitan(t)zino. v. begitazio.
begitar (Lar). 1. "Ocular, begikoa, begitarra" Lar.
2. "Visorio" y "visual" Lar.
3. Visible. [Marmaloak] sortzen dire non nahi putzu usteldutan / [...]. Yainkoak hala nahiz, bertzeak badire,
/ zeinen eginbideak begitar baitire: / Hetan batzuk erroak dituzte iresten, / bertzek berritz ostoak bazterretik
yaten. Hb Esk 235.
4. Partidario de la vista (en mística). v. begizale. Dabid ain begitar dala, aski belarritar dugu. Or QA 132.
Begizale edo begitar diran oieri geiago gertatu oi zaie ori. Iainkoa begiz bezala atzi nai lukete atertu gabe. Ib.
131.
begitarapen. Representación. Kurutzeko sakrifizio hori bera mendez mende Jesu-Kristok erreberritzen du
gure aldaretan. Halako moldez non Mezako sakrifizioa ez baita xoilki kalbarioko heriotzearen gogorapen eta
begitarapen bat. Arb Igand 97.
begitaratu (G ap. A; H). 1. Presentar, poner ante los ojos. "Begietaratzea, begitaratzea, mettre sous les yeux
de quelqu'un, le faire s'apercevoir" H. "Presentar" A. v. begietaratu. Lanbide maitagarri au urte askoan oi
dago arras lagatua, uraren ekarlekuak begitaratzen dituelako Madrigalkoak baino ere eragozpen andiagokoak.
Izt C 90. Apaizaren kontra atera diran liburu ta paperak denak bildu, zerrenda batean ipiñi ta apaizari berari
begitaratu zizkion, arek bere aldetik erantzuna eman zezan. Or SCruz 7.
(Intrans.). Presentarse, ponerse ante los ojos. Ari xêa berriro / begitaratu zait; / geldimindua nadin / beldur
duzu nonbait. Ldi UO 14. Len bezelaxe zeundelakoan / etorri naiz gaur zugana, / ta, zer ikuspen begitara zait...?
/ Ustegabeko antzalda! EA OlBe 103. Poli begitaratu orduko asi ziran txerpolariak beragana "zer eman dik?",
"zer eman dik?" galdetuaz. Anab Poli 90. Doneztebe begitaratu zitzaienean, oso erri ederra iruditu nagusiari.
Ib. 105. Itsas zabaletik legor bazterrera asi giñanean, orduantxe pixka bat baretu. Ta noizbait Aljer Zuria (ala
deritzaio) begitaratu zitzaigun. Anab Aprika 12.
2. Ver. "S'apercevoir. Syn. ohartzea, hautemaitea, ikustea" H. Begitaratu genuan, bada, alda-tokia, ta
azkenez iritxi giñan araño. Anab Aprika 62. Puxka batean egon ziran gizonezkoak etorri-zai ta begitaratu
zituztenean jo zuten aurrera. Ib. 45.
begitaratze. Presentación. Lenengo aapaldia ondoren, gertaeren begitaratzea dana, olerki osoa
iragarkizun da. Gazt MusIx 67.
begitarazi, begitarazo (Añ). "Fingir, eztana usterazo, begitarazo" Añ. "Fingimiento, (c.) eztana usterazia,
begitarazotzea" Ib.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
581

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
begitarazio. Visión. Fr. Leonek beste askoren artean izan zuen ondorengo begitarazio edo ikusaldia. Ikusi
zuen zelai batean [...]. Arr May 48.
begitarkiro. "Ocularmente" Lar.
begitartaldi. Lavado de cara (sdos. prop. y fig.). Mithikuleko meriak Mendibileko bidia bide berritü diala
aitzina. Nik uste, laster Larrorikoak ere begithartaldi bat huna ükhenen dian. Herr 31-1-1957 (ap. DRA).
begitartatu (S; -thar- S). Lavar(se) la cara. "Begithartatü (S-saug), se laver le figure" Lh. "Begitartatu, lavar
la cabeza (S-saug)" A Apend (tomado probablemente del anterior). "Ükhüzi, hitz hori zaharkitua da, ta gaur
begithartatü diogu, arpegia garbitzeari" Peillen in VocS n. 115.
begitarte (V, G, AN, L, BN, S, R; SP, Urt I 94, Lar, Arch VocGr; -th- VocS, Lecl, VocBN, Gèze, Dv, H (L)),
begirarte (Añ), begitart, beitarte (Sal, R), bertaite (-th- H (BN, S)), bitarte (S), begiarte (V-ger-gip). Ref.: A
(begitarte, beitarte); A Apend (begiarte); VocPir 213; Mdg 163 (en una lista de palabras); Lrq /begitharte/,
/bitharte/; ContR 518; Etxba Eib (begi-arte); Gte Erd 54; Echaide Nav 123. Tr. Propio fundamentalmente de la
tradición septentrional; en el s. XVIII lo emplean además Mendiburu y Lizarraga de Elcano, y a partir de
principios del s. XIX se encuentra con cierta frecuencia en autores guipuzcoanos. Excepto en Añibarro, no se
encuentra en textos vizcaínos hasta el s. XX. Entre los suletinos, así como en Leiçarraga, Baratciart, Laphitz,
Elizanburu y, al menos alguna vez, en Duvoisin, Harriet (HeH) y TB, aparece la forma con aspiración; tbn. en
Jauretche, MarIl y JesBih, que emplean siempre beitharte; en los mixanos CatLan y Lopez aparece la forma
berthaite. Según LE-Ir, Lizarraga de Elcano usa begitarte "rara vez; lo ordinario bitarte, aurpegi", pero sólo
hemos encontrado las variantes begi- y beitarte. Hallamos beitarte en Samper y Mendigacha (aunque Hualde
emplea begi-). Añibarro emplea begirarte (en GGero) y begitarte (en EL 2 ). Bitarte se documenta en un texto de
Luzaide de 1869 y en otro recogido por Larrasquet (bithárte). En DFrec hay 4 ejs., 3 de ellos septentrionales.
1. Cara, rostro. "Visage" SP. "Beghitarte ilhuna, mine noire. Begitarte goibela, mine sombre" Ib. "Vultus acer,
begitarte dorphéa" Urt I 94. "Face" VocS. "Aspecto", "cara", "catadura", "semblante, apariencia exterior del
rostro" Lar. "Boca de risa, cara de risa, arpegi gozoa, begitarte ona" Ib. "Figure, visage" Dv. "Visage, face. (Ae)
aurpegi, (Sal y R) beitarte" VocPir 213 (en Sal se conoce tbn. aurpegi). "Visage, figure, face" H. "Begi-arte
tristia agiri eban gaur zuen gizajuak" Etxba Eib. "Begitartez gazteago iduri du (BN-arb)" Gte Erd 160 (V-arr,
G-azp, AN-gip-5vill, B arpegiz). "Begitarte hitsa zuen (BN-arb)" Ib. 54. v. aurpegi, betarte (2), bisaia.
Eta nik han dakusadan zure begitartia / eta sainduieki lauda zure majestatia. E 23. Barur dagizuenean,
etzaretela itxura tristetako hipokriták bezala, ezen desgisatzen dituzté bere begitharteak, barur diradela gizonei
ageri diradenzat. Lç Mt 6, 16 (He bisaiak). Orduan thu egin zioten begithartera. Ib. 26, 67 (HeH, Dv, Ip,
SalabBN begitharte, Hual begitarte, Samper beitarte; He, TB bisaia, Echn, Ol, Leon, Or, IBk, IBe aurpegi, Ur,
Ker arpegi). Othoitz egiten zegoela, haren begitharteko formá mutha zedin. Lç Lc 9, 29. Gertha zedin, haren
goiti altxatzeko egunak konplitzen ziradenean, orduan xuxent baitzezan begithartea gogo eginik Ierusalemera
ioaitera. Ib. 9, 51 (He hartu zuen aire seguratu bat, TB goratu zuela bere begitartea, HeH begitharte
sendorekin, Dv begithartea biphilik). Hogei eta laur Anzianoék egotz zitzaten bere buruak bere begithartén
gainera. Lç Apoc 5, 14 (Dv ahuspez erori ziren). Burua beheititurik, begiak zerraturik, begitartea horiturik. Mat
214. Labur diezezu, Iauna, / arren, bere ephea, / eta muga onez erakuts / zeure begitartea. EZ Noel 133.
Nehoren guti beldurrik, [liburutto hunek] iendartera bere begitartea ausartki atherako du. Ax 10 (V 5). Baldin
begitartea, bisaia izan balu likits, badirudi arrazoiña izan zukeiela egin zuenaren egiteaz, baiña oiñakgatik zer
antsia zen? Ib. 191 (V 129). Lehenagoko ientilek erakusteko zer aztura eta konplezino zuen emazte gaixtoak,
pintatzen zuten lehoin bat emazte begitartearekin. Ib. 355 (V 235). Ederrenen bardina / (ezpadohat' aitzina) / da
begitartez, eta / diskret oboro ezina. O Po 27. Thu etxatua zeruan gora begithartera derora. O Pr 673. Esku
batak dikuske bertzea, biek begitartea. Ib. 157. Irririk eztakien begitartea, bihotz latzaren iakilea. Ib. 280.
Bizarra da edergarri bat gizonaren begitartean, eta illeak emakumearen buruan. SP Phil 225 (He 227 bisaian
edo arpegian). Hedoi eder baten gisa / dik bere begitartea, / begiek ez ikhusteko / hunen dibinitatea. Gç 78.
(s. XVIII) Zeren ahalkez estalirik begithartia ükhen düdan. Mst III 50, 4. Egoxten zütiela bere khoruak
Jinkuaren aitzinian eta bere begithartetan gaña lüharrastü izan zirela. Ib. 58, 8 (Ch ahuspez iarratzen direla).
Zeren zük zihaurek [...] ajütatzen ahal beinaizü eta gisa batez atzartzen, nun ene begithartia ezpeita haboro
khanbiatüren. Ib. 40, 2 (Ch ezpainaiz haiñ ganbiakor izanen). San Joseph-ri zor diogun oharmen kontuzko,
begitart humill ta errespetua ere. Mb IArg II 51. Behar dügü ahalaz enpexatü, diskürsa berzetarat itzüliz, ixilik
egonez, berthaite triste bat erakütsiz, eta gaizki minzo diren konpañatik, ahal bagite, erretiratüz. CatLan 90.
Hain minki nigar egiten ziela, nun bertaitia nigarrek erratzen baitzerakoten. AR 170. Triste sebéro mostrátus
begitártea. LE BOEanm 729. Berze aldiz, dütielarik [minak] bihotzaren barnian kokatzen, ager eztitian, die
begithartia estiran ezarten. Egiat 232.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
582

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(s. XIX) Terroristak kargutarik / apartatuak jadanik, / begitarteak ilunik / doluan dire sartu. Monho 66. Oni
barkatzen diozkagu egiten eta eragiten dituan okerrak; ta beldur gera griña ta pasio nagusiena muzindurik ta
begitarte gaistoarekin jarri dakigun. AA III 628. Burua gora ekarriko dau [...]; jente artera bere begirartea
lotsa baga atarako dau. Añ GGero 9. Zonbaiten sinhestia düzü, ordian Veronica deitzen zenbatek odolak eta
inzerdiak begithartetik xükatü zeitzola. UskLiB 57. Nekhez egin daiteke idea justu bat hirietan [...] erreginatzen
duen alegrantziaz, kharraz, bai eta beitharte guzietan agertzen den kontentamendu izpiritualaz. MarIl 4.
Behatzen ziotenean bere Seme maitearen buruari, beitharteari, zangoei, eskuei, errepresentatzen zioen [...] egun
batez izan behar zen bezala. Jaur 359. Sugea khexuturik, / inguru bat eginik, / bere honkiegiliari / bizia eman
dionari / begithartiala jauzi / zaiko bai nahi. "Contre son bienfaiteur". Arch Fab 201. Deus ez zaizko baliatzen, /
ez begitarte eztia / ez nigarrezko isuria. Gy 91. Hargatik behar dira egun oroz garbitu begithartea eta eskuak.
Dv Dial 34 (It, Ur arpegia, Ip begithartia). Barurtan tziuanian konpoin zazu zore burina eta ekuz onki zore
begitartia. Hual Mt 6, 17 (Samper beitartea, Echn aurpegia). Athea idekitzean farrasta bat egiten dio bihotzak,
desegiten zaio begithartea. Laph 114. Golok begitarte izugarri bat ipiñi, eta [...] zalaparta batekin ziegako atea
itxirik Genoveva beldur laborrian utzi zuen. Arr GB 26. Bere tronoan yarririk zagolarik, korona buruan, zetroa
eskuan, bere bisaia edo bitartea maiestatez betea (Luzaide, 1869). ETZ 282. Ezin sofrituz zure Yainko eta
Yuiazalearen bitarte terriblea. Ib. 282. Ikhusirik zure begithartia / elizateke posible, maitia, / düdan pazentzia.
ChantP 116. Zeñaren aurpegiak, begitarte azkarrak eta boz eztitsuak irabazi duten aren gaitzikgabeko biotza.
"Cuyo aspecto, semblante varonil y voz melosa". Otag EE 1882c, 537. Begithartea dute guziz zikhina, oroz
gainetik aho, sudur eta begien inguruak. Prop 1886, 156. Ostaler batek ezagutu zuen Errege, haren begithartea
konparatuz zilhar sei liberako batean zen potretari. Elsb Fram 91. Beren zaldirik ederrenen gainean, gudukako
harma guziekin eta begitarteak gordeak. Jnn SBi 90. Hein bat polliki bazakiten amoinaren galdatzen. Eta gero
ukaiten zutena hartu eta beti begitarte on berarekin bazoazin. HU Zez 35. Beti eri eta beti aitzina lanean,
gaitzeko gizon luze bat, herioa iduri begitartez. Ib. 162. Hauetarik batek, Jesüs haurraren begithartiaren
edertarzünaz joik, erran zian lagüner. Ip Hil 128.
(s. XX). Begitartearen akitutik ageri zen etzela aitzineko gauetan lo handirik egina. JE Bur 131. Ikustekoa zan
Leaburuarren begitartea, ni, zure ezkutitza eskuan nuela, "Medelen berriak" esanez, agertu nintzanean! A Ardi
11. Txapela ta abarketak, bai bertakoak ditu, begitartea ere ez arrotz. Mok 4. Elia bekantziari begitartia
ülüntüxe zaio. Const 43. Manexek, begitarte hits batekin, uzten du kazeta bat-batian, nigarra kasik agerian. Zub
61. Ez badut begitartez / aitaren eiterik, / bertzalde badut asko / haren heinekorik: / kasko berdin gogorra.
Etcham 71. "Emphisema" delakoak handizki anpatzen du begitartea. FIr 192. Eskuak bere begitarte erreari
lothurik, heiagoraka ari zen. Barb Leg 24. Amuinéuàen bithárte tiérsua eta kolóe goría ekhusíik. "La figure
florissante". Lrq Larraja REIV 1931, 234. Behatzen diot ene lagunari. Ezpain ala begi, oro irriz ari zaizko eztiki
bere begitarte onean. JE Ber 53. Ezpaiñik ez du neskak zabaltzen, / aski du begitartea. "Le basta la expresión del
rostro". Or Eus 82. Otoitzean ari zala, aren aurpegia bestelatu zan; aren begitarteak dizdiz egin zuen, eguzkiak
bezela. Ir YKBiz 242. Esposa zak andrea, ez begitartea. Zerb Prov 330. Atsekabeak illuntzen zion biziro
begitartea. TAg Uzt 150. Susmo txar batek ziztatu zion une artantxe Balendini begitartea. Ib. 143. Ene auhen
amultsuak adizkitzu ba, maitea, / irriz argi dakitala hoin maite begitartea. Iratz 174. Holako grazia ikustearekin
neskatxa haren begitarte guzian, galdetu zion nungoa zen. Zerb IxtS 21s. Jendea harritua zagon, ez jakin zer
pentsa; [...] oro ixil-ixila baitzauden, hantxet, begitartea bi eskuen artean. Lf Murtuts 14. Usain-onez thorra
zazu burua eta garbi begitartea. Leon Mt 6, 17. Zure begitartea erritar xearentzat izu-bildurgarria baita. Zait
Sof 180. Gizonari so egiten zion, hain urrundik jadanik! eta haren begitarteak beldur-antzik ez zekarren... Mde
HaurB 101. Begitarteko zati guziak aztertu ditut banaka xegundu batean, eta zeatz itsusi bat ikusi dut: etzaizkit
bere ortzak gustatu. Txill Let 34. Maitasunaren katai meea eten oi danean [...], ikusi eziñaren irudi motz ta
ezaiñak laster baiño lasterrago dakiz erakusten bere belarri ta begitarte iguingarriak. Erkiag Arran 154.
Beithartia eroria du, begi-ondoak ubel, hezur ta larru bilhakatua. Etcheb Zeruari 89 (ap. DRA, s.v. begi-ondo).
Beltz hunek begitarte propia zuen. Etzuen frango beltzek bezala sudurra matatua, lehertua. JEtchep 84. Haren
begitartea berdin egon zen, deus ez balu entzun bezala. Ib. 100. Mendekantzak ditu / hamar mila musu, / eun
mila ta piku / begitarte mutu. Arti MaldanB 220. Alperrik esango du ezetz, bere jatorrizko begitartea ezin du
iñundik ere ezkutatu. Vill Jaink 138. Zoin goxo zitzaion heietaz orhoitzea, heien begitarte eta izenen gogoan
atxikitzea eta erabiltzea! Ardoy SFran 294. Galdu zure begitartea. / Galdu biotzeko pakea. / Galdu zure itzal
gozoa; / arek eraman zidan / bizitzeko gogoa. NEtx LBB 393. Bat batean lasaturik publiko-jenderuntz begitartea
zuzenduaz. Lab SuEm 174 (acot. escén.). Maite dut zure begitartea, maite zure boz eztia, / halaber zure irri
gozoa, zure izaite guzia. Xa Odol 114. Jakobek toki hari Penuel (El-en begitarte) eman zion izena. Bibl Gen 32,
31.
[Iguzkiak] orienten goizian bere begita[r]te ederra, bere bisturak, edermen handiak, eta leiñuriak mundu huni
agerzen dutian pundu berian. Tt Onsa 56.
(No referido a personas). Aspecto. Akzione batek ehun begitarte ahal balitu, behatu behar zaio ederrenean.
SP Phil 347 (He 349 bisaia edo behaalde). Hala amorioak diala haiñbeste begitharte nola aldekoi [=
'circunstancia'] beitü batzen. Egiat 206. Zer du itsusirik berenaz izen batek? Zertako ken eskuarari bere
begitartea? HU Zez 176. Eskuara begitarte hobea zuken baina larderia gutiagorekin seigarren manamenduak
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
583

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ezarri izan balitz. JE Bur 154. Phesta hau bera zen, orduan ere! Ahatik, egungo egunak ordukoak ez bezalako
begitartea du guretzat! Larz Iru 120. Inor gutxi saiatu denez gero giro berezien begitarte aldakorra itzultzen eta
irakurleari erakusten. MEIG III 106.
Faz (de la tierra). "Lurraren begithartearen gainean ezta egundaino holakorik ikhusi" H. Eta erreberrituko
duzu lurraren beithartea. "Faciem terrae". JesBih 435.
(En caso alativo, traduciendo el lat. super faciem, 'sobre'). Hori ikhustearekin, Josep jauzi zen bere aitaren
begithartera, nigarrez eta musuka. Dv Gen 50, 1 (Bibl aitaren begitarte gainerat; Urt aitaren bisaiaren gañera,
Ur aitaren arpegiaren gañean, Ol aitaren aurpegira, Ker, BiblE aitaren gainera).
2. Mirada. "Mirada: (c.) begirartea" Añ. Iaunak bere begithartea zuetara itzul dezala eta prosperitate
onetan mainteni zaitzatela. Lç Ins A 4v. Zure begitartea ene ganat itzultzen duzun bezaiñ sarri bethetzen naiz
indarrez eta bozkarioz. "Si autem subito me respexeris". Ch III 8, 1. Ene miserikordiazko begitartetik. "Divini
aspectus". Ib. 49, 1. Ez apárta niorengándik zeure begitártea. LE Matr6 264. Jinkoak eztiela bere bertaitia
heeganik urruntzen. AR 44s. Begithartia lürrari egotxirik erran zünian: Aita posible balinbada dispensa nezazü
kalitza hunen edatetik. UskLiB 37. Haieganat begithartia ützülirik, erran zeneren. Ib. 40.
3. (L, BN, S, R ap. A; SP, Lar; -th- Dv, H), begirarte (Añ). Acogida, recibimiento. "Accueil" SP. "Begitarte
arraia [...] accueil joieux" Ib. "Agrado, emaguria, grazia ona, aurpegi gozoa, begitarte arraia" Lar. "Agrado,
(c.) moduzkotasuna, grazia, arpegi, txera, begirarte ona, gozoa, modu ona" Añ. "Begitharte tzar egitea, faire
mauvais accueil, voir de mauvais œil" Dv. "Begitartea egin (G), acoger, dispensar buena o mala acogida" A, que
cita a Lard. Cf. infra BEGITARTE EGIN, BEGITARTE ONEZ. Halatan hartu dut gogo, lehenbiziko parte
hunen lehenik benturatzeko [...]. Hunek zer iragaiten den, zer begitarte izaiten duen eta nor nola mintzo den,
abisu eman diazadan. Ax 16 (V 6; v. tbn. ES 403). Hau da mandari bat aitzinat berri jakitera bezala dohana eta
bide nabar ikhustera nork zer begitarte eginen dioen. ES 403. Nola izan zen errezibitua? Habitant batzuek egin
zioten aski begitarte ona. CatLav 415 (V 198). Munduak begitarte gaxtoa zeren egiñ darotzun, goan zarela eki
Jaiñkoa gana. He Phil 430. Beti egiten zion zegokan begitart ona ta atseginz guzia ta etzion egin bein ere bekaitz
edo etzegokan gauzarik. Mb IArg I 214. Yakin zuenekotz Dabiten galdeari egin zitzaion begitarte txarra, kargatu
zituen bere astoak yateko gauza guziez eta hel-arazi zituen Dabiten gana. Lg I 287. Salbatzailleak etzuen
aurkhitzen erratekorik, berak eta haren dizipuluek Martha ganik izan zuten begitarte arraiaz. Lg II 182.
Hargatik ere enganatzen diano jendia dereio [esperantzari] begitharte eder bat egiten. Egiat 243. Egiozu
[librutxo oni] begirarte on. Añ GGero 9 (Ax egiozu begitarte). Egin nagizue zuen seme esaneko ona, egin
degidazuentzat biok eriotzako orduan begitarte argia. Añ EL 2 194. Bidera irten zitzaion eta laztan emanik,
etxera eraman zuen. Jakobek esan zion bere gurasoen etxetik iges egin eta ara bearrean zerk ipiñi zuen [...] eta
Labanek txit begitarte eta arrera ona egin zion. Lard 36. Erien itxura onak maiteago bihurtzen du miriku ilhuna,
eta niri ere on egiten daut, oraino, sinhestegabeak egiten dautan begitarteak. Hb Egia 148. Geroztik bakeak egin
ditugu, ezen, ikhusirik erregea gure alderat ekharria zela, begitharte ona egiten deraukute. Prop 1880b, 277.
Boz ezti batek ihardetsi zuenean: Aitzina! Sartu ginen [...] sukhalde airos batean. Etxeko andre horrek egin
zarokun begitarte bat daiteken hoberena. Elzb PAd 32. Bainan zer atsegina elgarretaratze hartan! Zer begitarte
arraia batzuek bertzeer! Zer esku tinkatzeak! JE Bur 91s. Orotan begitarte on hatzemaiten dute gaixoek. Ib. 106.
Mendiak --adiskide otxana baita ori beti-- aspaldian neronen erruz elkar-ikusi-gabeak giñan arren, berebiziko
begitarte ona egin zidan. Ldi IL 29. Danak maite zuen gizon ua ta aren iritziari begitarte ona egiten zioen nunai.
TAg Uzt 220. Ez jakinez zer begitarte egin, ez jakinez zer erran, ixil-ixila sartzen ziren, hil baten ondoan
kurutzearen adoratzeko bezala. Lf Murtuts 53. Ango gazte batek begitarte ona egin deutsa. Erkiag BatB 127.
Estimu guti badu eskuak hutsik eta larderiarik gabe heldu denak, nork ez lezake begitarte ona egin eskuak
presentez beteak heldu den norbaiti [...]? "Qui ne ferait [pas] bon visage". Ardoy SFran 250. Etxez etxe zabilan
jaun hoi / bildu nahiz gure bozak, / bainan askotan kausitu ditu / frango begitarte otzak. Mattin 92.
4. (SP, H). Buena acogida, atención, agasajo; agrado, amabilidad. "Caresse" SP. "Accueil (bon, si le mot est
employé sans adjectif)" H. Cf. infra BEGITARTE EGIN. Zeinek bere moldean begitharte eta dilijenziarekin
obedienzia erakusten eta rendatzen zeraukaten. Lç Adv ** 1r. Bizio suerte guztiek egiten dute laster
alfertasunera, [...] baiña berthutek eta obra onek, ihes. Zeren nola baitute ugazama, baitakite, eztuketela
harenganik begitarterik eta ez ongi ethorririk. Ax 39 (V 24; tbn. en ES 186). Hori erraiten zuen bera Aitonen
semeak faboratzea gatik, zeinak haren aldean baitzeudezin zenbait begitarte izaiteko haren maiestatea ganik. SP
Phil 340s (He 343 zenbeit arraizia eta maiña). Morroinek eta emakumeek begitarte erho hetaz elkharrekin
egiten duten tratuetan ezta deus ere akuillu eta pitzgarri handirik gabe. Ib. 289 (He 290 konplazenzia eta balaku
erho). Elkarganatasun ergel eta begitarte fitsezko hek dakazketen afekzione alferretan eta erhoetan. Ib. 286 (He
287 gogoragune edo agradamendu miserable). Zeren baitakite eztuketela harenganik begitarterik, eta ez ongi
ethorririk. ES 186. Begitarte hainitz egin zitzaion etxe hartan. Martha guzia khexatua zabillan yatekoen
aphaintzen eta Maria deskantsu zagoen Salbatzaillearen oinetan entzuten haren hitz sainduak. Lg II 181. Urrun
da izan baitzuten hiri hartan begitarterik batere. Etzen arbuiorik baizen heientzat. Ib. 105. Ai emaztékies anitzéi
beitárte, anitzéki llanéza indigno konsentizentioténes arrapatzeagátik bát senartáko! LE Matr2 85. Esperantza
dut ene borondate onaren ariaz obra hau presuna Jainkotiar guziez onhetsia eta begitharterekin errezibitua
izanen dela. Brtc 8. Onelako presentak eskeñiaz, egiten zitzaion horduan Jainkoari zor zaion adorazio, agur,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
584

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ohore, esku-muñ ta begitartea. Ub 30. Aurkituren zutela han / kariño eta begitarte: / segurantza ere bertzalde /
hortz eta atzaparren kontra. Gy 122. Ganbararat denean, ez dio sainduak atze bati baino begitharte gehiago
egiten. "Don Iñazio, ez nauzu ezagutzen?". Laph 104. Geroztik badu etxean begitarte, arditik gabe lanetik
sarturik ere. Barb Sup 99. O gure Jesus Salbatzallea: / anaitzat artu gaitzatzu, / Aita-Jainkoak begira gaitzan /
begitartez Zurekin gu. SMitx Aranz 181. Jainko-begiak Kristo du soilki / maitagarri Beraz-kanpo. / Begitartea
Ari bakarrik / Aita-Jaungoikoak dio. Ib. 180. Ez du balio ohiko harriburua --la stèle-- hemendik goiti aipatzea:
gero eta begitarte gutiago egiten diote Euskaldunek. Zerb Azk 19.
5. (H). (En casos locales de decl. sing., con verbos como ekarri, agertu, egon, etc.). Presencia (en expresiones
como "en presencia de", "ante los ojos de"). "Présence" H. "Iangoikoaren begitartera agertzea, paraître en la
présence, devant la face du Seigneur" H. Cf. BEGITARTE-AITZIN. Estal gaitzazue trono gainean iarria
denaren begithartetik eta Bildotsaren hiratik. "Cachés de devant la face". Lç Apoc 6, 16 (He bistatik, Dv
ikhusmenetik, Ip ikhusbidetik, Ur (V y G) ikusbegitik). Hura akhabatu eta bere begitartera / erakhartzen du
gloria handiaz gozatzera. EZ Man I 120. Ez eta gaixtorik hurbill / Dakizun aitzinera, / Ez hain guti ager dadin /
Zure begitartera. EZ Eliç 300. Enazazula khen, ene Iainkoa, zure begitartetik eta eztiazadazula zure Espiritu
Saindua edeki. SP Phil 100 (He 102 zure begien ainzinetik).
6. "Respeto" A. v. begirune. Zor zitzaion begitarte ta errespetu andiagatik. "Propter reverentiam arca". Mb
OtGai III 361. Jaungoiko itzaltsu berarenganako amore ta begitarteagatik ere erregutzen dizuet geron otoitzetan
alkar oroitu gaiteala. 'Por amor y reverencia'. Aran SIgn 105.
7. Entrecejo. "(V, G, BN), espacio entre los dos ojos" A. Cf. vEys: "On ne [se] sert plus de ce mot dans le
Guipuzcoa, mais bien en Biscaye où il a conservé sa signification littérale de 'entre yeux'; on le dit de quelqu'un
qui a pleuré et dont les yeux sont rouges tout autour". v. betarte. Oe-jantziak alde batera jaurtita, jauzi egin
zun ogetik neskak, begitartera erabaki zeatza sartu zaionaren jasez. TAg Uzt 252. Une artan bertan, deabruak
asmo berri gaiztoa aizatu zion begitartera. Ib. 199. Gure "ortografia" ikusita, norbaitek onezkero begi-tartea
zimurtu du. NEtx LBB 8.
- BEGITARTE-AITZIN. (En casos locales de decl. sing., tras gen.). a) (En) presencia de, delante de, ante los
ojos (litm. 'el rostro') de. Cf. supra (5). Zeren hire begitharte aitzinean eta hire Seme gure Iaunaren izenean
huna bilduak baikara. Lç Ins A 2r. Ezen ikhusi dié ene begiék hire salbagarria, zein preparatu baituk populu
guzién begitharte aitzinean. Lç Adv ** 4v. Ezen Iesus ezta lekhu saindu eskuz eginetan sarthu [...]: baina zeruan
berean, orain Iainkoaren begitharte aitzinean guregatik konparitzeko. Lç He 9, 24 (TB Jainkoaren aitzinean, Dv
Jainkoaren aitzinera). Zein apaindu baitzenduen, / argitzat, herri bilduen / begitart' aitzinean; / jenter gorde'
agertzeko / eta glori' emaiteko / Israeltarren artean. O Po 63s.
BEGITARTEAREN AITZIN. Hura higuintzen dutenak ihes dohazila haren beithartearen aintzinetik.
JesBih 460. Zeina ezarri baituzu populu guzien begithartearen aitzinean. HeH Lc 2, 31 (He bistarat agertzen).
b) Delante de, por delante de. Eta hi haurtxoá, subiranoaren profeta deithuren aiz, ezen ioanen aiz Iaunaren
begitharte aitzinean, haren bideak aphain ditzanzat. Lç Lc 1, 76 (He ibiliko zare ezen Jaunaren aitzinean, TB
Iaunaren aitzinean, Brunet, Oteiza Jaunaren aurrean, Ol yaunaren aurretik). Igor zitzan hek birá bere
begitharte aitzinean, bera ethorteko zen hiri eta lekhu guzietara. Ib. 10, 1.
BEGITARTEAREN AITZIN. Ioanen zara Iaunaren begithartearen aitzinean, haren bideak aphain
detzatzuntzat. HeH Lc 1, 76 (Dv Jaunaren begithartearen aitzinean).
- BEGITARTE AZKAR. Buena vista, ojo clínico, olfato. Begitarte azkarra baitue emakumeak nai
duenerako-ta, etzuan izan Yolandak iñork agindu bearrik, mutillengana zer nai zuen galdezka joateko. TAg Uzt
217. Etzuan izan Malentxok geiagoren bearrik osabaren eta amaren itzak noraño zijoazen igartzeko; begitarte
azkarra baitue jatorritik emakumeak giza-biotzari dagozkionak iraduz sendutzeko. Ib. 121.
- BEGITARTE-AZPI. Parte inferior de la cara. Jon Doni Bixintxoren bizarra iduriko sagar-erroi bizar batek
hartzen zion begitarte azpi guzia. Barb Sup 68.
- BEGITARTE-BEGIAK. Begitarte-begiak lorietan, oihu batean erran zuen: "O! milesker, arima onak, nor
ere baitzaizte!" "Une allégresse dans le visage et dans les yeux". Barb Leg 126.
- BEGITARTE-EGILE. v. begitartegile.
- BEGITARTE EGIN (SP, Dv). a) Acoger, dispensar buena acogida. Cf. fr. ant. faire accueil [= 'faire bon
accueil']. "Faire beau visage, bon accueil, caresser" SP. "Faire bon accueil" Dv. Cf. tbn. supra (3) y (4), ejs. de
begitarte con egin. Baldin zuen anaiei solament begitharte egiten badrauezue, zer gehiago egiten duzue?
eztute publikanoek ere horrela egiten? Lç Mt 5, 47 (EvL begitharte egiten; SalabBN salutatzen, TB begitharte
ona egiten, He, Dv y HeH agur egiten). Guztiak dohazi borondate on batez eginak: egiezu begitarte eta errezebi
itzazu nik zeureak balira errezibi nitzan nahi zendukeien bezala. Mat XXVII. Ontasunari egiten dio
besta eta begitarte, eta gaixtatasunari liskar eta beltzuri. Ax 422 (V 273). Zure itzalaren azpian benturatzen da;
errezibi ezazu bada, defenda ezazu, alde zakitza, egiozu begitarte. Ib. 10 (V 5). Eztut etxean barrena sartzera
utzten, ezterauet begitarterik egiten, ezterauet ostaturik emaiten, ez naiz hekin gozatzen eta ez solhasean iartzen.
Ib. 368 (V 242). Hel ditezinean sar arazkitzu eta egiezu begitarte, zurekin ezkontzeko desira duen zeruko
Erregeren Anbazadorei bezala. SP Phil 152 (He 154 beha diozozute). Ienkoak zeruan zuri erranen dizu ungi jin
eta eginen begitarte. Tt Onsa 19. Handiei gorthe egiten diote, lausengatzen ditu aberatsak eta bere idutakoei
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
585

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
[sic, ¿por iduriko- o iduritako-?] egiten diote besta eta begitarte. "Applaudit sibi similibus". Ch III 54, 14. Hala
nola Jaun handi bati injurio egin bailezoke nork ere errezibi bailezake bere etxean begitarterik egin gabe.
CatLav 259 (V 131). Kasik hura bortha batetik sarthu den mementuan, beste batetarik jalgiten baitira, eta
zoinek hotzki eta bertaiterik egin gabe errezebitzen baitute. AR 214s. Gizon andiai atsegiñ egiteagatik, alakoen
etxean bizi diranai norknai egiten die begitarte ta agur. Mb JBDev (ed. 1882), 291 (ed. 1747, 333 begiratze ta
agur).
(Det.). Ederki disimulatu / du bere dolorea, / eta hargatik arrotzei / egin begitartea. EZ Noel 65.
(Con adj., en sintagma indet.). Gaixtoenek erranen dute itxuraz eta artez zabiltzala, munduak begitarte
gaixto egin derautzula eta hark zuri uko eginez, bazoazila Iainkoa gana. SP Phil 425. Ibiliko da buria gora
euskal herri orotan, zuk solamente egin badizozu so hanbat eta begitarte hon. Tt Onsa 2. Othoi, urrun diezadazu
/ deabru tropela gosea; / begitarte on egidazu, / erakuts zure Semea. Gç 195.
b) Mostrar resolución. "(S; Foix), faire bonne contenance" Lh.
- BEGITARTE ONEZ, BEGITARTE ONAZ. Con agrado. Errezibi ezazu bada, Aita zerukoa, oferenda haur
begitarte onez. Mat 219. Bihotz handiz besarkatu / zuen martirioa, / eta begitarte onez / ikhusi herioa. EZ Noel
169. Ofrendatzen derauskitzut halaber nik ongi egin guziak, xoil aphurrak eta eskasak direlarik, arren zuk
begitarte onez har detzatzun. SP Imit IV 9, 4. Begitarte onez errezibitzatzu zure aintzinean zure populu ahuspez
dagoenaren othoitzak. Gç 55. Orien txarkeriei ta bidebageei txarkeriz ta bidebagez ez, baizik begitart onez ta
ongiz eranzutea. Mb IArg I 304. Gizonen artean / azken urteak / eman tuenean, / bere ontasunaz, / begitarte
onaz / zituen gonbidatzen / eta irabazten / Salbatzaileak. Monho 86.
- BEGITARTE-ORRAZI (-orraze S), BEGITARTEAREN ORRAZI (orraze Dv). "(S; Foix), profil d'une figure"
Lh. "Begitharte-oraze, profil (de la figure humaine). Potiko horrek begitharte oraze ejerra dik" Lrq s.v. oraze.
Cf. A s.v. orraze: "Begitarte orraze-luzea (BN, S), bisai orraze-luzea (L), cara de un corte largo". Batzuetan
ikusten dira holako (andere lakrikun) batzu krokailduak, leixtafin gerri mehe batekin, begitarte-orrazea
endurtua. Etcheb MGaric 154 (ap. DRA s.v. orraze).
- BEGITARTE TXARREZ HARTU. Coger antipatía. Une atan bakaldunaren ondo-ondotxuan eguan eta
Bertolda begittarte txarrez arturik, badiñotso bakaldunari: Arren, jauna; indazu baimena amesetan diñarduban
baserritar orreri berba egin dagijodan, iratzartu egin biar dot-eta. Otx 38.
- BEGITARTEZ, BEGITARTEAZ. a) De cara, de frente. Amore, etzitela, othoi, despara, / honat begitartez
itzul zakitzat. E 211. Eta nola izituak baitziraden, eta beheititzen baitziraden begithartez lurrera. Lç Lc 24, 5
(TB lurrerat aphalzen baitzuten bisaia). Gibelaz itzultzen zaika Iainkoari eta begitarteaz kreaturari. Ax 575 (V
369). Apezak populiaganat berthaitez itzulirik, berheala Ispiritu Seindiaren lagunza galdeiten dizi. AR 230. Ziek
laurek behar düzie / juan begithartez beraiegan. / Gü aldiz beste kanton batetarik, / üngüratüren girade
gibeliala. Mustafa 153 (ap. DRA).
(Fig.). "Begithartez jartzea norbaiti, se montrer favorable à quelqu'un" Dv.
b) De vista, visualmente (conocer, etc.). Eta ninzen begithartez ezagun gabea Iudeako Eliza Kristean
ziradenei. Lç Gal 1, 22 (TB begithartez; He, Dv, Ol, Ker, Bibl ik(h)ustez, IBk, IBe begiz).
Zuen ganik aphur batentzat urrunduak izanik begithartez, ez bihotzez. Dv 1 Thess 2, 17 (Lç, He ik(h)ustez,
TB, IBk, IBe gorp(h)utzez, Bibl aurpegiz).
- BEGITARTEZ ALA UZKIZ. "Begitartez ala uzkuz (R-uzt), jugar a chapas, cara o cruz" A.
- BEGITARTEZ BEGITARTE (bei- R-vid ap. A; SP, Lar). Cara a cara. "Face à face" SP. "Cara a cara" Lar.
Ezen orain mirail batez ikhusten dugu ilhunki: baina orduan begithartez begitharte ikhusiren dugu. Lç 1 Cor 13,
12. Hek hura den bezala ikusten dute begitartez begitarte eta estalki gaberik. SP Imit IV 11, 2. Jinkuaren
aitzinian daude, haren gloria begithartez begitharte ikhusten dielarik. Mst IV 11, 2 (SP begiz begi, Ch bekhoz
bekho). Jinkua berthaitez berthaite ikusiz, eta perfeitki maitatüz seinditzen düte ezin explika daitekeen boskario
bat. CatLan 59. Zelian aldiz ikusiko diizi den bezala, berthaitez berthaite. AR 68. Ikhusiren beitzütie eternitate
orotan begithartez begitharte. UskLiB 103. Haren gloria begithartez begitharte ikhusten die. Ip Imit IV 11, 2.
Boztario batek artanu orren letrak; ekustan duan aldioroz, urdu zaitad gaudela biak xunto Eskapilenian
beitartez-beitarte. Mdg 120s. Orai berian nago beitartez-beitarte berareki; eta eztud ekustan, baizik korpiz me
bat edo mear bat, sotanaz tapatruk. Ib. 142. Jainkoa begitartez begitarte ikusi dut. Bibl Gen 32, 31.
- BI BEGITARTE (IZAN, etc.). (Tener) dos caras, actuar hipócritamente. Ez ginuen sekulan asmatuko izan
zaitekela aski gizon atrebiturik, gure artean, erraiteko, finkatzeko, Eskualdunak baduela bi begitarte. Zer
ausarkeria! Zer gezurra! HU Zez 40.
- BI BEGITARTEKO. Hipócrita. Lege bat, on edo tzar, egin ondoan, lege haren aldekoeri azpitik esku
emanez, berek lege hura hausten dutenak, nor nahi izan diten, bi begitartekoak direa? HU Zez 42.
Etim. Teniendo en cuenta que, en general, la aspiración no aparece detrás de la segunda sílaba de la palabra,
begit(h)arte lleva trazas patentes de una yuxtaposición relativamente reciente y laxa.
begitartegile, begitarte-egile (SP, Dv). Acogedor, afable. "Qui fait beau visage" SP. "Qui accueille bien les
gens" Dv. "Aizen bethi ere begitharte-egile (Darric ms)" DRA (tomado seguramente de EZ Eliç). v.
begitartetsu. Aizen betiere humill, / bai begitarteg[i]lle / trebesia eta ondiko / handien pairatzaille. EZ Eliç
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
586

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
111.
begitartetsu (-th- L-ain ap. A; SP, Dv). Afable, cariñoso, acogedor. "Qui fait beau visage" SP. "Favorable,
propice, en parlant des personnes" Dv. v. begitartegile. Nolatan sararaziko zaitut ene etxera, dakusadala
maiz eta maiz zure begitarte begitartetsua ofensatu dudala? SP Imit IV 1, 3 (Echve guztiz maitagarriya, Ip
ezinago ezti dena, Leon guziz amultsua). Ditugun guziak zure ongi eginak dire, eta erraiten deraukute zu zarela
ongi egille handia, begitartetsua, urrikalmendutsua eta zure ganik ontasun guziak heldu zaizkigula. SP Imit III
22, 2 (Ip ezti, Ol esku-zabal, Pi samur). Nork eztakusa mundua dela iuje gaixto bat, bere umeentzat eme eta
begitartetsu, baina Iainkoaren umeentzat gaitz eta garratz. SP Phil 427 (He 431 ezti eta urrikaltsu). Herri
batako [sic] jendekin treba artean, zenbat ere kortez eta begitartetsu baitire, halarik ere nolazbait izitzen gara.
Ib. 430 (He 435 kortes eta arrai). San Luis Franziako Errege handia, bere gorputzaren aldera garratza eta
orobat bere emazteaganako amorioan begitartetsua. Ib. 400 (He 404 amulsu). Nihork ezin uka dezake gure
Salbatzailleak amudio begitartetsuago eta bereziago batez maite zituela Iondone Ioanis Ebanjelista, Lazaroa,
Marta eta Madalena. Ib. 297 (He 298 eztiago). Othoiztuko du Jainkoa, eta Jainkoa begithartetsu izanen zaio. Dv
Iob 33, 26 (Ol Yainkoa adeibera didoroke, Ker entzuna izango da).
begitartetsuki. Afablemente. Emoizu gaineko ontasunari ahalik esker handienak, zeren horrela zurekin
hari den, begitartetsuki bisitatzen zaituen, beroki atzartzen, botheretsuki altxatzen, beldurrez zure pisuz lurreko
gauzetara eror zaitezin. SP Imit III 49, 1 (Ch, Mst e Ip eztiki, Ol adeiz, Pi adeitsu, Leon amultsuki).
begitartetxo. "Carilla" Lar.
begitartos. Afable, amable, acogedor. "Agraciado, agradable (Darric ms.)" DRA. "Afable, cariñoso (L-côte,
Lander Cor)" Ib. v. begitartetsu. Probintziako Mandarin guziak begithartos eginak ditugu. Prop 1902, 22.
begitartu. Vigilar, cuidar. "Kameluak begitartzea vel kameluen artha izatea" Urt IV 103.
begitasun (Vc ap. A). Ilusión. "Begitasun, ilusión óptica" A BeinB voc. v. begitazio. Begitasuna, besterik
ez, Perrandes; Txantonen begitasuna. A BeinB 57. Maripak besoan atz-tximurkada bi egin ezpaleutsaz, antxe
geratuko zan Katalin altara illundura begira ta mandazaiñaren irudia begitasunez ikusten. Ib. 67. Ala gero
izanen ote zen elkargoa hura, begitasun bat bakarrik edo gerorako gertabide bat izaki orain artean egin zuten
guztia? Mde HaurB 90. Uste dugu, alegia, animaliak, gure gisa ari diren guztietan, guk ditugun bezalakoxe
sentimendu edo asmoen jabe bear dutela izan. Baiña begitasunak edo irudipenak egiten du ori. Vill Jaink 70.
Gauza bera urrutitik begiratzen baduzu, berriz, begitasunaren begi-ordeekin, orduan aunditu oi da, dizdiratsu
ageri da. Ib. 128.
begitatu. "Parecerle así equivocándose, iduritu, iruditu, begitandu, begitatu" Lar. v. begitandu.
begitaune. 1. "Ilusión (c.) begitaziñoa, begitaunea, gogoraziñoa, uts-irudia, buru-kala, irudi utsa" Añ.
Ziñatutean, lenengo krutzea bekokian egiten dogu, Jangoikoak librau gaizan pensamentu deungetarik,
gogoraziño txarretarik, begitaune izugarrietarik. Añ MisE 2.
2. "Objeto, begitia, begit-aunia" Dgs-Lar 6.
begitautsi. "Desojarse la aguja" &c. Lar.
begitazio (Lar, Añ, H), begitan(t)zino (V-gip), begitanzio, begitazino (V-gip; Lar, Añ), begitazinoe. Ref.: Iz
ArOñ (begitantziñua), UrrAnz (begitantziñúa); Etxba Eib (begitxanziño); Elexp Berg (begittaziñua). Tr.
Documentado sobre todo en autores vizcaínos. En DFrec hay un ej. de begitazio. 1. Imaginación; figuración,
ilusión, visión. "Parecer equivocado", "fascinación, alucinación", "representación, figura, imagen",
"trampantojo" Lar y Añ. "Aprehensión, por imaginación", "cabilación", "fantasía, vano ofrecimiento", "fantasma
de la imaginación", "ilusión", "viso, visos" Añ. "(V) imagination, croyance sans fondement" H. "La ilusión" Iz
UrrAnz. "Visión, imaginación, ilusión engañosa. Begitxanziño batekin, astorauta dabill zoratu biarrian" Etxba
Eib. "Alucinación, ilusión, visión engañosa. Eztakitt ze begittaziño euki neban. Ain edarra pentsau jatan orduan,
da oiñ berriz..." Elexp Berg. v. begitasun, irudipen. Ez konfesatu burura etortzen dira[n] begitazioak, uste
izanagatik konfesatu bear dituzula. Mg CC 159. Fedeak ez du gezurrik, ez begitaziorik, ta bai zimendu galduko
ez dana. Ib. 197. Ikusita bere usteko neuke begitazinoren bat dala. Mg PAb 155. Ez da hau begitazino edo
bildurtuteko geituz esaten dana. Mg CO 82. Ondo konfesetan dirialako begitazino ta uste txaarraz duazanak
komulgetara, jaaten dabee Jangoikuaren juizijua itsu itsuban. Ib. 93. Zeinbat begitaziño, irudipena, zorabio,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
587

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
burukala, asmu ta asmo ilun itzalak eztitu batek bere barruan igaroten? Añ NekeA 219. Geijago zirudijan
amesetako begitazinoe edo beste munduko gauza bat, kriatura bizija baño. JJMg BasEsc 239. Euki eban bein
baten esatera noian begitaziñoe ta ames bat edo, obeto esateko, zeruko argitasun ta dei bat. Ur MarIl 9. Desegiñ
ziran baña alako amesak, / begitanziño areek gaur jataz garratzak. AB Olerk 95. Gau batez amets txit triste eta
bildurgarriak egiñ ondoan, esnatu eta eziñ beregandik botarik begitazio hilgarri aiek. Arr May 77. Irudipen uts,
begitaziño soil, lilura-izpi, gurari-ernamin: zer ete? Erkiag Arran 83. Jenteak pentsatzen zuen baserri ume arren
begitanzioren bat izango zala [Maria Santaren agertuera]. Ag EE 1895b, 76s. Ori piezi-ori ikusi dotenian
bildurtu nok, ze, maillaturen bat eukala begitxandu jatak eta. Baña, nere begitxaziño bat besterik eztok izan. SM
EiTec2 137.
2. (Lar, Añ), begitazino (Lar, Añ). Equivocación. Ezagun ditekean ekibokazio edo begitazioarekin
juramentu egiten badu, orduan eztu gezurrezko juramenturik egiten. Gco II 156.
3. Imaginación (facultad). Begitazioaren eskumendetik ateratzen den edozein gauzak, [analizatu ezkero]
bere ederraren eta lilluraren geiena galtzen duelako. Vill Jaink 128.
- BEGITAZIOA EGIN. "Begitantziñua eiñ, figurarse que existe lo que no existe" Iz ArOñ.
- BEGITAZIOZKO. Imaginario. Orrek esan nai du pesimistak eztuela ezerez utsa maite, bere utsean, baiñan
begitaziozko ezereza: utsik aurkitzen denaren ezereza: ezerezaren ezereza. Vill Jaink 138.
begitazioro. "Equivocadamente" Lar.
begitaziotsu, begitanzinotsu (V-gip). "Celoso, desconfiado. Gizon begitxanziñotsua, bere buruari infarnua
batzeko" Etxba Eib.
1 begite (O-SP, Urt II 117, A). 1. Lazada. "Il se prend aussi pour un nœud large, pour un la[c]s" O-SP 221.
"Annosa vulpes haud capitur laqueo, axeri zaharra ezta begiteaz hartzen" Urt II 117. "Lazo" A. v. begizta; 1
begi (3). Iongoikoa, badakigu eztela begitetik, / Nihor ere eskapatzen herioarenetik. EZ Man II 157.
2. (O-SP Dv y A). Ojal. "Begitea, la boutonnière ou le trou où entre le bouton" O-SP 221. Nire
aldamenean gizon mozkor bat zegon, beltzez jantzita, txapela saieska eta lore gorri bat begitean (ojal) zularik.
Etxde Itxas 85.
3. (R, Sc ap. A; Foix ap. Lh). "Anillo de la cadena" A. "(S; Foix), anneau de chaîne" Lh.
4. (S ap. A; Foix ap. Lh). "Abertura del hacha por donde se mete el mango" A. "(S; Foix), douille d'un
instrument" Lh. v. begitun.
Etim. Relacionado con begi, y con begizta, gibizta, txibista, etc.
2 begite. 1. "(R), mirada. Zer begitea [sic] gaizto du gizon korrek!, qué mala mirada tiene ese hombre!" A. v.
begirada.
2. "Objeto, begitia, begit-aunia" Dgs-Lar 6.
begiten (V-arr ap. DRA), gibiten (V-arr ap. DRA). Lazada. Cf. LzG: "Begitina, cada una de las correítas del
borde de las abarcas que sirven de presilla a la cuerda o correa con que se la sujeta (ant., Salvatierra)". v. 1
begite.
begitila. v. betile.
begito. "(V-gip), seta muy lechosa; no es comestible" A.
begitsu (Vc, Lc, Sc ap. A; Urt II 300, Foix ap. Lh), begizu (S ap. A). 1. Que tiene muchos ojos; que tiene
muchos orificios, círculos, etc. "Argus, [...] begitsua, begidúna, begiz bethea" Urt II 300. "De muchos ojos,
hablando, p. ej., del caldo [se refiere a "ojo" en su acepción de "círculo que forman las gotitas de grasa sobre la
superficie de un líquido en el que no se disuelven"]" A. "1.º qui a beaucoup d'yeux. 2.º (BN, S) troué, couvert de
trous" Lh. Gaparrak itzala begizu, bera bezala. "Le buisson rend son ombre pleine de trous". O Pr 696.
2. "(Vc), cariñoso" A.
begitu. v. begiratu.
begitun. "(V-arr), ojo de la azada" A. v. 1 begite (4).
begitura, beitura. Mirada. Beia tripa-miñak balitu bezela, ostikoka egon eziñik asten da; beitura larria dauka
eta ez dago lasai. Oñatibia Baserria 138.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
588

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
begitxeda (Lar), begixeda (Hb ap. Lh), begixada (Lar). "Certería, tino, destreza" Lar. "Puntería, punteria,
begixada " Ib.
begitxedari. "Apuntador con escopeta" Lar. (Lar), begixedari (Hb ap. Lh). "Certero" Lar. "Begixedari (Hb),
bon pointeur, bon tireur" Lh.
begitxedatu. "Apuntar, asestar" Lar.
begi-txindor. v. betxindor.
begitxo (Lar), begitxu. Dim. de 1 begi. "Ojuelo, ojito" Lar. Nigana manso dakarkezula / zeure begitxo
lindo biok. Lazarraga 1184v. Duzu begitxo batzuk / ta aurpegitxo bat. Gamiz 204. Zenbat bider gaitz egin, ta
begitxoetan igerri, ta besoetan artu, ta esaten die: Enetxoa, au zer da? Cb Eg III 366. Beti Zerurontz beira / ditu
begitxoak, / goruntz jasota beti / bere besotxoak. Jaukol Biozk 63. Plazan erantzi ta ikusitzian / asko gustatuko
zaizu, / begitxo txiki erdi itxub'oi / antxen zabalduko dezu. Tx B I 231. Ez begiratu iñora, aizta mattia. Itxi zure
begitxuba. Altuna Euzk 1930, 531. Tente ate aurrian / Oriño txikijak, / gora jaso daruaz / begitxu argijak. Laux
BBa 52. Gure gorputz azalean barreatuak, sakabanatuak, baditugula begitxo batzu (ocelles: horiek omen dute
ikusten gure bi begi ohituak zerratuta daudelarik). Mde Pr 323s.
begitza (AN-5vill), begitze (AN-5vill). Ref.: A (begitze); Gte Erd 67. Mirada. "Begitza bat eman nion (AN-
5vill); [...] egin zidan begitze bat, txarragoa! (AN-5vill)" Gte Erd 67. Zador baten igeri nabil / sentiki, ez
ikuski, ura. / Zabal au begitzez ezin bil / ta nerau naz orren bakura! "No puedo resumir con mis miradas esta
inmensidad". Laux AB 60.
begitzun. Mirada. Gero lurretik jaikita, bekoki zimurra ta bizar zuriya darakus, begitzun ospela
betillunpean daukala. Elizdo EEs 1913, 140.
begiundu. "Aprehender, imaginar, irudin, iruditu, ustetu; (V) begitandu, begiundu" Añ. "Figurársele a uno,
iruditu, begitandu; (G, AN) iduritu; (V) begiundu", "parecerle así equivocándose, iruditu, begitandu, uste izan;
(V) begiundu" Ib. A. "Begiundu, id. begitandu: figurarse" msOch 10. v. begitandu.
begiune. "(V-m), acogida" A. Cf. begirune.
begixada. v. begitxeda.
begixeda. v. begitxeda.
begixkel. v. BEGI-EZKEL.
begixtatu. v. begiztatu.
begizain (Añ), begizai (Lar, Añ). "Guarda de vista" Lar y Añ.
begizaita. "Sobrevista en los morriones" Lar.
begizale. (El) que prefiere servirse de la vista. v. begitar (2). Begizale edo begitar diran oieri geiago
gertatu oi zaie ori. Iainkoa begiz bezala atzi nai lukete atertu gabe. Or QA 131.
begizka. Mirando. Bitartian umiak, eskaratzeko baztertxu baten batzauta, arrotzari begizka, adi-adi
egozan. BAizk Ipuin 18 (ap. DRA).
begizko (V, G, AN, L-ain; Lar, Añ, Dv (V, G), H (V), VocCB). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Arin AEF 1955,
120; CEEN 1969, 94; Elexp Berg. I (Sust.). 1. Aojo, mal de ojo. "Aojo", "fascinación, aojo" Lar. "Fascinar
[...], begizkoa egin" Lar y Añ. "Enfantement par regard, par ce que le vulgaire appelle mauvais œil" Dv.
"Ensorcellement par le regard. Id. begaizkoa" H. "Ez dakitt zeiñ sorgiñek begizkua eiñ detsalakuan dago ama
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
589

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
koittaua bere umiari" Etxba Eib. "Begizkua eiñ zaue, se dice v. gr., cuando muere un animal. Begizkomat ein
xaok" Iz ArOñ. "Sorgiñak begizkua bota ta gaixotu ta ill ein zan" Elexp Berg. Cf. A EY I 120-127 y JMB AEF
1924, 167 para diversas creencias populares en torno al mal de ojo. Tr. Documentado en textos vizcaínos y
guipuzcoanos desde mediados del s. XVIII. Con el vb. egin lo hallamos en Barrutia, Larramendi, Zavala,
Urruzuno, Erkiaga y Aresti, con ifini en Iturriaga.
Azkonarraren atzamartxoa ekarriko dot menditi / begizkorik eztegizuen bulartxorean isegi. Acto 470s. Begi
oiek [...] adierazotzen digute Jaungoikoarekiko izan oi dan amodio bizia eta gartua, zeñaren txingarrak aiñ dira
gozo [...], non Jangoikoari berari egiten dioten begizko santu bat. Lar SAgust 14. Idiren bat gaisotuten bada, ez
inoz pensau begizkua dabela, bada begizko kontubok atso ipuinak dira. CrIc 54. Onelangoak izan daroe berezko
gatza, gazigarria ta uia gogoa yoteko, begizkoa egiteko ta errazago oratu ta erantsiteko. Zav Fab RIEV 1907,
92. Ezur uts egiñika / eman dit gogoak / ifiñi dizkidala / niri begizkoak. It Fab 198. Mari Martinek begizkoren
bat egingo ote zien beldurrez. Urruz Iru ziri 26. Uraxe dek olako begizko ta sorginkeria oriek beti gogotan
dauzkana. A Ardi 19. Ik ez al dun siñesten begia betzuloan ikara ta dardar dabilenean, begizkoa yaurtitzen
duenik? Or Mi 31. Itsas-antzarrak aizetik yausten ditun erensugearen begizkora, ta ez al deritzon giza-begik
seda-arra gaizkitu dezakenik? Ib. 31. Ez det begizkoetan sinistatzen, alare, aspaldi alkarrekin ez genuen
itzegiten eta... gaur... Lab EEguna 113. Ipui zarrak, atozte gogora! / Atozte erregingai begizkoak zora!
"Princesas que encantó un maleficio". Ldi BB 164. Begizkorik eztala? Izena ezarri zaionean, zerbait bada. A EY
I 120. Begizkotik norbait gordeteko bideak. Ib. 122. Bei nai idixari begizkoa kentzeko, lixaxko sokea lepoan
loketan jako (V-gip). Ib. 124. Neure senargai Joakin / galanta izanik, / kutuna yosten dago / begizkoa gaitik (Vm).
Ib. 127. Norbait ilten danean, begiak zabalik badaukaz, itxi egin bear dakioz besteren bati begizkoa egin
eztagion (V-arr). Ib. 122. "San Antoniok gorde dagiala" esanezkero, abereari etxako begizkorik egiten (V-m). Ib.
123. Ardi edo bei bat ederra ezta? ta, ikusten da inbiixia artzen dau batek eta begizkua eiten xate ganauari. Ta
gueztabela be egin leike ori, begizku ori. Orregaitik esaten da "nee begixak eztaiela gaitzik egin". (V-gip). Gand
Eusk 1956, 225. Zein adu, siats, azturu edo sorgiñek egin eutsun begizkoa, onen goiz ezereztuteko zeure
irudimen-biotzetan erro-barri zan gurari gurbilla? Erkiag Arran 155. Begizkoa egin zion Beleni, eta oso osasun
txarrarekin ibili zen hau haur denporan. Arti Tobera 284.
2. Conjuro contra el mal de ojo. --Baie ganera txarto dakot (Isidrotxu), begidxek pe zilluen barruen
sartunde. --Zetan zauz begizkue eiñ barik? --Eixu begizkue... begizkue eiñ! Ort Oroig 55.
II (Adnom. y adj.). 1. Ocular. S. Lukas Ebanjelistak begizko testigu onak bezala kontatzen du San Pabloren
sermoi batean ikusi zuena. Cb Eg II 174.
2. Querido; preferido. v. begiko (II). Aita, Bartolo; Ama, Jexuxa, / biak zaizkigu begizko, / seaskatxotik
erakutsiak / amaika gauza egizko. Basarri 23.
(Tras gen.). Eskolak eta opiziuak / baidira nere begizko, / nik jakiñian jarri beaitut / oraingo eta berrizko: /
orrela eskolan ibili banintz / egingo nintzan obispo. Uzt Sas 208.
3. De maleficio, producido por el mal de ojo. Azpilletako Prantziskak emon euskun begizko ura (ur
bedeinkatua izango zan) ba begizko gaixo ori kentzeko. (V-gip). Gand Eusk 1956, 225.
- BEGIZKO-UR. Azpilletako Prantziskak emon euskun begizko ura (ur bedeinkatua izango zan) ba begizko
gaixo ori kentzeko. Gand Eusk 1956, 225.
- BEGIZKOZ EGIN. Echar el mal de ojo. Umiai azkonarren erpia eta onelako beste gauzaren batzuk ifintia,
begizkoz egin eztaijuen. Astar II 41.
begizkodun. 1. Aojado. Bizkaiko uri askotan begizkodun umea bere aitak soinean eukan alkondaran batu
oi eben (V-m). A EY I 122s. Bizkaiko Berriz, Murelaga ta Elorrion eta Gipuzkoako Arronan begizkoa egiten
ebanari eskuak eta arpegia garbitu eragin eta ur axe begizkodunari (nai ume nai aberea izan) edaten emon oi
eutsen. Asterrikan orrelako ura ez eban begizkodunak edaten, beragaz garbitu bai. Ib. 124.
2. Aojador. Gabaz amaiketatik ordu batetara bitartean egiten dabez begizkodunak euren kalteak (V-m). A
EY I 122.
begizkonesa. "(V-m), begizko" A Apend.
begizkotu. "Aojar, fascinar" Lar DVC 179.
begizkun (BeraLzM). Mirada. Begitatik juan yat betiko lua, / begizkun leiora baiyagert gogua. "A la
ventana de mis miradas". Laux BBa 134. Adimen ain iratzarri, / begizkuna zabal-garbi, / t'aiera otxan. Zu
ziñake, bai, / nere poz-eguzki. EA OlBe 48.
begizpal. v. betezpal.
begizta (Dv A), bigizta (V-arr), bibista (msV ap. A), birixta (AN-larr), biixta (G-to), bigazte (G-azp), gibizta
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
590

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(V-gip). Ref.: A (bigazte, bigita, gibili); Iz To (biixta); Echaide Nav 195. 1. Lazada. "Nœud en rosette (côte)"
Dv. v. 1 begite, bigita, bilisti, txibista. An, emakume urkatua ikusten dugu gargalle biurritan zintzillik
zabuka. Berak ua ikusi orduko, ikaragarriro orru egin gixagaixoak eta exegita zeukan begizta askatu zun. Zait
Sof 93.
2. Eslabón de cadena. Katea esan dut, bai, begizta begiztari kakotuz, morrontza gogorrean baininedukan.
Or Aitork 192.
3. "Begistia, begista bat, erneamotxo bat, el punto de donde ha de brotar la patata, alubia, etc." Iz ArOñ.
"Punto por el que nace el germen de la patata" Elexp Berg.
4. "Begistia, el hueco pequeño que queda en la madera por haber sufrido un golpe durante su crecimiento,
begistá bat" Iz UrrAnz.
begiztagaitz. Imperceptible. Begira ezpazaude, eztuzu egiarik idoroko, begizta-gaitza ta nekez arkitzekoa
baita. Zait Plat 35.
begiztaldi. Mirada. v. begiraldi. Berdin esan genezake, beste mutil gaztea leiotik zugaitz bakarrari begira
ta begira baldin badago; ta batean, begiztaldi zorrotzez edo, zugaitzaren ederra adimenez atsi eta erdimiñez itz
soil eta bakar bateko liburua azaltzen badigu. G. Ansola Egan 1956 (3-4), 92s. Benetako gizon ederberarengan
edonolako ezaguerak gizon antzetsuaren begiztaldi nagusia zeinbesteko litekean adierazten omen du. Zait Plat
153.
begiztandu. Imaginar, creer. v. begitandu. Begiztandurik auzoko andra / bat zala ama berbera: / alan
galdu zan azkatasuna, / alan sartu da erdera. Enb 48.
begiztari, begistari, begixtari. "Begiztari, -stari, -xtari (Hb), qui pointe, qui ajuste bien, qui examine avec soin"
Lh.
begiztatu (V, B, L, BN, S, R ap. A; Urt, Añ, H; -au V ap. A). Tr. Documentado sobre todo en la tradición
septentrional desde mediados del s. XVII. Al Sur su uso se incrementa notablemente en el s. XX (antes lo
hallamos en Iztueta y Arrese Beitia). En DFrec hay 5 ejs., meridionales. Orixe y Erkiaga usan, además de
begiztatu, la forma de part. begizta.
1. Ver, divisar, percibir. "Advertere" Urt. "Avistar, llegar a ver algo, (c.) ikusi, ikustatu, ikusteratu; (V)
begiztatu" Añ. "Percevoir des yeux" H. "Avistar, divisar" A. Erranen duta? Ahal dezaket, / egia dena bezala,
/ zu begiztatuz geroz laket / zu bezi ehor etzautala. 'Depuis que je vous ai aperçue'. O Po 1. Begik ez begizta, ez
gogok sarizta. "Ce que l'œil n'aperçoit". O Pr 491. Gure bide guziak begiztatzen ditu, eta kondatzen ditu gure
urhats guziak. EgunO 167 (ap. DRA). Bazatozkit, o Jauna! zure mantuko orlok / suzko odei artean ditut
begiztetan. AB AmaE 433. Uso pilla agertzen da urrun-urrun eta beila begiztatzen du abatariak eta bere
tutuakin adierazten die nontso den uso multzoa. T. Arburu EEs 1916, 318. Alako batean begiztatu omen zuten
kotxe bat, Oñati ta Elgoibarrera asten dan bidegurutzean. Or SCruz 41. Rodano ibaia laster begizta zuten. An
zetzan bere uberkan lasai. Or Mi 61. Begizta-ahal urrun, Jainkoak daki noraino, agertzen zaizkigu mendi-kasko
zorrotz batzu. JE Ber 41. Gure loria itsasoaren begiztatzetik bigarren aldikotz, erran dugun bizkarrak
Zarautzetik hunat gordetzen baitzaukun! Ib. 83. Zelai ezeak, lore litsak ez geiago pozera eragingo!... Ezta elurteizoztu
gorrizkarik begiztatuko! Goen Y 1934, 180. Balendin begiztatu zuanean, pozaldi azkar batek ziztatu zion
Liberi biozpea. TAg Uzt 115. Basauntza sendu dun leoiari ere, ua begiztatu arte, orroa dario berolaxe
barrualdetik zulagarri. Ib. 229. Ez al dezue begiztatu iñoiz maitaleak alkarreri egin oi dioten agurra? Ib. 6s.
Inguruetan etxola txar bat begiztatu zuten eta hartan sartu. Zerb IxtS 82. Barneko Mirenen irudiaren ordez,
amona gajo bat begiztatu dut aurrean. Txill Let 63. Itsasoaren billa giñoiazan, urduri, gogotsu, lei andiz,
legorraren ertza noiz ikusiko. Orraitiño, noiz edo noiz begizta genduan ur zabalaren alderdi bat. Erkiag Arran
8. Zuk holako gaietan Mattini berari begietan nigarra begiztatu zenionak, ez ahal zenuen zuk ere begia bustia
hitz hauk zure semeari Ameriketarat idaztean? Larre in Xa Odol 13.
(BN, S, R; SP, Ht VocGr 357, Dv, H), begistatu (Gèze), begixtatu (S; Foix ap. Lh), begieztatu (Dv). Ref.: A;
Lrq /begis#ta/; Mirar; examinar. "Jeter des œillades" SP. "Examiner un livre, liburu bat begiztatzea" Ht VocGr
357. "Regarder, examiner" Gèze. "Examiner de l'œil" Dv. "Regarder" H. "Zure lana begiztatu baizik eztut" Ib.
"Examinar, ver con detención, considerar" A. "Jeter un regard" Lh. "Examiner" Lrq. Zenbat ere xipi baita
gauza bat, behar ez bezala onetsten eta begiztatzen bada, gibelatzen du gizona guzien gaineko ontasunetik. SP
Imit III 42, 2 (Mst so egiten). Kreserela daritzon xoriak oiu eginez eta hegaztin ihizilariak begiztatuz, hek
izitzentu berari dagokan eta nihork eztakien bertute batez. SP Phil 197s (He 200 bere oihuez eta behatzez).
Iduritzen zaie mundu guziaz begiztatuak direla. He Phil 201 (SP 199 dadutzala begiak hekin gainean). Jesusek
begiztatu zuen bere ama, eta erran zion amultsuki. Lg II 281. Astoak ez ditu gaizoak yuiatzen, / ageri denetik
baizen: / axeriak aldiz bethi / ditu begiztatzen funtski, / alde orotarik behatuz arthoski. "À fond les examine". Gy
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
591

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
314. Ikhusi zuen neskato batek suaren aitzinean iarririk, eta ongi begiztatu zuen ondoan erran zuen: Hau ere
harekin zen. HeH Lc 22, 56. (Lç hari begi eratxekirik, He ungi behatu, TB begia gelditua hunen gainean, Dv
begiratu, Oteiza begiratu zion atenzioarekin, Brunet tinkatu zituen begiak, Or, Ol ondo begiratuz, Ker begirabegira
jarrita). Arrats guziz begiztatu behar dut egun iragana; nere gogoeta, solas eta egintzak ikhertu,
Jaunaren tribunal-aintzinean banintz bezala. Dv LEd 272. Igorri zituzten Saraatik eta Esthaoletik bortz gizon
biphilenetarik lurraren ikhuskatzera eta artharekin begiztatzera. Dv Iud 18, 2 (Ol arakatu ta ikertzera, Ker
aztertzera ta arakatzera). Begizta zazue lurra, zerika den; zer populu dagoen han, ala den hazkarra ala erphila.
Dv Num 13, 19. Ikusazu zer den saindu hau [...]. Gauza begiztatu gabe ungi, senharrak erraiten dio:
Errepublikako asinata da; holako ederrik ikusia nago gazte nintzenean! Hb Egia 19. Azienda erosterakoan
badogoko ongi begiztatzea heia hortzik gabe denetz, ahul dadien beldurrez. Dv Dial 94. Jesüsek begiztatü zian
onduan, erran zion: zü Simon zira, Jonasen semia. EvS Io 1, 42 (Lç, Leon behatu, LE, Dv begiratu). Larunbata
dugu eta nik biharkotzat asko gauza begieztatu behar ditut. Arb Igand 90.
(s. XX). Onhetsi eta onhesten dugu galdegileak obra hau inprima dezan, begiztatu dugun liburua bezala
izaitekotan. In CatJauf II. Badakizue nor zen Humboldt: mintzai-jakintzaren sortzale gaitzenetarik, handienetarik
bat. Bainan eskuara baizen etzuen begixtatzen. Lacom LEItz 78. Liburu berriren bat eskutaratzen zaizunean,
lenbizi egingo dezuna, aurrenetik azkeneraño dakartzkin santuen irudiak banan-banan begiztatzia izango da,
noski. ArgiDL 3. Bainan ernerik zauden artzainak / begiztatuz mendi gainak; / eta zakurrek, agertuz hainak, /
bere zituzten oihanak. Ox 91. Gure gizon ikasiak, beren ikastaroakin badirudi galtzen dutela berezko
bersolarien itz-jarioa ta etorria [...]. Ala ematen du beintzat, askoren neurtitzak begiztatzean. Inza in Jaukol
Biozk VI. Mutillak, eskuz beiari legun, / esertokia autatu du. / Bazkal-artean maitea nai lu / legunago begiztatu.
"Quisiera contemplar". Or Eus 83. Herrian sartu orduko, hotela ikusia dugu eta begiztatua. Etxe handi bat da,
ezkerretarik, bertze guziak baino larriagoa. JE Ber 36. Goizean goiz, oraño illun zegoela, Maria Madalena ta
Yakoboren ama Maria ta Salome, atondutako atxongaiak artu ta yoan ziran il-obia begiztatzera. Ir YKBiz 516.
Aldi aietako gizonen bizitoki ziran arzulo eta arpe asko ibai inguruetan daude, batez ere [...] bertan zebillen eiz
guztia begiztatzeko toki gaintxo egokienetan. JMB ELG 45. Neskato batek, suaren aintzinean ikusi zuelarik,
begistatu zuen eta erran: "Harekin zen hau ere!". Leon Lc 22, 56. Aren asmoak begieztatu zitueneko, begi
emanik zeuzkan beretakoak. Zait Plat 46. Egia esan, erbeste gorrian eztut aukerarik izan aipatu liburuak
begiztatzeko. Ibiñ Virgil 23. Begieztatu al duzu baso ori? (AN-ulz). "Ongi ikusi al duzu?". Inza NaEsZarr 1935.
Eta 'gramatiko berri' edo 'gazte' zirelakoek the wonderful seventies haietan zabaldu zituzten bideak ez zituen
begiztatu [Campionek]. MEIG VI 81.
Vigilar (?). Erhi hura bera denez / Santagrazin altxatua, / gure Jaun Aphezpikuez / bethi da begiztatua. Zby
RIEV 1908, 419.
Apuntar. "Begiztatu tokian io dut, j'ai touché sur le point visé" H. Hantxet, erbia begixtatzen duela,
ezpainak bildurik, gogoz eta ahoz, tiroa emaiten dio. Barb Sup 29. Onek artu du ixil-ixillik bere txispa zarra...
Leio batetik begiztatu du pizti zarra ta... NEtx LBB 189.
2. (L, BN-baig-arb; -au V-arr), begixtatu (Foix ap. Lh). Ref.: A; A Apend; Gte Erd 67. Elegir, echar el ojo.
"Mugueter des yeux" SP. "Choisir de l'œil" Dv. "Begiztau (V-arr), elegir (begiz jo)" A Apend. "Choisir d'un coup
d'œil, etc." y "convoiter" Lh. "Begiz jo nun zakur ura (G-azp, AN-gip) [...], begiztau in noan (V-arr), begiztaute
deukot (V-arr), begiztatua dut behi hori (BN-arb)" Gte Erd 67. v. BEGIZ JO. Hautatzatzu bada, Philotea,
bertute probetxosenak, ez estimatuenak; beregainekoenak, ez itxurazkoenak; hoberenak, ez berreginenak edo
begiztatuenak. SP Phil 176 (He 178 ontendade gehiagotakoak). Alhargun egon nahi izatea, eta begistatua,
maiñatua eta balakatua izateaz atsegiñ hartzea. "Se plaire néanmoins d'être muguetée, caressée, cajolée". He
Phil 420 (SP 416 begietsia). Tolosako plazan jokatzeko lau zezen arrapatzera joan ziatezkean mendira Lasturko
bost mutil gazte [...]. Begiztatuak zeuzkaten lau zezenetatik irurak atzemanik. Izt C 250. Lili eder bat badut nik /
aspaldi begixtaturik, / bainan ez nainte mentura haren eskura hartzera. ChantP 340. Horra nun bidean nunbeitik
ikasten duen hainitzek begiztatua dutela kargu hortako. Zerb Azk 55. Txantonen asmo osoak ez yakazan bere
emazteari gogo beteko, arek begiztatua eukan mutilla, Jon barik Kerman zalako. Erkiag Arran 127. Kolon
aurretik gizaldi bat, Kleirak digunez, euskaldunak Terranoba begiztatu omen zuten. EgutAr 1-2-1958 (ap. DRA).
Aldapan gora, bideko okerrune batetik begiztau eban azkenengoz [...] bere egoterri aspaldikoa. Erkiag BatB
106. Zer da, bada, ongia? Gure adimenduak giza-egintzetan begiztatzen duen egokitasun bat, ordena bat. Vill
Jaink 89s. Jainkotasun-dirdira begiztatu ondoren, [...] begiek lurreratzean, Jainkotasuna bera, Laztanaren
itzala ikusten du izakietan. Gazt MusIx 169. Ama guziek hartzen duten ohorea / seinalatzeko, begiztatu dut lorea.
Xa Odol 298.
3. "Ensorceler" SP. "Aojar" Lar. v. begizkotu, begaiztu.
begiztatzaile (SP; Darric ap. DRA), begixtazale (S ap. Lrq), begiztazale. 1. Que mira, que examina. "Qui jette
des œillades" SP. "Examinador (Darric)" DRA. "Qui examine pour choisir" Lrq s.v. begixta. Bide bada beraz
eginik, Nere Jaun Grouard begistatzaile, eta Nere Jaun Clut fondatzaile izatu zirenaz geroztik. Prop 1908, 137.
Lafitte aldiz [...] gertakarien, diren edo izan ditazken bezala, begiztazale. JE EuskG 102.
2. Aojador, que echa el mal de ojo. "Enchanteur" SP.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
592

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
begiztatze. 1. Mirada. Zenbait basilikek aurtikitzen badio behatze lizunik, amoriozko begiztatzerik, haren
bihotza errazki atzematen da eta pozoatzen. SP Phil 372. Erraz da bertzeren senharrarekin edo emaztearekin
lizundu gabe egoitea, bainan ezta hain erraz begiztatzerik edo amoriotzerik ez emaitea edo hartzea. Ib. 453 (He
457 begi kolperik ez arthikitzea). Mutillaren begiztatzeak etzion, agian, naigaberik sortu neskatxoari; bai, ordea,
pozaldiaren ziztadak biozpea zirikatu. TAg Uzt 113.
2. begiztete. Vista, alcance de la vista. Anglante Jauna begiztetean etorkala, / onen arma leun eta argien
dizdizetara / suak artuta urteten jako bereala. AB AmaE 451.
begizto. "Ojo de lazada. Begiztoa egin, begiztoa askatu" Gketx Loiola. v. begizta.
begiztu (SP (-tzt-), A), begistu (VocCB Dv). 1. "Begitztea, regarder de mauvais œil" SP. "Bekaiztu, begistu,
mirar con malos ojos, con envidia" VocCB. "Elegir (para [...] mal)" A.
2. "Begiztu (mirar), de begi (ojo), begiz (a la vista)" AG 2331.
"Contemplar, divisar, ojear" BeraLzM. Nik, jaramon egitteka, / begizten aunat barreka / odeiakaz
amesetan. Laux AB 48.
3. "Elegir (para bien o para mal)" A.
begizu. v. begitsu.
begi-zulo (Añ), betzulo (V ap. A; Lar Sup, Añ, H (V, G)), begi-zilo (L, BN, S ap. A; Foix ap. Lh, H (L, BN, S),
T-L), betzilo (T-L), begi-xilo. 1. Cuenca del ojo. "Cuenca de los ojos, betzuloa, begi-barrena" Lar Sup.
"Cuenca de los ojos, betzuloa, begi zuloa, barrua" Añ. "(Begi zulo), orbite de l'œil. Syn. beutsuna, begi zilhoa
(L, BN, S)" H. "Orbite (oculaire), begi-zilo, betzilo, begi-ohe" T-L. Begi xiloak ditu / izar bigez garnitu, /
begitartea hanti / zauka hanbat argitu. O Po 32. Anitz horduren buruan atera zuena zen Elizako guziei bere
begi-zulo utsak erakustea ta Kotatarako bidea artu zuenean bezain itsu gelditzea. Mb IArg II 354. Zergatik
begiya zan kristalezkua, bestela ikusi nai duenak bere begi zulua. Iraola 51. Ik ez al dun siñesten begia betzuloan
ikara ta dardar dabilenean, begizkoa yaurtitzen duenik? Or Mi 31. Zer geiago itxadon gentzake, begi-ninia ere
betzuloan ezkier ez dagolarik? Goen Y 1934, 181. Gogoa azken zaidak emen / yan-asez azia: / begi-zuloek ar-ala
/ naro duk argia. Ldi UO 46. Orren begien larrain bietan / nindeke beor-gidari: / begizulo oien erdi erdian /
nindeke betiko nini! Or Eus 86. Txinpartak bezela zebiltzkion begiak betzulo sakonetan dirdirka. TAg Uzt 180.
Betazalak urratu zitun; begi-zulo odoltsuak matrailla gorrituz ari ziran. Zait Sof 93. Or baitituzu gomutaki
edertzat zure begi-zulo utsak. Ib. 140. Esango nizukenaren itz xumeenak zure gogoa ikaratu, zure odol gaztea
izoztu, zure begiak izarrak antzo, aien betzuloetatik erauzi ta zure lakain estu ta zizurrok banatu egingo lituke.
Amez Hamlet 42s. Kristalezko begi bat erosten du beraz, eta, garbizalea delakotz, gauero oherakoan begi
zulotik kentu ta arretaz ikuzten du. Mde Pr 72.
"Begi zulotik ere jango luke (G-azp), ezeak eta igarrak jango nituke (G-azp-goi, AN-gip)" Gte Erd 143.
2. (V-gip, G). "Begi-zuluak. Ojeras. Orrek dittuk begizuluak; ze atzo parranda gogorra, ala?" Elexp Berg.
Aundituta agiri zitzaizkion begizuloak. TAg Uzt 122. --Gabon, ama. Ez daukat apaltzeko gogorik. --Ori den.
Biar etxe berrira aldatu bear, eta joan adi begizuloak aundituta. NEtx LBB 15.
3. "Begi-zulua, el ojete del hacha, azada, etc., donde se mete el mango" Iz ArOñ.
1 begoi. "(V-arr), vaca pequeña" A.
2 begoi. "Hondura, profundidad" BeraLzM.
begoiarteko. "Entreordinario" Lar.
begoite. "Inversión" Lar.
begoitetu. "Invertir" Lar. Bere jakintasuna ezin zitekian gorde; [...] munduaren onerako begoitetu (invertir)
bear zan. Ag Lar 553.
begoltxa. "Ojal" y "ojete" Lar.
begoltxadura. "Ojaladura" Lar.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
593

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
begoltxagile. "Ojaladera" Lar.
begoltxari. "Ojaladera" Lar.
begoltxatu. "Ojalar" y "ojetear" Lar.
begondotu. "Saludar [...] agurtu, begondotu" Añ. (Probablemente de bego ondo, 'esté usted bien'). Lurreko
Errege bat igaroten danean [...] guztiak makurtuten deutse belauna ta burua; guztia[k] begondotuten dabe ao
batez dedar, zanzo, algara, bitor, agur ta pozkariz. Añ MisE 46. Guztiak alabatu, maitetu, andizkatu, onratu,
zoriondu, deitu ta begondotuko dabe. Ib. 128.
begonia. Begonia. Arrosa politak, krabelina-liliak, / orkideak eta gardeni-begoniak, / baratz honetan
daude mila lore eder. Arti MaldanB 204. Erori da behera berriz lauz-harria, / estaldurik betiko neure maitalea, /
lore-mendian hartu nuen begonia, / hainbat maitatu nuen Mirentxo maitea. Ib. 217.
begoña. Colina (?). Cf. goña. Jaungoikuak agertu zion bere naia zala, an bi ibar aien tarteko begoña
batian etxe santu bat egitia. Bv AsL 126.
begor. v. behor.
bei. v. 2 be.
behi (gral.; Lcc, SP, Mic, Deen I 260, Urt I 26, Ht VocGr, Lar, Añ, VocS, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv,
H, VocB, Zam Voc), bai (G-nav), be (AN-erro, Ae), beei (Dv (V)). Ref.: VocPir 427; A; Inza EEs 1915, 210; EI
126; Iz Als (baiya), ArOñ (beixa), R 300, Ulz; Lrq; ContR 518; Etxba Eib; Holmer ApuntV; Gte Erd 16; Elexp
Berg. Vaca. "Novilla, vaca" Lcc. "Vaquear, zezenak beia estaltzea" Lar. "Vache" Gèze. "Bei nabárrak, las que
tienen blanco y negro; nabar gorríek, las que tienen blanco y rojo" Iz Ulz. "Behiakin joan dira zezena ematera
(AN-gip), behiari zezena eman dakote (BN-arb), beia iizkotzera damate (G-azp)" Gte Erd 16.
Tr. General en todas las épocas y dialectos. Beei lo emplea sólo Moguel (cf. PAb 183: "beeija, vaca; abajado";
Ib. 182: "beeija, buruz berakua" y VMg XIII: "beeia. Vaca. Cabizbajo o a la abajada").
Dominico de Beia (1154). Arzam 163. Eneco Beya (1228). GLar 207, p. 204 (cf. Lac Irach 104 (1120), 127:
Que est iuxta uineam de don Bos de Alaua). E frayre Pedro d'Echauri rodero de Beyssamur e frayre Miguel
rodero en Arreguoç (1273). GLar San Juan 421, p. 441 (la inicial, con todo, no es segura, pues en el doc. 55
(1186, Ororbia) se lee Eizsamur (vasc. e(h)izi 'animal salvaje' 'caza'?)). El sel llamado Fagave-beierdi saroea
(1452). Arzam 163 (sobre su formación, cf. el ej. de 1453 s.v. behi zegi y Lek Oyarzun 297-300: "beyerdi
saroea, porque servían para las vacas paridas").
Ardi adarduna ta bei sabelduna. "Vaca barriguda". RS 190. Beukaz Peruk bere beiak ta nik neure zazpi
zuriak. Ib. 421. Idiak eta beiak il ezauz ta loben baten biriak indauz. Ib. 429. Beien erroa jatxiago, luzeago. Ib.
8. Lagunaren beiak erroa luze. RIs 56. Beiak on du larrea, obeago jabea. Ib. 17 (Aq pág. 63 beiak on deu larre,
aldean obe jabe). Orduan behien eta aratzen orde laudorioak eta eskerrak ofrendatuko derauzkitzute. Harb
337s. Neure behiti esne, guri eta gazna athera nezan, eta neure xahala gal nezan. O Pr 701 (cf. RS 513). Behiari
darraikala doha gaizkintzetara xahala. Ib. 555. Arakina erhak behia, eta indak kornado baten biria. Ib. 30.
Atzearen behiak erroa handi. Ib. 47. Idien eta behien eta ardien eritarzun prinzipalen ezagutza. Mong 586. Eta
ekusi dituzun zazpi bei gizen ta zazpi gari-ondo ederrak esan nai dutena da [...]. Mb IArg I 393. Hartu zituzten
bi behi bere umeen hazten hari zirenak. Lg I 258. Lau beei; bi buztartutekuak premina danian edo idijak biar
asko eginda arikatu dirianian, naiz gaisotu; beste bijak umiak aazteko. Mg PAb 109. Sorgiñ izan zeran
bitartean, ito dezu aurrik? Ez, Jauna. Egin dezu kalterik beietan eta ardietan? AA II 222. Idi, bei, egazti edo
beste abereren bat ilten dabenak. Astar II 160. Bei txikarra beti bigantxa. msOch (ap. A). Bei zuriak aundiagoak
dira eta ematen dute esne geiago, baña denbora gutxiagoan. It Dial 94. Tolosako plazan jokatzeko lau zezen
arrapatzera joan ziatezkean mendira Lasturko bost mutil gazte bei eziak arturik, oekin batean etxera ekarteko
asmoan. Izt C 250. Idi, behi, zezena, bada Pirenetan; / zaldi seguragorik ez da bazterretan. Hb Esk 230. Zaldi,
idi, bei, asto, gamelu, ardi eta beste atzienda guziak. Lard 69. Gurdi berri bati erantsi ziozkaten bi bei humeegin-berri.
Ib. 153. Ezta behar behia estalerazi hirur urthiak bethe eztütieno. Ip Dial 95. Eskal-herrian behitik
atheratzen da probetxurik gehiena. Dv Lab 243. Gaur beijak jan daben bedarra bijar jaten dogu ezne biurtuta.
Ur Dial 14. Behi baten buztanari itxikiz hiltzea eder da Buddaren haurrentzat. Hb Egia 66. Emazte hamar
ilhabethe gabe arrezkontzen zirenek behar ziotela Yainkoei hil behi ernari bat. Ib. 71. Berterretxek leihoti / Jaon
kuntiari goraintzi: / Ehün behi bazereitzola bere zezena ondoti. ChantP 214. Beiekin [i]ratzeketa egun bat, lau
berra. HerVal 165. Beia ere, esnedun dagoenian, on da etxian, baña antzutu ezkero, badakizu... Urruz Urz 45.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
594

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Camborat deraman bide bazterreko landa batean, arbi ateratzen ari, behientzat. HU Zez 172.
(s. XX) Geroxoago aurkeztu jaken otseiña iragarritera zelan bei jaubeak kendu eutsan beia, esanaz
errakuntza izaebala, ta diru geiago bear ebala. Echta Jos 242s. Gaur belardi bat iritxi, diruak idoro ta soroak
urratu; biar lur geixeago erantsi, osiñak bete ta barrutiak jaso; urrengoan idi-beiak ipiñi edo kendu. Ag G 255.
Auek eta zortzireun dukat urretan eta gurdi bat bei birekin. Ib. 52. Beia jeisten eztakienarentzat, bei guziak dira
antzuak. Urruz Zer 121. Nere etxian beia susa da. Noe 130. Bethiko bere golde-hurratsean, jandarmen ondorat
heldu izan zelarik, Lohilakatek, zankez, geldiarazten du behi parea: "Joa, behiak, joa!". Barb Sup 148. Behiak
aintzinean bethi akulatuz. Ib. 148. Itzai, zion nagusiak, gurdia gaitu, ardatza igurtzi, bei Beltxa uztartu, berandu
duk eta. 'La Moureto'. Or Mi 115 (cf. la nota de Rostaing: "Dans les campagnes on désigne ordinairement les
bêtes de somme par la couleur de leur robe. Les noms les plus communs sont blanquet (blanc), mouret (noir),
[...]"). Begira akiok zer bei parea. Alz Ram 102. Beterinaio jaun onek dauka / Don Pako bere izena, / makiña
bat bei, txekor ta idi / sendatzen duan gizona. Tx B 174. Ikusi neban bei nabar aundi / eta ganera luzia. /
Euzkelerrian musturra daula / ta Madrillen errapia. Enb 66. Ozkarbitu zaneko, bei uztartuekin irten ziran
baserritarrak sorora arbi-lanetara. TAg Uzt 262. Beienak bukatutakoan, zekor gazteari ekingo dio. Ib. 25.
Garrantzia beia bañan lenago zintzarria erosten zegon. Garrantzia eta kaltea. JAIraz Bizia 8. Behi bati kalitxak
heldu zaizkonean. Zerb Azk 101. Zenbaitek agiaz balio dute literaturaren aldetik ere. Hala nola Lebar nah Uidre
edo Behi Beltzaranaren liburua (behi-beltzaran larruz azaldurik dagoelakotz delako liburua). Mde Pr 232. Baina
musker zegoen belarra, eta mardul, eta behi gorrail batzu hor ziren alan. Ib. 128. --Beia esnetsu edo, Nikolasa?
[...] --Ni baiño geiago bai beintzat. Bilbao IpuiB 189. Behiak eskapatzen uzten dituzten zezenak, idi bihurtu. Arti
Tobera 271. Ahariaren sabelki ta barrukiak armoni deritzate, beiarenak gelimoni, txerriarenak txarmoni bezala.
Zait Plat 58s. Ipui berria kontatzen asten zanean, txori, asto ta bei adar luzeak ere, ixil-ixillik gelditzen ziran,
aren itzik ez galtzeko. NEtx LBB 92. Beietara egin zuan. Gogo aundi gabe, "Aida!" esanda, gurdiak eman zion
berako bideari. Ib. 23. Orenak eta orenak ixilik... behiak ausmarrian bezala nehork etzakien zerbait gogoan.
Ardoy SFran 221. Beia traillan artuta / etxera eraman du. Uzt Sas 237. Behi, bohor, zamariak / dütützie gisa
orotako. Casve SGrazi 90. Beia baiño obea txala, eta antxumea akerra baiño. Berron Kijote 48. Ori beia baiño
leenago uztarria ekartzea dala uste det. In MIH 217.
v. tbn. Muj PAm 37. Zub 53. Eguzk GizAuz 122. Iratz 58. Akes Ipiñ 32. ANd AUzta 85. Ibiñ Virgil 92.
"Bei baten buztanik eztu bererik (BN), suyo propio no tiene ni rabo de una vaca" A EY III 324.
"Beiaren boskarren txala bezela gelditu (G-to), quedarse desamparado; litm.: como el quinto ternero de la
vaca" A EY III 275.
- BASA-BEHI. v. basabehi.
- BEHI-ANDANA. Rebaño de ganado vacuno. v. BEHI-TALDE. Behi andana baten orroa edo xintxilak.
JEtchep 23.
Eremuño batean ikusten dugu behi andanaño bat; zaharoa eskuan, zain badagote, itzea bezain xut, unhaia. JE
Ber 16.
- BEHI ANTZUTU (V-arr-oroz ap. A; antzitu V-m ap. A), BEHI ANTZU (+ antzi V ap. A). "Vaca privada de
cría" A s.v. beisegi. "Vaca desprovista de leche" Ib. s.v. antzi. Zer da bei antzituba? Txala kenduten jakona.
Mg PAb 109. Lurrak gorri zituten Maiatz-lêneraiño; / bei antzuak, lan bage, ustez larrerako. "Las vacas
estériles". Or Eus 246. An beiak mendian, antzu eta orrelakoak. Etxe aldean utzi esne piska bat jeizten zaiotenak,
eta besteak mendira botatzen omen dituzte. Uzt Sas 348.
- BEHI ARETXDUN. "Vaca con ternero" A Aezk 290. v. BEHI XAHALDUN.
- BEHI-ARTALDE. Rebaño de vacas. v. BEHI-TALDE. Ez zian behi arthalderik hemengo mendietan,
bainan bakarrik ardi arthaldeak. Larz Iru 58.
- BEHI-ASKA. Pesebre. Garbitu ditu berriro bei-askak; txerritegian izan da; eman die olloai artalea. TAg
Uzt 29.
- BEHI-ATZAZAL. Uña de vaca (extremo de la pata, que se vende como despojo). Ogi au goxo goxoa dago,
ta bei-atzazal au guztiz ederto egosia ta ondua. Or Tormes 81. Bei-atzazal zati bat emon eustan tripaki egosi
apur batzukaz. Ib. 77.
- BEHI-BAZKA. Pienso para vacas. Ardiak uritez barnean idukitzen direnetan, eman dakiokete behi bazka
guzietarik. Dv Lab 273.
- BEHI-BEGI BELAR (bedar Lar). "Bustalmos, hierba" Lar. "Beibegi berarra, bustalmo" Izt C 42 (en una lista
de plantas). "Behi-begi (Hb), œil de vache (bot.)" Lh. Cf. DAut: "Bustalmos, hierba que tiene los tallos ramosos y
apacibles al gusto, por lo cual se comen cocidos: las hojas son parecidas a las del hinojo, y tienen alguna
semejanza con los ojos del toro".
- BEHI-BELAR (-bedar Aizk (G) A). "Bustalmo (hierba)" Aizk. "Ojo de buey (bot.)" A. v. BEHI-BEGI
BELAR.
- BEHI BELTZ. "(Hb), vache bretonne, vache noire" Lh. v. BEHI BETROIN. Bei beltzak txikiak izan oi dira
eta esne gutxiago ematen dute besteak baño. It Dial 94 (Ur bei baltzak, Dv e Ip behi beltzak). Gañera bei beltzak
dira umegiñagoak beste kolorekoak baño. Ib. 95. Etzenuke zumitz garbiketan ari bearrik, bei beltz izu aiek ez
baitire yeizten. 'La vache de race noire'. Or Mi 50s.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
595

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BEHI BETROIN (Hb ap. Lh), BETROI, BRETOI. "Vache bretonne, vache noire" Lh. v. betroi; BEHI
BELTZ. Behi gorriak ere hainitzek baituzte; / bretoinek yende xehe ixil hazten dute, / khentzen zaiotelarik
xahala pikoko / eta gazitzen ere esnea gasnako. Hb Esk 230. Euskalerrian baditugula iru abere, gure iru
bertsolari humoredunak otsaundiko ta sonatu egiñak: Ernaniko bei betroia, "Ikazketako mandoa" eta Kalegarbitzallearen
zaldia. Lek SClar 140s.
- BEHI-BIDEKO ANDERE. "(S), ave grande, que aparece en primavera unos días" A. "(Foix), vautour fauve"
Lh. Nuiz yin düzü behi-bideko anderea? (S). '¿Cuándo ha venido la señora del camino de los bueyes, la
cigüeña?'. A EY III 261.
- BEHI-DEMA. Competición de arrastre de piedras por vacas. Idi eta bei-tema oek Gipuzkoan jokatzen dira
sarriro txit. Izt C 246.
- BEHI-ELI (beiele Lar). "Ganado vacuno, beielea" Lar.
(S ap. Gte Erd 307; Añ, Hb ap. Lh; behi-ele H). Manada de vacas. "Vacada: (c.) bei, idi, taldea, elia" Añ.
"Troupeau de vaches" H. v. BEHI-TALDE. Cf. Ech 33v: "Vetula o Vetulia quiere decir hato o rebaño de vacas".
Bei-elea bildurik / gaur illunabarrean, / ukullu bazterrean / nagoala lotan, [...]. Echag 122.
Bena berde zen belharra eta gizen, eta behi gorhats eli bat hor baziren alhan. Mde Pr 131.
- BEHI-ESNE (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Leche de vaca. Pertzean edo maskeluan egosten ari den
bei-esnea gañez egin eta sutara erortzen bada. JMB LEG 86.
- BEHI ESNEDUN (esnadun T-L, eznadün Casve), BEHI ESNALDUN (T-L). Vaca lechera. v. ESNE-BEHI.
Burutan hartu ditut behi esnaldun handiaren seinaleak. Bainan beldur naiz halako guti kausituko dudala. Dv
Lab 251. Untzitxoaren oihala hanpaturik zedukan, behi esnedunaren errapeak iduri. Arb Igand 146. Etxian
uruna ugari ta sei bei esnedun eta artalde andija euki arren. Altuna 56. Anaia baten puestora zuaz / bei esnedun
bat artzera. Tx B II 153.
- BEHI-HEZLARI. Tximista lenbiziko zugatzarengana bezala, aserre biziz esteak yaten, onela mintzatu
zitzaion bei-ezlaria. 'Le dompteur de bœufs'. Or Mi 56.
- BEHI-FERRA. "(BN-baig), herradura de ganado vacuno" Garm LexEV 255.
- BEHI-GATINA. Cadena para atar las vacas. Bei gatina pare bat[i] bi mail. HerVal 215.
- BEHI-GAZTA (bei-gaztai V-gip; bei-gaztae V-gip), BEHI-GASNA (BN-baig) "Se fabrica queso de vaca y de
oveja (behi gasna, ardi gasna). El de vaca se vende generalmente en fresco (gasna xuria)" (BN-baig) CEEN
1969, 171. "Queso de leche de vaca" Elexp Berg. Baita ezti ta gantza, ardiak eta bei-gaztaiak Dabidi ta aren
gizonei yateko zekartziela. Ol 2 Sam 17, 29. Eztia, gatzatua, ardiak eta bei-gaztaiak ekarri eta Dabidi ta onegaz
egozanai eskiñi eutseezan. Ker ib.
- BEHI-GOROTZ, BEHI-KOROTZ. v. bekorotz.
- BEHI GORRI. "(c; Hb), vache de la grande espèce, vache rouge du pays" Lh. "Vaca del país, de raza pirenaica.
Beigorrixak esne gutxiao emuten dabe baiña gogorrauak die" Elexp Berg. Cf. JMB OC I 62: "Beigorri, 'vaca
roja'. Es un genio que habita en las cavernas y simas; pero que a veces hace su aparición en la superficie en
figura de vaca roja. En varios relatos que a él aluden, particularmente los de Sara, Amézqueta, Beizama y
Motrico, se dice que llevó a su morada a algunas personas que, acercándose a él trataron de conducirlo a su
casa" Behi gorriak ere hainitzek baituzte; / bretoinek yende xehe ixil hazten dute, / khentzen zaiotelarik xahala
pikoko / eta gazitzen ere esnea gasnako. Hb Esk 230. Ordeka erdian bei gorriak bedarra jaten mana edo
patxadarik andienagaz. Ag Kr 205. Euskotarrak orain azitzen duten bei gorri ori antziñan emen bertako
mendietan zebiltzan betizuen ondorengoa da. JMB LEG 67s.
Gure mendiko bei gorritxoa atean dago orroaka. And AUzta 38.
- BEHI-GURIN. Mantequilla de (leche de) vaca. Eman dizkio ere bei-guriña ta ardi-esnea. Ol Deut 32, 14.
- BEHI-JENDE. Ganado vacuno. "Jende animalientzat ere erabiltzen da: [...] bei jendea (G-azp)". Gte Erd 181.
v. behikente.
- BEHI-JEZTAILE. Ordeñador de vacas. Esne ona izateko, beiak eta bei-jeiztalleak osasuntsuak izan bear.
Oñatibia Baserria 105.
- BEHI-KOLORE. "(AN), agarbanzado" PMuj.
- BEHI-KONKOR. "Bison, idi-konkor; bisonne, behi-konkor" T-L.
- BEHI-KONTU. (Sin determinantes, con valor adverbial). Cuidando vacas. v. BEHI-ZAIN. Bei-kontu jartzen
niñuten askotan eta an ibiltzen nintzan larri, korrika zazpi edo zortzi beien atzetik. Salav 28. Nere kutizi guztia
bertso-paper aiek erostea izaten zan, bei-kontu nebillen garaiean kantatzeko edo ikasteko. Ib. 43.
- BEHI-LARRU (BeraLzM, PMuj). Cuero de vaca. "Vaqueta" BeraLzM (cf. tbn. "bei-larru-ondu, vitela").
Jauna, larru-zaleak / zamatzen nau erruz / egun oro idi, bei / eta zaldi-larruz. It Fab 129. Toki askotan
aberezaiak bait ziran, eta ardi-, auntz- eta beinarruakiñ beren jantziak tajutuko zituzten. JMB ELG 70.
- BEHI-MANTA. "(S; Foix), couverture de vache" Lh.
- BEHI-MARKA. "(BN-lab), marca, tirada por una vaca. Es un apero que se emplea para surcar la tierra antes de
echar la semilla" Garm LexEV 148.
- BEHI-MURRUSA (b.-marrosa V-gip; b.-morraza V-gip). Ref.: Iz ArOñ (morrazia); Elexp Berg (marrosa).
Mugido. "Bei-morrazia, el mugido" Iz ArOñ. "Bei-marrosak esnatu nabe goiz aldera" Elexp Berg.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
596

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BEHI-MUTUR. "Anagallis sylvestris, basa berdolaga, behi muthúrra" Urt II 73.
- BEHI-ONDDO (AN-gip), BEHI-ONGO (AN-gip). "Boletus luridus [...], bei-onyoa [...]. Es rechazado en el
país por venenoso" Lcq 179. "Boletus bovinus [...], bei-ongoa" Ib. 179. "Bei-onddo, bei-ongo (AN), hongo de
buey, especie de seta venenosa (bot.)" A.
- BEHI-ONGARRI. Boñiga de vaca. v. bekorotz. Baratze-lurra arina balinbada, emozu behi ongarria,
hezeena delakotz. Dv Lab 169. Zabal zabala erortzer zen Jon Doni Petri, behi-ongarri baten gainean lerraturik.
"Une bouse de vache". Barb Leg 65.
- BEHI-SAIL. "Beixaill (G-to) [...], rebaño de vacas" A.
- BEHI-SALDO (S, R-uzt; H). Ref.: A (beixaill); Gte Erd 307. "Troupeau de vaches" H. "Rebaño de vacas" A.
v. BEHI-TALDE.
- BEHI-SAMALDA. Rebaño de vacas. v. behitalde. Sei urte aetan eraman izan zituztela Gipuzkoatik
Nafarroara gari, idi eta bei samalda andiak martiztiak bazkatzeko. Izt C 31. Orrez gañera Amalektarren ardi eta
bei-samalda andiak ere artu eta Besor-en aulduta geratutako lagunetara itzuli ziran. Lard 180.
- BEHI-TALDE (V, G, AN, B; Añ; behi-alde AN-5vill, L, BN, S; H; betalde -th- BN-baig; -th- SP; H; bexalde
R). Ref.: A (beitalde, behi-alde, bethalde, bexalde); Gte Erd 225, 257, 307. Vacada, rebaño de ganado vacuno.
"Troupeau de bétail; azienda" SP. "Vacada: (c.) bei, idi, taldea, elia" Añ. "Troupeau de vaches" H. "Rebaño de
vacas" A. "Au beialdea! (AN-5vill); behialde handia (BN-arb); au beitaldea (G-azp, AN-gip, B)" Gte Erd 307
("zenbat behi!"). Madarikatuak zure lurrak dakarzian frutuak, baita idi, bei ta arditaldeak ere. AA II 7.
Abelgorria esaten zaiote zezen, idi, zekor, idisko, idigai, bei [...] eta beitaldeari darraizkion osterontzekoai. Izt C
167. Markhatu guziak oro arthaldez eta bethaldez mukurru betheak, eta saltzeko direnez galdatzalerik nehor ez.
EGAlm 1899, 19 (ap. DRA). Artalde ta beitaldeak, mendian beera jetxita, elizako arresietan azka ari ziranean.
A Ardi 23. Aizeak eragiñak, itsasorantza bultzatzen zituen bere ugiñ arreak, itoka, beitalde amildua bezala. Or
Mi 83. Beitalde aundiko bei ta zezen, biga bat il denean ingurura beratzi atsaldez dagokala datoz illunik,
gaixoaz kupitzera. Ib. 150. --Zintzarri-dulundi ederra duk, artzai! --Beitalde mardula ere. Goen Y 1934, 94. Lurigalien
kuskuak ernemindu baikoz usteldu, beitaldeak larrean galdu eta emasabel barnean aurrak illik dira. Zait
Sof 58. Asiera artan ez uan beitalderik mendi oetan, artaldeak bakarrik baizik. Lek in Larz Iru 59. Belar
orriñaren usaira, edo beitaldeari iarraiki, bigantxen batek Gortingo ukulletaradiño erakarriko du. Ibiñ Virgil
49.
- BEHI-TRATU. Negocio de las vacas. Zori gaiztuan nintzan / bei-tratuan asi; / bañan orretan ez det / ezer
irabazi. Uzt Sas 237.
- BEHI TXAHALDUN (b. xaldun Ae). "Bei xalduna, vaca con ternero; también bei aretxduna" A Aezk. Uztar
idi galanta soro lanetarako, urte biñako zekor parea salmentarako, iru bei txaaldun, bat anzua eta bi zerri
gizenduak. Izt C 181. Urhe ederrik izanen dun / erosteko behi xahaldun baten. "Une vache et son veau". Arch
Fab 187. Behi xahaldun baten saltzera eta beste baten erostera joana zen. Eskual 10-9-1909 (ap. DRA).
- BEHI-UMATZE. Aundia! noizean bein --ala bei-umatzez-- / nagusia ikullura jetsi oi da gauez. "Por
ejemplo cuando alguna vaca pare". Or Eus 145.
- BEHI UMEDUN. Vaca parida. v. BEHI XAHALDUN. Hau saltzearekin aldiz enbrazu handi gabe, /
umedun behi baten naiz betan egiñen yabe. Gy 15. Badakizu, nere jauna, nerekin ditudala aur gaztetxoak, eta
ardiak, eta bei umedunak. Ur Gen 33, 13 (Ol bei umedunak; Urt xahal esnekumedunez). Bi bei umedun artu ta
gurdiari lotu zizkioten, txalak ukulluan itxirik. Ol 1 Sam 6, 10 (Ker umedun bei bi).
- BEHI-UZTARRI. Yunta de vacas. Zuk daukazu idi edo bei uztarri bat. AA II 190. Iru bei-uztarrikin
arrastaka eraman omen ziten bein lera montzean kañoe bat Errezildik Ayara, Iturriotz zearkatuz. TAg Uzt 86.
- BEHI-ZAIN. v. behizain.
- BEHI ZURIAREN TRIPA (V-ger). "Lagunartean edo famili giroan, batez ere haurrekin mintzatzen denean
'ohea' adierazteko esaera, Nabarnizen jasoa. Ea umeok, behi zuriaren tripara guztiok, berandu da eta" X.
Kintana Iker-10, 1997, 151.
- ESNE-BEHI. Vaca lechera. v. BEHI ESNEDUN. Asko gizonen emazte izatea baño obe lizakeala
mundurako esnebei izatea. AA I 586. Sandiak billatzen du ezna bei on bat, umeai eta etxekoai eznea bederik
emateko. AA II 168. Ukulluan, esne-bei, biantx ta txekor gorri lodiak, belar gozoa mauska mauska jaten. Ag G
16. Azokan esne-bei eder bat saldu ziazun. Ib. 191. Bei antzuak, lan bage, ustez larrerako; / munats-belar
garbia, esne-beiendako. Or Eus 246.
- ETXE-BEHI. Cf. basabehi, sasibehi. Aritz eta pago-osto, etxe-beien jana. "Vacas domésticas". Or Eus 247.
- LARRA-BEHI, LARRE-BEHI. v. larrabehi.
- SASI-BEHI. v. sasibehi.
- UZTAR-BEHI (G, AN-gip-5vill ap. A; buztarribei V ap. A). "Uztarbeiak [...], vacas uncidas, pareja de vacas"
A Orain berriz uztar-beia bezala lepoa makurtzera beartu duzu. Or Mi 97. Uztar-bei edo uztar-idiakin lanean
dabillenari. JMB ELG 68. Uztarbeiak soroan, neska-mutillak artojorran. ZArg 1954, 90 (ap. DRA). Emen gure
artean, guziok geron uztarria jasoak gaituk. [...] Seme-alabak azi ta erantzuteko gaudek: Jauna! [...] Baiña gure
artean, uztar-bei izaterik nai izan ez duan bat badiagu. NEtx LBB 119.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
597

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beia. v. BAIA (s.v. bai).
behiala (HeH Voc; Dv, H y A, que citan a O; Hb ap. Lh), beihala (Dv, A). 1. En otro tiempo, antaño,
antiguamente. "Behiala, behiola, aitzinago, lehenago bertzaldiz" HeH Voc Aizk. "Jadis" Dv. "1. autrefois, en
un temps éloigné. [...] 2. auparavant, non dans un temps très éloigné. Syn. lehen, lehenago, araitzina, haratzina,
bertze orduz, bertze aldiz (He), noizbait, noiz ere bait, behin batez" H. v. behinala, behinola. Tr. Propio de la
tradición septentrional; entre los autores del s. XVII sólo se encuentra en Etcheberri de Ziburu, Oihenart y
Harizmendi; es bastante frecuente desde mediados del s. XIX. En DFrec hay 12 ejs., 9 de ellos meridionales.
Behiala Elizaren odolezko mendean / hanbat martirio etzen, ez hain latzik lurrean. EZ Man I 72. Arima zen
behiala gorputzaren nausi, / pena prinzipalak ere hark behar tu ikhusi. Ib. 117. Behiala haur ttipiak Augustiñen
mendean / itsasoa sarthu nahi zuen zillho batean. Ib. 131. O dolore balekigu eta pena balia / eta behiala legez
hobenen urrikia! Ib. 114. Behiala, hegaztiak minzo zirenean. "Jadis, au temps que les oiseaux parlaient". O Pr
373. Behiala gizon batek landatu zuen mahasti bat. HeH Lc 20, 9 (He gizon batek zuen landatu mahasti bat). Eta
legearen kharrak hartu zuen, hala-nola behiala Phinees, hil zuenean Zamri, Salomiren semea. Dv 1 Mach 2, 26.
Eta Juda goanik Hebronen (zeinaren izena behiala baitzen Kariatharbe) zagoen Kananearren kontra. Dv Iud 1,
10. Letra edo, beihala erraiten zen bezala, guthun hau. JE Bur 113. Hitz guti derabila, ba, gure amasok, eta
bertzela ixila da. Kasik herrian beihala ikusten zituen gauzen baizik ez daki izendatzen. Ib. 175. Hutsik ageri
baldin badu [hizkuntzak], zorrotz zezaketen adina zorroztu ez dutenena dela soil-soilik errua, behiala Axularrek
zionez. MIH 213. Duela bizpahiru urte, lehenbiziko aldiz, Benvenisterekin hasi nintzen, behiala Zubiri aritu zen
gisan. Ib. 368.
2. (En frases negativas). Nunca. v. BEHIN ERE. Beharra badakite oinekin zapatzen, / agorteak ez ditu
beihala izitzen. Hb Esk 134.
- BEHIALA HARTAN. En aquel tiempo. Eta beihala hartan egotu dira diganteak, Amontarrek
Zomzomtarrak deitzen zituztenak. Dv Deut 2, 20 (Ker antxiña).
- BEHIALAKO (Urt IV 459; beihalako L ap. A; Dv). Antiguo, de antaño, de hace tiempo; de aquel tiempo
(antiguo). "Charistia, [...] lehenagoko besta, behialako besta" Urt IV 459. "Qui est des temps anciens" Dv.
"Antiguo" A. Ordean ahantzi zitzaion osoki [...], Faraonek, handik bi urtheren buruan, amets bat izan zuen
arteraino. Orduan exansona orhoitu zen bere behialako ametsaz. Lg I 98s. Galde egizu beihalako egunez.
"Interroga de diebus antiquis". Dv Deut 4, 32. Bazohan bozkario handitan Aita Eternalaren besoetarat,
behialako Lazaro hura bezela. Prop 1894, 60. [Mintzaira] atxiki dugu mirakuluz beialako edertasunian, garbiki,
gure arbasoek mintzatzen zuten bezala. Zub 18. Garazitik Orreagarako zintzurrak eta errekak betidanik izan
dira gudularien eta beilarien bidiak Espainian sartzeko, beialakoen artean. Ib. 125. Emeki zabiltzan gure
arbasoak, emeki, makila eskuan; neurriz egiten zuten bide, beihalako Greziatarrek. JE Ber 97. Beihalako
girixtinoek, ortzirale guziez, zerbait emaitza ekartzen zautateian. Lf Murtuts 4. Ermitaina deitzen genuen,
beihalako saindu eta Jainkoaren lagun bat gogoratzen zigulako, hain baitzen mehar eta zimel. Mde Pr 295.
Geure egiazko irudia atzendu edo zaigu eta amets-irudipenezko argitan ikusten ditugu behialako geure buruak.
MIH 373.
Famoso, conocido; de marras. "Beihalako (BN-lab), fulano, el de marras. Behialakoak lanari tiro eman zakon,
el de marras detestó el trabajo, le dio un tiro" A. "Beilako, ese tal, fulano (L) Lander Cor" DRA. "Se habla de un
hecho pasado, y en el curso de la conversación se menciona otro análogo y se dice: berialako aiphu zinduen
noizpeitko gerthakaria bezala (L) Lander Cor" Ib. (tbn. aparece "beriala, tal, fulano (L) Lander Cor",
seguramente deducido erróneamnete del anterior). Kristoren petrala ukitzeaz sendatu zeikan behialako
emazteari bere sabeldasuna: zer bertutea! Hm 211. Beialako urrezko aratxea beti beren jinko: ez da heientzat ez
herriaren amodiorik, ez jendetasunik. StPierre 31s. Behialako pegarra ere hautsi omen zen, bethi ithurrira
joanez! Barb Sup 2. Beihalakoak zion: gizonen artean izan nizan aldi guziz, eskasago itzuli niz. "Dixit quidam".
Leon Imit I 20, 2. Burua hotz eduki zuen; behialako Gabriela Lohitegikoak --Gastonek esanak egia baldin
baziren-- bere ezteietan zeukan bezain hotza. Mde Pr 183. Beihalakoak zion bezala: mendia sarthu minetan, eta
erdi saguñoa. SoEg Herr 3-4-1958, 1. Berri batzu, Margarita, behialako pegarra bezala dira: Urrundik urhez,
hurbildu eta lurrez! Larz Iru 132 (Lek beiñolako). Mazedoniar handiak behialako orapiloa askatu zuen
bezalaxe. MIH 378.
- BEHIALAKO BATEZ. En cierta ocasión. v. BEHIN BATEZ. Behialako batez treina hartu zuela Parisen,
edo urrunago, biziki urrun; ikusi nahiz eta ikasi, hemen tokiaren gainean, [...] "langues agglutinantes" deitu
mintzaietarik denez eskuara. HU Aurp 206.
behialde. v. BEHI-TALDE.
beiantxa, beientxe. v. bigantxa.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
598

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
behiar. "Beiar, toro" Bera.
beiharamun, -men. v. biharamun.
beida, beidatu. v. begira, begiratu.
behigai (Lar, Añ, Hb ap. Lh). "Ternera" Lar y Añ. "(Hb), génisse de lait" Lh.
beigantxa. v. bigantxa.
beigetxi. v. geibetxi.
behigorotz. v. bekorotz.
behika. "(Hb), petite vache" Lh.
beikako. "Sacanabo, en el navío, beikakoa, sakanaboa" Lar. Cf. DAut: "Sacanabo: vara de hierro de braza y
media, que tiene en un extremo un gancho y en el otro un ojo; sirve para sacar el mortero de la bomba".
behikari. "Chalán, tratante de vacas. Kabale ikhustera üsü behikariak (jiten dire)" DRA.
behikente. Ganado vacuno. v. BEHI-JENDE, behikunde. Haietan idi eta behikentia bera sartzen zen
hüllan hirur miliartentako [libera]). ArmUs 1906, 86 (ap. DRA).
behiketa. "(AN, L, BN, S), [muchedumbre] de vacas" A Morf 106.
behiki (G-to, AN-5vill, B, S, R-uzt; Hb ap. Lh, Dv, H). Ref.: A (beiki, zikiroki); Lrq (behi); EI 211n. 1. Carne
de vaca. "Behikia saldu dautazu, eta oraino behi zaharkia, vous m'avez vendu de la viande de vache, et encore
de vieille vache" H (s.v. zaharkia). "Salda onaren egiteko bear lirazke beikia, oillakia ta zikirokia (B)" A s.v.
zikiroki. Eguneroko eltzekoa, beikia oparoago aarikia baiño, zezinkia ia gauero, zartagiko lodia larunbat oro.
Berron Kijote 31.
2. Ganado vacuno. Haz ditzagun behiki, ardiki, urdeki, haztea balio duten arrazakoak. GAlm 1946, 25.
behiko (G-nav, AN-araq-egüés-ilzarb-olza). Ref.: Bon-Ond 142; Satr VocP (bei); Gte Erd 16. "Génisse" Bon-
Ond 142. "Vaquilla" Satr VocP.
behikorotz. v. bekorotz.
behikume (PMuj). Cría de vaca. Txaala esaten jako edozein beikumeri, dala arra, dala emia. Mg PAb 109.
behikunde, behikonde. Ganado bovino. Bereziki behikondeaz badugu anitz erranik. Herr 27-9-1956, 4.
Hotzarekin ere behikundeak bere baitharik nahi du kanpoa. Herr 9-6-1960, 4. Hotza, behikundearen
sabelhuskina. Gatxitegi Laborantza 37.
beikuntza. Multa. Tal vez var. de bahikuntza. Igandean bear dan baimenik gabe neke-lanak egiten
dituztenentzat beikuntza aundiak udal-legez jarrita dauzka Arbizuko Udalak. Urkia EEs 1926, 160.
beila (G, L, B, BN, Ae; SP, Lar, Dv, H; bella G, S; Hb ap. Lh). Ref.: A (beilla, bella); A Apend; Lrq /bel'a/;
JMB At (beilla). 1. Vigilia, vela (es tbn. el nombre de diversos actos y reuniones, religiosos o no, que se
celebran por la noche). "Beilla, veille qu'on fait dans l'Eglise" SP. "Velación, acción de velar" Lar. "Vigilia, estar
en vela [...]. Esta voz, que es latina, es del bascuence bigiria, begiria [...]. También se dice beilla" Ib. "Veillée de
malade" Dv. "Vigilia" A. "(S), vela por un difunto" Ib. "(Ae), tertulia" A Apend. "Ronda nocturna de mozos"
JMB At. v. beilatze, bigira, gaubeila. Tr. Usado por autores septentrionales, se encuentra tbn. en algunos
textos guipuzcoanos y alto-navarros (CatBurg, Uriarte, Orixe; cf. además beilan en Lizarraga, Aguirre de
Asteasu y Brunet). Guti minzo dira, beilla luzeak egiten tuzte eta bere burua ordenanza guzien azpian
dadukate. SP Imit I 25, 8. Illabethe batetako gau guziak iraganen tuzte danzetan [...] eta hutsik Eguerri gaueko
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
599

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beilla gatik, eztula dute guziek eta marraskaz daude sabeleko minez biharamunean. SP Phil 427. Tribaillu
handiz, beillaz, eskier thu eginez. Tt Onsa 12. Pagatzen diotsazu beillak, / barurak eta tromentak / emanik zure
ontasunak / eta atsegiñ xarmantak. Gç 192. Sainduek [...] zerbitzatu dute Jainkoa sofritzen dutela gosea eta
egarria, hotza eta billhuistasuna, nekheak eta trabailluak, beillak eta barurak. Ch I 18, 1. --Nola iges egiten da
aragiagandik? --Aragi hildurakin, beillakin ta barauakin. CatBurg 41. Jesüsen saintiek eta adixkidek Jinkua
zerbütxatü ükhen die gosian eta egarrian, [...] triballian eta eñhetzian, belletan eta baruretan. Mst I 18, 1. Bethi
Jinkoari mintzo, gogamen güziak zeliala, botztaroa bihotzian, megopia arranküra bagerik, hazkürria, beilla ta
loa bethi bardin, lanak ere orozbat. Egiat 191. Zaurietan, presondegietan, asalduretan, lanetan, beiletan,
baruretan. TB 2 Cor 6, 5 (Lç beillatzétan). Hanbertze kongreganist khartsuek egiten dituzten meditazione,
othoitz, amuina, barur, beila, mortifikazione. JesBih 393. Ontasun biltzeko beilak idortzen du haragia. "Vigilia
honestatis". Dv Eccli 31, 1. Beilla, aserreak eta sabalerrabiak idukiko ditu gizon ase eziñak. "Vigilia" (Eccli 31,
23). Ur BOEg 1111. Langille guztiak [...] zeñek igarotzen duen gaua eguna bezela [...], bere alegin ta beillakin
bukatuko du lana. (Eccli 38, 28). Ib. 1121. Abenduko denbora pixkagau, guzia da beilla, guzia da eszesoa eta
guzia da maldadea (AN-erro, s. XIX). ETZ 262. Bere bekhatuen borratzeko Manrezan egin zituen barurak,
othoitzak, beilak, nigarrak. Laph 42. Gaueko beilan zer bertsu egin / bere gogoan iraultzen... / Illaren egin
aipagarriak / bertsuz baitziran ematen. Or Eus 411. Jabier Artiñekoa, motil-gazte panparroia, Urrutsua gau
bateen bellaa juun ementzan. Denbora artan inguamariko neska gazte guztiik Urrutsua juntau oi ementzien
ardatzea. "Fuese de ronda" (G-goi). JMB Mund I 78.
+bela. Vigilia (cada una de las cuatro partes en que se dividía la noche). Beillá, hartzen da kostuma
anzianoaren araura: ezen lehenago iguzkia sar zedinetik ilkhi arterano, gaua laur parte bardinetara partitzen
zutén. Lç Decl a) 7r. Eta gauaren laugarren beillán ioan zedin hetara Iesus, itsas gainez zabilala. 'Quarta autem
vigilia noctis'. Lç Mt 14, 25 (TB, SalabBN beilla, Dv beila, Echn bella; He goardia, Ip bellaldi, Hual bijilia,
Samper parte, Ol, Or, Ker gaualdi, Leon gau-beila). Eta ziraden komarka berean artzain kanpoetan zeunzanak,
eta gauazko beillák bere arthaldearen gainean begiratzen zituztenak. "Gardants les veilles de la nuit". Lç Lc 2, 8
(Dv gauazko mugetan). Baldin ethortzen bada bigarren edo hirurgarren bellan, eta khausitzen baditu hola
atzarriak, ongi dohatsuak dire. TB Lc 12, 38. Eta jadanik ethorria zen goizaldeko beila. "Vigilia matutina". Dv
Ex 14, 24. Gauaren laugarren beillako garaiean. (Mc 6, 48). Ur BOEg 1688. Gauaren laugarren belan. Ur Mt
14, 25 (en la vers. de BOEg 1731 beillan).
2. (B, L, BN; Ht VocGr 399, Lar, Dv, H, Foix ap. Lh; bella Aq 738 (AN), Añ (AN), Hb ap. Lh, VocCB). Ref.:
A; Satr VocP. Peregrinación, romería. "Romaría [sic]: (c.) erromeria; (AN) bella" Añ. "Sorte de pèlerinage à
quelque sanctuaire vénéré" Dv. "(L, BN, S), pèlerinage, veille en l'honneur de quelque saint [...]. Arantzazuko
beilara ioaitea, aller en pèlerinage à Arantzazu" H. Tr. Documentado ya en Leiçarraga, aunque no es
frecuente hasta mediados del s. XIX (cf. antes beilaz joan en Lizarraga de Elcano y MarIl); no encontramos ejs.
suletinos. En DFrec hay 10 ejs., septentrionales.
Eta hartarik beretik ilkhi izan dirade fraide eta serora izateko, baieta saindoren edo beillara ioaiteko bot eta
promes guziak. Lç Ins G 5r. Printzesa turko bat hagitz famatua / bere etxadia oro berekiñ hartua / [...] pelegriñ
zioan beilla konplitzera. Gy 124s. Salbatoreko beilak aiphatuak dire, / laudagarri litezke garbiak balire. Hb Esk
145. Juaiten ere zen Billadordizeko beilarat, ospitaleko eriek artea uzten ziotenean. Laph 39. Beila edo
pelegrinaia edo saindoraldea erraten zaio, toki saindu batera debozionez egiten den bidaiari. Zby Pel 5. Santa
Graziren erhiak / oraino hango beiletan / sendatzen ditu eriak. Zby RIEV 1908, 419. Uztaritzen ta Logroñon
gaindi erre zituzten aztiak... / Sorgin bilkuren orde noiz nahi ditugu beila handiak. Ox 32. Uste ahal zinezakete
mintzatzerat nohala aitzineko denboretako beila hetarik, Europatik Orriagan gaindi Yondone Iakue
Konpostelarat yuaiten zirenak. Zub 77. Ur-eskasez naski, / Xipak akidurari / ezin ihardoki; / hil zen, eta lagunak
/ beilari jarraiki. [...] Urrun ziren oraino / Jerusalenetik. Etcham 113. Zer beila egin duguna! Iratz 105.
Lurdeko beilak. Zerb IxtS 112. Aitzineko astian, Basabürü gaintiko herriek egin die Sarrantzerako üsatü beilla.
Herr 25-9-1958, 3. Baselizetako beila ta erromerietara. Osk Kurl 39. Ttipiago bada ere Jatsuko beila, da berdin
khartsua, eta bederatzi egunez jendea biltzen da horrat, [...] Garazi guzitik eta urrunagotik ere. Ardoy SFran
275s. Jatsuarrek egin zuten 1899an oraiko eliza nasaia, aintzinekoa beila egunetan ttipiegi zelakotz. Ib. 276.
Lurreratu zenez geroz kapera maite hori, / horko beila baliosa horrekin zen erori. Xa Odol 157. Bederatzigarren
mendean, Santiagorako beilak bultatu zirenean, Ziberon gaindi ere pelegrin zer nahi hasi ziren pasatzen. Lf in
Casve SGrazi 15.
3. (Ht VocGr, LE Urt voc, Arch VocGr; bella Aq (AN)). Promesa, voto. "Voeu, beilla, botua" Ht VocGr 439.
"Promesa" Aq 738. Non dire bella aisa ofrezitu ta nékes kunplitzentuzúnak? LE BOEanm 342. Nola
inarazizión bellagúra? LE Matr6 264. Estaitzela izan fazil artzeko botoak edo bellak (46). LE-Ir.
- BEILA EGIN (Lar; bella e. Lar, Añ (G)). Velar. "Velar a un difunto, beilla egin" Lar. "Trasnochar, bella egin,
bigirian egon" Ib. Cf. ib.: "Belleguín, corchete de Justicia, es voz bascongada, bella y egin: bella llamamos al
pasar en vela la noche y egin hacer; y los corchetes hacen ese oficio de velar. Bellegina". v. beilatu. Alderatu
ezazu Leviren tribua, eta egonerazi zaiozu Aaron apaizaren aurrean serbitu dezaioten, eta bella egin dezaten.
(Lev 3, 6). Ur BOEg 283.
- BEILA-MAKILA. "Bourdon, pordoin, beila-makhil" T-L.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
600

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BEILAN (Lar, Añ, Dv; bellan G-to; Lar). En vela; velando. "Velar a un difunto, [...] beillan egon" Lar. "(En)
vela, sin dormir, eldarniotan, bellan" Ib. "Velar, estar sin dormir, beillan, bigirian egon" Ib. "Velador, el que
vela: (c.) bigirian, beillan dagoana" Añ. "Beilan egotea, être en veillée, faisant une veillée" Dv. "Bellan (G-to),
estar velando al cadáver" Garm LexEV 412. Guarda benáza, nagoláik lokarturík, Kristoréki beillan nágon ta
errepausa bákean. LE BOEanm 1119. Gañera ez dira beillan egoteko eraman bear mutill eta neska arrolasaiak;
bestela eria erioarekin borroka ibilliko da, eta beillariak egongo dira izketa lasaietan. AA I 543.
Ekusiko ditugu oek, batzuetan loa ukatzen beren buruai, Jaunaren aurrean beillan, beren utsegiteen gañean
negarrez. AA III 614. Garbitzeko untzi bat ere kobrez egin zuen bere azpikoarekin, tabernakle sartzean beilan
egoten ziren emaztekien mirailez. Dv Ex 38, 8. Alaba ezkongaiak bere aita bellan dauka; bada beragatik daukan
arretak loa galerazitezen dio. (Eccli 42, 9). Ur BOEg 1127. Zorionekoa ni aditzen nauen gizona, eta nere etxeko
atetan beti bellan dagoena. "Qui vigilat ad fores meas quotidie" (Prov 8, 34). Ib. 774. Eta baziran leku artan
bertan arzai batzuek, soroetan beren artaldeen beillan gaba iragatzen zeudenak. Brunet Lc 2, 8. Zori onekoak,
nagusiak datorrenean beillan arkitzen dituen morroi aiek. Ib. 12, 37.
(Tras gen.). Vigilar, estar pendiente de. Ondasunen beillan egoteak aragiak usteldueraziko ditu, eta beren
gogorazioak kenduko du logalea. (Eccli 31, 1). Ur BOEg 1110. Zaude zure semeen beillan, eta etzaite fiya zure
etxekoakin. "A filiis tuis cave" (Eccli 32, 26). Ib. 1113 (Dv begira zaite zure haurretarik).
- BEILA-TOKI. Lugar de peregrinación. Bi sainduen [San Inazio eta San Frantses Javierekoaren] alderako
beila-toki da, geroztik, Loiola Eskualdunentzat. JE Ber 68. Ez da beraz harritzeko [...] eriak ere beila tokietarat
eremaiten badiozkate: Misionesten laguntzaile paregabea baita ere erien sendatzaile lehena! Ardoy SFran 274.
- BEILAZ BEILA. Peregrinando todo el tiempo. Bai, doala, bidez-bide eta beilaz beila, / euskal anaien
amorez Jainkoaren bila... Iratz 189.
- BEILAZ JOAN. "Pèleriner" T-L. Joánze bellas S. Inesen obiará [...] osasunarén billa. LE JMSB 395.
Jerusalemera zohazila beilaz, gurutze Sainduaren exaltazioneko besta zelebratzera. MarIl 71. Lehen mendetako
girixtinoek, beren eskualdetako sainduen urtheburuetan, lehia zuten heien gorphutz edo gorphuzkiak zauzkaten
herrietara beilaz gateko. Zby RIEV 1908, 83. Agorrilako egun eder batez, eskualdun andana handi bat Lurdera
joana zen beilaz edo erromeriaz. Arb Igand 7.
beilada, bellada. Velada. Jendiak biltzen drenian sukaldeko suetan inguru belladen egitra. Garral EE 1915,
92.
beiladi. "(S), vigilia" A.
beilakai. "Velador, candelero, beillakaia" Lar.
beilakeria (-eill- SP), bellakeria. Bellaquería, acción indigna. "Dissolution, effronterie" SP. Ikhuste berak
defendaturen gaitu, gure kongregazioneak difamatu nahiz aitzinaratu izan diraden enormitatezko eta
beilhakeriazko akusazione falsuetarik. Lç Ins F 8r. Aiteak emon eutsan ondasunak galdu zituzana bizioetan eta
bellakerietan. Cap 118.
beilako, bellako (O-SP 232 SP (-eill-) y Dv). Bellaco. "Bellakoa, méchant garnement" O-SP 232.
"Beillakoa, mutil beillakoa, méchant garnement, débauché" SP. Anzareak oina zabal, buztaina laburra, nork
berea demana beti da bellako Martitxo Musu da alako eta ala kainezko. (Echalecu, c. 1545). FLV 2007, 63. Eta
berze bellakoa, inbidiosoa, falsokiro akusatu zuena. Ber Trat 111v. Bellako oker onek engaña dezala erriau ni
eta guztiok manera ontan. (Alsasua, 1645). FLV 2005, 318. Ezterautzula bere miserikordiaren athea hersten, ez
eta soina itzultzen, zarelarik zure ethorkiaz sorhaio, maingu, uhantu, itsu, demoniatu, eta largatu zaizkolarik
hainitz beillakori. SP Gudu 283.
beilako. v. BEHIALAKO.
beilakotasun. "Beillakotasuna" SP (sin trad.).
beilakotu. "Beillakotzea" SP (sin trad.).
beilaldi. "Trasnochado, el velar alguna noche, bellaldia" Lar. v. beila.
Vigilia (cada una de las partes en que se divide la noche). Gaiazko laur-gerren bellaldian jin zeien Jesüs
itxason gañen ebiltez. Ip Mt 14, 25 (Lç beilla).
beilaliar. Peregrino. v. beilatiar, beilari (2). Meza ondotik orano hünkigarriago izan da eta beillaliarrak
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
601

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
haboroxiak huillantü dia mahain-saintiala. Herr 11-2-1960, 4. Esker dugu segür aürthengo besta ederraz eta
san Blasdiek gure herritarrer eta beillaliarrer egiten dian hunki oroez. Ib. 4.
beilari (BN-baig; Lar, Dv, H; bellari S). Ref.: Lrq /bel'ai/; Satr VocP. 1. Velador, que vela. "Velador, el que
vela", "vigilante" Lar. "Veilleur" Dv, H y Lrq. "El que queda a velar un cadáver" Satr VocP. v. beilatzaile.
Nausi ona logale denian, maiñatak dirade beillari; hontarzünak ere alde orotarik bere soegiliak dütü bethi.
Egiat 266. Gure ingurutan / halaber guardian / aingeruak beilari / eman dauzkunari / esker handiak. Monho 94.
Eria erioarekin borroka ibilliko da, eta beillariak egongo dira izketa lasaietan. AA I 543. Ukharaietan olha
bilhatzen darotate beilariek, eta ezin kausi. Ikusten dut nereak egin duela. Dv LEd 166. Eta Eleazar Aaron
apaizaren semea, Lebiten Prinzipen artean lendabizikoa, izango da santuarioa gordetzen duten bellarien
zaitzallea. (Num 3, 32). Ur BOEg 284. Nekiaren laguna da lua, eta lagun on indartsu onek laster menderatu
zituan. Frantziskoren espiritua beti prest oraziorako, bakarrik ura zeguan beillari. Bv AsL 144. Zubiburu
zelaieko oihanaren zolan, / Zolaren zolan, / Lili bat bada beilari! / Xiru-li-ruli, xiru-li-ruli, / Nork bilduko ote du
lili xarmant hori? Xaramela 30.
2. (B, BN-baig; Ht VocGr 399, Lar, T-L; bellari VocB). Ref.: A; Satr VocP. Peregrino, romero. "Pèlerin" Ht
VocGr 399 y T-L. v. beilatiar, beilaliar. Manreza bidean gibeletik hatzeman zuten Mont-Serrateko beilari
batzuek. Laph 35. Eliza bat han berean / egin izan zen hortako, / arroztegi bat aldean / arrotz beilariendako.
Zby RIEV 1908, 419. Axulai bizkarrean, dohatsu larraina, / Mariak bere oinez hunkitu duena! / Han jalgi zen
bet-betan urik garbiena, / Beilariari gaitza khen diozokena. Ch. Bécas GH 1966, 103. Hantxet, Lurden,
Eskualdun beilari andana batekin. HU Aurp 164. Ez dut uste ihiztaria erneago dagoen ihiziari, nola Jaun hura
Eskualdun beilarien hitz bakhotxari. Arb Igand 8. San Thomas nuen beilari lagun. Ox 22. Garazitik
Orreagarako zintzurrak eta errekak betidanik izan dira gudularien eta beilarien bidiak Espainian sartzeko. Zub
125. Behin hiru beilari / abiatu ziren / Zion ikusi nahiz / eta Jerusalen. Etcham 113. Herriratuz geroztik beilari
nabila, / nahiz doi bat ikusi Exteben itzala. Iratz 83. Lehenagokoek bezala, egiazko beilarik bezala, oinez
kurritzea, herriak eta eremuak. Herr 14-8-1958, 1. Ez dugu haatik uste [...] Konpostelako beilarien beha egon
direla, [...] gure eskualdun herri eta bas-herriak, egiazko giristino molde zerbaiten hartzeko. Ardoy SFran 12s.
Loiola utzirik abiatu zen beraz Cataluñarat buruz, Montserrateko beilari, eta han [...] belaunikatu zen
"Moreneta" hango Birjina "beltxaranaren" oinetan. "Pèlerin de Montserrat". Ib. 98. Orai berriz bagoatzi urte
oroz beilari, / hor gure uzten geriza galdatzeko Jaunari. Xa Odol 157. En DFrec hay 4 ejs., septentrionales.
3. "Beillari (G-goi), rondador, mozo que anda rondando para galantear a las mozas" JMB At.
beilaro. "Vigilancia, beillaroa, ernaida, arreta" Lar.
beilatiar. Peregrino. v. beilari (2). Haste-hastetik ere bazuen debozione hori, bainan hainitz gehiago
handitu zitzaion beilatiar batek kondatu zionean zer gerthatu zitzaion bere bidean. Jnn SBi 56. Frantziatik
Santiago Compostellakorat (Galizian) mendiz-mendi eta oinez bide egiten zuten beilatiar fede-azkarrekoak. JE
Ber 15. Harpe hortan nahi du / Eliza bat ederra, / osteka nahiz han bildu / kristau beilatiarra. Canc. relig. (ap.
DRA).
beilatu (Ae; SP, Urt I 444, Dv, H; bellatu S; Foix ap. Lh), belatu. Ref.: A Apend; Lrq /bel'a/, /bel'ace/. 1.
Velar. "Beillatzea, veiller" SP. "Agitare vigilias, beilatu, guardia egin" Urt I 444. "Veiller" Dv, H y Lrq. "Hacer
tertulia, vigilia" A Apend. Cf. AEF 1955, 19n: "El verbo bellar se usa para significar el trabajo que durante las
largas noches de invierno ejecutan las mujeres, ya sea hilando, haciendo calceta u otras labores. Para bellar se
suelen reunir dos o más familias (Salazar)". v. BEILA EGIN, gaubeilatu. Tr. Propio de la tradición
septentrional (tbn. en el baztanés Echenique); se encuentra tbn. en algún autor guipuzcoano (Cardaberaz, Oteiza,
etc.). En DFrec hay un ej., septentrional. Usado gralmente. con aux. trans., aunque hallamos algún ej. con
intrans. en Tartas.
Zeren [...] Iainkoak aitatasunezko artha batez beillatzen baitu gure gainean halako maneraz non ezpaita bilo
bat ere gure burutik eroriren haren borondatea gabe. Lç Ins G 2v. Gero ethorten da diszipuluetara, eta
erideiten ditu lo daunzala, eta diotsa Pierrisi: Horrela oren bat ezin beillatu duzue enekin? Lç Mt 26, 40 (TB
beilatu, Echn bellatu; He atzarriak egon, Ip, SalabBN, Ker iratzarririk egon, Ur, Or esnai egon, Hual, Samper
bijilatu, Ol ernai egon, IBk, IBe erne egon). Begirauzue, beilla ezazue eta othoitz egizue, ezen eztakizue denborá
noiz daten. Lç Mc 13, 33. Halakotz beillezazue, orhoit zaretelarik ezen hirur urthez gau eta egun ez naizela
zesatu nigar xortarekin zuetarik batbederaren adbertitzetik. Lç Act 20, 31. Bada baldin beilla ezpadezak
ethorriren nauk hiregana ohoina bezala, eta eztuk iakinen zer orenez ethorriren naizén hiregana. Lç Apoc 3, 3.
Etxekoak inguruan senti badu ohoña, / atzarririk beillatzen dik noiz sar dezaken oña. EZ Man I 137. Ohean ere
ni banaiz / maiz zutzaz orhoituko: / zeren zu iabe zaitudan / badut maiz beillatuko. Hm 89. Batzutan
gustugabetasunak, agorteak eta idorteak heldu dira gorputza ez ongi aurkituz, hala nola sobera beillatuz,
nekhatuz, barurtuz. SP Phil 498s (He 505 lo sobra galduz). Beilla beraz gau parte bat, / sekulaz orrhoitzeko. Arg
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
602

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
DevB 3. Gau erdiko muga noiz zen, / prest zegoen ernea: / damnatuenzat han zer zen, / zen haren beillatzea. Ib.
2. So egizie, beilla zitezte, zaudete bijilant eta othoi egizie. "Videte, vigilate & orate". Tt Onsa 57s. Luzero
beillatzen dute, goiz iaikitzen dire. Ch I 25, 8. Eguberriko gau xoillaz beillatua gatik, hestulez daudez gehienak
eta sabeletik miñez biharamunean. He Phil 431. Hanitx triballatzen, aphür minzatzen, lüzaz beillatzen, goizik
jaikiten. Mst I 25, 8. Jatia, edatia, bellatzia, lotzia, phausatzia, triballatzia eta gañerako natüraren beharrünen
pian izatia. Ib. 22, 2. Esperantzarik batere ta gaitz güzien beldürrian beillatü basa gizonen herrian direlakoz
erori. Egiat 158. Triste da ene arima hiltzeraino, egon zaitezte hemen eta beila zazue enekin. TB Mt 26, 38 (Dv
zaudezte atzarriak). Bela ezazute, bada, denbora gustian erregutuaz. Oteiza Lc 21, 36. Nabaditu zituen bere
semeek Israel guziari egiten ziozkatenak oro, eta nola lo egiten zuten tabernakleko sartzean beilatzen zuten
emaztekiekin. Dv 1 Sam 2, 22. Bella zazu, eta 'in otoitz tentazioan ez erortzeko. Echn Mt 26, 41. Errukiz beterik
so egiten zion aldamenean lo zuen neskatoari, haren loaren gainean beilatzen zuelarik. Mde HaurB 73.
(Con compl. directo). "Eri bat beilatzea, veiller auprès d'un malade" H. Soldadu berriaren gisa, an
beillaturik bere armak. Cb Eg I 4. Zonbait egun ereman zituen animale eriaren beilatzen. Lf Murtuts 15. Gaztelu
ontako kapillan, armak belatuko ditut. Berron Kijote 49.
2. "Peregrinar" Lar.
beilatzaile, beilazale (bellazale S). (El) que vela. "Belazale /bel'asale/, veilleur" Lrq. v. beilari. Beilatzaile
nintzen hil zen gauean. Lo zauden Josep eta Jean. Zerb Bahnar 102.
beilatze (SP), belatze. Vigilia, vela. "Beillatzetan naiz, gosetan, egarritan" SP. v. beila, gaubeilatze.
Trabaillutan eta neketan, beillatzetan maiz, gosetan eta egarritan, barurétan maiz, hotzean eta billuzi izatean.
Lç 2 Cor 11, 27. Baina gauza guzietán aprobatu erakusten ditugularik gure buruak Iainkoaren zerbitzari anzo,
pazienzia handiz tribulazionetan [...] trabailluétan, beillatzétan, barurétan. Ib. 6, 4s (TB, Dv beila). Lazerian eta
miserian, beillatze hainitzetan, gosean eta egarrian [izan naiz maiz]. He 2 Cor 11, 27.
belatze. (Como segundo miembro de compuestos). Vela (de). Albistea eman zien bentariak, bentan zeuden
guztiei, etxe-lagunaren eroaldia, arma-belatzea. Berron Kijote 53.
beilegi (V-arrig-oroz-arr-ple-ger-m; Mic, Lar, Mg PAbVoc, Añ, H, A DBols; bellegi V-arr-oroz-ple-ger; Lar),
belleri (V-ger), belligi (V-arrig), belegi (V-gip). Ref.: A; EI 380; Iz ArOñ (belégi); EAEL 221 (responden con
bellegi en Munguía, Orozco, Zamudio, Ceanuri, Ceberio y, junto a oriz#e, en Amorebieta; belligi (beilegie ap. EI)
en Llodio y belleri en Murua; con ori en Aramayona, Elorrio, Guernica, Marquina, Ondárroa y Ochandiano).
Amarillo vivo, rubio; pálido. "Amarilla cosa, bellegia" Mic. "Naranjado, color, bellegia, larandua, naranjatua"
Lar. "Beilegi u orija, color amarillo" Mg PAbVoc. "Amarillo: (c.) oria, (V) bellegia; pálido: (c.) ubela" Añ.
"Pálido: (c.) ubela, oria; (V) bellegia" Ib. "Offensant le regard, laid. v. itsusia, ezaina" H, que cita y traduce
equivocadamente el ej. de Añ EL 2 39. "Amarillo muy vivo" A. "Rubio, mezcla de amarillo y rojo" A DBols.
"Belégi, belégixa, se dice del color de la vaca que no es ni blanca ni roja = amarillenta" Iz ArOñ. Cf. A Morf 41:
"[...] podrían citarse cien otros [afijos fundamentales] pero sin tener absoluta seguridad de que lo sean; como, por
ejemplo, el sufijo i de varios vocablos que significan accidente de color: gorri rojo ¿como la sangre?, zuri blanco
¿como la madera?, ori amarillo leonado ¿como el perro?, beilegi [...] amarillo gualdo ¿como la vaca?", y 621:
"Sólo beilegi (V) rubio, que sepamos, hace caer a la atonía su última sílaba, tal vez por ser vocablo compuesto".
Daukaguz buztar-idi bi, bata bellegija, bestia zurija. Mg PAb 109 (Azkue traduce "el uno de color vaca").
Zelan dago? Ai! Guztiz ikaragarri, bellegi, ezain ta zur bat legez gogor gogor datzala [zeure gorpua]. Añ EL 2
39. Atsalderako ziran / [idi] zuri beillegiek, / ederto asitakoan / egiten arraiek. EusJok II 96. Maiatz lenez urdai
errea yanezkero, zuri ta beilegi ta eder izango da mutila nai neskatoa (V-ger). "Rubio". A EY I 67. Begiratu
larrosa bellegi orrei. Altuna 76. Erdu ondartza bellegiotara, / eskuak alkarri estututera. Larrak EG 1959 (3-6),
190. Nagel gorriz, orin beilegiz, zikindu zaio larrua. Arti MaldanB 207. Orlegi, ori, beillegi, / laru, gorri, uger,
dardar..., / orriak azken garretan dagoz / udagoengo urretan. Gand Elorri 200. Andre ile-beilegi batekin. Arti
Ipuin 58. Kalegarbitzaileren beilegi bizia. BAtx Etiopia 46. En DFrec hay un ej., vizcaíno, de beillegi.
- BEILEGI-BEILEGI EGIN. v. beilegitu.
beilegitasun (Añ, Zam Voc). "Palidez: (c.) ubeltasuna, oritasuna; (V) bellegitasuna" Añ. "Amarillez" Zam Voc.
Begien aurrean dijoazkigun etxe guziak argizari-margoa zedukae. Gure mendietako bei gorrixten antzeko
bellegitasuna oro. TAg GaGo 79.
beilegitu (Añ (V)), beleitu (V-gip). Amarillear, poner(se) amarillo; palidecer. "Amarillear: (V) bellegitu, (G)
oritu, (c.) ubeldu" Añ. "Beléittuta, lo está el maíz cuando pierde su color con la sequía" Iz ArOñ. Zelan dago?
Guztiz ikaragarria, bellegiturik, ezaindurik eta zul bat legez datz. Añ EL
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 603
mende.
1 33. Aranzaz koroiturik bere burua;
ubel-bellegiturik bere arpegi ederra; itsuturik begiak [...]. Ib. 188 (EL 2 194 ubeldurik). Beragaz dakar ego-aixia,
/ apur-apurka bellegitzeko / zuri orlegi dagon gustia. Enb 137.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BEILEGI-BEILEGI EGIN. Palidecer. Amurruz beterik arpegija bellegi-bellegi egindda. Otx 24.
beileska, beilezta (V ap. PMuj), beilezka (Zam Voc). "Amarillento" Zam Voc, PMuj.
beilikatu. "(V, G), hacerse impotente para la generación, una vaca que antes procreaba. Beillikatuta daukagu
beia, tenemos la vaca ya estéril" A.
beillagarri, beillatu. v. BELLAGARRI, BELLATU (s.v. beragarri, beratu).
beillasko. "Abalorio, beillasko (neol.), de beira 'vidrio' + sko; lit. 'vidriecillico' (doble diminutivo)" A DEV.
beille. v. betile.
bein (V-arr-oroz-m-ple ap. A; Mic, Dgs-Lar). "Heces, beiñak" Mic. Cf. Dgs-Lar: "Pozo [sic, probablemente por
poso], beina, ondarra" Dgs-Lar 4. "Bein (V-oroz-arr-ple-m), hez. Beinak, las heces" A. "Beiña (V-ple), orujo"
Ib.
Etim. Probablemente de been, por disimilación; cf., en apellidos, Beingolea, Beñaran y acaso Beinza (cf.
Gainza).
bein. v. 1 berain.
behin (gral.; SP, Urt I 540, Ht VocGr, Lar, Añ, Gèze, Lecl, VocBN, Dv, H, Zam Voc), begin, beñ (V-ger-m, G,
AN-gip-5vill; Dv (G)). Ref.: Bon-Ond 152; A; Lrq; Etxba Eib (beiñ); Holmer ApuntV; Elexp Berg (beiñ); Gte
Erd 3. Cf. EI 103 (preg. 32), sobre la distribución de las formas con y sin palatal; no respondieron con behin,
sino con baten en Elgueta (V-gip) y con aldibat en Sara (L-sar), Urcuit (BN-ad), Bardos (BN-bard) y Larzabal
(BN-ciz).
Tr. Atestiguado en los textos de todas las épocas y dialectos. Escrito beñ aparece alguna vez en Beriayn, en
escritores guipuzcoanos (Cardaberaz, Arrue, Txirrita etc. y, alguna vez, en Aguirre de Asteasu, Beovide) y en
Kresala de D. Aguirre; cf. la curiosa explicación de Cb EBO 25: "Aiño, daiño, dueiño, seiñor eskribitzen ezta:
baiña, baiño, beiñ, zertako? Obe da baña, baño, &c.". Apenas hay ejs. de beñ en el s. XX. La variante begin está
atestiguada en un texto salacenco del s. XVIII. En PAb, Moguel, en su intento de reproducir la lengua del
baigorriano, utiliza behein, forma inexistente.
1. Una vez, una sola vez. "Une fois" SP, Ht VocGr, Dv. "(Más vale un toma que dos te) daré, obe dek bein to
ezen ez bi gero" Lar. "Une seule fois" VocBN. "Ez beiñ, askotan izan naiz aren etxian" Etxba Eib. Tr. De uso
gral.
Amorosek badagite behin bere nahia, / handiago jiten zaie berze nahikaria. E 93. Hiruretan zihorrez azotatu
izan naiz, behin lapidatu izan naiz. Lç 2 Cor 11, 25. Zergatik baptismoa behin eta Zena anhitzetan rezebitzen. Lç
Ins F 6r. Nola diok hik ezen batzu bizi eta berzeak hil diratela ikhusirik ezen gizon guziei ordenatu izan zaiela
behin hiltzea? Ib. C 6v. Aita gurea bein elizara eta orduan nekez. "Una vez a la iglesia". RG A 46 (tbn. B 11 eta
orduan tormentuz). Sazerdoteak erraten duenean Agnus Dei [...] bi aldis eta bein Dona nobis pacem. Ber Trat
94v. Behin edo gehiago duzularik faltatu, / hutsak nahi derozkitzu orain ere barkhatu. EZ Man I 54. Aita batek
bere semea behin, biatan, hiruretan edo hamarretan mehatxatu duenean, ikhusten badu eztela zentzatzen eta ez
emendatzen, utzten du. Ax 424 (V 274). Hala iustiziak ere, behin azotatua, bigarren atrapaduran, bortitzkiago
gaztigatzen du. Ib. 470 (V 305). --Nik ya bein edan dot. --Edan daizu ostera ze ezteizu gatxik. Mic 13r. Ea
kontenturik artu daben, bein edo askotan, enzuten ebala laguneen falta andia. Cap 111. Ergela maiz engana
daite, zuhurra behin beizi eztaite. O Pr 142. Iondone Petri oraino etzen odol-isurtzaille, behin odol isuri bazuen
ere, eta etzen arnegari, behin arnegatu bazuen ere. SP Phil 355. Zenbat aldiz behar da / hartu urthe gustiez? /
Behiñ obligaziñoz; / amudioz hañitzez. Gç 214. --Zonbatetan ihor konfirma daite? --Ez behin baizik. Bp I 65.
(s. XVIII) Gero bere lekhuetan direla guziak zeinaraziz behin edo gehiagotan baldin gaizki zeinatzen badire.
CatLav A 6r (V 7). Bekatu loien zikinkeria da Jesusek bein badere begi onez ekusten ez duena. Mb IArg I 128.
Aski dute jai edo igande bezperatik urrengo eguneko irakur-aldia bein edo bitan irakurtzea. Ib. 54. Ekusten
dezunean, galdetuko diozu bein, berriz ta irur alditaraño nai duen artu. Mb IArg II 287. Txit obligatua nago, ta
zer esan ez dakit, Jauna: bada ez beñ, baizik askotan etxeden izan didazu. Cb Eg II 88. Galde, ez behin, bietan
edo hamarretan, bainan ardiets dezazuken artean. Brtc 186. Behin faltatzea, sekulako faltatzea da. Ib. 138. Bein
minzatuzé Eba ta galduzue mundua; zer izainda anitz jardúkian? LE Prog 122. Bera da [...] bein gurutzearen
gañean egin zion Sakrifizio edo doai-eskania, beti agertzen diona. Ub 136. Othoi ta othoi (otsez) ezadazü
erakuts oraiño behin nere alhaba maitea? Egiat 173.
(s. XIX) --[Konfesino jenerala] zeintzubentzat da alper eta kaltegarrija? --Benetako eskrupuloso edo arima
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
604

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bildurtijegijentzat, zeintzuk egin eben len bein edo geijagotan. Mg CO 233. Ekin zion ez beiñ bakarrik, baizik
askotan, baña beti alferrik. AA III 331. Ez bein ta birritan, ez bada zortzi edo amar bidar bere. fB Olg 124.
Begira bein eta birritan zer dinozun, gero damutu eztakizun. Astar II 110. Mun emon eikiezu guztiz samur bere
llaga gozoai, esanagaz bakotxari bein Gloria Aiteari. Añ EL 2 49. Ez xoilki behin, bainan bai mila aldiz. Jaur
167. Beinere ez baino bein obe dala, esaera oi dan bezala. Izt C 71. Ain jakinduri andiarekin itzegiten zien non,
bein aditzea asko zan Ebanjelioko legea artzeko eta Kristau egiteko. Lard 517. Ez behin, bainan askotan iguriki
nauzu. Dv LEd 162. Erradazu: Eternitateko zorigaitz hori, behin edo askotan merezitu izan duzu? Ib. 234. Ez du
egin nahi. Behin, bietan, hiruretan dio ez duela eginen. Hb Egia 28. Berinkatuak izan ditezela bein eta milla
bider, zuri dizutan naitasuna dala meriyo, pasa ditutan penak. Bil 158. Nik au pentsatu nuen / bein zu ikusita, /
ori bai dala guztiz / neskatxa polita. Ib. 143. Hitz eman zenereitan, ez behin, bai berritan, enia zinela. ChantP 6.
Laste ezagutu zuan Santuak Jaungoikuaren gogozko gauza etzala bein bakarrik bizitza ematia. Bv AsL 123.
Behin ikhusi nauenak ez naik ahanzten. Elzb PAd 7. Eta horra nolako gizonei dioten gure izenean beren boza
eman [...], eta ez behin bakarrik, hiru, lau alditaraino. HU Zez 152. Balitz sarritan gabon eguna, / bein baino
urtean eztalez! Azc PB 123.
(s. XX) Juan Andres, atzerrira joan zan ezkero, bein bakarrik etorri zan Zabaletara. Ag G 109. Oi! behin,
bederen behin, / ase bat baneza egin? Ox 103. Eskatu egijozu amari itz-egitteko niri, bein baño ezpada be!
Altuna 111. Gizonak hartzen du xixtua eta jotzen du behin. Eta andreak mugitu zuen zango bat; bigarrenean,
bertze zangoa. Barb Leg 133. Behin, bietan, hiruetan, xixtez ikusten dugu itsasoa. JE Ber 78. Xutitzerat behin
entsea, berriz entsea... eta ezin! Lf Murtuts 37. Orduraño bein bakarrik malkoak ikusi nizkan, eta orduan
bigarren aldiz. JAIraz Bizia 27. Behin bederen aipatu dugu jada. Zerb Azk 53. Beraz, ez da betikor, Arek oraiñ
au gero ori nai ukaitea; baizik eta bein eta batean eta beti nai ukaitea nai dun oro. "Sed semel et simul et
semper". Or Aitork 352. Bein bizi gera sollik, eta bein baño geiagotan ez dugu aukerakizuna autatzerik izango.
Txill Let 107. Iraganiko gauzak gomuta zituan. Zuriñeri maite eske ebilkionean --ez bein, bai birritan-- maitexintak
alperrikako izatea. Erkiag Arran 160. Bein ez, beste elkar-izketa guzietan ageri da. Zait Plat 11. Obe zuen
Xenopanak beti ori-ori baino, bein gorri. Ib. 43. Begitu neutsun bein ta azkenekoz... Gand Elorri 178. Ahatik,
behin, bainan ez bietan. Ez eni, berritz harat joaiterik aipha! Larz Iru 148. Bein egun batean, kontu bat be idatzi
eban. Alzola Atalak 87. Parisen ere izanak gera / gu orain baño lenago, / bein juatia ondo da baña / nik ez nuke
nai geiago. Uzt Sas 279. Behin behintzat, besterik ez bada, gure alda-nahiak aurkitu du non ase. MIH 320.
Honetan meza, casus iners edo pairatzaile delakoan, bi aditzei dagokie, nahiz behin bakarrik aipatu izan. MEIG
I 236.
Una vez, en una ocasión, en cierta ocasión. "Un jour, une fois, au temps passé. Behin izan zen gizon bat" H.
"(Lc, Sc), alguna vez" A. v. BEHIN BATEAN, BEHIN BATEZ. Tr. Documentado desde finales del s. XVI,
es de uso gral. Arraoizetik bein zamari bat juan ginduen (Sumbilla, 1579). ConTAV 5.2.5, 111. Gizon bat
zihoan behin bere gogoz bertze baten hiltzera, eta ikhusirik bere adiskide batek nola zihoan, galdegin zeraukan.
Ax 317 (V 211). Mundua kreatu ezpanu, ziotsan behin Salbatzailleak S. Teresari, orai hiregatik krea nezakeen.
Gç 29. Ala beita hun eta bakezko, bestetzaz ixilik egoitia, [...] eta behin entzün ükhenaz haboro ez nekez baizik
minzatzia. Mst III 45, 5. Bein Elias profetari ta beste batez Judith alargunari eragin zionak adirazten duenaz.
Mb IArg I 367. Ta beñ ezpada bestean, gaur ezpada biar. Cb Eg II 11. Zegoan bein, sarri bezela, Otsoa aragia
jaten. VMg 8. Aita Santu Inozenzio irugarrenari esan zion bein gizon santu batek. AA III 283. Bein puska baten
baino, ez eban santia inok ikusi triste. fB Olg 23. Eleisiak bere gordetan deutsa ta gordeko deutsa beti Jesus
Onari ziur ta zal, bein emon eutsan berbia. fB Ic III 344. Igaroten nintzala beiñ fiestia ebillen plaza batetik, ikusi
nituban. JJMg BasEsc 137. Bein eginari gitxi eretxirik / beste askotan abantetan yako / indarrak, putzak barriro
usturik / arrapetako. Zav Fab RIEV 1907, 533. Asto bat zebillen bein / bazkatzen larrean. It Fab 62. Itzaiñ bat
almazenera xistuz zoala behin. Gy 131. Lege guziak naiago izan zituen autsi, bein esana ukatu baño. Lard 339.
Berriro beñ utzitako ondasunen jabe egin zan. Bv AsL 209. Beñ bada agertu zitzaion izugarrizko itxura gaiztuan
diabrua. Ib. 40. Behin, aste-azken arratsalde batez. Elzb PAd 36. Behin bazen Uztaritzen mediku bat, Novion
deitua. HU Zez 70. Betatuten ezpadau / berba bein emona, / euki lei antz andia / baina ezta gizona. Azc PB 216.
Begoan bein, bakarrik ain zuzen, negarrez, zotinga ta arrenetan, beti legez. Ag AL 167. Josetxok esaeustan bein,
etzala nigana urreratuko zeuek nai eztozuen arte. Echta Jos 157. Jin zaut burura nola, behin, haurra nintzalarik,
nintzalarik, erretor berriak egin zuen bere sartzea Lapurdiko herri batean. JE Bur 182. Bagiñazen bein mendian
gora lagun batzuek. Ag G 5. Debrua ethorri zen behin Baionara, / laster ikasi nahiz dakigun eskuara. Ox 175.
Neuk be asmua artu nuan bein, alduna (diputadua) ixateko. Altuna 83. Beha behin zer gertatu zitzaidan. FIr 189.
Xinaurri ta urzuak / zer ein zuten behin / kondatuko dautzuet / mila plazerrekin. Etcham 168. Erraz atzentzen
edo aztutzen zaio bein aditu ta ikasi duena. Ir YKBiz VII. Ez al daukazute gogoan, nola bein bost ogi lau milla
lagunentzat autsi nituen? Ib. 235. Bein Zarautzen, zuk oartu ere gabe, ondoan egon nintzatzun luzaroan begira.
TAg Uzt 60. Askotan bezala, bazen behin emazte bat, gazterik ezkondu zena. Lf Murtuts 40. Bein bearko dugu
elkarrekin zerbait idatzi. Mde Pr 82. Bein, oarkabean, oker jokatu nuelako, bizi osoa galduko al dut? Txill Let
91. Zorion-unerik izan al dezute bein? Ib. 75. Bein, orrelako eztabaida batian, aberatsak esan zetsan pobriari.
SM Zirik 9. Bein gertaera batek egin zidan min biotz-biotzean. Anab Aprika 76. Bein, labearen pizteko bezperaarratsean,
ama ohartu zen altxagarria zaharra zuela. JEtchep 36. Gogora dezadan, beraz, aurre askoan ibili
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
605

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
zela behin Euskal herria gai horretan, Azkoitiako zalduntxoekin. MIH 87. Gogoratuko zarete zuek orain
Erroman behin urliak, oker ez baldin banago hola egin zuena. MEIG VII 128.
(En frase negativa). Nunca, ni una sola vez. "Goan da behin ez itzultzekotan, il est parti pour ne pas revenir de
longtemps" Dv. v. BEHIN ERE. Semeak aitaren omena / ez du galtzerat utziko: / Ez Mentaberriren izena / ez
da behin ahantziko. 'Non plus ne risque pas d'être oublié'. Monho 38. Geu beti bildurrez, / beti geu ikara, / bein
ez gaituk bake onez. Zav Fab RIEV 1907, 529. Suebo, Alan, Bandal, sarthu Españian, / min handi egin gabe
behin Kantabrian. Hb Esk 48. Hekiei etzaiote azpiko adarrik behin moztu behar; erditarik laburtu behar dira.
Dv Lab 360s. Bi hitz erran zazkoten ez behin ahanztekoak. HU Aurp 162. Hurbil giten: hemen egonez ez
ginintazke etxerat hel behin. JE Bur 163. Bein bakarrik ez du Mariaren izenik abotik atera oraindik. Ill Testim
14. Nahiz etzuen jasan min bat ere behin, / Jaunaren orenean, heriotzea jin... Ox 93. Berak ere bai, itxaro duke /
bein ez bezalako sari. Or Eus 81. Hire bihotza beiñ ez urrundu hik, otoi, Eskual-herritik. Mattin in Xa Odol 165.
(Tras urtean, egunean, hamabostean y similares). Una vez (cada), una vez (en). "Egunean behin (G-azp)" Gte
Erd 37. Cf. LANTZEAN BEHIN, NOIZ(EAN) BEHIN, PITEAN BEHIN, PUNTUAN BEHIN, TARTEAN
BEHIN en sus respectivas entradas. Tr. Documentado desde finales del s. XVI, es de uso gral. Astean bein
balezarzue / auts otza ta brasea. Lazarraga (B) 1159vb. Urthean behin bedere kofesa gaitezila. Mat 9. Urthean
behin bedere aithor etzak gaizkiak. EZ Man I 19. Xinhaurri batek, urthean behin, bere asea edanez, xutka, agor,
hondar eta akhaba ditzanean [itsasoko ur guztia]. Ax 604 (V 388). Ez iaateko iaaki bedekaturik, eta egunean
bein baxen ian eztila. Cap 58. Gero azkenik, / beharrenik / emadazu dudana, / Margarita, / jin-konjita / gauan
behin zugana. O Po 8. Egunean behin egin behar ditutzun bertze ahoko othoitzez lekhora. SP Phil 116. Konfesa
adi gutienik / urtean behin osoki. Gç 215. Nola hamabost misterio horik ohoratzen dütüzü [...]? Astian behin
debotki erraitiaz hamabost Pater noster. Bp I 149. Sar zaite [zure barrenean] bederen denboratik denborara, eta
gutienean egunean behiñ, goizean edo arratsean. Ch I 19, 4. Ematen die ill oro edo urtean bein presondegiko
bearsu gaisoei jate on bat. Mb IArg I 325. Urtean beñ edo bere konfesetea. Cb CatV 44. Urtean begin (Sal,
1780). ETZ 163. Sakramentier hüilanzez hilabetian behin. Mercy 29. Nik igurikitzeko nuen grazia baino
handiagoa eginen zinarotazun, urthean edo bizian behin ere zure burua niri emateaz. Brtc 232. Urtean bein
bederik konfesatzea. Ub 182. Astean bein edo sarriago konfesatzen diran kristauentzat. Mg CC 166. Au
gertatzen zan urtean beñ bakarrik. AA III 486. Ez luke zeren hartu egiazko urrikia balukela, baldin [...]
hamabortzean edo hogoian behin baizen ezpalitz ere [...] bekhatu mortaletan erortzen balitz. Dh 61. Urtian bein
edo birritan, ta orduban zelanbait, baño ez konpeseetia. fB Olg 53. Ta jazo mirarizko, Aingeruben arrigarri au
ez dau Sazerdotiak egiten bere aldijan bein, ez urtian bein, ez illian bein. Nos bada? Egun guztietan. fB Ic III
295. Ilhabetean behin akta hunen egitea. JesBih 445. Putzu onetara urtean bein Aingerua jatsi. Lard 391. Astean
bein mozkortzen aiz? Sor Bar 56. Nik gura dodana da, urtean bein Gabon, / Errazoia dan legez, pasau eiñaz
bonbon. AB AmaE 238. Etzuen jaten astean behin baizik. Jnn SBi 62. Indüljentzia oso bat edo plenario bat
hilabetian behin irabazteko. Ip Hil 6. Oxala astean behin egia bat, bakar bat ongi sar-arazten ahal baginu gure
Eskualdun irakurtzaleen buruan! HU Zez 19. --Noz konfesau bear gara? --Edolabere urtean bein. Itz Azald 152.
Aurrerantzean, urtean bein joango zirean Etxaurikoak Mundakara illebetean egurastutera. Echta Jos 366.
Erlisioneko irakaspenak astean behin, elizan, doidoia daizkote berritzen. JE Bur 68. Zortzian beiñ ikusten dituzu
beraz etxekoak? Ag G 7. Amabostean bein nerau bere iges-lekura, Amezketara, joaten izan natzaio. A Ardi 141.
Amabost arrona eroziñentzat / eiten diranak ez dia, / ezta txoakeiya minutuban beiñ / oik bizkarrea jasotzia.
EusJok II 158. Hori behar lukete egin guziek, urtean behin. Zub 94. Urtean bein, uin batek ureztatzen zition
erroak. Or Mi 27. Ez aiztu, gero, egunian bein ni ikusten etortiaz. Otx 132. Urtean bein bestetan ez aut ikusten.
Lek EunD 13. Zortzian bein irakurri itazu. Munita 154. Astean behin haren baratzetan ibilaldi baten egitera
joatea. Mde Pr 88. Etxekoekin moldatu zen astean bein anua ekarri zezaioten. Etxde JJ 18. Astean astean,
zortzian bein ala sarriago etorria zan kaira. Erkiag Arran 139. Amabostean bein edo ola etortzen zan. Salav 40.
Urtean behin besta ederra egiten dugu. Xa Odol 293.
Konfesetea gitxienaz bein urtean. Bet 11. Balitz sarritan gabon eguna, / bein baino urtean eztalez! Azc PB 94.
(Tras instrumental). "Bost egunez bein etortzen da (G-goi)" Gte Erd 37. "Egun biz behin, cada dos días" (Gazp).
Bana iagoiti / beheiti, goiti / zenbat ere bainabila, / zur' oldez, ehun / bat enaint' ehun / urtez behin
zurekila. O Po 13. Lau giltzek itxirik daude kutxatilak. Kiper-zurezkoak dire, ta eun urtez bein idikitzen. Or Mi
142. Bi urtez bein edo, "Eusko Ikaskuntzak", Bidasoaz andiko ta emendiko euskotar guztiok batzarre aundi
batera deitzen gaitu. Ldi IL 124. Iru illabetez beingo aldizkaria. Ib. 122. Gutxi gorabera bi illez bein Bordeleko
kaietara zijoanak [...] ikusi zezakean ontzi zuri sabelaundi bat. JAIraz Bizia 14. Ezin dut nik nere nazka garaitu;
ta, egun biz bein, zaputz eta otz nagoela entzun bear. Txill Let 97.
Erregelamendua irakurtua izanen da kongraganistei, gidariaz, bederen behin urthe guziez. JesBih 412.
(Tras ablativo). "Amar minututik bein (V-gip)" Gte Erd 37. Cf. NOIZIK BEHIN s.v. noiz. Lau urtetarik
behin bazuketen Arrotarrek gizon lanjeros hari gider guzien kentzeko parada ona. HU Aurp 130. Herriko arno
garbi xorta bat hola zortzitik behin gure etxean, bazinaki zer besta den? HU Zez 184s. Maiz? Ez, ez. Lau
urthetarik behin, doi doia. Barb Sup 20. Lautik behin baizik etzuan bidaltzen nahi zuan tokiruntz. Osk Kurl 50.
Urtean lau bidar egiten badira etsamiñak (iruillebetetik bein), [...]. Alzola Atalak 137.
(Tras adv. de tiempo). "Etzi behin, pasado mañana, en alguna hora. Gaur behin (L, BN, S, Dv Lab 22), hoy
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
606

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
por lo menos, por cierto en el transcurso del día" A. Gaur behin erran izan darotazu xitxuriak egin behar
direla. Aditzea badut bizkitartean ez direla bethi on. Dv Lab 35 (cf. supra la explicación de Azkue).
(Otros). Illhabethe oro behin irakurrak guztia, / Iesus Kristok munduari deklaratu egia. EZ Man I 9.
Erretorek urtheko Laur Temporakal behin, haurrer Katexima haur erran erazi behar derie. Bp II 87.
2. (V-ger; Lar, Añ, Dv, H, A). Ref.: A EY III 217. Primero, en primer lugar; antes, previamente. Beiñ onegatik,
berriz orregatik. "Parte por esto, parte por esotro, beiñ onegatik, berriz orregatik" Lar (tbn. con alguna var. en
Añ). "Beiñ (V, G) [...], premièrement, d'abord. Behin irri, gero nigar, qui rit d'abord pleure ensuite" Dv.
"D'abord, premièrement" H. "D'abord, auparavant (Lç Mt 8, 21)" Ib. "Primeramente [...] (O Pr 574)" A.
"Nobera (nor bera) da bein (V-ger), la caridad empieza por sí mismo" A EY III 217. Cf. BEHINAGO;
BEHINIK BEHIN; LEHENGO ETA BEHIN (s.v. lehen). Tr. General en toda la tradición antigua. Escasean
comparativamente los ejs. del s. XX. Gizonaren probetxuko emaztia bethi da, / oro behin haietarik sortzen
gira mundura. 'D'abord, c'est d'une femme que nous venons tous au monde'. E 119. Permeti iezadak behin joan
nadin neure aitaren ohorztera. "Permets-moi premier d'aller". Lç Mt 8, 21 (TB, HeH, Ip, Dv lehenik, Hual lein,
Echn lenik, Ur lenengo). Bada gauza hauk aiphatu nahi drauzkizuet, ikhusirik ezen haur behin badakizuela. Lç
Iudae 5 (Dv lehendanik). Speranzaz ezen Instrukzione hunek lehenik, eta orain behin gehienik, hetan
zerbitzaturen duela. Lç ABC A 2v. Arren, agir zatez, / izar zuria, / bein Ernandez da / gero Maria. Lazarraga (B)
1173vb. Egun bein ur jarruta / Ganboar seme lasterra, / are bere lasterrago / Abendañuje Motela. 'Hoy en
primer lugar me seguía de cerca'. (Cantares de la quema de Mondragón). TAV 3.1.7. Behin zerotzun hitz eder /
eta onez lausengatu, / eta gero heriotze / kruelaz dixidatu. EZ Noel 149. Behin eror, gero altxa, / urratsik
aitziñera / ezin egiñez, gelditzen / zitzaien gibelera. Ib. 97. Gero pagamendu gozoa izaitea gatik behin biktoria
irabazi behar dela. Harb 152. Badirudi hoberena lizatekeiela behin erakustea eta aditzera emaitea zein peril
handian dauden: eta gero aphur bat absolbazinoaren luzatzea. Ax 267 (V 178). Erradazu behin, egiteko
hunetan sarthu baiño lehen. Ib. 55 (V 36, que traduce 'dime de una vez'; parece más seguro interpretar 'dime
antes'). Zeren komunzki halakoa [bekhatore konbertitua] zinezago permatzen eta enplegatzen baita [...] eta hala
manaiatuz, iragaiten da, anhitzetan ere, behin iustu izatu dena baiño aitzinago. Ib. 551 (V 353, que traduce 'el
que siempre ha sido justo'). Artu egizu bein onako trapu ikuzleak ekarri dituzanak. "Toma primero
esta ropa". Mic 14v. Egik ungi behin eurei, eta gero, ahal badagik, atzei. "Premièrement". O Pr 574. Zure
miñaren sosegatzeko / ohoratzen tut, Maitea, / zure flakotasuna behin, / gero zure botherea. Gç 74. Lehenbizirik
ematen du tristezia arian; gero bozkario bethea; behin dolore ttipia, ondoan atsegin handia. Ib. 30. Hau die
sekulako penek / bere kondizionea; / behin has eta gero bethi / fiñik gabe irautea. Ib. 183. Ikhasten baduzu behiñ
gizonen aldebatarat uzten, hek ere utziko zaituzte lauster nahi duzunaren egitera. Ch I 21, 2. Len amakia egin
diguk gure hizkuntza ta orain alabakia, beiñ txuri ta gero beltx. Lar DT CCIV. Goazen ekustera bein, orain
azkenik esan dugun hau. Mb IArg I 160. Zer ote da Eliz Ama santak Jerusalendar onen gaurko lan onekin
adirazten diguna? Esazu bein: ta zer ote da Jesusen gaurko Jerusalenen sarze onek adirazten duena? Ib. 268.
Igartuz doa ta urbilduz bein eriotz illun batera ta andik bere obira. Ib. 185. Jainkoaren mirarizko gauza, ta bear
bada munduak ez beñ, da ez gero ikusi eztuena. Cb SIgn 116. Urtheko beste laur egünez, ala den besta, igante
edo astegün, zoin haitatü izanen beitira behin Konfrai eta Konfraisez Aphezküpiaren aprobazioniareki. Mercy 7.
Itxasoak ütxülipurdikaz ontzia inharrausten, behin alde batetara gero berzialat urthukitzen. Egiat 157. Ezkontza
edo Matrimonioa da humez bein mundua ta gero Zerua onez ta santuz betetzeko. Ub 192. Loturik eraman zuen,
bein Anas zeritzan Eliz-gizon andiaren etxera, ta gero urte artako Apaiz-Nagusi Kaifasenera. Ib. 87.
(s. XIX) Ori ez da beiñ olloa ta ondoren ollaskoa jatea baño geiago. AA III 558. Urteak dira [...] bekatu
oriek bein botatzen dituzula, giarrean ukuiturik Jainkoaren itzak garizumako denboran ta egun gutxiren
barrenen orietaratzen zerala. Ib. 599. Beira ordean sekulan kofesoraren kontra thematzetik [...] behin permetitu
zituen komunione usuak ondoan bakhandua gatik ere. Dh 62. Albaitanez [meza santua] barautan entzun: Bada
bein da arimea [sic, por arime o arima] il ezina gorputz ustela baxen. Añ EL 2 16 (EL 1 12 len). Izan zaiteze orain
bitarteko neureak [...] presta nadintzat artzeko, bein penitenziako sakramentu au, eta gero altarakoa. Ib. 164.
Bein bata aurrera eta gero bestea atzera erabilliaz. Izt C 221. Ullu txar horrek eztio phauzurik emaiten, / behin
bizkarra, / gero sudurra / dero ausikitzen. Arch Fab 101. Ematen sendakailu ezagutuak behin, aski ezagutuak
gero eta, azkenean, ezin bertzez, on egin dezaketenak. Hb Egia 128. Ebakitzen duzu behin erditsutik eta geroago
arrasetik. Dv Lab 358. Bainan behin gizendu den ardia, meharazten baduzu, behinere ez da gehiago gizenduko
behar bezala. Ib. 278. Hura den bezalakoa beren bozaz jaun deputatu behin, eta gero jaun zenatur handi
izendatu dutenek, zer diote beren gizonaz? HU Aurp 144.
(s. XX) Ikusi zituan nola zijoazen errenkadan, beiñ bat aurretik eta gero bestea. Ag G 202. Beheraxago,
datxizkon osto alderdiaren zolan, emaiten dugu, frantsesez behin, gero españolez, zer duten erran nahi. JE Bur
5. Zelaia hertsisko dugu behin [...]. Etxe-andanaño baten artetik iragan eta, agertzen zaiku bizkitartean [...]
zelai handia. JE Ber 99. Itsasoa ez othe dugunez, hemen ere, ikusi gabe utzi behar?... Hala luke iduri, behin. Ib.
77. Argiaren ibillietara, aldareko Ama Birjiñak asarre-kiñua zegiola irudi zitzaion bein. Gero, ordea, irribarre
eztia bialdu ziola. Urrena, berriz, [...] besozabalka zetorkiola. TAg Uzt 270. Bein zintzilik buruz beera, urrena
ankaz gora besoen gañean. Anab Poli 87. Edertasun au, izan beti da, ez da jaiotzen ez iltzen, ez urritzen ez
ugaritzen, ez da aldez eder eta aldez itsusi, ez bein eder ta gero itsusi. Zait Plat 155.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
607

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Hastetik behin, Jainkoa ezagutu zuten eta adoratu Sethen ondokoek; bainan gero hek ere, Jainkoak debekatu
ezkontza batzuz, Cainen ondokoekin nahasirik, hauk bezalakatu ziren. CatJauf 23.
3. (Seguido de geroz, ezkero, etc, como introductor de ciertos tipos de oraciones, indicando el tiempo (o la
condición, etc.) a partir del cual sucede la acción del verbo principal). Una vez (que). Tr. Documentado desde
Leiçarraga, es de uso gral., aunque menos frecuente al Norte en el s. XX.
Baina Iainkoak behin rezebitu gaituenaz geroz, haren beraren graziaz egiten ditugun obrák etzaizkio plazent?
Lç Ins D 1v. Kreazale erraiten dugunean ere ezta erran nahi, ezen Iainkoak behin bere obrak hala kreatu
dituela non gehiagorik hezaz artharik eztuen. Ib. C 1v. Zegaiti bein ezkonduzkero / galdut dot libertadea.
Lazarraga 1195v. Behin abiatuz gero, adiskidetuz gero, trebatuz gero eta elkharrekin solhasean, [...] eta
bisitaketan hasiz gero, peril handia da arimako, eta exenplo gaixtoa munduko. Ax 404 (V 263). Behin
bekhatutarik sendatuz gero, berehala eritzen eta hetara bihurtzen denean, badirudi gelditu zela zenbait erro,
zenbait bekhatu egiteko gogo. Ib. 465 (V 302). Behin ifernura erortzen den bekhatorea ere, ezta gehiago
iaikitzen, eta ez iaikitzeko esperantzarekin gelditzen. Ib. 604 (V 388). Alan daukat konfianzea zure Illustrisima
Señoriak faboreziduko dabela bein berorren besoetara egotzi ezkero. Cap (ed. 1893), pról. Hemen behin ikhusiz
geroz / lekhu adoragarriak, / Zeruak baizen eztetzake / kontenta ene begiak. Gç 170. Eritarzün batetan ihor olia
daitia berritan? Ez behin sendotüz geroz, arreritürik hilzera jiten ezpada. Bp I 79. Zeren behin adinean
aitzinatuz geroz, eztitutzu [semeak] errazkiago manukortuko. ES 181. Behin hasiz geroz, gibelialat ützültzia ezta
sori. Mst III 56, 5 (Ip sarthü gira bidian, ezta haizü gibel ützültzia). Zori gaistoan jaioa ni nere anim hau bein
ara ezkero! Mb IArg II 333. Ihesegiten ez badiozu, berehala han lakhetuko zaitzu, eta han behin lakhetuz geroz,
ez duzu gehiago gusturik izanen Jinkozko gauzenzat. Mih 19. Bein óngi atrasgerós, betíkos óngi; eta moméntu
báten ménean dagóke betirókoa. LE Ong 76v. Baña beñ [frutak] osodasuna galdu ezkero, kasi eziñ izan ditekean
gauza da gordetzea. AA III 396. Ta bein auzitan zu imini ezkero, zein zuk auzija irabazi, zein galdu, ardura ez
deutseenak. fB Ic II 168. Bein abijau ezkero norbaitgaitik dongaro esaten, ezta erraz bakotxak dakijan guztija
esan baga egotia. Astar II 191. Eta ara bere okerrago, bein ezkontzako berbea emon ezkeitio, ezkongei biok
alkarregaz bazagoze. Añ EL 2 149. Israeltarrak sinisturik oi zeuden, Aingerua bein ikusi ezkerokoa, bereala il
bear zala. Lard 127. Ta erariyak beiñ artu ezkero, zalla da utzia. Sor Bar 55. Gauza segura da, behin makhur
abiatuz geroztik, gaizkian urrun yuan zela. Elsb Fram 125. Behin bide xuxenari lotuz geroz, nork kordoka hura?
HU Aurp 154. Ez berba emon ez eze / bein emon ezkero, / betatu bear dala / laster edo gero. Azc PB 143. Bein
gure erostea egina izan ezkero, Jaungoikoaren grazian eta garbitasun oso eta betean ilten diranen arimak, doaz
zuzen zerura. Itz Azald 42. Bein aitortzen asi ezkero, guzi-guziya esan nai dizut. Alz Txib 106. Behin abiatüz
geroz joanen da süia bazka idorrian bezala. Const 16. Zer dezu zurea beiñ il ezkeroz? ArgiDL 6. Beiñ ill ezkero
ez dauka iñork / mokadurikan jaterik. Tx B I 253. Bein gogortu ezkero, barriro bierrien asteko asmoz. Kk Ab II
59. Ni lez bein irurogetamar urtera ezkerozko gixona ogetairu ordubak jota dagola esan dattekela. Otx 96. Bein
ara ezkero bai, beti zurekin idukiko nauzu. Ir YKBiz 521. Bein orrera ezkero, gainberakoa izan oi da,
eiztarientzat, gañerako lana. TAg Uzt 58. Ez, nahi baduzu, min saminez, ez, jasan zitakeen; bainan halere, behin
hasiz geroz, nork jakin ez ote zen saminduko? Lf Murtuts 26. Bein aldendu ezkero, etzaiz beratzaz geiago
gogoratuko. Etxde JJ 115. Errazoia daukak, baña, don Joseri, bein eruaten asi ezkero ain gutxi eruan biarra
eztok itxura. SM Zirik 36. Ondo pentsatuta, bein gaua an pasaz geroz, aren iges gaiztoagatik ez nuke ajolik.
Anab Aprika 71. Bein arrapatu ezkero, eztuela gizona asetzen. Vill Jaink 122. Maisuak, bein barrura ezkero, ez
eben urteten arik eta eskolaldia zearo amaitu arte. Erkiag BatB 17. Zonbaitek uste dute, sortuz geroz behin, /
bihia segur dela hazi onarekin. Xa Odol 119. Esaera bada gizonik onena dala txarrena bein aserretu ezkero.
Uzt Sas 337. Nahikoa du, behin horretaraz gero, hiztegiren bat eskuztatzea. MEIG VII 182.
v. tbn. (para autores septentrionales del s. XX) JE Bur 71. Zerb Azk 27.
(Con -(e)nean). Hobe da [...] kolerari athearen ukhatzea, ezen ez haren uztea sartzera [...]; ezen behin
sartu denean, gaitz da haren atheratzea. SP Phil 232. Satanek behin arima bat bekhatuan eror-arazi duenean, ez
da maleziarik enplegatzen ez duenik, hura are gehiago itsutzeko. He Gudu 162. Beiñ atera geranean gaitza
zirudien pauso onetatik, nork esango digu [...] argi au nolakoa dan? Lar SAgust 8. Behin haren naza hautse
dianian, jarraikiz gaistokeria güzien ühaiztia bezala doalakoz. Egiat 261. Ez diro deusek iraungi / behin biztu
denean / iraun beharko du beti. Monho 122. Beiñ abiadea artu zuanean, etzegoan mutilla ixiltzerik. Ag G 266.
Gaberdirarte jardun ziran arto-zuriketan eta, bein lana bukatu zutenean, [...] bakoitzak bere etxeko bidea artu
zun. TAg Uzt 295s. Jakin gurarik zer moduko barriketia erabiltzen eben senar-emaztiak euren artian, beiñ
ogeratzen ziranian. Etxba Ibilt 461. Bein erabaki genduenian / ezkontzak etzun luzatu, / zerbaiten palta sentitzen
nuan / da egun artan osatu. Uzt Sas 205. Uztapide au gazte-denboran / beti izan da nagiya, / baña bein asi
zanian argi / ibilli zuan begiya. Lasarte in Uzt LEG II 88.
(Ante participio + -(r)ik o -ta). "(Al primer) tapón zurrapas, zipotza bein kendu, ta orduan liak agertu" Lar.
Ikhusirik ezen sakrifikatzen zutenék behin purifikatu izanik, bekhatutako konszienziarik batre gehiagorik
etzukeitela ukhan. Lç He 10, 2. Gure gorputz, sarri lurrera eta behin ezeztaturik resuszitatu behar diren hoier,
orain substanzia eman baitrauek. Lç ABC B 3v. --Nork esan zuen Agur Maria? --Aingeru San Gabrielek, etorri
zanean Ama Birjineari bein Agur eginta, gero berrionak ematera. CatBurg 25. Zergatik bein ongi konfesatu ta
ere, berriz ta berriz bekaturatzen dira anbat eta anbat? Mb IArg I 246. Lege balitz mundura bihurtzea / hango
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
608

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
[ifernuko] penak behin frogaturik, / ez laiteke zilegi mintzatzea / Jainkoaren justiziaz baizik. Monho 126. Erraz
da beeratu, goiartu ta iltea edozein bizio txar bere asieran; baña bein andi eginik, ainbat gatxago. Añ LoraS
106. Etsaiaren marka berekin daraman irugarren jende mota da Jainkoaren itza bein biotzean arturik, leneko
bekatuetara berriz biurtzen dana. AA III 599. Ekin gau ta egun bein arturiko lanari, bapere itxi-aldirik egin
bagarik arik eta gauz-orren ekandu ona zeugan gogortu artean. Añ EL 2 83. Bein il-ta joan zala illai bere berri
ona ematera. Inza Azalp 73. Bein asitako tratamenturik / ez uztiâtik galtzera. Tx B 1 209. Bein egiñiko ezkontzea
iñok ezin daikelako ausi. Otx 77. Baña bein neska maitebidean gainbera irristaka asita, nork lekike noraño
lijoaken? TAg Uzt 149. Orrela, metro kubikoa egurrez bein beteta, estereo bat dezu. Munita 151. Bein etorrita
edertasun au / ikusi bear genduan. Basarri 117. Ontzi artan igo bear al genuan aidean? Bein egan asita, lengo
okerra gertatzen bazitzaion? Anab Aprika 102. Bere izaite guzia Jainkoari eman duena. Eta behin emanik,
egundaino gehiago gibelerat ez hartu. Ardoy SFran 283. Enarak ez du bein egindako / kabirik iñoiz aldatzen.
NEtx LBB 327. Beiñ gatxena esanda, ostiango guztia Zaldunak errez azaldu zetsan. Etxba Ibilt 483. (Con
condicional). Behin zelüko grazia eta egiazko karitatia sartzen badira bihotz batetan, han eztateke ez
inbidiarik, ez bihotz hersidürarik. Mst III 9, 3. Arbolatxu bat jaijo barri dan artian, erraz da sustrai eta guzti
ateraten, baña bein erruak zabalduten badituz, guztiz gatx izango dozu. Astar II 92. Ez liteke [...] egiteko handi
horren gainean artha gabea izatea, [...] behin huts egiten bada, ezin errepara ditekenazkero. Dh 205. Ezagutuko
dugu bekhatua zer den. Eta behin ezagutzen ahal badugu egiazki, ekharriak izanen gare haren higuintzera. Jnn
SBi 9. Bein gure naimena ekiñaldi bizkor batez bere asmoari lotzen bazaio, ez da artatik lasatuko, aldez-besteko
asmo bat artu arte. Or QA 140.
(Otros). Bere zigorrarekin Moisesek bein bizkarrean eman zioneko, egin zen erdi bi itsaso gorria ta erdian
utzi zuen batetik besterako bidea. Mb IArg I 194. Etsai gaixtoa behin sar bedi bihotz batean, ez da desmasiarik
eta izigarritasunik eragin ez dezakenik. Lg II 161. Bein burutatzen asitakoan, / orduak doaz emaro. "Una vez
que comienza". Or Eus 386. Bein bere pekatuak aitortu ta barkatu ondoan berriz aietara itzultzen dana, galdua
da. Ir YKBIz 168n. Ta bein eguzkia gora aldera abiatzen zan, lanari utzi ta gerizpean gordetzen omen ziran.
Anab Aprika 98. Guk alkarrekin pasa ditugu / bertsotan zenbaitxo urte, / bein ezagutu giñanetikan / gaixotu
nintzan bitarte. Uzt Sas 137. Horrelaxe, gero eta ugariagoa izango dugu uzta hori, behin inprentan pasa ondoan
nekez galtzen diren horietakoa baitugu. MEIG VIII 107.
4. De una vez; por fin; definitivamente. "Autsi zak behin (AN-gip)" Gte Erd 3 (equivalente de "no te andes por
las ramas"). Ardietsi dut behin zure adiskidetasuna, eztut gehiago hura galdu nahi. Mat 244. Anarteraiñokoan
dezadan atsegin har, dezadan mundua zerbitza: nakion goza: nakion behin, berriz bihurtzeko desirarik
eztukedan bezala, ase eta asper. 'Debo hartarme y aburrirme de una vez'. Ax 174 (V 117). Biluzi naiz behin
aztura gaixto guzietarik, nola bada berriz beztituko naiz? Utzi ditut behin, nola bada berriz hartukoitut? Ib. 472
(V 306). Beren buruak kezk onetatik bein ateratzeko elkar artu ta, [...] joan ziran beren anaiagana ta esan
zioten. Mb IArg I 335. Begietatik bein kentzeko, milla gizonen agintea eman zion. Lard 166. Konpreni baleza
jendeak behin zinez, muturreko bat ederra balukete ba ohoinek goiz edo berant. HU Zez 190. Esaidazu zetara
etorri zaran, da amaitu daigun bein. Echta Jos 98. Jakiñ zazu beiñ, zure barruko arra kentzeko. Iñorekin
izatekotan, zurekiñ izango naiz. Ag G 197. Bein esateko, munduko mixeri guztia barruan eukon. Or Tormes 37.
Theresaren barkamenduaren gai izanen ahal zen behin! Mde HaurB 62. Zuzen io bainuzu, erre nazazu bein!
"Acaba ya". Or in Gazt MusIx 216. Gainalde zurituak nahikoa erakutsi eta goraipatu ditugu --esan du berekiko--
, goazen behin zoko ilunak miratzera. MEIG I 145.
5. En otro tiempo, antiguamente. "(V-gip), en otro tiempo" A Apend. v. behinola, behiala. Behin bazuen
moien handiak. "Il souloit avoir de grands moiens". Volt 194. Baieztu egiten nuen bein, galdetu egun. Txill Let
94. Ni ere gaztea izan ninduan behin. Arti Ipuin 77.
6. (V ap. A; Añ, H). De momento, por ahora. "Ahora: (c.) orain, oraintxe; item (V) bein; no lo he menester
ahora, bein eztot bear" Añ. "Por ahora, por otra vez: (c.) oraingoan, bein" Ib. "Ez bein, aún no todavía" msOch
12. "Pour un temps. Behin uztea gero ikhusteko, laisser une question, une affaire en l'état, pour le moment, pour
voir plus tard (Hb Esk). Gauden behin hola, tenons-nous-en, demeurons-en là, d'abord" H. "(Vc, ..., S, Mt 3,
15), todavía" A. "(V, ...), ahora" Ib. Sobra izen liteke bidean hartzeko; / utziren ditut behin, gero ikusiko. Hb
Esk 77. Bertze zenbait adar behin uzten ditutzu geroago moztekotan. Dv Lab 352. Bena Juhanek gibeltzen zian,
erraiten zeiolarik: nik dizüt behar zützaz batheiatürik izan, eta zü enegana jiten zira? Ihardetsi zeion Jesusek:
ütz nezazü behin. Ip Mt 3, 14s (Lç oraingotz, He, TB, Echn, Samper orai, Ur (V y G), Ker, IBe orain, Dv oraiko
huntan, SalabBN oren huntako, Ol oraingoan, Leon oraikoan, Or, IBk oraingoz).
7. (G, AN; Lar, H (V, G)). (Repetido, con valor de conjunción distributiva). "Quándo con unos, quándo con
otros, siempre está riñendo, bein batzuekin, bein besteakin, ateleka dago" Lar. "Tantôt, tantôt. Bein eskoiera,
bein ezkerrera, tantôt à droite, tantôt à gauche (Mb). Syn. behin... gero..." H. "También en AN y G se oye bein
como disyuntivo" A Morf 719. Behiñ gora, behin behera, / gero deabruen balsara, / sekulan sosegurik gabe /
tromenta gustietara. Gç 178.Badarasate pulpituan hitzera naasi bat, beiñ Euskera, beiñ Erdera, beiñ Latiñera.
Lar, carta a Mb 279. Ill artetik biztu ta berrogei egunez ibilli zen Jesus bein gorde, bein agertu Apostol berekin.
Mb IArg I 315. Ta luzatzen zioten bein batari ta bein besteari eskua, berekin danzan erabilli naiez. Ib. 376.
Pekatuetan beñ jaiki, beñ erori zebillen, ta beti peligro andian. Cb Eg II 188. Kañabera makurtzen ta obentzen
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
609

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
zitzaion, ta zerabillen aizeak bein batera, bein bestera, sendo egon ezinik. VMg 79. Bizitza gaisto batean bizi
zerala, beiñ jeiki, beiñ erori ta beiñ ere denbora luzeko enmienda gabe. AA III 600. Bein batak eta bein besteak
izaten dogu. msOch 160 (ap. A EY III 243). Ez zan aspertuten Dominika begiratutiaz bein batari bein bestiari.
Ur MarIl 117. Ikusi zuen eskuak gora zeuzkan bitartean Israel geiago zala eta beeratzen zituenean, Amalek.
Onela bein batek eta bein besteak garaitzen zuen. Lard 76. Gero baño gero ziarduten ots andiagoak egiten bein
tronpetarekin, bein deadarka. Ib. 130. Illabetian iraun zuten biar-gai artan, bein batzuek bein bestiak garaitzalle
irtenik. Bv AsL 214. Urte onen azkenera beñ sukar irukorrak, beñ laukorrak, utzi zuten indargabeturik. Ib. 108.
Negar ta paristakaz / bein gora, bein bera / ebiltzazan atso bi / zarrakaz batera. Azc PB 144. Egoten zan
Mundakako neskatilla guztiakaz, bein batzukaz da bein besteakaz. Echta Jos 239. Beiñ ara, beiñ ona,
mozkorturik ibilli oi diran gizonak bezela. Urruz Zer 16. Bein bete ta bein ustu, bigarren aldian / nork nai dun
galdeari luza Xabastian. Or Eus 369.
8. (V-gip, BN-baig). (Uso sust.). Vez; tiempo. "Tiempo. Behin hartan (BN-baig), en aquel tiempo" A. "Beiñ
batian, en una vez, una vez" Etxba Eib (que lo opone a beiñ baten, "cierta vez"). Cf. Ag G 130: Animaren
etsaiak, bakoitzean beiñ baiño eztu eskatzen. Arrek jakiñ beiñ askok egiten duala beti. v. BEHIN BATEAN,
BEHIN BATEZ, BEHINEON. Betor edaten beste beiñatan kalabriadareonik. "Denlos de beber otras sendas
de la calabriada". Mic 14. Jedeon larrañean garbiketan ziardun bein batean, Aingeru bat aurkeztu zitzaion. Lard
126. Bero andia egindako bein batean, Susana baratzako putzuan mainatu nai izan zan. Ib. 303. Irri egiten
diotet gozoki, orhoiturik gaztean hek bezalako batzuek zoin jakinki eta gogotik zautaten erakutsi, behin bat edo
biez, hiria. JE Ber 21.
- AURTEN-BEHIN. v. artemein.
- BAI BEHIN (V-ger ap. Alt Obs 49). "Sí por cierto" Alt Obs 49. Cf. infra EZ BEHIN. --Emen kantauko ete
yuagu, mutillak? --Bai bein! igaz be emon yeskubean da... Kk Ab I 60. --Eta zeuk uste ete dozu ori lortuko
dodanik? --Lortu (kontsegidu) ez? Bai bein! Altuna 64. Ikusgarrija zan, bai bein, Erraldoiak ikusten ebana. Ib.
50. --Ez al naiagok ba dotore? --Bai bein! Kk Ab II 14s. Arrañok ondo artubak ixango dira, bai bein! Otx 158.
Ondo esana, bai bein! "Buono per mia fè". Ib. 108. Ondo matte dozuz zeuk andrak; bai bein. [...] Zeuk egin
dozun berbaldija entzutia baño eztago euren aldez zagozela ikusteko. Ib. 22. Oraingo gazteen lotsabagakeria,
nabarmena da; bai bein! Erkiag BatB 12. Urrengo jai-egunean beraganatuko dau neskameak. Bai bein! Ib.
157s.
- BEHINAGO (V-ger-ple-m ap. A Apend). Anterior, primero, preferible. Cf. supra (2); cf. behinen.
Sendiaren eskubide ori estaduarena baño beñagoa dala be egiz esan geinke, familia estadua baño lenagokoa data.
Eguzk GizAuz 95. Il-eziña dan arima laga, gorputza bailitz beiñago. Gand Elorri 142.
Erantzuna esateko adorea baiño izu ikarea izan leenago ta beiñago, ta kalera anka egin dau. Erkiag BatB
143.
- BEHIN HASTEKO ETA BAT. En primer lugar. Behin hasteko eta bat, nahi dut irakurleri orhoitarazi
pilota-jokoaren hastapenez ez gitazkela sobera ausartziarekin mintza. Herr 18-12-1958, 3. Bozkatze horiek
aipatzean, bi galde heldu dira lehen lehenik gogorat: behin hasteko eta bat, noiz eginen ote diren. Herr 7-7-1966
(ap. DRA).
- BEHINAZ BEHIN. v. BEHINEZ BEHIN.
- BEHIN BAINO GEHIAGO(TAN), HABOROTAN, SARRIAGO(TAN). Más de una vez, frecuentemente.
Tr. De uso gral. desde principios del s. XVIII. Debozinoarekin Autorak juntaturikako bokantza naharotsu
miragarriak behin baino gehiagotan neure baitan miretsirik eta espantaturik ezarri nau. ES 147. Ezagütüren
dizie klarki [...] librü txipi hunen behin beno haborotan irakurtetik, zuñen maithagarri eta profeitable den, zuri
artzañ hunari bezala jarraikitia. Mst VI. Geroz ill da nik bein baño geiagotan lo egin dudan itxe batean bizitu
zen edanerako oikura gaisto bera zuen beste bat. Mb IArg I 294. Iñor ezin bataiatu diteke, bein baño geiagotan.
Ub 194. Ona bein baño sarriagotan gertatzen dan gauza. Mg CC 112. Behein baño gehiagotan egin nuen lo
basoan bizkaitarren beldurrez. Mg PAb 169 (supuesta variante septentrional de bein, puesta en boca del de
Baigorri). Badakizia behin beno gehiagotan [iñhürriak] etxiak egotxi dütiela? Ip Dial 31. Batheyia behin beno
haborotan hartzen ahal deia? CatS 70. Onen atarian geienean predikatzen zuela segurutzat daukate, beiñ baño
sarriago igorik arbola edo zuaitz baten besangaetara. 'A veces'. Aran SIgn 84s. Hori joko berean gertha daite
behin baino gehiago. Zby RIEV 1908, 88. Bein baño sarrijago ez eban asko biar ixan bestiagana juan eta bertan
ostikoka eiotuteko. Kk Ab I 36. Ahunxkiko mendietan behin baino gehiagotan gure begiz ikusi duguna. Barb Sup
VI. Beiñ baño geiagotan adierazi zunez. Or SCruz 99. Bein baiño geiago Xalbaten biotza gezi batek erdibitu zun
auzoko alaba panpoxa bere etxeko sukaldean idorota. Etxde JJ 228. Bein baiño sarriagotan galdegin eutsan
bere buruari. Erkiag Arran 153. behin baino gehiagotan ateraldi hau entzuna zuen. Ardoy SFran 243. Joan nahi
izan genuen zuengana --eta nik, Paulok, behin baino gehiagotan. IBk 1 Thess 2, 18 (IBe behin baino
gehiagotan). Auzi hori behin baino gehiagotan miratua eta arakatua izan zen delako aldizkarian. MEIG VII 88.
(Otras formas). Aitatu det beñ baño geiago aldiz kontaira onetan gure Aita-lenak zenbateraño desiatzen
zuan Jesus maitiaren amorioz bere odola isurtzia. Bv AsL 209. Phindar batez egin daiteke laster gar bat
ikharagarria, eta Erreboluzioneko gizonek phindar hori behin bainotan eman zuten anhitz eta anhitz tokitan.
Elsb Fram 64.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
610

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BEHIN-BANAKO. Distinto. Adierazoteko zelan dagozan Jangoikuagan iru Persona bein banakuak, ta
oneetati lenengua dala Aita. CrIc 41.
- BEHIN BANAN (banaan V, G, L ap. A), BEHIN BANATAN. Uno por uno, uno cada vez. "Alternativamente
o por turnos" A EY III 243. v. BANAN-BANAN. Tr. Documentado casi exclusivamente en autores vizcaínos.
Hallamos ejs. de b. banatan en Añibarro y Otxolua. Lenengua, bein banan ondo jakitia Fedeko artikulurik
biarrenak. CrIc 138. Orain ausiko neuskezu buruba asiko banintxatzu bein banaan expliketan zertzuk dagozan
buruko kabidade edo barruban. Mg PAb 84. Euri asko ta otz andijak dirianian, [ardijak] ilten dira bein banaan.
Ib. 109. Ala bein banaan, egunoro [okelasalzalleak] eramaten zuela bat bakarra, gelditu zan lagun gabe Ari
galant ta mardo bat. VMg 69. Gogotan astiro astiro erabili eikezuz, eta bein banaan eta bakotxa berez ausnartu
irakurten dozuzan berba guztiak. Añ EL 2 19 (EL 1 15 banan ta bakotxa berez). Iru gauza dira oraziño eukiteko
geien bear dozuzanak; [...] Ara emen irurok bein banatan. Ib. 17s. Kili ta kili gero / deutso ekiten / mats oriari
bein banan: ezta gelditzen. / Ta geroago / dator bina yatera. Zav Fab RIEV 1909, 28. Zelan obeto egingo da
Esamina au? Jaungoikoaren legeko ta Elexako Mandamentuak bein banaan igaroaz. CatBus 48. Argimutilla
eskerrean da gorostizko makilla eze bat eskuman eukazala, [...] bein banaan Tordillo-ri, Carbonero-ri ta Platerari
bizkar-azurra neurtuten. A BeinB 84. Bein banaan gizon aldra guztiak ikusi ta zeiñ aldetakoak ziran iakiteko
gogoa neukan. Ag AL 24. Bein banan aratu eta aztertu bear dira aginduak, jakiteko zeinbat pekatu egin dogun
agindu bakotxean. Itz Azald 138. Osakaiak ondo begiratu ostian, klausk! sartu eban kandelea eztarrijan eta
gero, politto politto, osapillak be-aldetik ezarten asi zan, bein banatan. Otx 166. Ikus dezaket bein-banan /
badana eta izana, / ta auen beren jatorri ixilla. "Veré distinto y junto". Gazt MusIx 123.
- BEHIN BAT. Una vez, en cierta ocasión. Gizon batek suge itsu bat / ikhusi zuen behinbat. Gy 258
(construcción forzada tal vez por la rima).
- BEHIN BATEAN (G, AN; Lar, Añ, Hb ap. Lh, Dv; b. baten V-gip). Ref.: A EY III 318; Etxba Eib. Una vez, en
cierta ocasión. (Expresión con la que frecuentemente se suele dar comienzo a una narración). "(En una) ocasión,
en cierta ocasión, bein batean, mugaldi batean" Lar. "(En una) ocasión: (c.) bein, bein batean, aldi batean" Añ.
"Une fois, d'abord, certain jour, autrefois" Lh. "Beiñ baten. Cierta vez. Beiñ baten, Peru ta Marixa juan ziran
ferixara eta erosi eben txal txikixa..." Etxba Eib (que lo opone a beiñ batian, "en una vez, una vez"; v. supra (8)).
v. BEHIN BATEZ. Tr. Documentado a partir de mediados del s. XVIII en textos meridionales; al Norte sólo
se encuentra en Goyhetche y Xalbador; sin embargo, cf. Dv, refiriéndose a behin batez: "On dit de même behin
batean dans les racontars".
Konzienziako arrak beñ batean ainbeste estutu zuen, non kondenazioko bidea zeramala ta erremediatu bear
zuela ezagutu zuen. Cb Eg II 188. Ez albora adi egon, ze bein baten Deabruak belar-ondoko eskerga bat emon ei
eutsan albora begira egoan bateri. Añ EL 2 16s (EL 1 13 aldi baten). Bein batean orazio ori txit gogotik egiten ari
zala. Gco I 420. Begiraturik munduari egin diteke bein batean Jesu Kristori egin zioen galdea. AA III 280. Bein
batian esetsi eutsan senarrari, inos baino errazoe gitxiagogaz. fB Ic III 374. Askotan oi bezela, / joan zan
ibaiera / bein batean gizon bat. It Fab 81. Bein batean Errege biak Franziako alderontz ibaian zijoatzela. Izt C
122s. Onelan bizi zala, euki eban beinbaten esatera noian begitaziñoe ta ames bat. Ur MarIl 9. Farra-eragille
bat zen behiñ-batean / bankero dirutsu baten mahaiñean. Gy 155. Bere gelan bein batean eserita zegoan, lanza
eskuan zuela. Lard 168. Bein batian Loiolan / erromeriya zan, / antxen ikusi nuen / neskatxa bat plazan. Bil 70.
Ni bezela ama bat [...] zegoan beñ batean nere gisa gaxo eta nik daukadan berotasun au bezañ gaiztoarekin. Arr
GB 81. Miguel Navarro zeritzan biotzgabeko bat, zeña zan Parisen bein batean [...] ganibeta batez santua josi
ta pasatzeko ibilli zana. Aran SIgn 100. Esaten zion bein batean Zegamako sakristauak bertako erretore jaunari.
Zab Gabon 61. Musai etorri iaken / bein baten gogora, / igaroteko egun bat / etxeti kanpora. Azc PB 306. Etzion
iñondik iñora pakean utzitzen, ta beiñ batean lotsagarrizko gauzak esan zizkon. Ag G 232. Bein batean
Pernando bai omen zijoan Alegiko kalean bera. Muj PAm 73. Bein batean paretatxo bat / egiten nitzala ari. Tx
B II 250. Bein batean tabernan / lau lagun bildu giñan: / xan eta edan, edan eta xan. In Or Eus 161. Gotzain
jaunak bein baten esan ebana jazoko ez ete dan bildur izateko da. Eguzk GizAuz 154. Gauero oherakoan begi
zulotik kendu ta arretaz ikuzten du. Behin batean, huts egiten du: kristalezkoaren ordez begi ona kentzen du.
Mde Pr 72. Bein baten, badator ardi zarrak saldu eutsiezan etze batera, eguerdi-inguruko, Pio Santa
Engraziekoa. Akes Ipiña 34. Baña bein baten --zuri legez, irakurle-- Petronilari berari be auxe emon eutson
buruak. Bilbao IpuiB 256. San Pedrok esan zion Jesuseri bein batean. And AUzta 100. Geroago, bein batean,
abereen iltokira eroan nebanean... Erkiag BatB 83. Bein batean, Bizkaiko lurretan, ba omen zan gizon aberats
bat, bere etxean pakerik etzuana. NEtx LBB 164. Bein batean jausi egin ei zan Enrike kanteran bierrian ebillela,
ta ez ei zan etxura onagaz gelditu gixajoa. Alzola Atalak 54. Nigarra begian bertsoak ez ziran behin batean
denen gostukoak izan. Xa Odol 15. Aitortu behar zaio behin batean argitara zuen iritziak [...] baduela oinarri
sendorik. MIH 388.
v. tbn. Sor Bar 90. AzpPr 99. Alz STFer 118. Goñi 70. Urruz Urz 22. EA OlBe 101. MAtx Gazt 45. Berron
Kijote 169. b. baten: Itz Azald 171. Ag Kr 78. Kk Ab II 165. Zait Sof 185. SMitx Aranz 223.
- BEHIN BATEKO. De una vez. Ekandu urte askotakoa [...] ezta bein bateko bisiteaz sendatuten. Añ GGero
65.
De cierta vez. Ohiturazkoez ari baita errefrau hori, behin bateko gertakaria azaltzen badigu ere itxuraz.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
611

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
MEIG IV 102. Hitza eskatzen dut, halaz guztiz, eta lotsa gutxirekin gainera, gure behin-bateko neskatxen
irudira. MEIG VII 27.
- BEHIN BATEZ (S-saug ap. Lh; Dv, Hb ap. Lh). Una vez, en cierta ocasión. (Expresión con la que
frecuentemente se suele dar comienzo a una narración). "Behin batez goan nintzen merkhatura, j'allais un jour
(un certain jour) au marché" Dv. "Un jour, une fois. Syn. aldibatez (c), aldixe batez (S)" Lh. v. BEHIN
BATEAN. Tr. Documentado a partir de mediados del s. XIX tanto al Norte como al Sur.
Oraiñtxe zait gogoratzen, / Behiñ batez niñdoala / Phentze bat bera bezala. Gy 159. Orduz landarako kantu
garratzakin, atsekabetzen zuten oek santua, guztiz ere baldin oraziuan bazenguan. Bein batez bada eman zien
errietan. Bv AsL 160. Beñ batez orazioan zegoela, Jaungoikoagan gozotoro kordea galdu eta ikusi zuen nola
Ama Birjiña bere alde erreguka zegoen. Arr May 112. Behin batez, Jesus Jauna predikatzen hari zelarik. Jnn SBi
43. Bein batez Usurbillen / tentatu zenduan, / ea Azpeitiyatik / zer berri zituan. AzpPr 117. Azalduko al diñat
bein batez laisterka saria irabazixe nuela? Pozik, esan zuen neskak. Or Mi 12. Nere denboran etzait aztuko /
bein batez orren esana. Tx B I 209. Behin batez, omen zen gizon bat debruz egina. Barb Leg 132. Bein batez,
[...] karel ganian jezarritta egualarik. Otx 133. Eta bein batez, bera otoitz egiten ari zala, ikasleak ere berarekin
zeuden. Ir YKBiz 237. Pelotan ari zan, bein batez, jolasean bera besteko lagun batekin. TAg Uzt 34. Behin batez
bere heltin / Dofinerat juaitin / Bieneko hiri khantin / mündik ikhusi ziranin / mintzatü nahiz juan ziradin. Balad
115. Oker mingotzak etorri ziran / bein batez gure artera, / artzai bakarra alde bat utziz, / bakoitza bere aldera.
Basarri 1. Arrebatxu biotza janzten zendun lez, / ninduzun jantzi neu be, ama, bein batez. Gand Elorri 210. Behin
batez, hiru egun hartan erkin zagon emazte gaixo bat, hiltzerat zoan. Ardoy SFran 165. Behin batez, "Zer da
ezkontza?" galdatu eta Xalbadorrek eman pertsuak. In Xa Odol 346.
(En frase negativa). Nunca. v. BEHIN ERE. Bada lur biribilian / ni bezain eskelerik? / Behin batez ez
ogirik, / sekulan aldiz phausurik. "Point de pain quelquefois et jamais de repos". Arch Fab 117s.
- BEHIN BAT GEHIAGO. Otra vez. Bere burnizko borondateak bein bat geiago garaitu zun! Etxde JJ 48.
- BEHIN-BEHIN (S ap. A; H (L)). a) Siquiera, por lo menos. "Du moins, toutefois, quant à" H s.v. behintzat.
"Beinazbein, beinazpein, behin-behin (S), siquiera, por lo menos" A. Gure penak eta aflikzioneak zerbait
pausutara eta libertatera behin-behin kanbiaturik, gure nigar uriak ere kanbia ahal ditzagun bethi esker eta
laudorio emaite batetara. Lç Ins F 8v.
b) (V-ger, S). Ref.: A (bein bein); Lh; Lrq. Provisionalmente, durante un tiempo, por ahora; en principio. "(Ssaug),
pour une fois, provisoirement" Lh. "Tout d'abord" Lrq. Eskualduna-k, behin behin hun-hartü zian gure
galtua, bena bertan dolütürik, ützi güntian erraiten zeikülarik: Bego ixilik halako apezaren oritzapena! Const
13. Agintariak gizarteko ari guztiak euren eskuetan euki nai dabez-ta, oker ori bein-bein zuzenduko dan antz
andirik eztago. Eguzk GizAuz 167. Bide guziak hetsirik, beldurtzeko baitzen behin-behin ez nuela irinik eta
arnorik eskuratuko, igandetako mezaz kanpo bertzerik eman gabe egon behar! Zerb Bahnar 158.
c) Más de una vez. Uda artan bein-bein izan zituten / gatzagiak utsagorik. "Más de una vez han tenido menos
llenos sus cuajos". Or Eus 332.
- BEHIN-BEHINEAN (V-arr-ger). Ref.: A; Gte Erd 219. En principio, por ahora, provisionalmente; en un
principio. "Provisionalmente" A. "Txabola au bein-beiñean egin dogu, esta choza la hemos hecho
provisionalmente" Zam Man 19. "Bein beinean obeto olan ixtia (V-arr)" Gte Erd 219. Aberetzat artu gattuz
beronek bein-beñian! Otx 112. Alkarri agurrak egiñaz, arrantzale biak eta Zuriñe errirantz abiau ziran
beinbeiñean farolerako bidea artuaz. Erkiag Arran 123.
- BEHIN-BEHINEKO (V-ger ap. A), BEHIN-BEHINGO (V? ap. A). a) Provisional. "Lo provisional, la
interinidad" A. Tr. Se populariza en la literatura meridional a través del diccionario de Azkue. En Eusk 1919-
1920 (II), 91 beiñ-beiñeko "provisional" está incluido en la tabla de neologismos, si bien entre los admitidos por
Euskaltzaindia (obsérvese que posteriormente Azkue recoge la misma expresión, bein beineko etxea, como Vger
en EY). En DFrec hay 4 ejs. de behin-behineko, y 2 de behinbehineko. Amairu ta amalaugarren
batzarraldeak (Bilbon Euskaltzaindiaren bein-beineko etxean epaillaren 24 ta 25tan). Eusk 1919-1920 (I), 67.
Bein beineko etxea (V-ger). "Casa provisional". A EY III 328. Isabel IIgarrenak aldegin zun atzerrira [...].
Artatik erlijioari gerra eskañi zioten bein-beineko gobernu aiek, eta karlista zintzoak bai "eduki" ere. Or SCruz
14. Eskuetako alda-diru ori bear du [Euskerak], ta ori bein beingo gauza da: ori ez da berez aberastasuna. Or
Eusk 1930, 260. Nai izan ezkero, bein-beñekorik (Alcalde provisional) badezute, orreri Batzordearen burugoa
eskiñi, ta kito. Ldi, carta a J.B. Olaizola, 12-3-1930 (ap. DRA). Bein-beineko epai-maiak; urrengo, goragoko
epaikariak. TAg GaGo 88. Macdonalden bein-beñeko asmua gizarteko auzi andi oni beronen garraztasuna
kendu edo beintzat gitxitzea dala dirudi. Eguzk GizAuz 76. Jakintzak, bada, Jainkoa baztertu egin du,
alperrikako biurtu du, bein-beiñeko hipotesi bat zela erakutsiz. Vill Jaink 31. Bere bizi-leku guztiak beinbeiñekoak
izan oi dira, oberik billatu artiokoak. Ib. 147. Besterik baitira iraizekoa, bein-beingoa, ta erabateko
gotorra, aldakaitza ta betikoa. Zait Plat 86. Idoro dabe [saukume goseak] mandio, / ta beinbeingo emendio. "Ya
han hallado el depósito y la provisión de momento". Atutxa Mugarra 40. Nik behintzat besoak desgurutzatzen
ditut, Aita Altunak mordoilokeria barkakizun etsiko duelakoan, behin-behingoa delako edo, egina duen lana
txalotzeko. MEIG III 154.
b) BEHIN-BEHINGO. Improvisadamente. Oinbesterekin ez da bukatzen / bein beingo jarri dan mâia. "Esta
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
612

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
comida improvisada". Or Eus 230.
- BEHIN-BEHINEKOZ. Antes que nada, primeramente. Zumatzetako-zerkara eroan eta an, beinbeiñekoz,
otzarak utsitu eta gauzak polito polito utzi nai zituezan beian, lurrean. Erkiag Arran 55.
- BEHIN-BEHINGO. v. BEHIN-BEHINEKO.
- BEHIN-BEHINGOAN (H (que cita a Mb)). a) De una vez. --Zenbat denboran egin zan obra miragarri au?
--Bein beingoan, une edo instante batean. CatOiq 54. Agertzen diozka Erreinu guzietako edertasunak [...], ez
bereziak eta banaka bezala, baizik, S. Lukasek dionaz, in momento temporis, batetan ta guzien edertasunarekin
bein-beingoan bere begietan Jesus maitagarriari ematen diola [...] esker gabeko lan galdu galgarri bat. Mb
OtGai II 68s.
b) A la primera, en un primer momento. Gizon aundi bateri galdetu nion erriak nola zuan izena, ta, beinbeingoan
atxitu aal izan ez banuan ere, Ben Zrud zan izena. Anab Aprika 26. Ganbusia da angularen antzeko
arrai ttiki-ttiki bat, arrea, oso bizia, oso azkarra, begien aurrean ibillita bein-beingoan ikusten ez dana. Ib. 39s.
- BEHIN-BEHINIK. De una vez, por fin. Ire tripak ikusten dik / amaika mixeri, / ogi bat osoa ar zak / bein
beñik ase'di. Auspoa 119, 79 (ap. ELok 512).
- BEHIN-BEHINKA. De vez en cuando. Zer da ordean liburu bat edo bertze behin-behinka bortz-pa-sei
urtheka? Iturralde GH 1923, 188.
- BEHIN BERERE. "Bein-berere (Sal, R), por cierto" A. Pero cf. Iz R 393: "(R-uzt) beinberere, una vez
siquiera"; cf. tbn. urtean bein berere 'al menos una vez al año' en CatAe 46 y CatSal 47, urtian bein bedrere en
CatR 47.
- BEHIN BERRIZ, BEHIN BERRIRO. Una vez más. Apukaduko jatzu bein barriz, / alkilatzen bazabilz lagun
ona, / beste bati apuka ekiona. Lazarraga (B) 1154rb. Ego-aize atsegiña mandioan, pil-pil, / an diranak
legortzeko sar-atera dabil; / [...] kalerik gordeena bein berriz derabil. Or Eus 46. Bein-berriz esan zaiguzu, /
bein-berriz entzun nai degu: / Ama, pozik al zaitugu? SMitx Aranz 246. Ez atsedenik eregi arte / aundiago bat
berria. / Zure esanera ona bein-berriz / ermitagintzan Erria! Ib. 95. Irugarren aldiz ere / tella, ol eta guzi /
Gezaltzatik bein-berriro / itzaintzan Andra Mari, / Aida txuri! Aida gorri! Ib. 83. Sto. Ofizioko Kongregazioak
"Index"ean ipiñi ditu Unamunoren liburu nagusienetako bi [...]. Erabaki au ez da batere arritzeko ta bai
beinberriz Eliza Amari gure menpetasuna azaltzeko. SMitx Unam XXII.
- BEHIN-BETIKO (Añ; -th- Dv, Lh (L)), a) (Adv.). De una vez por todas, definitivamente, para siempre. "Behin
bethiko goan da, il est parti pour toujours" Dv. v. BEHIN-BETIKOTZ, BEHIN ETA BETIKO, BEHIN-
BETIRAKO. Tr. Documentado desde mediados del s. XVIII. En DFrec hay 9 ejs. Zeruko zure ur ori
indazu, beñ betiko ase, ta beste gauzen egarria kentzeko. Cb Eg III 309. Urguilluak zarabiltzan; eta horra zerk
erakharri zuen Jainkoa heien punitzerat eta behin bethiko kondemnatzerat. Lg II 234. Sentenzia bat zein bein
betiko ezarriko dan. Añ EL 1 47. Utzi itzatzu bada beñ betiko bekatuaren bideak. AA III 488. Jaun hekien mihian
/ ez da dudatzeko, / onthasunen herdian / naiz behin bethiko. Balad 232. Eskatu zion bien arteko pakeak bein
betiko egin zitezela. Lard 41. Thormenta arrailagarrien erdian, kontsolamendurik gabe, erremediorik gabe,
hats-arterik gabe, eta mendetako, eta behin-bethiko! Dv LEd 225 (Cb Eg II 125 eternidade guzirako). Ene
amaren begi samurrak / bethiko zaizkit estali, / maiteñoaren begithartea / behin bethiko itzali. Elzb Po 194.
Eztagola lur onetan gauza onik prankotar guztiak inguruetatik bein betiko kendu baga. Ag AL 21. Onena
izangok bein betiko jakittea zetan agoan. Echta Jos 48. Inpernuko etsaia ta bere egintza ta aundikeriak bein
betiko uztera beartzen da bataiatzen dana. KIkG 69 (KIkV 87 bein-betiko). Leen-ikustaldiz egin bait ziran beinbetiko
elkar-bearreko lagun min. Markiegi in Ldi IL 11. Kaskarreko ederrak emonaz, azke izateko gogoa bein
betiko kendu bear ei yako. Eguzk GizAuz 106. Bein-betiko jakin zezala bera bizi zen artean alper-alperrik
zebillela Etxahunian ate-joka. Etxde JJ 247. Bein betiko ikasi eragingo eutsen Erramoneri "Aita Gurea". Bilbao
IpuiB 76. Platonek idatzi zuen elkar izketa bati lenengo irakaslearen izena ezarri zion, eta bein-betiko ezilkorren
artekotu egin zuen. Zait Plat 11. Utzi itzazute oiek bein betiko eta gureak artu. Vill Jaink 20. Nigaitik
atzerapiderik baldin badozu, esan egidazu lenbailen bein betiko. Erkiag BatB 180. Zure eskuak ez bitza, otoi,
behin betiko esteka / semeatxiak hain maite baitu esku horien pereka. Xa Odol 343. Nahi horren indarrez santu
eginak gara, Jesukristok behin betiko egin zuen bere gorputzaren apariarengatik. IBk He 10, 10 (IBe behin
betiko).
b) (Dv, H). (Adnom.). Definitivo; eterno. "Éternel, sempiternel" Dv. "Behin bethiko ukhaldia hartu dauka [sic],
il a reçu le dernier coup" H. Gauza guzien gainetik behar dugula bilhatu gure behin-bethiko zoriona. Lg II
182. Ekharri baino lehen behin-bethiko zorionezko edo zorigaitzezko sententzia lazgarria, berexiren ditu batzuk
bertzetarik. Ib. 248. Han gizonak ez du emazte bat baizik hartzen, eta heien arteko batasuna behin-bethikoa da.
Prop 1885, 73. Euskal bihotzik maitenak, / behin betiko izaite osoz, Jainko baitan bat eginak, / kantuz dituzte
lurreratuko gauez gau zeru-uhainak. Iratz 180. Bein betiko egitzat artu bear zituzten gaiak. Zait Plat 115. Une
larri batean bein betiko erabaki aundiren bat artu bearrean egokitu ezkero. Ib. 102.
- BEHIN-BETIKOTZ (-th- H (L), Hb ap. Lh (L, BN)), BEHIN-BETIKOTZAT. De una vez por todas,
definitivamente, para siempre. "Une fois pour toutes" H. v. BEHIN-BETIKO. Tr. Lo hallamos desde
mediados del s. XVIII en autores labortanos y bajo-navarros. En DFrec hay 2 ejs. de behin betikoz. Gure
gaitzentzat solayimendurik batere mundu huntan aurkhitzen ez dugun orduan, hartzen dugu behin bethikotz
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
613

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Jainkoarekiñ bat-egiñak egoteko deseiñua. He Gudu 168. Yakin zazu Naamanen lepra behin bethikotz zure eta
zure umeen baitan izanen dela. Lg I 373. Iragan duela denbora preziatu hura bere Salbatzaillearen ofetsatzen
eta bere burua behin bethikotzat galtzen. Lg II 191. Jesus galtzeko eta behin bethikotzat galtzeko zorigaitza. Mih
123. Oso osoak eta behinbethikotz behar gaizkola Jinkoari eman. Ib. 15. Deitzen da birjinitatea, eta hau edireten
da Jesus bakharra behin-bethikotz bere espostzat hautatzen dutenetan. Brtc 224. Ofentsatu nauten guziak /
maiteki tut besarkatzen, / egin dauzkidaten gaizkiak / behin betikotz ahanzten. Monho 134. Zinez eta behin
bethikotzat gogoan har zaitzik egia horiek. Dh 195. Konsekratzen daizkitzut, deusik neretzat atxiki gabe eta
behin bethikotz. MarIl 112. Jartzen naiz Jaunaren tribunalaren aintzinean, hala nola nere sententzia orai berean
hartu behar banu behin-bethikotz. Dv LEd 204. Harri-abarrek behin-bethikotz dainatu dituzte hainitz landare
gazte. Dv Lab 307. Sainduak benedikatu zituen, eta gero utzi behin-bethikotz. Ezen handik berehala hil zen. Jnn
SBi 67. Zer atsegina, ikusi zuenean mutikoa zenbeit egunen buruan sendo, behin betikotz sendo. HU Aurp 77. Ez
nauke, behin bethikotz, gogoan dudana erran gabe. Arb Igand 32. Holakorik aski badelakotz gaur-gehiago, hezi
behar ditugu ororen artean, bainan finki eta behin bethikotz. Barb Sup 110. Harpeko saindu famatuari nik behin
bethikotz agur. Ox 22. Erran dezagun berriz ere, behin betikotz, baitespadako eta ezin utzizko beharra duela.
Zub 94. Errege katolikoak Moroak zafratu eta erhautsi baitzituen behin bethikotz Grenadako inguruetan. Zerb
IxtS 108. Errexil gure lagun maitea mundu huntarik joan eta, / behin betikotz ixildu zauku gure errexiñoleta. Xa
Odol 143. Hil da [Kristo], eta behin betikotz hila da bekatuari. Bibl Rom 6, 10 (IBk, IBe behin betiko).
- BEHIN-BETIRAKO. De una vez para siempre. "Huna non naizen zuekin behin bethirako, voici que je suis
avec vous pour toujours" Dv s.v. bethirako. v. BEHIN-BETIKO. Ia orduan bein betirako / eskarmentatzen
zeraten. Auspoa 86-87, 146. Bazka dezagun bein-betirako gogo euskeltzalea egiaren ogiz eta ardoz. Ldi IL 52.
Bazterrak naasteari utzi dezaiogun bein-betirako. Ib. 60. Bein-betirako ura-gabe izatea zin dagit. Berron Kijote
154. En DFrec hay 8 ejs. de behin betirako.
- BEHIN-BIETAN. Alguna que otra vez, una o dos veces. Lehen ere erran dut Eskualdun huntan hor nonbeit
behin bietan. Bainan badut beldurra deus erran ez banu bezala den. HU Zez 174.
- BEHIN BITARTEAN ETA BETI. De una vez por todas. v. BEHIN-BETIKO. Beinbitartean eta beti, ez
dezagula aaztu gure Aita Kandidok bizitzan eta eriotzan eman digun erakutsi ederra. Aranzazu nov. 1967 (n.º
456), 23.
- BEHINDIK BEHIN, BEHINDUNIK BEHIN. a) En primer lugar, primeramente. Harriet cita beindunik bein de
Astarloa, aunque le da el sdo. de "du moins, toutefois, quant à"; Azkue, por su parte, traduce "por lo menos" el
del ej. de LE Urt 152. Has zaite behindik behiñ zure bihotzean bakearen ezartzen, eta gero bertzeen artean
emanen dukezu. "Primo". Ch II 3, 1 (SP, Mst, Leon lehenik, Ol Lenbizian). Estatu hortara ez zare helduko,
graziak ez badu zure bihotza behindik behiñ atzartzen, eta gero thiratzen eta altxatzen. Ib. 8, 5. Berbertatik
damutu jatzun. Ondo da damututia, baña beindunik bein gatxa egin zan. Astar II 114. Ez deutsu balijoko esatiak
laster asi ziniala pensamentu loija kentzen. Ondo da gero bere au egitia, baña beindunik bein egin zan pekatuba.
Ib. 135. Beindik bein iragazten da esne jatzi berria. It Dial 86 (Ur lelengo, Dv hasteko, Ip lehenik). Kontu atera
diteke lenbiziko Kristaben denboran paratzen ziran penitenzietatik. Beindik bein penitenteak egon bear zuten
Elizako atarian sartu gabe barrena. LE Urt 152 (ms. 53v beñík bein). Beindik bein Jaungoikoaren desgrazian
dagoan arima ez dezake gizonak itzuli aren graziara [...]. Orobat da il den arimaz edozein pekatu mortalekin.
Ib. 318 (ms. 113r beñik bein).
b) (AN; H (L, BN)), BEHINDANIK BEHIN (V, AN; H (V, G)). Por lo menos. "Una por una comamos, etc.: (c.)
beinik bein, bein danik bein" Añ. "Du moins, toutefois, quant à" H s.v. behintzat. "Por lo menos" A. "Beindanik
bein (V, AN), beindik bein (AN), por lo menos" A Morf 680. v. BEHINIK BEHIN. Nik beindanik bein betebetean
sinistuten dodaz Ebanjelioak eta Elexa Ama Santuak irakasten deusteezan egia ta sinisgei guztiak. Añ
EL 2 109.
c) BEHINDANIK BEHIN. Beindanikan bein, ez dezala iñoz ere utzi ikusguñetik bearra egiten duen erria [...]
ez duela Eronde edo Gobiernoak jostaldiatu bearrik. "En suma". Izt D 159.
- ORAIN BEHINEAN, ORAIN BEHINEON. v. orain.
- BEHIN EDO BEHIN. a) De una vez, por fin, al fin. "(En fin, por) abreviar, digo que [..], azkenean beiñ, edo
bein bukatzeko, diot ezen" Lar. "Enfin. Ikhusi dut behin edo behin, je l'ai vu enfin" Dv. "¡Acabáramos!, ¡alguna
vez! (V, G, AN, BN, S)" A EY III 238. Ea, bada, beñ edo beñ nere erokeriak akaba bitez. Cb Eg II 97. Beti
daragoiot oni, bai, bein edo bein aditu daizuen. Añ LoraS 172. Bein edo bein izango da atzerengoa, baña nok
segurutuko deusku zein izango dan? Ib. 34. Dalilak lenago baño ere espasun geiagorekin gezurra arpegian
eman zion, esanaz, bein edo bein agertzeko eskatzen ziona. Lard 145. Heia bada, behin edo behin akhaba beitez
nere erhokeriak. Dv LEd 175. Jaungoikoari eskerrak beñ edo beñ nere billan zatoztenean. Arr GB 143. Guazen
bada beiñ edo beiñ. Sor AuOst 83. Bai, obe beiñ edo beiñ zentzuna artzea. AB AmaE 273. Ia tximitx abek
akabatzen diran beiñ edo beiñ. Iraola 89. --Etorri zaitzu txandea-- esan zion amak. --Etorri zait. Beiñ edo beiñ!
Ag G 371. Miñez baña, beiñ edo beiñ bear dalata, denok ondo izateagatik, bueno, esan degu, joan dedilla. Ib.
238. Beiñ edo beiñ esan ezazu nola dezun izena, edo bestela bazoaz bereala prisiondegira. Urruz Zer 60. Eldu
yakon bein-edo-bein ludi au isteko orduba. Kk Ab I 49. Bein edo bein gixon guztijak buruba jarten dabe; zuri be
eldu yatzu aldija. Ib. 46. Bein-edo-bein urten zan urten biar zana a lako kirtenaz eztabaidetan ibilli ezkero. Ib.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
614

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
41. Berriz ere dioketsut: onontzaldi bat egin ezazu bein edo bein. A Ardi 79. Jagi adi ortik eta idegi egidak atia,
bein-edo-bein idegiko badok idegi! Otx 139. Zer egin al ixan daue ba? Esan bein-edo-bein! Ib. 135.
b) (V-gip, G-azp; Añ, VocCB 423 Dv; beiñ ero beiñ V-gip). Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 51; Elexp Berg. Alguna
vez, alguna que otra vez. "Alguna vez: (c.) bein edo bein" Añ. "Alguna rara vez. Beiñ edo beiñ moskortzen zan,
gizon ona izan arren" Etxba Eib. "Behin edo behin izan da emen (G-azp)" Gte Erd 51. "Beiñ ero beiñ, alguna
que otra vez. Beiñ ero beiñ joan izan naiz teatrora" Elexp Berg. Nik parkaziñoa emongo deutset bein edo bein
bategaz edo alan seigarrenekoan errakuntzaren bat izan dabeenai. Zav Serm I 37. Jaunak bere esku gogorra
erri ziorkatuaren gañetik kenduz aditzera ematen zien barkatzen ziela. Bein edo bein bere adiskide maitteen
bidez erakutsi ere bai. Inza Azalp 106. Bere leihotik, Maidalenako kürütxiala balaz igaraiten zian makila bat
aldikal. Hori emendatüxerik izan daiteke. Hunki zütian makila behin edo behin. Const 36. Mugi ezkero iraul
ditezke, / --bein edo bein gerta dana--. Or Eus 319. Bein-edo-bein ikusita, gizon onen berririk ba al duzu? Zait
Sof 89. Bein edo bein kartaz esan neninan, diru-mordoxka biltzen banun etorriko intzaidala. Or QA 47.
Gehienek ezagutu edo entzun dukegu behin edo behin horrelako zerbait. Mde Pr 337. Min ematen zion oriek
ikusteak eta, naiz bein-edo-bein par-egiteko gogoa etorri, asarretuko zitzaion andreari. Anab Poli 114. Nori
eztio gogoak bein edo bein eman, baldin onen edo orren jabe izatera baletor [...] bete-betean zoriontsu izango
litzakela? Vill Jaink 127. Behar bada, nere zuzenketak izango dira behin edo behin zuzen ez daudenak. MIH
357.
- BEHIN EDO BEHINTXOTAN. "(Vc), alguna rarísima vez" A EY III 348.
- BEHIN EDO BERRIZ (Lar, Añ (G, AN), Dv; beiñ ero berriz V-gip). Alguna que otra vez. "(Alguna) vez, tal
cual vez, bein edo berriz, iñoiz edo berriz, noiz edo noiz, noizean bein" Lar. "Menu, de temps à autre" Dv.
"Mozkor-mozkor eindda ikusi dot beiñ ero berriz" Elexp Berg. v. BEHIN EDO BESTE. Baiña diferentzia
dago behin edo berriz bekhatu egitera gerthatuagatik, heken fite utztean, eta behin utziz gero, ez hetara berriz
bihurtzean. Ax 472 (V 306). Jesusen amore ziñezko batek eragiten du hau guzia ta eragiten bein edo berriz ezezik,
aldiak dakarren guzian. Mb IArg I 108. Urtean bein edo berriz konfesatuagatik bertan gelditzen dira edo
berriz ere beren bekatuaren putzu ber-erazten dira. Ib. 249. Ez askotan esanaz, baizen beñ edo berriz. Cb Josefa
15s. Ezta asko baratzazai batek belar gaistoak beiñ edo berriz jorran ebakitzea: beti kontuan egon bear du. AA
III 633.
- BEHIN EDO BESTE (H, Lh (BN, S); behin edo bertze Dv, H, Lh (L)). Alguna que otra vez. "Menu, de temps
à autre" Dv. "Une fois ou autre, de fois à autre. Syn. batzuetan" H. "Behin edo bertze mintzatu natzaio" Ib.
"Okelea be jaten dogu bein edo beste" Zam Man 19. v. BEHIN EDO BERRIZ. Ez bein edo beste, ezpada
sarri. Mg CO 124. Iraunaz edo barriro e]s[kinaz, bein edo beste jaretsi ezarren esketan doguna. CrIc 173.
Buruz buru egin nuen emazte langile berrogoi bat urte zituzken batekin. Guti edo aski elaire ginen. Bidean
holatxet solas egina behin edo bertze. HU Zez 183. Behin edo bertze gerthatu ere zautzu, arratsean erran
baituzu goizeko othoitza, eta goizean arratsekoa. Barb Sup 15. Bein edo beste, basoz kanpora / gauean bada
gelditzen, / oge zurian ezin asmatu / omen du lorik egiten. Or Eus 213. Bein edo beste geiegi eran zezakeat nik,
baño bear ainbat beñere ez. EgutTo (ap. DRA). Eskolan ibili direnek behin edo bertze aditu dute Wellington
jeneral angelesaz mintzaten. Zerb Azk 34. Bein edo beste bolaratxo bat egin oi zun arrebarenean, baiñan alako
batean, ez bat eta ez bi, itzik esateke aienatu oi zen. Etxde JJ 274. Segur, behin edo beste enganatu da, [...]
bainan nor menturako zaio lehen harriaren botatzerat? Ardoy SFran 300. Ederki itzulia dago, hitzez hitz ia.
Behin edo beste, bai, uzten du hitzen bat itzuli gabe, ezinbestean. MIH 149.
- BEHIN EDO BESTEAN (Añ), BEHIN EDO BESTETAN. "Alguna vez, tal cual vez: (V) bein edo bestean"
Añ. Hiztegi batean jasoak egoteak, idazle batek behin edo bestetan erabiliak izateak, ez die hitz guztiei
eskubide berdinik ematen. MIH 75s.
- BEHIN EDO BESTETXOTAN. "(V), alguna que otra vez" A EY III 348.
- BEHIN EDO BIRRITAN (Añ; birretan Lar; biarretan Lar), "Una o dos veces, beiñ edo birretan, biarretan, bi
aldiz, lat. semel aut iterum" Lar. "Una o dos veces: (c.) bein edo birritan, bi bider, bi aldiz" Añ. Nuiz ere
nurbait, behin edo berritan abisatü izanez geroz, ezpeita behatzen, eitzazü hareki debadiorik ükhen gabe. Mst I
16, 2.
Komulgatu txit sarri, astean bein edo birritan. Mg CC 232. Igandero eta astegunean bein edo birritan, lanak
epea ematen bazion, bildu oi ziran. Etxde JJ 88.
- BEHIN EDO BITAN, BEHIN EDO BIETAN. Alguna que otra vez, una o dos veces. Presuna bat behiñ edo
bietan abisatu duzun ondoan ez bada erortzen zure sentimendurat, etzazula gehiago harekiñ iharduk. "Semel aut
bis". Ch I 16, 2. Behin edo bietan / entzun dut engoitik, / nexkatuak dabiltzala / mutilen ondotik. Bordel 170.
Nahi izan baitute behin edo bietan, haren ordain ezarri zenbeitek herriko buruzagi. HU Aurp 129. Behin edo
bietan altxatu zituen Aitaxok bere urhettoak, eta gero, Napoleon handiaren ganat joan zen. Barb Sup 177. Artzai
berriek nola dakite / umagintzako legea? / bein edo bitan ikusi arren, / ari izanak du antzea. Or Eus 224.
Jakizu iñoiz ez dorala berbarik egin aregaz zu aurrian ez zarala, bitarte laburren batian beiñ edo bi aldiz izan
ezik. Etxba Ibilt 480.
- BEHINEKO. Principal, primero, más urgente. v. behinen; cf. BEHINGO. Lapurretan ganoraz egiteko
zerzelada ta azbegiak eratsu ta aurretiaz jakiteko alegiñak egitea. Orra ba, orduan beiñeko egikizuna. Erkiag
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
615

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
BatB 46.
- BEHINEN. v. behinen.
- BEHINEN ERE. (En frase negativa). Nunca. v. BEHIN ERE. Eztud beinenere entzun aretxa eta artakarroa
exartu drela bere kaboz. Mdg 130.
- BEHIN ERE (G, AN, Ae, L, BN, Sal, S; SP, Urt II 462, Ht VocGr, VocBN, Gèze, Dv, Hb ap. Lh, H; b. bere V;
Añ (V), Dv (V); bein be V-gip). Ref.: Bon-Ond 171; A; A Morf 680; Lrq (behin); Iz Ulz (arpogie); Etxba Eib
(beiñ b'ez); Gte Erd 133. (En frases negativas). Ni una sola vez, nunca, jamás. "Ez behin ere, non pas une fois"
SP s.v. behin. "Jamás" Añ. "Nunca, nunca jamás" Ib. "Jamais, une fois même" Lecl. "Jamais, pas une seule fois"
VocBN. "Jamais. S'emploie accompagné de la négative" Dv. "(Accompagné de la négation ez ou d'un autre terme
négatif), jamais" H. Tr. General en todas las épocas y dialectos. Los autores guipuzcoanos y navarros (salvo
excepciones como Mendiburu), suelen escribir beñere; Beriayn emplea a veces beinerere (así como baterere,
etc.). v. inoiz.
Zuhur baninz, baninzande ni ere hura gaberik, / alabana ezin utzi behin ere gogotik. E 165. Iainkoaren
botherea eztiagok behin ere alfer. Lç Ins C 1v. Gelditzen da obligaturik ifernuko suan erretzeko, beinerere
remediorik bage. Ber Trat 94r. Ezin agradatu zaio beinere eta ezin agrada dakioke gauzarik, baterere baizik
sakrifizionen medios. Ib. 17v. Bizitze sekulakoa, beñere akabatuko eztena. Ib. 71v. Bere bekhatuen kausaz han
daraman adiña / behin ere ikhusiren zeñen ez baitu fiña. EZ Man I 93. Bethi berri izanen zare, / behin ere zahar
ez. Arg in EZ Noel 23. Erraiten dute: eginen dut; eta eztute behin ere egiten. Ax 54 (V 35). Nahi duzu ez behin
ere izan triste? Ib. 440 (V 287). Giristino onak [...] gaztetik zahartzeraiño, behin ere eta nehoiz ere bekhaturik
egin gabe egoiten direla. Ib. 463 (V 301). Zuk zenbat usu / haur baitakusu / begi bazterraz laztana, / alabadere, /
soz behin ere / etzindezke iar nigana. O Po 12s. Urthe ehunez gudukan, eta behin ere ez kolpukan. "Ils ne se
battent jamais". O Pr 678. Haiñitz jaten dute eta ez behin ere asetzen. Gç 30. Eztuk tipitzen, ez handitzen, /
batean bethi baitago: / ez handiago behiñ ere, / sekulan ez tipiago. Ib. 176. Ez da behinere falta kolpe borthitza
dela kausa inflamazionea. Mong 590. --Ezteia iagoitik sori gezür erraitia? --Ez behinere, ez eta gizon bati
biziaren begiratzeko. Bp I 101. Buruzagi hainitz den lekhuan behin ere ezta enkontru onik. ES 141. Supherbioek
eta abariziosek ez dute behin ere pausurik. Ch I 6, 1. Gauza baten puska edo zatia, iñoiz guzia neurtu ezin
duena; nola dan bost amabirekiko, birretan bost amar, hiruretan bost amabost, ez ordea beiñere amabi. Lar s.v.
aliquanta. Ez dugu behiñere ahanztera utzi behar. He Gudu 76. Emanen zaizü zunbait ordüz konsolazionia, bena
ez behinere asezia osua. Mst III 49, 4. Askotan Jesus sartu zen Jerusalengo errian, baña azkenaldian bein bezala
len bein ere ez. Mb IArg I 267. Nondik duela uste dezu Kristo Jaunaren Erreinu onek bein ere ez bukatu bear
hau? Ib. 343. Baña errezo luzez ez beñere kargatu, presaka, itotzen ta gaizki egiteko. Cb Eg III 352. Ez da zeren
behin ere etsitu salbamenduaz. Lg II 205. Ojalá ezpánu egin beiñere! LE Prog 100. Erauso zion euriari, ta
berrogei egun eta gau, bein ere atertu gabe, iraun zuan. Ub 13.
(s. XIX) Au da doatsuen erreñua, beñere desegingo ez dana. AA I 20. Bethi thormentak! Behinere
akhabantzarik ez! o bethi, o behinere ez! Dh 167. Sarri konpesau arren, beinbere ondo konpesetan ez diriala. fB
Olg 183. Esetsi ta ekin eustan deika; baia nik bein bere erantzun eta yaramon ez neutsan. Añ EL 2 64. Artzen dut
propositu firmea ez berriz beñere bekaturik egiteko. CatB 14. Etzen behin ere sartzen Salbatzailea Jerusalemen,
non etzohan tenplura. Jaur 134. Ez diat igarotzen / beñere egunik / Jaungoikoari otoitz / egin gabetanik. It Fab
113. Iñongo eskolatan beñere sartu bageko Gipuzkoatar oen esaera egoki eta epaira zorrotzak. Izt C 215.
Errezau errosarijua beinbere itxi baga. Ur MarIl 3. Begietatik ken zakizkit gaiztoa egin dezutenok, zeren beñere
ezagutu etzinduztedan. Lard 385. Eternitatea!... Bethi-behinere!... Bethi iraun, behinere ez-akhaba! Dv LEd 225.
Nola piztu zen hirugarren egunean? Bere gorputz ta arima gloriaz beterik, berriz elkarganatzen zirela, beinere
ez iltzeko. Legaz 17. Orain astera guaz / predikadoriak, / beñe kolejiyuan / ibilli gabiak. Ud 36. Umill, leun, argi
eta beiñ bere ez arroa. AB AmaE 320. Rietin igarotzian topatu zuten gizon arrotz bat beñere ezagutu gabia. Bv
AsL 71. Egiazko erlijioneaz kanpo, ez da behin ere egiazko Jainkoa ezagutua eta adoratua izan berak nahi duen
bezala. Lap 6 (V 5). Lehen apainduratzat haurrari eman eskuara leinuru maiteño hura ez uztekotan goizegi, ez
behin ere galtzerat, hitsagoko batzuek ahalge-arazirik. HU Aurp 217.
(s. XX) Ezagutzen ditut nik amaika euren gogoa ta iritxia indartu gura dituenean, esan-alak esaten beiñ be
aspertu ezin diranak, guzur da abar. Ag Kr 151. Ez erran behinere eri bati ez duela deusik. JE Bur 125. Beñere
ixiltzake, beti espaz, miñez, eri ta negarti. Ag G 322. Zalekerijak eztakar bein be gauza onik. Kk Ab I 118.
Oroitzen al zera [...] abereari itsatsita bezela, bein ere erori gabe, nola ibiltzen zan? A Ardi 29. Nago nola ez
diren behin ere phozoindatu beren aho gozoarekin berarekin! Barb Sup 109. Ez dako behin ere sos bat
atheratzen! Ox 164. Berarekin batuko da, beñere geiago ez bereixteko. Inza Azalp 111. Ez gaur eta ez beñere.
Alz Ram 40. Beñere ez bezela, nerekin oso atsegintsu zaudelako. Ib. 36. Baña, on egiten dion ura zenbat den, ba
ote dakite? Beñere ez. FIr 176. Bein ere ez al dezu izan etxerik? NEtx Antz 87. Guziok bear degu egiarekin ibilli,
bein ere ez gezurrarekin. Munita 128. Bainan emeki emeki sendatua balin bazen, behin ere ez da aski azkartu
aintzineko lanari lotzeko. Zerb Azk 83. Zergatik ez beti aurrera ordurarte bezala, beñere lanik egin gabe? Or
Aitork 313. Zer daki egarriaz egarririk beñere sentitu ez duenak? Txill Let 35. I beti lanean ta beñere dirurik ez.
Anab Poli 70. Ez eban aukerarik, obeto esan, ez eban bein bere, adorerik izan ortarako. Erkiag Arran 191. Orra
gizadiak bein ere ta sekula ere onartu nai izan eztuena. Vill Jaink 111. Beti baikoaz ta beti aldatuaz, ezkera bein
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
616

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ere lehenak. Zait Plat 33. -Oraintxe edo beiñere ez! NEtx LBB 91. Makiña bat bidar ibili naz arrazkero
Bidasoako errietatik ziar, baiña Elizondon bein be ez barriro. Alzola Atalak 90.
(Dv, que cita Prop). (Con comparativo). Bada ekusi zuten len bein ere baño akordu obean egiten zituela
bere gauza guziak. Mb IArg II 271. Itzul arazten du bere enganiotik eta behin ere beino hazkarrago ezartzen du
fedean. Jaur 167. Behin ere baino garrazkiago jazarri zion bere buruari. Laph 150. Denbora behinere bezain
gaixtoa abiatu da. Prop 1880b, 185. Goizeko izarra bein bere baño / Argiago jat agertu. AB AmaE 22. Behinere
bezain azkar lotzen dira guduari. JE Bur 32. Aitona beñere baño illunago, Kataliñ goiz guztian negarrez. Ag G
307. Burua zuri ta mintzoa garbi, gorputza lerden ta gogoa zuzen, beiñ baño ere azkarrago, zarrago ta obeago.
Ib. 364s. Beñere baño apaiñago zijoan gau artan. Urruz Zer 44. Beñere baño obeto nago. Lab EEguna 66.
Emendik aurrera bearko det beñere bañan geiago Mirentxoren laguntza. JAIraz Bizia 89. Osasunez beiñere
bañon obeki. Or QA 46.
Gizon hauk izan dire egiazki, ez gauzen xuxentzaleak, bainan gauza heien behinere baino trebes emaileak.
Elsb Fram 61.
(Sin negación). Batzuek bethi dute Jainkoa bere mihitan, eta hurren behin ere bere bihotzetan. "Quidam
habent me in ore, sed modicum est in corde". Ch III 4, 5 (SP gutitan). Purgetoriokoak akabatu biaute denboraki,
beño infernukoak beñere. CatUlz 49.
Zenbait judu ere [baziren ehortzi zen egunean],... alta Goienetxe zenak behinere guti perekatu zituenak. HU
Aurp 88.
(En frases no negativas, sobre todo interrogativas y condicionales). Alguna vez. "On dit aussi: behinere
ikhusten baduzu, si jamais vous le voyez, si vous le voyez un jour. Vilinch dit: Ikusi al dezu beñere baratza
batian (CB II 96), vous avez pu voir quelquefois en un jardin" Dv. "(Sans négation) quelquefois, une seule fois.
Syn. nihoiz, nihoiz ere; id. egundaino, inoiz" H. "Behin ere eskatu diozu aridetsi gabe?" H. Nork gerlarik
egiten du bere despendioz behinere? Lç 1 Cor 9, 7 (Dv egundaino). Miretstekoa da nolatan gizona bizitze
hunetan behin ere osoki boz ahal daiten bere desterrua eta arimako peril uzuak konsideratzen [...] dituenean. SP
Imit I 21, 1. Ez dezazula beraz esparantzarik izan, behinere ardiets dezakezula bertute solidorik. He Gudu 87.
Ihur ikhusi badüzü behinere hiltzen, orhit zite bide beraurtarik behar dükezüla igaren zük ere. Mst I 23, 2. Eta
nor, Jinko handia! zure handitasunez behinere minza othe daite zuri dautzun bezala. Mih 56. Izaten ahal baniz
behin ere / zure eretzian kapable, / egin ahala eginen deizut / zuri beti ere. AstLas 35. Behin ere izaitekotz, orai
da mementoa. Jub (ed. 1826), 17 (ap. Dv). Behinere gerthatzen bazare belharra hezeegirik sartzera [...],
atherako duzu aphur bat ondoko egunetan. Dv Lab 122. Arduaren edo beste zerbaiten espiritua, ikusi al dezu
beñere su eman ta garretan? Bil 158. Zugan ustea jarri dabenik bein bere al da lotsatu? AB AmaE 60. Ikhusi
duk behinere, Pello, mendian, iratze edo othe-pean, epher familia bat alhan dabilala? Elzb PAd 16s. Eskualherritik
behinere jalgi diren jakintsun handienetarik bat. HU Aurp 96. --Jaungoikoak diyela egun on. --Beñere
bada ta premiyan arkitzen gera. Moc Damu 34. --Gezurra behinere zilhegi da? --Ez, gezurra ez da behinere
zilhegi. CatJauf 85. Pekatu aundian beiñere Jaunartu al dezu? ArgiDL 25. Gaitz orrek beñere artu zaituten
guziok ongi dakizute. Ldi IL 29. Ain zuzen kantatzeko eska ziotena, / zan, bein ere egin zuen bertsu ederrena. "El
mejor que había hecho en su vida". Or Eus 371. Emakunde, ta, dantzatu bage / ua bein ere egon âl da? Ib. 167.
Ez dakigu mihi azpirat behinere behatu dioten haatik! Zerb Azk 91. Norbaitek beiñere etengabeko arnasa baleu,
itsusi leukela atergabe mintzatzea. Or in Gazt MusIx 48. Dakiguna da etzela berehala legundu, behin ere egin
bazen, Frantsesek sortzean ekarri jite latza. Ardoy SFran 288.
- BEHIN ETA ASKOTAN. Una y otra vez, una y mil veces. Bein ta askotan eskatu zien eraman zezatela. Mb
IArg I 330. Guzien ezpañez banatu zuen zori oneko bere Erreinu onen berria ta bein ta askotan deitu zituen
munduko guziak bere Erreinu berera. Ib. 344. Ori egiten beñ eta askotan asi zera, eta beñere zerearekiñ irten
etzera. Arr May 17s. Mesede guziak beraren bidez datozkigun biotza beñ eta askotan egun artan adoratzera. Ib.
140.
- BEHIN ETA BEHIN. a) Una y otra vez. Erran dezakegu gure mintzaia zaharra eta nihon ez bezalakoa,
izanen dela oraino behin eta behin aiphatua munduan. Arb Igand 29. Nehork ez zuen sinetsi, behin eta behin,
ustez errotua zela. Zortzi urtez bere ahal guziak egin zituen. HU Aurp 50. Frantsesetik eskuararat itzuliaren
bortxaz, hartzen dire azkenean; bainan behin eta behin badagoke bat, bertzeak zer deraskon jakin gabe. HU Zez
192. Hire ezpainetako irriño eztiak bihotza behin eta behin goxatu datan. JEtchep 68. Auzoko mutilaren ganik ez
duta behin eta behin entzun mozkorra zelarik, lan tzarren guziak harendako zirela? Ib. 72.
b) (En frase negativa). Nunca jamás. Agertzen zituen koplen azpian ez zuen bere izena emaiten, bainan
alegiazko izen bat, beti bera: Zalduby. Ez baitago izen hori behin eta behin ahantzirik Eskual-herrian. HU Aurp
165.
- BEHIN ETA BEHINGO. Para un rato, duradero. [Heriotze hori da] oro jo dituena, eta izitu. Hain zen jaun
hori bere herrian eta bertze asko ingurutan oraino behin eta behingo gizontzat ginaukana. HU Aurp 85.
- BEHIN ETA BERRIZ (G ap. A EY III 347s; H), BEHIN ETA BERRIRO. Una y otra vez. "Souvent, mainte
fois. Esan dozu bein ta berriz, vous avez dit souvent, plus d'une fois. Syn. maiz, ardura" H. "Repetidas veces;
litm.: une vez y de nuevo" A EY III 348. v. BEHIN ETA BIRRITAN. Tr. B. eta berriz es general en la
tradición guipuzcoana; aunque sus primeros testimonios son de Leiçarraga y Axular, no se encuentra
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
617

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
posteriormente al Norte, ni en textos vizcaínos hasta el s. XX. Hasta este mismo siglo no encontramos ejs. de b.
eta berriro o barriro, forma preferida por los autores vizcaínos, aunque corriente tbn. entre los guipuzcoanos.
Halakotz ethorri nahi izan gara zuetara (ni Paul behinzát) behin eta berriz. "Une fois, voire deux". Lç 1 Thes
2, 18 (TB behin edo bietan, Dv, Bibl behin eta bietan). Ezen Thesalonikan ninzenean, behin eta berriz, behar
nuena igorri ukhan drautazue. Lç Phil 4, 16. Ustekabean behatzeak arrobatzen du bihotza: zer eginen du bada
behin eta berriz, berariaz eta luzaro beha egoite hark? Ax 392 (V 256). Jangoikoak dizula [...] hau bein ta
berriz ta askotan ta beti ongi eskatzeko grazia ere. Mb IArg I 369. Orra zer den [...] bein ta berriz ta berriz ta
erdits arte guzian, erdits-uste osoarekin Jangoikoari [...] eskatzea. Ib. II 355s. Esan nai det, beñ ta berriz berak
dion bezala, Jaungoikoaren onrari ta animen onari begiratzen ziola. Cb EBO 49s. Bein ta berriz estutu ditu
Konfesoreak kostunbre edo oitura gaizto onelakoen gañean. Mg CC 114 (CO 161 bein ta geijagotan).
Alderatzen zaio argiari beñ ta berriz, eta erretzen zaio oraiñ egoa bat, gero zankoak. AA III 489. Jainkoari bein
eta berriz eskatu zioten, arren, jende aren errukimentua izan zezala. Lard 96. Beñ eta berriz esan arren guzia
alperrik izan zan. Arr May 42. Beiñ ta berriz eta milla aldiz esateko eztaukat lotsarik. Urruz Zer 60. Gero, oi
dana, agur bein ta berriz, esku-emate luzea ta berreun aotako "izan ongi...". A Ardi 72s. Bein eta barriro
autortu arren, oben bardiñak egiten dabezanak. KIkV 97. Bein eta berriz gaizki egiñaz sortzen dan eta
obenetara makurtzen gaituan oitura gaiztoa da gaitzoimen edo griña txarra. KIkG 41. Bein eta berriz eskatzen
dizut piztu zazula nere biotzean sinismen, itxaropen eta maitetasun bizi bizia. ArgiDL 50s. Guztiei kontetan
eutsezan nire okerrak bein da barriro. Or Tormes 29. Bein eta barriro ta askotan egin dautsat nik eskatu, baña
ukatu egitten daust. Otx 18. Bein eta barriz esanda naiagotzube ni. Ib. 146. Elkar-ordañaren ezti berdiñaka /
bein ta berriz uka maitasunak baitik, / t' ez eskein bizitzak beazuna baizik. "Con reiterado encono". Ldi BB 80.
Ikus bezat, Yauna, bein ta berriro, / otalore eziñegona... "Una y otra vez". Ib. 130. Bein eta berriro zenbatu bear
izan zitun. TAg Uzt 112. Beiñ eta berriz, geitu ta geitu, / ixuri bezait negarra. EA OlBe 8. Bein ta berriro jaso
dizugu arrizko eliza. SMitx Aranz 243. Bein da berriz zabaldu, irakurri, sartu ta atera, utzi ta jaso, eztakit
onuzkero zenbat aldiz nere begiak aztartu duten zure papel maite au. NEtx Nola 32. Auzo-etxetik lelo bat dut
entzuten bein eta berriz. Or Aitork 207. Bein eta berriz alkarrekin egon naiak ziaro amilperatu zitun. Etxde JJ
164. --Utzi zak emakume likits ori, seme, --zion aitak bein eta berriro. Ib. 164. Bein eta berriz gauza bera
galdetu ta erantzunda. Anab Poli 113. Bein eta barriro ere, bidezidor bardiñak izan ditue munduan, [...] euren
biziera jasankor ori aukeraturik. Erkiag Arran 197. Ederra ete dan gero! iñoan bein da barriro. Bilbao IpuiB
120. Agur onetan bein da berriro / busti zaizkigu begiak. Basarri 39. Napoleonen itza aipatzen dizute bein da
berriz: Dena pagatu oi da. Vill Jaink 103. Galdetu genien [...] bein eta berriz ea Warauinéwa norekin dagoan
ezkondua. Aien erantzuna beti izan zan arritu ta are aserrearena ere. Ib. 18. Beste [olerki] batzuk, buruan
emanik eta bein da berriro aoan erabilliaz, idatziak izatera iritxi ziran. Gazt MusIx 167. Bein ta berriz asten da
bere kanta negartian. Ibiñ Virgil 117. Bein da berriro gogoratzen naiz, / Arruako eleiza zarra, / zuregandikan
artu bainuen / kristau-izaeran indarra. Uzt Auspoa 43, 119. Orretarako, aalegiñak be egin genduzan, neuk
beintzat, Paulok, bein eta barriro. Ker 1 Thess 2, 18 (Ol bein ta berriz, IBk, IBe behin baino gehiagotan). Behin
eta berriro irakurria dut. MIH 149. Barka behin eta berriz harri horretan behaztopa egiten baldin badut. Ib.
212.
(Dv, que cita a It). (Como intensivo, pero sin indicar reiteración en la acción). Bein eta berriz zera /
zorionekoa; / emen artuko dezu / zuk aize freskoa, / iturri ta erreka / oientxen artean / luze-luze etzinik / pagoitzalean.
It Fab 181. Errukarria! Bein eta berriz, alena! "Infeliz mil veces". Ldi BB 38.
Beiñ eta berriz eta irugarren aldian ukatu zuen. Gco I 245. Bein da berriz eta irugarrenez, kanta bera jo ez
dit, ba! NEtx LBB 126.
- BEHIN ETA BETIKO (G-azp, BN-arb ap. Gte Erd 73). Definitivamente. Batu beiz gure biotzak bein da
betiko. A BeinB 36. Bota daigun, ba, / bein da betiko, / oraintxe bertan / sutara. Enb 106. Bein da betiko bakie
ein dau. Kk Ab II 63. Noizbeinkako bustialdia eskatzen du [...] aobizarrak, arto-bizarrari darion autsak eztarria
bein da betiko lazkartu ez dezan. TAg Uzt 294. Hori zen behin eta betiko erabakitako arazo bat. Mde Pr 105.
Biderik makur eta biurrienak asmatuko ditu [...] Etxahuniako oñordekoa zorigaitz osiñean bein da betiko eror
dadin. Etxde JJ 15. Baita arranegitar be, egin nintzonan bein ta betiko. Erkiag Arran 107. Ehortz dezagun bein
da betiko gizasemeen etsaia! Arti MaldanB 226. Txatarradunen menpean egoteko morrontza apala amaitu da,
bein eta betiko. Erkiag BatB 165.
- BEHIN ETA BETIKOZ. De una vez. Iauna, bein ta betikoz / igor arnas neri. Or BM 42.
- BEHIN ETA BIETAN. Una y otra vez. Behiñ eta bietan etsaia garaitua den ondoan, ez da horrengatik
gelditzen, hirurgarren asaldu eta atakhada bat eman gabe. He Gudu 169. Heretikoaren ganik aldara zaite, behin
eta bietan kridantzatu ondoan. Dv Tit 3, 10 (Lç behingo eta berrizko adbertimenduaren ondoan). Hargatik nahi
izan dugu zuen ganat ethorri, eta nik Paulok gogotan zan dut behin eta bietan ere. Dv 1 Thess 2, 18 (Bibl behin
eta bietan; TB behin edo bietan; IBk, IBe behin baino gehiagotan).
- BEHIN ETA BIRRITAN. Una y otra vez. Soldaduak bein eta birretan ziotsaten, eskuan zeukan ezkero, ain
aier zitzaion etsaia il zezala. Lard 174. Apostoluak Jesusekin bazijoazen, baratza artan ain argaltasun andia
agertuko zuten uste gabe, gai au bidean bein eta birretan Jesusek jo bazien ere. Ib. 441. Marxek bere
irakaspenen oñarritzat orixe ipiñi ebala bein eta birritan esan dogu. Eguzk GizAuz 61. Uste eben Eladik
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
618

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Aristoni erazagutu eutsanean, bein da birritan, bere guramena, orduantxe, aida baten, amaittu bear ebezala
ezkontza asmoak. Echta Jos 177. Egia da, bere maitasunarren danak uztea agindu ziola bein eta berritan,
baiñan berak etzun pentsatzen gauzak ain okerrera etorriko ziranik. Etxde JJ 73. Allanderi bein eta berritan
esan dioguna esango dizugu zuri ere. Ib. 86. Eredu horretara nondik-nora jo dugun behin eta birritan kontatua
izan da. MEIG VII 168.
Una vez y una segunda vez. Onerako dela, nai bazenu ere ezin uka dezakezun gauza da orain adituko
dezun gizon batekin S. Franzisko Xabierrek bein ta birretan ta irur aldiz egiña. Mb IArg II 330. Bein eta
birrittan eta irutan be etorri yat zaldun ori eraso gurarik. Otx 74. Zeru-lurraren Egille aundia irugarrenez
lurrera erortzen da. Naikoa ez ote zan, ba, bein eta bitan Berak lurra jotzea? ArgiDL 94. Zenbait urtez, behin
eta birritan, ez nuen etxe-teilapearen ardurarik izan, eskatu baino oparoago eskaini baitzidaten. MIH 368.
- BEHIN ETA GEHIAGOTAN, BEHIN ETA SARRIAGO. Más de una vez. Ona emen [...] konfesio jeneral
ta bizitza guzikoa egiteko bide edo modu erraza [...] len bein ta sarriago Konfesio jenerala Konfesorearekin egin
duten kristauentzat. Mg CC 166. Bein ta geijagotan estutu ditu Konfesoriak onelango bizijo dongiaren gañian.
Mg CO 161 (CC 114 bein ta berriz).
- BEHINEZ. a) Al menos. v. BEHINEZ BEHIN. Zeren guk ez zaitugu aditu kantatzen, / behinez zure kantuaz
ez naiz ni oroitzen. It Fab 258.
b) "Parfois, quelquefois" Lecl. "Alguna vez (Arch)" DRA.
- BEHIN EZ BEHIN. "(Vc), nunca" A. "Ni una sola vez (Zav Fab)" A Apend. "(S; Foix), jamais" Lh. Zer, ta
loa erditurik / ta bein ez bein osoturik / beti geuk yagi bearko? Zav Fab RIEV 1907, 96. Aize batek, nik bein ez
bein ezautu eztodan modukoak, putz egiten eutsan suari. A BeinB 57. Ezaz i, Txili, bein ez bein da baten ez baten
bildur izan? Ib. 80. Behin-ez-behin etzitzaioten etsaiik ethorri, etzirelakotz ez eta abiatuak ere izan. Prop 1892,
131.
- BEHINEZ BEHIN (Hb ap. Lh; beinezpen B ap. A), BEHINAZ BEHIN (+ beinazpein A). a) Siquiera, por lo
menos. "En tout cas, quoi qu'il en soit" Lh. "Siquiera, por lo menos" A. v. BEHINIK BEHIN. --Nor dire
biotzez pobreak? --Nai ez dutenak beñezpen afizionez honrarik, ez eta ondasunik. CatB 83. Badu benturaz
gizonak parterik deusetan ere? Edo beneizpen uka dezake onik ttipiena ere zor diola Yaungoikoari ?
(Zugarramurdi, 1875). ETZ 302. Nontik nai den xin dein, nik, oilten daud mandua zainareki; beinaz bein, xin
bedi baratra gorian; gero orrek ekusen du zer egin biar dion. Mdg 128.
b) (Hb ap. Lh). "Et d'abord" Lh.
- BEHINGO (Dv). A) (Adnominal). a) "Qui est d'une fois. Behingo hutsa barkha da, une première faute se
pardonne" Dv. Pouvreau da las formas behingoa y behingo hunetan, sin traducción. Zein borondatez
sanktifikatu izan baikara, Iesus Kristen gorputzaren behingo oblazioneaz. "Par l'oblation une fois faite". Lç He
10, 10 (Dv eskaintza behingoaren bidez). Begietako bista batek, behingo behatzeak, eta aren anhitzetan ere,
iragaitzaz eta ustekabean behatzeak, arrobatzen du bihotza. Ax 392 (V 256). Zauri gaizkoatua, ezta pontu
batetako midikuntzaz sendatzen, ezta behingo bisitaz erremediatzen eta ez hain fite leheneko estantera, estatura
eta egoitzara bihurtzen. Ib. 93 (V 63; v. tbn. ES 182). Plazer aphurragatik, behingo ur hotz edateagatik, errege
eta libre nintzena, muthil eta gathibu egin bai naiz. Ib. 389 (V 254). Iainkoak berak behingo aldi sakratu batez
hari agerturik bertze bide bat hararazi zioen. SP Phil 183 (He 185 aldi batez). Ez gariala illgo bakotxa bein
baino; beingo erijotzako utsegitia betiko utsegitia dala. fB Ic III 268s. Ez dezazula iñor orditurik ikusiagatik ere,
ordia dala esan [...] zergatik beingo gaitzak ez dio ematen gauzari obra aren izena. Echve Dev 402.
(Tras egunean, urtean, etc.). Zorzi oroko, amabostean beingo edo illetik illeko konfesatze-komulgatzeak,
hastean beingo ta beste zenbait egunetako barurak. Mb IArg I 288. Eliza Ama Santak ezin bestez bezela ipini
zuen urtean beingo komunioa, ekusirik kristau askoren atzerapen ta nagitasun lotsagarria. Mg CC 207. Urtian
beingo dibersiyua / ezta gauza alrebesa. Tx B I 194. Eztun aski amabostean beingo asegarria? Etxde JJ 127.
De cierta ocasión. "Orhoitzen zare behingo gizon batez?, vous souvenez vous d'un certain homme?" Ib.
"Erran nahi darotzut haren behingo solasa, je veux vous rapporter ce qu'il me dit un jour" Ib. Zenbait
persona beinguarekin / eskarmentatzen eztia. EusJok 23.
De antes. Errebokatu zuten / bertzen indireta / ikusi zutenian / gure dokumenta; / ortatik eldu zaigu /
behingo errenta. Bordel 120. Ganbaratik atheratzen dira sartzean baino alegerago, elgarrekin ihardokiz
behingo gizon badela oraino Aita Iñazio. Laph 250.
Momentáneo, efímero. "Behingo atseginek bethierekoak ahantzarazten darozkute, les plaisirs passagers nous
font oublier les jouissances éternelles" Dv. Au beingoa da, bildur bageko arloa, geure gurariz egiten dogun
jolasa [...]. Baña gure erriko arrantzaleak [...] egunero [...], igaro bear izaten ditue ordu aspergarriak. Ag Kr
144. Baita itza eman ere, benetan gero, etzala iñongo jokotan berriz sartuko [...]; baña urrengo beta
zetorkionean agur agindu onak [...]. Beingoa ezer etzala ta, berriz ere berera ta lenera. Ag G 130.
(H (L); behinko H (BN, S)). "Précipité, fait à la hâte" H. Esamina azaleko arin ta beingo batekin
konfesatzen diran bekatari batzuek. Mg CC 167.
b) Duradero, (el) que ha de durar mucho. v. BEHIN ETA BEHINGO. Ja ordukotz lanak, bere karrak eta
iduriz adinak ere higatuxea, zioten anitzek, ez ginuela behingo Aita Saindu. HU Aurp 133. Ezta halako biltzar ez
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
619

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bilkurarik, eskuararen aterbe azkarragorik, ez eta behingo etsaiez axola guti duenik. Ib. 215. Bazuketen gure
irakurtzalek behingo lan, letra luze horren burutik buru irakurtzen. HU Zez 19. Ni beldur eztukela holako
atseginik behingo denboretan. Prop 1895, 277. Behingo aseak eginak nintuen. StPierre 16. Beti gerlan
baitzabiltzan bazter guzietan, horko uronek eta tokiaren ederrak emaiten zioten behingo sosegua. Ib. 25.
Karabineroekin badugu orai behingo lan, errezibidore jauna ez omen dutelakotz jaikia. JE Ber 12. Olhetako
xokoan bada etxe bat, oraino behingo etxe dena, eta harrian lantua, 1601 eder bat duena. Zerb Azk 10.
B) (Adv.). a) Para una vez. Baptismoa ezta behingo baizen ordenatu, eta ezta sori behin baizen rezebi dadin.
Lç Ins F 6r. Orrá berriz ere konfesioa, está beingo solo, beti irautzendú birtúte berean. LE BOEanm 212. Poziña
behingo, aiphamena bethiko. Lander Cor (ap. DRA).
b) Súbitamente, de repente. Nok esango deusku illgo ez gareala beingo edo uste bagean, konfesetako eperik
baga! CatBus 31.
c) De una vez, definitivamente; para siempre. Jakintsunek hedatzen dute gezur frango; / Batek "ba" dionean,
bertzek "ez" errango; / Bainan guziek zer hau daukate behingo: / Mintzaietan eskuara lehen-lehen dago. Ox
156. Beingo nekea etsi-etsian / joaten oar-kaberik. "De una vez se va". Or Eus 297. Guziak lêngo dirala, denak
ez daude lêngo. Erakutsi nai dizute beren barrena beingo. "Finalmente". Or Poem 539. Guzia da batean, betean
eta beingo. "Todo es simultáneo, pleno y de una vez". Ib. 536. Badakik eta jakin ezak beingo: zoritxarreko auzi
onetan Madalenekin eta aurrakin egongo nauk il arte. Etxde JJ 167.
d) Para cierto tiempo, por cierto tiempo. "Goan da behingo, il est parti pour une fois (il n'est pas près de
revenir)" Dv. Izan ditake mediku edo notari Eskual-herrian. Ezpadaki eskuara, urrikari dut, behingo bederen.
HU Aurp 208. Geroztik aphal behingo ziren omen ixildu. Ox 187. Plazaren betheko gizona [Etxegorri pilotaria].
Norbeit oraino behingo... ez pisutzekotz. Egunaria 20-4-1955 (ap. DRA).
- BEHINGOAGATIK. "Beinguagatik, por esta vez, por una sola vez. Beinguagatik eingotsut itzulpena baiña
urrengorako beste bat topau" Elexp Berg. "Beinguagatik etxako inporta baiña azkena izan deila" Ib.
Beinguagatik parkatu egitten dautsubet; baña eztakixubela beste bein olako burubakokeririk otu be egin! Otx
52. Pekatu da... Baña... egin dezadan beingoagatik. MAtx Gazt 51.
- BEHINGOA GORA-BEHERA. Por una vez. Uzteko [aurrera egiten], beingoa gora-beera; Prantzira bear
gorrian aizela... [...]. Bost axola; etzegok errukirik! Ldi IL 42.
- BEHINGOAN. Tr. Usado sobre todo por autores occidentales, aunque hallamos tbn. ejs. en los
septentrionales Haraneder, Duvoisin, Mirande y Larzabal, en el roncalés Mendigacha y en el baztanés Izeta.
a) (Lar, Añ, Hb ap. Lh, Dv; binkoan R-uzt ap. A). A la vez, a un tiempo, al mismo tiempo. "(A un) tiempo", "(de
una) vez" Lar y Añ. "(Ha) adquirido al mismo tiempo fama y hacienda, omena ta ondasuna irabazi ditu
beingoan" Lar. "En même temps, à la fois" Dv ( Lar). "Binkoan (R-uzt), al mismo tiempo, simultáneamente"
A. Iru Persona Dibina aek beingoan eta juntamente konkurritu zebean Semearen Enkarnazioa egitera. OA
31. Obra miragarri au guzia egin izandu zan beingoan, batetan edo instante batean bertan. Ib. 27. San Agustin
da, beingoan argi ura oso, eta puskatua beingoan; argi batua eta bakandua; osoa beragan, puskatua besteetan.
Lar SAgust 11. Nolako argia bearko da [herejia] guztiak beingoan zatitzeko, banatzeko, desegiteko eta
ezereztara biurtzeko? Ib. 8s. Askotan Enperadoreak eta Kargudunak hartu zuen [kristau] guziak beingoan
galtzeko asmoa. Ub 115. Asten dira ebagiten atal ifin gaiak, ta adobetan zuloak, ez guztiak beingoan, ezpada
banaka, ta bearren daben lekutik. Añ LoraS 46. Agertzen diozka bazter guziak ta oetako edertasunak, ta guziak
beingoan begien aurrean ipiñirik, esaten dio. AA III 548. Beinguan ostuten danian lau errial kenzeia bada
pekatu mortal, sei errialera legez eldu biar dira puskaka eginak. Astar II 155. Milla zazpi eun laurogei ta
amabigarren urte inguruan saldu izan ziran beingoan Aralar-mendiko basoetatik, bederatzi eun milla zama
ikatzen gaiak. Izt C 135. Sanson jarri zan, bi pillareai ukitzen ziela: Jaunari lenagoko indarrak eskatu ziozkan,
etsai dollor txar guziak beingoan ondatzeko. Lard 146. Atziriten gutuk amabi urratsez kantik, arrankaten gutuk
beinkoan, eta lein eltan grena yiri tokatra, eitzen gutuk libre. Mdg 169. Lasterrian, biak eltuzren beinkoan. Ib.
169.
b) (V ap. A; Lar, Añ, H). Súbitamente, de repente. "(De) golpe" Lar y Añ. "(De) sobresalto, de improviso" Añ.
"De repente: (c.) ustekabean, ez ustean, bat batean; (G) supituan; (V) beingoan, beingo beingoan" Ib. Eriotza
au askorentzat supitoan, bat batetan edo beñgoan izan oi da. Cb Eg III 319. Añ ta onen tiro andia amorioak
biotzean egin zion, non golpe artan, bertan ta beñgoan bere anima zerura bialdu zion. Ib. 329. Nok esan deutsu
[...] "gura dot" esan ta beste baga arimia aldatuko dala beinguan pekaturik grazijara? Mg CO 103. Ilten
ezpadira beinguan. Ib. 82. Auxe baño besterik jazoten ezta, ezerezkeria zatar bategaitik ebagiten danean
beingoan arako etxeko sart-urtena, ta urte askotako adiskidetasuna. Añ LoraS 27. Zenbat beingoan iltzen dituzte
gizonak erremienta sugiñekin? VMg 31. Ustez ustekabe gertatutako naspilla ta goibetze andien bidez,
denporarik oberenean izandu zan laga bearra guztiari beingoan. Izt C 65. Jainkoak danik aberatsena guziz
beartsu eta beartsuena txit aberats beñgoan egin litzake. Arr GB 136. Atakan basauntz bat beñgoan agertu zan.
Ib. 44. Baña, zelan ikusi nebazan lengoan, / Alkarrengandik alde eginda beingoan. AB AmaE 312. Txalopakoen
begietatik beñgoan ezkutau eiziran aita-semeak. Ag Kr 20. Olerkari bikaña... il yaku beinguan! Enb 148.
Beingoan Yaunaren Aingeru bat agertu zitzaion intzentsu-aldarearen eskuin-aldean. Ir YKBiz 2. Behingoan
andereak giltza ingura eta atea ireki zuen. Mde HaurB 38. Beingoan, ez dabe kantauko txoriak. Gand Elorri
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
620

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
216. Makiña batean arri-koskor bat eror badadi, makiña beingoan gelditu egiten da. Vill Jaink 50. Beiak beera
asi zan Nikanor, eta eskuaz adar-mutur singleari oratu eziñik. Beingoan geratu zan; min artzen eban, barriz.
Erkiag BatB 96.
c) (V; Añ, H). Ref.: A; Etxba Eib; Iz ArOñ; Elexp Berg. Rápidamente, inmediatamente, en seguida.
"Instantáneamente: (c.) bereala, bertati; (AN) fite; (V) beingoan, beingo beingo baten" Añ. "(Vc), al momento"
A. "Ez eben beinguan eiñ, les costó hacerlo" Iz ArOñ. "Berehala, baina ezezko esaldietan. Ez aiz beinguan etorri.
Asko tardatu duela, alegia" Elexp Berg. Berealakan edo beñgoan guzia idoro etzuten. Cb EBO 15. Galdu
dogun Zeruba ta merezi izan dogun Infernu betikua atsegin zital beinguan igaro zan bategaiti. CrIc 157.
Igarotzen dituzte mandamentuak itoka, beingoan, ta bakarrik gelditzen dira bekatu itsusi, lodi lodi ta edozeñi
gaitz deritzonetan. Mg CC 168. Laster igaro zan atsegin loia; baña ez beingoan konzienziako arra. Ib. 134.
Sekula geratu etzaiteze beingoan igaroten dan azalezko deboziñoan. Añ LoraS 65. Ekusirik Zaldiak, ez ziola
beingoan alderik egin bidetik, ezin zezakealako nekatuaren nekatuz. VMg 45. Obe dala jatordu jakiñetan neurri
onarekin jatea, ezen ez geiegi flakatu, argaldu eta gero ase bete beingoan egitea. Gco II 64. Estaduko uts-egitia
ez dala beinguan adabetan. fB Ic III 319. Sentietan dozu erropa erre usaina; jagiten zara beinguan, eta ikusten
dozu txingartxu bat itsatsi jakola zure erropiari. Astar II 134. Ez idigi beingoan. / Ago, gaixo, zururrik / ta
begiak zabalik / ea ni ete noan. Zav Fab RIEV 1909, 32. Bañan aberastutzeko lainbat beingoan ematen
etzebalako, laga izan zioten lanbideari, asko nekatu bage. Izt C 70. Jainkoak bakarrik esan zien arriari
itzegiteko, ez jotzekorik: baña bein ez ezik, birretan ere, beingoan urik eman etzuelako, jo zuten. Lard 98. Aita
etzan beingoan jarri, Amnon-i joaten uztera; baña Absalon-en leia ain andia izanik, bere baimena eman zuen.
Ib. 195. Joan dan igandean karobi zuloan / nola erori ziñan jakin zan beingoan. AB AmaE 400. Fortunaren dei
eder au entzundakoan, / Txitak olloagana bezela beingoan, / Inguratu zitzaion jentetza aundia. Ib. 333. Katuak
eta emakumeak, anima apartatuta, berdintsu zerate, zitalak eta setatsuak, baño beiñgoan amaituko det kontu au,
egia argiro esanaz. Urruz Urz 25. Bereala berotu jakon bere odol garbia, beñgoan argitu jakon burua, aida
batean biurtu jakon biotza gogo batetik bestera. Ag Kr 186. Oraiñ aldatz bera datorren solo gariz betea, gero
sagastitxo bat, laster baserri eder bat, beingoan iratza zabal berdea, gastañadi andia urrengo. Ib. 138. Ikaratu
zan [...] galbide lekuetara joango ete zan; jantzi zan beingoan, da joan zan zeiara. Echta Jos 293. --Berotasunak
joango zaizkik; oztuko aiz. --Ez beingoan. Ag G 303. Onen ustean mundu guzia / dago berari begira, / baña
guziak ikuste utsaz / beingoan aspertzen dira. Urruz Zer 76. Baña, / igaro zan au beinguan; / eta ni, barriz,
asikeran lez, / kontixu bardin nenguan. Enb 129. Yakiteko egarri andiya erakusan eta berba-erdi bategaz
beinguan ulertzen eban esan gura yakona. Kk Ab II 71. Olerkijak beinguan asmau ta esan. Otx 152. Baña azeri
zarra bera, beinguan susmau eban zerbait. Ib. 56. Pariseko erdarara itzuli zituen behingoan Helenak. Mde Pr
170. Ez zan beingoan eldu etxera, ta orduan, ama jagita arkitu eban. Erkiag Arran 158. Gortu ezeze itsutu be
beingoan egingo yatzu senarra! Bilbao IpuiB 84. Gogatsu goatu eutsien, ba, eskolagiñen, da beingoan amaitu
zen lana. Akes Ipiña 10. Baztuk beingoan ikasten dabe / ikasi nai dabelako. BEnb NereA 190. Erri osoaren
ederra irabazi zuen beingoan. Zait Plat 17. Munduan ageri den ordena adimendun botere batek zuzen-zuzenean,
erabateko eta beingoan egiña zela. Vill Jaink 42. Beinguan igarrita. Etxba Ibilt 477.
d) De un sólo golpe. "Choclar, meter de un golpe la bola por la argolla, farotik beingoan bola sartu" Lar.
e) De una vez por todas, definitivamente; por fin, al fin. "Aber gure neskiak beinguan aprobatzen daben kursua"
Elexp Berg. Ezen hill izan denaz bezanbatean, behingoan xoilki hill izan da bekhatuarentzat; bizi denaz
bezanbatean ordean, Jainkoarentzat bizi da. "Semel". He Rom 6, 10 (Lç behingotz, Ol bein betiko, Bibl behin
betikotz). Zeiñek ez baidu beharrik egun oroz bertze pontifoek bezala lehenik bere bekhatuentzat biktimak
ofrendatzeko, gero populuarentzat; hori egin izan du ezen behingoan bere burua ofrendatzean. He He 7, 27 (Ol,
IBk, IBe be(h)in betiko). Beingoan hau gogoan arzea aski izandu zen bekatari gaisto bat bekatutik atera ta
zeruko bidean ongi sarturik uzteko. Mb IArg I 528. Munduko perill guzietatik beingoan hura atera naiez,
Kandelario bere egunez eraman zuen beste mundura. Mb IArg II 39. Desagun beingoan: Judatar aragikorrak,
Jesus ain pobre, beharsu, manso ta humil ekusi ta, ezin sinistu zuen, edo etzuen sinistu nai, zitekeala Mesias. Ub
84. Garaiturik beingoan / infernuko etsaia, / gelditzen da zeruko / atea idikiya. Echag 36. Munduko zan guztia /
utzirik beingoan, / ageri zuen ondo / bere ejenploan. Ib. 242. Ezta baida guztiak beingoan betiko bukatzeagaitik.
Izt C 123. Baina zaurtzen badu, hil beza behingoan. Dv Iob 9, 23. Iritxi zuen orobat beste andreak ere beren
gala kostuzko ondagarriak beingoan utzi zitzatela. Aran SIgn 81s. Osatu arte Amari [=Euzkadiri] / osagarriok
eruan, / azkatu arte beinguan. Enb 38. Alare! Beingoan aitortu bear zenuan ez dagola ezer bazkari onik gabe.
Lab EEguna 64. Gure gaitz ori, gure axkure edo dalako zer ori, gure "erdibearra", beingoan esateko, eztezute
ezagutzen? Ldi IL 28. --Au al da gazte baten bizikera, etxe zuloan sartu ta zortzi egunean atera gabe... --Irtetera
nijuan... --Beingoan...!! Nora? ABar Goi 45. Zerbitzari jaun aphezak, behingoan hunaindiko eskuararat itzuli
zuen Ramuntxo deithu obra aiphatua... Larz GH 1955, 373. Ainbertze maite baduzu zure sorlekua, zergatik
etzara beingoan Kongora goaten? Izeta DirG 57s. Ager zakit beingoan, / il nadi zure ederra ikustez. Gazt MusIx
185. Edo beiñguan esango destazu izen ezkutu sekulakuori, edo juan biarko zaraz nere lurretatik. Etxba Ibilt
482. Beinguan igarrita Dukesiak itz onegaz uts lotsagarrixa eiñ ebana, ez zetsan utzi Zaldunari bere erantzuna
amaitzen. Ib. 447.
f) Totalmente. Zarrak eta gazteak, / etxian, auzoan, / gaur zoratu dirade / entero beingoan. Echag 94.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
621

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Graziyaz ta doaiez / beterik beingoan, / Ama maite Mariya / ona non dagoan. Ib. 102. Kontentuz beterikan /
gorputza beingoan. Ib. 152. Eta gaur zorionez / beingoan beteak, / soñuakin kantari / naikera gureak. Ib. 155.
g) (Hb ap. Lh). Una vez, en cierta ocasión. "Une fois" Lh. Begiratu niñan bildurez beingoan; / ik, bestera
begiratu unan. / Begiratu idanan beste bein bildurrez; / nik, jetxi nizkiñan begiak samiñez. NEtx LBB 239.
h) (Seguido de gero). Una vez que. v. supra (3). [Oliondoak] eztaude iñauskai makurren zai eztare aitzur
gogorren, beingoan lurrean tinkatu ta azieak ere egari ditutenez gero. Ibiñ Virgil 90.
i) (Repetido, con valor de conj. distributiva). v. supra (7). Beingoan zimur, txanponik atera nai ezta; beingoan
jori, bere illobarentzat dana gutxi zalata. Ag G 316.
- BEHINGOANGO. "Subitáneo: (c.) bat batekoa; (G) supitukoa; (V) beingo batekoa, beingoangoa" Añ.
- BEHINGOAZ. v. BEHINGOZ.
- BEHINGO BATEAN (b. baten Vc ap. A; Añ (V)). Tr. Sólo meridional, documentado desde principios del s.
XIX, sobre todo en autores vizcaínos.
a) Inmediatamente, al momento, rápidamente. "Instantáneamente" Añ. "En un momento, al instante" A. "Al
momento, muy pronto" A Morf 680. v. BEHINGOAN. Berak esan ta nai izanaren indarrez egin ziran beingo
batean Zeruak eta Lurrea [sic]. Mg CC 195. Eztozue au beingo batean irabaziko; baña bai denporaz. Añ LoraS
88. Ez beingo baten esetsi guztiai erabatera. Ib. 122. Onan zabaldu zan beingo baten bazter gustijetara Jesusen
dotriña. JJMg BasEsc 38. Eta beingo batean ez nondik ta nora / Ezkutau zan igesi egiñik basora. AB AmaE 307.
Beñgo baten zabaldu zan Bilboko uri danean barri txar ori. Ag Kr 200. Mutilla zan Txomin arazo onetan!
Beingo baten artu eban estalki on bat, eta [...] joan zan Murguan egoan gizasemea biziratuteko usteaz. Echta
Jos 341. Mutiko-neskatoak, txanpon bitzea bukatu ondorean, beingo baten zabaldu ziran pelotalekura edo
gozotegietara. Ag G 74. Beingo baten ixildu dira guztijak. Kk Ab I 94. Beingo batian usteltzen dan lez / gogo
bagako gorputza, / Euzkadi bardin ilgo litzake / Euzkeria ilgo balitza. Enb 37. Leengo intziriak amaituaz, beingo
batean jantzi zan Zuriñe. Erkiag Arran 156. Beingo baten nagotzu beragaz barriro be. Bilbao IpuiB 95. Aguro ta
beingo batean erantzun be nire adiskide on onek. Alzola Atalak 111. Ez batek bakarrik, noski, ezta behingo
batean ere, askoren artean eta nekearen nekez baizik. MIH 281.
b) "Súbitamente, de repente"Añ. Iltzen ez dira asko beingo batean ezertako astirik ez dutela? Mg CC 136.
Badaruez egunak, esaten deutsee Isaias profeta santubak, atsegin ta kontentubetan, ta beingo baten jasten dira
infernura. Mg CO 143. Uste baga beingo baten ilten ezpanas. Añ EL 1 23. Jangoikoak agertu eban bere aserria
bialdubagaz, irurei beingo baten, eriotzarik tristeena. JJMg BasEsc 8. Egun baten orazinoian nenguala, beingo
baten, zelan ez nekijala, aurkitu nintzan begitandurik Infernuban nenguala. Ib. 91. Enzun bazenduban berba
loija beingo baten zeuk enzun nai baga. Astar II 147. Danon ustea zan seguru giñala, baña [...]. Beingo batean
atera zan aize mot izugarri bat. Apaol 56. Burubide guztiak beingo-baten aldatuteko. Echta Jos 270. Eskuarteko
lana bertanbera itzirik, beingo baten aurkeztu zan bakandera aurrian. Otx 151. Autu ortan ziarduela,
etxekandre zuur ta maratzari beingo batean otu yakon irakasle berebizikoa nor izan zeitekean. Erkiag Arran 88.
c) (BeraLzM). Una vez, en cierta ocasión, alguna vez. Esango bazeuntsa guzur zale bati guzurrik esaten ez
daben egun bakotxian emongo deutsazula ogei errialeko bat, zelango arduria artuko ez leuke berba egiteko? Eta
beingo batian esango baleu, zelango atsakaba ta damuba berba txatar bat esan baga ez egotia gaiti galdu
dabelako ogei errialekua? Mg CO 36. Beingo batean Ataungo ardangelan jardunki berperean ziarduala, jabetu
omen zitzaion bertako mendi-mutil gazte indartsu bat. Izt C 251. Aurra magalean gozotoro lo zedukan beñgo
batean, aurraren gañean auspeztu eta esan zuen. Arr GB 24. Beingo batian esan zion . Ud 114.
d) De una vez, de una sola vez. Modu bitan gauzia ostu leiteke: edo beingo baten kendubagaz [...] edo
puskaka puskaka. Astar II 155.
e) De una vez por todas. Ta ia beingo baten ikusten dokan zer darabillen. Bilbao IpuiB 241.
- BEHINGO BATEKO. "Subitáneo: (c.) bat batekoa; (G) supitukoa; (V) beingo batekoa, beingoangoa" Añ.
- BEHINGO-BEHINGO. (Intens. de beingo). Momentáneo. Onetarako denpora apur puska bat da asko.
Bolbora barrika bat erre eta kalte andijak egiteko beingo beingo bat da asko. Astar II 135.
- BEHINGO-BEHINGOAN (Añ, H (que cita a Astar)). a) "De repente: (c.) ustekabean, ez ustean, bat batean;
(G) supituan; (V) beingoan, beingo beingoan" Añ. Batzubetan ezarten dira beingo beinguan euren ganian,
eta il, birrindu, eta zapalduten ditubez. Astar II VI. Etzaitekez batu murmuretan oi dabenakaz, bada beingo
beinguan jausiko da euren ganera ondamendija. Ib. 194. Zer burutaldik jo dau bakalduna beingo-beinguan? Otx
23.
b) Inmediatamente, rápidamente, en seguida. Onako gauza asko gure asaba edo aurretikoak egin izan
balebez, euskereak ezeban beingo beingoan Bilbotik alboko baserrietara iges egingo. Ezale 1897, 40a. Ezta
beingo-beinguen aztuko misiñue gure etxian. Kk Ab II 58. Zin egin eban jagolea topau al ba-egijan topau,
beingo-beinguan urkatuteko egingo ebala aginddu. Otx 84.
- BEHINGO-BEHINGO BATEAN. a) Al momento, inmediatamente. "Instantáneamente: (c.) bereala, bertati;
(AN) fite; (V) beingoan, beingo beingo baten" Añ. Yasoko dabe Deabruak ta ondatuko dabe beingo-beingo
baten infernuko su-garretan. Añ EL 2 37. Peru, axe berbera, ez Jesus ta Amen, / geratu da otz otzik beingo
beingo baten. AB AmaE 323.
b) A la vez, al mismo tiempo. Lau gauza oneek etzirian bata bestien leijan edo ondoren egin, ezpada beingo
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
622

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beingo baten edo berbertatiko instantetxu baten. Astar I 46s.
- BEHINGO EDO BIRRITAKO. Ocasional, de una o dos veces. Baña estazinoe bat, lau edo bost Abe Maria
edo beste onelako beingo edo birritako penitenzia bada [...] ezta ardura andiko gauzia. CrIc 164.
- BEHINGO ETA BATERAKO. Simultáneo. Eskuoi musu aundi / bana emon deutset / beingo ta baterako /
pozez ta negarrez. Gand Elorri 114.
- BEHINGO ETA BERRIZKO. Repetido, de una y otra vez. Gizon heretikoa behingo eta berrizko
adbertimenduaren ondoan iraitzak. Lç Tit 3, 10 (Dv behin eta bietan kridantzatu ondoan). Bein ta berrizko
etxerretzeok, / nunaitik ere begira, / Sinismenaren auspo ez-ezik / gurenda (victoria) aundienak dira. SMitx
Aranz 97s.
- BEHINGOKO. Al momento, inmediatamente. v. BEHINGOAN (c). Biaizteritik Urkiolako / torrera egaz ein
dot beingoko. Enb 202. Ua ta sartu abijan, / gura ezpadok gexo txar batek / beingoko artu agijan. Ib. 199.
Jakitun jarri naizu, / eta nik beingoko / txaka-txaka juanda. Ib. 171.
- BEHINGOTIK BEHINGORA. De vez en cuando. Ezin zuan ezertara lorik erakarri: esna zegoan, esna ta
larri, [...] beingotik beingora buru, anka ta besoak aruntz ta onuntz aldatuaz. Ag G 56.
- BEHINGOZ, BEHINGOTZ (Hb ap. Lh, H), BEHINGOAZ (SP (sin trad.)), BEHINGOTZAT (H).
Tr. Empleado sobre todo en la tradición septentrional, tbn. lo usa Lizarraga de Elcano. Se documenta
primeramente en Leiçarraga, Axular, Etcheberri de Ziburu, Oihenart y Belapeyre, aunque falta en el resto de los
autores hasta el s. XIX, salvo en textos suletinos y mixanos. La var. behingoaz (o -koaz) general entre los autores
citados, es sustituido casi totalmente por behingotz en los de los ss. XIX y XX (aunque cf. beingoas en Lizarraga
y beinguaz en un texto de Valcarlos). Hay behingotz una vez en Leiçarraga, con sdo. diferenciado del de
behingoaz; behinkoz en Xarlem y Casenave; -tzat sólo en el Nuevo Testamento de 1828 y en Xalbador. Al Sur se
emplea bastante la forma be(h)ingoz en el s. XX.
a) De momento, por el momento; por un tiempo. "Behingotz ioan da, il s'en est allé pour longtemps (ou encore)
pour un certain temps" H. Pouvreau, que no da trad., lo podría haber tomado tanto de Leiçarraga como de
Etcheberri o Axular. Hunelako gauzák, guziz lengoaje oraino usatu gabe batetan, ezin behingoaz halako
perfekzionetan iar daitezkela, nola behar bailitzateke. Lç Adv * 7v. Haur [Iesus Krist] da bethierekotzat
behingoaz sakrifizio egin ukhan duen Melchisedech Sakrifikadore eta Ipizpiku handia. Ib. ** 7v. Eta akhabatu
zenean tentazione guzia, Debrua yoan zen haren ganik; behingotzat. TB Lc 4, 13 (Lç denbora batetaranokotz,
Brunet, IBk beste bat arte, Ol ordukotz). Eskapatzen zaizkotenean [debruei] aztaparretarik oraino behingotz han
zituztela uste zituzten arimak. Jnn SBi 56. Behingotz galduak ziren ordu artean Japonen erlijionea eraikiko zela
ginduen usteak. Prop 1890, 204. Lanik ez edo lan guti ja bi edo hirur hilabete huntan, eta naski behingotz
hoberik deusen ikusteko itxura guti. HU Zez 65. Hortakotz utzi izan dut / behingotz neure herria, / Ameriketan
bazela gauza / noizbait jakinik berria. Etcham 43. Filistindarrak garhaitu zituzten [Samuelek] eta behingotz
herritik urrundu. Zerb IxtS 51. Beingoz beintzat egon bearra daukat nere erabakia jakiñarazteko. Etxde JJ 70.
Lasai geldi gintezkeen behingoz behintzat. MIH 324.
b) (V-gip, G-goi), BEHINGOTZ (BN-baig-ciz; VocBN, H). Ref.: A (beingoaz); EI 103; Elexp Berg. Por fin; de
una vez por todas, definitivamente. "Behingotz adiarazi zaio, on lui a fait entendre pour une bonne fois" H.
"Behingoaz (Sal), behingotz (BN-baig-ciz), para siempre, a perpetuidad" A. "De una vez para siempre. Pagaiozu
beingoz eta aber ixiltzen dan" Elexp Berg. "Biar datoz ojalateruak; ia beingoz akabatzen daben obria" Ib.
Ezen hil izan dena, bekhatuari hil izan zaió behingotz: baina bizi dena, Iainkoari bizi zaió. "Pour une fois". Lç
Rom 6, 10 (He behingoan, Ol bein betiko, Bibl behin betikotz). Deusek ere eztezazula otoitza utzaraz, erran nahi
baita, deus eztela behinguaz utzarazten ahal derauzunik. AR 16. Adio orai Xarlemaiña, / bentüraz sekülakoz; /
zuri obligazionetan / baratzen niz behinkoz. 'Je demeure à jamais / votre obligé'. Xarlem 1201. Jangoikoak il
nazala beingoas! (327). LE-Ir. Eméndik gúti deskansatukozára beingoas betíkos. LE Ong 134v. Ez bazare
Nabarretetik itzultzen, beldurra dudan bezala, behingotz uzten bagaituzu, hitzemandazu Loiolako izena bethi
ohorezki ekharriko duzula. Laph 25s. Bekatiak bekatien gainera emendatzen tuztenak, bizitzaren kanbiatzera
beinguaz determinatu gabe (Valcarlos, 1869). ETZ 274. Zerbeit gezur suntsitu, egia zenbeit ere ba ezarri lur
onean behingotz ongi landaturik... HU Zez 80. Luza zezala besoa bat bederak eta ahurrean har, behingotz,
bihika zenbeit. JE Bur 76. Ez dituzu hilen naski, bainan xahuturik utzi tizie gaixoak. Behingotz zauri ederra
badikezie. Ib. 17. Gaizkiari aztaparrak moztu behar zaizkola, eta behingotz! Barb Sup 125. Larrubeltz khexu,
demonioka, / sudur puntari thorra thorraka, / [...]; eskolatu da behingotz, merke. Ox 117. Hamekak joak izana
gatik Loiolarat baikinuke egun berean xede, agertzen dut ene barneko khexua. Berriz otomobiletarat iganik,
adio erraiten dugu behingotz. Orreagako herri ñimiñoari. JE Ber 16. Noizbait bada noizbait, zerbait xoragarri
behintgotz [sic] agerturen zaizulako esperantzak. Ib. 10. Izaera ori, bada, beingoz-betirako gure baratzatxoaren
atean utz dezagun. Ldi IL 87. Burruka latza ari dut / beingoz ezi nairik. "De una vez para siempre". Or BM 120.
Ez naiz gehiago / ez naiz ere "ni" / Oro nitzaitzu eskaini. // Behingotz nago / zure zurea. Iratz 164. Etsaiok
oraingo yardunbidez aitu ditzagun beingoz. Zait Sof 45. Madalen, sarritan mintzatu zitzaion bere senarrari
begiak malkoz blai, Engrazirekin zitun artu-emanak urra zitzan eta beingoz ute izan zun Hegiaphaliako etxekoandre
gazteak Xalbat oneratu zula osoro. Etxde JJ 199. Neregan il da beingoz / aurtzaro garbia, / itzali zan
betiko / orduko argia. EG 1956 (1-2), 9. Ikustean semea gutarterat jina, / airatu da behingotz ene bihotz mina.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
623

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Xa Odol 307. Bainan, seme, nik hitan badiat fedea / [...] behingotzat hor utziz Amerik'aldea / bilatuko dukala
etxeko bidea. Ib. 203. Gure oztearekilan / Eüskal Herria izitürik, / egonen da thipilian / behinkoz lürreratürik.
Casve SGrazi 152.
c) BEHINGOAZ. Behingoaz ez badugu ardiatsi galdea, / berritz egin behar dugu gauza beraz eskea. EZ Man
II 6 (citado por H, que traduce 'dès la première fois').
d) BEHINGOAZ. De una vez, de una sola vez. Aingiru gaixtoa behingoaz galdu eta gogortu zen bethierekotz:
hala bada gu ere ez behingoaz, baiña maiz eta anhitzetan usatzeaz egiten da trebetasuna eta aztura. Ax 91 (V
62).
e) BEHINKOAZ (H (que cita a O)). A la vez. "Belapeyre (I 72) se sert de behingo substantivement dans le sens
de 'en même temps', 'à la fois'" Dv. Adausia eta ausikia behinkoaz uken-tut. "Tout à la fois". O Pr 1. --Ostian
izateko, Iesus Krist elkhiten deia zelütik, ala ordü berian han ere dago? --Ezta hantik ialkiten, Zelian eta
Sakramentü saintian da behinkoaz. Bp I 72 (Duvoisin cita erróneamente behinkoan). Erraitiaz hamabost Pater
noster eta ehün eta berrogei eta hamar Abe Maria behinkoaz, edo hirur aldiz bostna Pater. Ib. 149. Sentittu
egiten da beingoz, erabat, gorputzean eta animan, izate osoaz. Txill Let 55.
f) (V-gip), BEHINGOTZ (H). Por esta vez, por una vez. "Behingotz badut dirurik aski, j'ai assez d'argent pour
une fois" H. "Al menos esta vez, al menos una vez. Mutikua! ia beingoz beintzat atia ixten doken" Elexp Berg.
"Tia Ixidora bisitatzera juan niako ziñakie, beingoz beintzat" Ib. "Beingoz beintzat, osorik eta jarraian entzun
izan dut" Ib.
g) De repente. Banentorren Zerubidetik etxe aldera; naiko bustita, egia esan, baiña pozik. Eta, beingoz, estutu
egin zait biotza. Txill Let 63.
- BEHINGOZKO. "Beingozko, repentino" Zam Man 103.
- BEHINIK. Por lo menos. v. BEHINIK BEHIN. Trufa bedite, trufa Jainkoaz. Nor nahi eta zenbat nahi izan
diten, ez dire aski izanen. Behinik, horra bat gutiago... HU Aurp 66.
- BEHINIK BAT (H, Hb ap. Lh). a) En primer lugar, en principio. "D'abord, premièrement" H (cf. HeH Voc:
"behintzat, behinik bat, bedere, behinik behin"). "Ça, d'abord, et d'abord, avant tout; et d'abord un" Lh. Sehi
haina behinik bat, zeinak iakin izan baitu nausiaren nahia [...] eta ezpaitu egin haren nahiaren eredura, zehatua
izanen da. HeH Lc 12, 47 (Dv berriz). Horren gainean banituzke bi erraiteko. Behinik bat, beldur nindaite
lurrari udazkenean emanikako ongarria gal dadien primaderakotzat. Dv Lab 27. Behinik-bat, itzain ofizioan
dabilanak idi hazkarrenetarik behar ditu [...]. Bainan gure herrian [...] ez dute halako idi motarik erosi behar.
Ib. 234.
b) "Por cierto" A. "Por cierto, beinbat (V, G, AN), behinik bat (BN)" A EY III 260.
- BEHINIK BEHIN (Hb ap. Lh, Dv, H; beñik beñ H). Tr. Los textos guipuzcoanos ya desde aprox. 1820
suelen reflejar los fenómenos de fonética sintáctica (beñepein, beñepin, etc.), fenómenos que se recogen tbn. en
Lizarraga de Elcano (beñik pein) y en algún autor vizcaíno y navarro del s. XIX. Benik-bein aparece sobre todo
en Aguirre de Asteasu y Lardizabal. En DFrec hay 13 ejs. de behinik behin, 8 de behinik-bein, 1 de beinpein y 1
de beiñepein.
a) Primeramente, en primer lugar; en principio. Tr. Documentado al Norte en Etcheberri de Sara, Larreguy y
Duvoisin, al Sur lo emplean Lizarraga de Elcano, Moguel, Aguirre de Asteasu y Lardizabal. Nihorentzat
beldur izaitekotz, behar nuke izan jakintsunentzat, edo jeusik eztakiten enorantentzat; behinik behin enaiz beldur
jakintsunentzat [...]. Bada are gutiago beldur izaiteko dut jende enorant jeusik eztakitenentzat. ES 197. Bi
arrozoinez daritzat herri huni hain izen hautua eman ahal izatu ziotela. Behinik behin bere paraia eta situazino
arraia eta arinaren kariaz; eta bigarrenekorik bere eskuara garbiaren edertasuna dela kausa. Ib. 156. Behinikbehin,
eginen dut lurreko nazione guziez eliza bat [...]. Iuiamendu lazgarri hura ematen denean, izanen dire
zuentzat yar-lekhuak zeruan. Lg II 192s. Bear dugu beñik bein, utzirik bizioak ta bekatuak, segi birtuteak (209).
LE-Ir. Sua beñik pein da pena bizi rabiosoa (309). Ib. Goázen bada berexis personak ta kulpak. Beñik bein
dagóna lesiaturik luxurian [...]. Berze batzuk dire erdikal edo erdiska dabiltzának. LE Bail 224. Zer kaltetzuk
etorri oi dira bide deungako osatu gura oneetati? Txito asko; beinik bein, beste erremedio edo osagarri onak
artu nai eztira [...]. Gero [...]. Onez gañeti, [...]. CrIc 52. Sinistuko badeutsut, neuk enzun biar deutsadaz. Baña
beinik bein itandu biar deutsagu dotrina puska bat. Mg PAb 154. Egingo dozu aurrera gura dozun beste berba,
baña ebagi biar deutsut beinik bein esatera zinuazana. Ib. 195. Beartua dago benik beñ, eriotzako perillean
arkintzen danean. Beartua dago gañera, Zeruko janari au gabe ezin garaitu baditu bere gura, ta griña txarrak.
AA I 400. Jaunaren itz Santua ongi enzuteko enzun bear da benik beiñ Jainko beraren itza bezala. AA III 440.
Arkituko degu beñik beiñ Isaias Profetagan mastiaren parabola. Ib. 433. Benik-bein Damaskotik joan zan
Arabiara, Ebanjelioaren berririk arteraño zabaldu etzan alderdira. Emen iru urte igarota, Damaskora itzuli
zan. Lard 495. Hortarik heldu dira bi on. Behinik behin, hazi gaixtoak erretzen dira [...]. Bigarrenekorik, hautsa
da onkhailu hobeenetarik bat. Dv Lab 32. [Aberetegi] zaharrak ahalaz medeatu behar dira, eta berririk egiten
denean, bertze moldez xuxendu. Behinik-behin, aberetegia ez da nahi laborariaren etxe barnean. Ib. 216.
b) (V, G, AN, L; Lar, Añ; beñepen Dv (que cita a Echve); beiñepeiñ V-gip; beñipein V-gip; beinpein AN-ulz;
binepin G-nav). Ref.: A; Etxba Eib (beñipein); Iz Als, Ulz; Elexp Berg (beiñepeiñ). Al menos, por lo menos.
"Una por una comamos, &c. beiñik beiñ" Lar y Añ s.v. uno. "Bizixa beñipein lagairak, naiz ostian narrugorrixan
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
624

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
laga" Etxba Eib. "Ni binepín konforme noon ikus gendunén bai" Iz Als s.v. ankutsin. "--Asike badaoke txerrik il
gabé. --Ni egoinitzeke beinpein zazpi pernil baníttu" Iz Ulz 415. "Al menos, siquiera. Beiñepeiñ aurten ez ari
aaztu aman egunian etxera etortziakin" Elexp Berg. "Beintzat eta beiñepeiñ sinonimo gisa erabiltzen dira, baina
bigarrenak adierazkorragoa dirudi" Ib. v. behintzat.
Tr. Documentado al Sur desde principios del s. XIX, al Norte lo emplean algunos autores desde finales de
dicho siglo.
Ozta idoroko da Infernuan arima bakar bat, beinik bein kristiñaua, Zerurako pausuren batzuk emon
etzituanik. Añ LoraS 9. Deritxot [...] eztala alperra izango ene au. Beinik bein yakina da, eta itsuak bere
baakusde eze, iñori okerrik eztakarroiola. Añ EL 2 7. Saiatzen dira ura alegiña tentatzera, eta betiko galtzeko
moduak egitera, lotzen ez baditu beñepen Jaungoikoak. Echve OngiB 3. Il ziran, aztu ziran, ta geienak beñepen
Infernuan arkitzen dira orain. Ib. 14. Kitau ziñaikez zeure zorrak, edo beinik bein pagau zati andi bat. Ur MarIl
82. Jakin nai izan zuen [ain biotz gaiztoko gizona] nor ote zan, lagun artetik, benik-bein, bereala kentzeko,
besterik ezin egin bazitzaiokean ere. Lard 440. Jauna, beste guziak zugandik gaitzerako bidea artuko balute ere,
nik benik-bein etzaitut utziko. Ib. 441. Bost urte diran ez dakit baño / beñepein badirare lau. Bil 68. Kondeari
beñik beñ konsuelo bat eman zion Jenobebaren garbitasuna Golok berak agertzeak. Arr GB 99. Bere izen on ta
onra beztu edo beñepeiñ illuntzeko amaika iskanbilla ta esameza gezurti banatu ta egiztatutzera saiatu
ziradenak. Aran SIgn 92. Bati beiñepein gorputz guztitik / sedatu-zinta dariyo, / oiek guztiyak kendu ezkero /
koarto bat ez du baliyo. Xe 313. Gitxien gitxienaz bai beiñik beiñ iru. AB AmaE 335. --Denbora da alde ontara
agertu ez dala! Bizi da, bizi da? --Bai nai beñepiñ. Sor Bar 99. Gure urrekua izango zan ura bera ere; gutxiena
jota're, kirtena beñepeiñ bai. Urruz Urz 56. Frantzian, maizenik segurik, plekariak sahetseko paretarik gabe
artzen dire Espainian baino meritu gehixagorekin.... bainan halere, behinik behin esku huska, eskasa hain urrun.
Zby RIEV 1908, 85. Nik beñepeñ oingo biajian ix-ixilik ederrak artu ditut. Apaol 87. Auzoek eta adixkidek, egin
dezoketena, lanaren errextea. Nola? Behinik behin, eskuararen alde mintzatuz ahal bezenbat. HU Aurp 213. Guk
behinik behin ez dugu behinere uste izan apezpiku argitu eta kartsu harek [...] giristino arnegatuekin bat egiten
zuela. Ib. 54. Behinik behin, bertzeak bertze, Berdolyren boz-emailek burua apaltzen ahal dute. Ib. 145. Behinik
behin badut uste, goraxago aiphatu ditugun jaun horietarik zonbaitek segurik ez duten oraino bere azken hitza
errana. Arb Igand 30. Izan leike batek baiño geiagok nire egikera ori bidezkotzat edo beinik bein egokitzat ez
artu izatea. A in Azc PB 3. --Osatuko iatzu beraz? --Osatuteko bidean iarri dot beiñik beiñ. Ag AL 117.
Etzaitezela gauz-orrengatik estutu beñepein. Moc Damu 9. --Nortzuk dira biotzetik ezeukiak edo premiñadunak?
--Onrarik ez aberastasun bidezkorik bere, gogoz beinik bein, gura ez dabeenak. Itz Azald 195. Itxiteko astia
izango dozu. Asi zaite beñik beñ zeure arloan. Ag Kr 163. Oraiñ benipeñ lenengo, Jaungoikoak etxera ekarri
daizala: orixe nai dot, eztot besterik bear. Ib. 25. Gauzak gertatu diran lekuan bertan galdetu bear badira,
jakintsu ootatik bi biñipiñ ara joan ditezela. Goñi 84. Obeak badira [...] baña nik ere senarra izango det
beñipeiñ. Ag G 301. --Zeregiñik bai al da edo... --Aigera beñipeiñ. Ib. 321. Erbestekoari etzaio iñon ere aiñ
ondo begiratzen, ezagutu artean beiñik-beiñ. Ib. 47. Itxu edo gutxienaz beiñepeiñ lausoa zan bat. Urruz Zer 97.
Gaur beñepin, Pilemon irixteko ordurako estaziyuan egon. Alz Bern 53. Beñepein ez emon indarrik artu daben
bide deungatik jarraitzeko. Kk Ab I 40. Danak ezpadira be, batzuk beñipein. Ib. 21. Emakume bat, buru-barruba
utsik edo beiñik-bein ondo beterik ezeukana. Ib. 6. Nik eztakit nola, beinik bein emengo lekaime (monja) guztiak
zuritu zituen. A Ardi 76. Naiz edan ta naiz utzi, / beinik bein aoa busti. JanEd II 30. Era ontan bakarrik artu
ditezke biñipin Jesus ber-berak beste bein erabilli zituanean [itz oiek]. Inza Azalp 152. Nolabait ere beiñipein,
bere erri koxkorra ta jaiot-etxea ta famili-kondarrak ikusteko gogoa egin zitzaion. Mok 8. Ala zauden beñipein,
berak ate zirritotik ikusi zituenak. FIr 140. Ohartzen niz behinik behin xoratuak dagozila gure ondoko emazte
guziak; durduzaturik, gizonek berek ere ez dakigula norat itzul. JE Ber 64. Aire onak bizkortzen ez othe
dauzkigunentz ere gure beribilak? Erasia gogorrean lotu zaizkigu, behinik behin, bideari. Ib. 7. Gaur beinik bein
jaia ondo irten dedilla ta gero gerokoak. Lab EEguna 107. Bide zior bat aurkittu eben; arek bidiak, beñipein,
nora edo ara eruango zittuzalakuan [...] axe bidia artu eben. Otx 105. Osotoro batera etorriak garala badirudi
beñipein. Ldi IL 95. Erti onen agerpen arrigarrienak Altamirako arzuloan daude. Baño gaurko eusko-lurralde
onetan ere badira, Santimamiñe [...] eta Isturitzko arpeetan beñepein. JMB ELG 49. Geienetan beiñepein,
ikaslea ezta bere maisua, bere irakaslea baño yakintsuago. Ir YKBiz 135s. Apustu egiñak beinik-bein / zintzo
joka daitez ta bestên bat aiekin. Or Eus 27. Guazen gure etxera. An beñepein pakea izango degu. ABar Goi 65.
Erregegoan Dabidek ederki frogatu zuen zer dohain paregabeak zituen. Behinik behin, gerlari handi, laster
jabetu zen Jerusalemeko hiri ederraz. Zerb IxtS 54. Guztiok ordurako edariz beiñepein, ondotxu baru-ausiak.
Erkiag Arran 44. Arkitektoren batek lantegin sartu bearko det nik laguntzalle bezela. Sartu beñepein. JAIraz
Bizia 46. Ez al yunat arrazoirik aski, zerua emen ere badagola, aldez aldez beñipein esateko? Or QA 55.
Gertariok egizko edo, behinepehin, egiantzeko zirela sinesteko. Mde Pr 314. Ikerkuntzen hasieran behinik behin,
haien azalpenek egiantzeko eta gotor xamar iduri zuten. Ib. 343. An goxo egotea erabaki nuan, bitartean aukera
oberik agertzen ez bazitzaidan beiñipein. Or Aitork 111. Orren bildur ez egon beñepein. Etxde JJ 218. Egin bear
dut nere burua galeraziko ez badut, beñipein. Txill Let 107. Auxe beinik bein, egia. Zait Plat 101. --Nik egia
erran dut. Sinetsi zaidazue. --Ala uste dugu beñepein. Izeta DirG 124. --Bañan... ez al dugu zinera goan bear?
[...] --Ez, ez; gaur ez beiñipein. Ib. 27. Langille guztiak, orixe da guraria beiñipein, ezer ez dabe egingo,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
625

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
kaleetan ibilli baiño. Erkiag BatB 147. Ona naiz txarra, baiña iraun beiñepein. Vill Jaink 111. Egungo haurrek
behinik behin, "ayuda familiar" delakoaz zerbait ekarten dute etxera. Osk Kurl 63. Izadiko gertakari auetara
urbildu ezin banendi ere [...], baserriak eta ibarrak ureztatzen dituten errekak beñipein atsegin bekizkit. Ibiñ
Virgil 92. Ez da okerrik beiñepein, eta ori ez da gitxi. NEtx LBB 20. Erostunak baditu behinik behin, eta
irakurleak izango ahal ditu. MIH 136. Hitzen hauzi hau ez da, nere ustez, ez hauzia ez ezer: ez luke behinik
behin izan behar. Ib. 78.
c) De una vez, de una vez por todas; al fin. Autsi zazu [...] lurreko beargaien kate luze ori; ta egizu beñikbein
animaren egiteko andia. Mb JBDev 220 (en la ed. guipuzcoana de Aran benik-beiñ).
d) De todas formas. Egia da, denbora galduaz edo nere kulpaz damu izan dezaket; baña beñik beñ, denbora
galdua galdua betiko geratzen da. Cb Eg II 100.
e) "(V, G, AN), por cierto" A EY III 260. --Tori zigarrotxo bat. --Jesus! Galanta da beñepiñ ori! Sor Bar 36.
Zer klasetako ezpata duen / ezaguna da beñepiñ. EusJok 94. Bai, zaarra ez zara, tximista gorria! Ez beiñipein.
Ezta umea bere, ostera. Erkiag Arran 99.
- BEHINIK BEHINEAN (beñipeñian V-gip ap. Etxba Eib). Por lo menos. "Beñipeñian aitzen emon balesku
aurretik" Etxba Eib. Ez zekiñat nik ori [nondik datorren] [...] bañan nola ta nai ere urrutitik beñepenean.
Apaol 29. Mutill gazte oriyek / formal dira ibiltzen, / beñepiñian ez da / bat etxera biltzen. JanEd II 77.
Beragatik zenbaitek / Zauzka mingañian; / Nik beiñik beñian. Otañ 80. Ni ikaratu nintzan / beiñepeiñian, / orko
Dios-ka otsa / entzun nuanian. Auspoa 94, 96. Orra amasei bertso / biñiripiñian / emengo kongregante / umillen
gañian. Ib. 72.
- BEHINIK BETIRAKO. De una vez para siempre. v. BEHIN-BETIKO. Euskerari ez iltzen laguntzeko, ezin
ditezke amar milla peseta zikin batu. Ezta ere beiñik-betirako eman bear dezula yakinda. Ldi IL 105.
- BESTE BEHIN (Mg Nom, Añ). Otra vez, de nuevo; en otra ocasión. "(G) berriz; (V) ostera, beste bein, otra
vez" Mg Nom 66. "(En otra) ocasión. [...] Siendo futuro el verbo: urrengoan, beste bein, ostera, barriro" Añ.
"(Otra) vez, en otra ocasión: (c.) beste bein, urrengoan; (V) ostera bere" Ib. Noe behin horditu zen, eta Loth
bertze behin. SP Phil 355 (He 358 Loth ere bai behin). Beste beñ Claudio ta Estanislao kozinariak egur eske
bialdu. Cb Just 111. Esan bere eutseen beste bein gauza berau beste berba batzubekaz. Mg CO 8. Baña begira
beste bein onelakorik gerta ez didin. VMg 46. Ezainduten doguz miñok bein murmuraziño ta esaka gaistoakaz,
beste bein berba loiakaz. Añ LoraS 53. Propositu edo gogoa beste bein bekaturik ez egiteko. Añ CatAN 50.
Puskaka puskaka ostubagaz, gaur lauzuri, bijar laumarai, etzi zortzimarai; orain ogija, gero sagarra, bein
artua, beste bein ardaua. Astar II 155. Indulientzia osoa oraino, ilhabetean, bertze behin, batbederak, bere
hautzara, nahi duen egunean. JesBih 468. Bein batean agertu zitzaien Pedro eta Santiagori; beste bein amaika
Apostoluai, elkarrekin zeudela. Lard 474. Enaik ez beste behin / bortian hotz eraziren, / ez ere hik beste urthian /
hire irrigarri emanen. Balad 133. Bertze behin, aita eri bati manatua izan zitzaion erremedio bat kharioa, eta
komentua azken sosetan zen. Laph 233. Jagola dozu gero beste bein Guzman azkarra, / eragozteko zugana
sartzen mauru zakarra. AB AmaE 444. Orduan Jesusek adiazi ziozkan Ebanjelio santuko itz aiek: [...]. Beste
bein esan zion Jaunak: [...]. Bv AsL 37. Bertze behin zen saminago / Ama Birjinaren hitza: [...]. Zby RIEV 1908,
292. Berrogoi egun hetan agertu zen Maria Madalenari [...], apostoluei bi aldiz, [...] eta oraino bertze behin
Jondoni Petriri, arrantzan hari zelarik. Jnn SBi 32. Ezai beste bein orregaz batu, buru-arin ori. A BeinB 45. Ber
gaiza erran zian beste behin. Ip Hil 154. Bein eta beste bein, egun baten eta bestean, iñoz nekatu eta gogait egin
baga. Itz Azald 62. Entzuten bot beste bein itxasertzetan abillela, birrindduko aut. Echta Jos 60. Ni geiztua! Ia
beste bein esain! Kk Ab I 69. Bein, zulo sakon batera jausi ziran. [...] Beste bein [...]. Altuna 90. Orain sorta
bat... / Beste bein, Ama, / ekarko izkitzut / geiago. Jaukol Biozk 11. Beste bein, Tuguerresko agintari nagusi zan
Valderramak berri izan zun, bazetorrela ta bertan zala Jose F. Mata. Or SCruz 138. Bertze behin jotzen du
beraz makilarekin... Ura bethi geldi geldia! "Une dernière fois". Barb Leg 22. Bein ezker, beste bein eskuin. Or
Eus 233. Beste bein, larunbatez alor (soro) batzuetan zear zioan Yauna. Ir YKBiz 110. Langille onek birritan lan
egin dau: irabazten bein eta aurreratzen beste bein. Eguzk GizAuz 147. Moisek makhil kasakaka ura jauz-arazi
zuen harroka batetik, aldi batez. Bertze behin, ur batzueri gustu ona eman zioten. Zerb IxtS 37. Entzun ezazute
beste bein gure lenengo ura. Lek SClar 126. Beste bein, ba ei zan Eibarren olako gizon serixuan-serixoz grabia
zan bat. SM Zirik 90. Aristotelek dionez, Enpedokelek eta Omerek neurria besterik ez omen zuten ideko. Beste
bein, ordea, Omertar gorengotzat aipatzen du Enpedokel. Zait Plat 78. Ta Nikanor, beste bein legetxe, bere
buruari begira asi da. Erkiag BatB 140. Begiratu idanan beste bein bildurrez. NEtx LBB 239. Beste behin gure
etsaiek / boroga dezen nur giren. "Une fois de plus". Casve SGrazi 148. Beste behin esan nuenez. MIH 83.
- BESTE BEHIN BATEAN. En otra ocasión. v. BESTE BEHIN. Onen ondoren beste bein batean Santiago
gazteari agertu zitzaion. Lard 476.
- BESTE BEHINGO. Para otra vez. Errege etxera duaz / piezak arturik, / esaminadu daizan / ondo guztiz
ondo / ta, bada faltarik, / kontu beste beingo. DurPl 114.
- EZ BEHIN. "(V-ger), no por cierto" Alt Obs 49. Cf. supra BAI BEHIN.
- INOIZ EDO BEHIN; NOIZ EDO BEHIN. v. inoiz; noiz.
- LEHENENGO ETA BEHIN. v. lehenengo.
- NOIZ-BEHIN, NOIZEAN BEHIN, NOIZIK BEHIN, etc. v. noiz.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
626

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beina. v. berina; baina.
behinala. En cierta ocasión. v. behiala, behinola. Gogoan dauka, gari lotzen / Arripiltzarren beiñala, [...]
suge-miztoa --zanpatu nonbait-- / zangoan suma zuala. Or Eus 317.
beinan. v. baina.
beinar. v. bidenabar.
beinardi (-iñ- G-goi ap. A). "Oveja de dos a tres años" A. "Bein-ardi" Izt C 167 (en una lista de ovinos).
"Beinardia" Ib. 221 (en una lista de productos de la oveja).
behinbat (V-m ap. A). 1. Por lo menos, al menos. "Zoro-moro ori beinbat aukera bizi da (V-m), loco o no
loco, lo cierto es que ése vive a pedir de boca" A s.v. zoro. v. behintzat. Artazitxuneko alarguna zan, edo
beinbat, izen orregaz ezagutua. Erkiag Arran 138.
2. "(V, G, AN), por cierto" A. "(V), ciertamente" A Morf 693.
behinen (V-ger ap. A Apend). Primero, principal. "Beiñena, el principal" A Apend. Zure opaimaien
aurrean auzpezturik gauzakazu: [...] gazterik beñenak oro eta nerau Tzeuren yaupari au. Zait Sof 57. Iainko
izkutu ori guk gure oroimenean gertaraztea ipintzen du Loiolak otoitzaldian eginkizunik beiñena. Or QA 155.
Parapsikologiak erabaki behar dituen hauzi behinenak jaukitzen dituzte espiritisten sinespenek. Mde Pr 343.
Haurra eskolara joatera uzten bazuen hasieran, bizitza berriarekiko problema behinenak zuzendu artean, bere
eskumenean edukiko zuen beti. Mde HaurB 46. Gure euskeraren aldeko gudari berriak, egunero, orduoro,
uneoro, nork bere kitatxoan, lanean ari diran euskaldun beinenak. EG 1956 (5-6), 2. Etxegille bat gertatzen
zaie, Uriko etxeen egille beiñenetakoa. Or Aitork 141. Beiñena zerura joateko, bidean iltea da. EgutAr 7-8-1957
(ap. DRA). Dabidek bildu zitun berriro Ixraelgo gizon beñenak oro. Ol 2 Sam 6, 1 (Ker Israelgo onenak). Nai ta
nai ez iokatu bear zuen senide itzalgarrion alde, [...] garai artako alderdi-burruketan beinenak (nagusien)
baitziran. Zait Plat 11. Eztu mutil ark, ordea, asmatzen bere kabuz auziaren beinena. Ib. 62. Alkarren gura
izatea dala beiñena deritxat nik. Erkiag BatB 180. Interjekzioek, ikusi dugun bezala, ez dute hizkuntzaren
alderdirik behinenen artean aparteko lekurik, haren egituratzean alboko zeregina betetzen bait dute. EGLU 509.
- BEHINENEKO. Primero, principal. Irakurgairik beñenekua / beti dot Euzkadi-n "Egunekua". Enb 192.
beinepein, -pin. v. BEHINIK BEHIN.
behinere. v. BEHIN ERE.
beinezpen. v. BEHINEZ BEHIN.
behingero. "Perplejidad [...], beingeroa, zalantza" Lar. - BEHINGEROAN. "Perplejo, aspesan, dudaldian,
kanduran, beingeroan, zalanztan dagoana" Lar.
behingeroro. "Perplejamente" Lar.
beinkameza. v. bedeinkameza.
beinkatu. v. bedeinkatu.
beinke (V-m-gip, G-azp), bienke (V-gip), binke (V-gip), biinke (V-ger). Ref.: Ort Voc; Etxba Eib (bienke); SM
EiTec1; Elexp Berg. "Bi-inke! [...] úsase en sentido afirmativo" Ort Voc. "Así es (G). Quizá de 'bien que'" Garate
12. a Cont Eusk 1972, 63. "Voz seguramente viciosa, con que se asiente a lo que se ha escuchado. Bienke,
errezoia daukazu esan dozun guztian, cierto, tienes razón en todo" Etxba Eib. "En efecto. Se emplea
generalmente para dar conformidad a la razón ajena" SM EiTec1 156. "Sí pues, ya lo creo..." Elexp Berg.
"Beinke, baulian, oiñ armaixo utsak dare, baiña len dana baula zan da" Ib. --Iñoren etxera etorrita... Potrollo
sabel andi!... Bienke Moxolo. Ag G 314. --Ta zer dio zuen borrero txiki orrek? --Beinke, ba, borrero txikia.
Orrek gauzka biok ari batetik itotzen. Eztakit, eztakit. NEtx Antz 124. --Apartekoa da benetan --iñoan batak--
gure oitura au. --Apartekoa eta lotsagarria! --iñoan besteak. --Beinke lotsagarria! --jarraitu eban irugarrenak.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
627

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Bilbao IpuiB 60. Aingira irristakor madarikatua! [...] Bai,... beinke... aingiria labana dala! SM Zirik 101. --
Gaurkua demasa izan da gero. Zertzuk ikusi biar ete douz ondiok? --Binke! Gure sasoian ezta burutik pasau bez
alakorik! (V-gip).
- BEINKE-BEINKE (V-gip). Ref.: SM EiTec1 156; Elexp Berg. "Cuando se necesita dar más valor, se dice:
beinke-beinke, que es tanto como decir 'efectivamente'" SM EiTec1 156. "Beinke, beinke, zeiñek pentsau bia
zeban alako alakoik" Elexp Berg. "Beinke-beinke. Es una palabra muy de Placencia que se ha perdido casi
totalmente [...]. Gralmte. repetido, beinke-beinke 'hombre, hombre, en efecto!'" A. Oregi (comunicación
personal).
Etim. De cast. bien que; v. FHV 178.
beino. v. baino.
behinola (V, G-goi-nav; beñ- V, G), beindola (A), bein-jola (A; beinyola V-ger), beinolan (V-arr-ple; Añ (V)).
Ref.: A (beindola, beñola); EI 103s. 1. En otro tiempo, antaño, antiguamente; en cierta ocasión . "(En otra)
ocasión, (c.) beste batean o baten; (V) beñolan, beste aldi baten. Siendo futuro el verbo: urrengoan, beste bein,
ostera, barriro" Añ. "En cierta ocasión, en otro tiempo" A. "Parece ser grupo articulado: bein ola, una vez así" A
Morf 672. En EI 103 aparecen además beinola (L-sar) y bein kola (R-urz), que habría que interpretar
probablemente behin hola, 'una vez así'. v. behiala, behiola. Tr. Sólo meridional; el primer testimonio parece
ser el del dicc. de Añibarro; en los textos comienza a documentarse a mediados del s. XIX. En DFrec hay 11
ejs., meridionales.
Antxiña ta beiñola / sartu zan munduan / izerdijen azija / lur onen barruan. Azc in Ur PoBasc 354 (en Azc
PB 331 (ed. de A), bein ola). Ta baldin banakusu poz pozik kantari / jakizu zergaitik dan beinola basuan / zure
tiroak bete egin eninduan. AB AmaE 316. Bein olan Madrilgo kafe-etxe bateko mai baten inguruan batuten zan
ikasle edo estudiante pillo bat. Kk Ezale 1899, 174a (en la vers. de Ab I 18 beñola). Oraintxe asten da ipuina.
Beinola, orain emeretzireun urte, [...] San Bartolome [...] Aralarpera etorri omen zan. A Ardi 129.
Astroliotasunak "astrólogo" esan nai zuen beinola, orain amarrukeria adierazten du. A Eusk 1919-1920 (II), 58.
Auzotarrak "besoos las manos, Señor" esaten deutsoe, beiñola nagosi aiton-seme ak beretzako gura eban lez.
"Como en otro tiempo deseara". Or Tormes 123. Beñola, Toledoko dendari-kalean nenbillela. "Estando yo un
día" (Quijote IX). Ldi RIEV 1929, 208. Aspalditxuan, neure barruan / neukan tamalagaz, estu nenguan / Imanol
anai urretxiñola / Hale-ra juan zana beñola / bixi ete zan! Enb 191. Bein ola, Bizkai aldera eraman ninduten.
Lab EEguna 96. Beñola, aberiak berba egitten eben aldijan eta mozoluak kapusaia erabiltten eben sasoian, baei-ziran
adiskide urko bi. Otx 57. --Badakit zein dan zure maitea. Aberria. --Egia da. Beinola bakaldeme
bat zan. TAg Y 1933, 25. Adiskide laztan, eun bider gaxoa / gogapenak elkar bil-ari mêñoa / beñola zaik eten...
"Quebróse un día". Ldi BB 80. Esagun berriz beinola esana. Or BM 24. Kantu ook Onentzaroz eman oi ziran
beiñola. Geroago, Bizkai-Gipuzkoetan, Santagedaz. Or Eus 141n. Aristoteles ezta atzo goizeko gizona eta
gauzen balio biok antxiña ta beñola aitatu, zenbakeu ta berezi ebazan. Eguzk GizAuz 51. Marka oargarri bi egin
zituan beiñola. TAg Uzt 34. Niketz, bederen, nire esku baititut beiñola berak zitun aougalak. Zait Sof 64.
Beiñola, Jesusek Galileako itsasondoan zebillala, bi anai ikusi zitun (Mt 4, 18). Or MB 804. Beñola, Deba lur
gañean bazanik ere aztu xamar zeukanean. Etxde AlosT 68. Jonengana eban joera ta jita beiñola igarri
genduanez, iñoiz baiño argiago ikusi zeitekean zoritxar ondoko goiz onetan. Ib. 159. Gogora bezate Monika
Zure mirabea, beiñola senar zun Patirkirekin. Or Aitork 240. Beinola illunbe zinaten; orain, aldiz, argi
Iaunagan. Ib. 202. Beiñola, Basaburu errialdeko zaldun eta alkateak bildu omen ziran erensugeari buruz
erabaki bat artzeko... Etxde JJ 93. Beiñola, abereak janaritzen ari zan egun batez, aitak ots egin eta onela esan
zion. Ib. 67. Beiñola, jaiobarri zalarik, il egin yakon semetxu bat. Erkiag Arran 127. Gizonak berak sortu baeban
/ agortuko zan beiñola. / Alguztidunak sortua dala / ezin ukatu iñola. BEnb NereA 225. Ez aztu euskerea:
"beiñola ta aintxiñako" zati baten bardin dira. EgutAr (V) 24-7-1959 (ap. DRA). Lotsatu egingo ete da Nikanor,
beiñola lez? Orixe ez; mindu bai. Erkiag BatB 140. Gure egunetan, berriz, gizarteko justizia beiñola baiño
elduxeagoa biurtu delako [...] berriz ere zabaldu da amets berbera. Vill Jaink 99. Beiñola Jesusi "gazte aberats"
bat urbildu zitzaion galdezka. MAtx Gazt 105. Onako zerbait kantatu zun beiñola gure olerkari gartsu batek.
Onaind in Gazt MusIx 150. Beiñola, lurralde auetan, aize ustelak errukarriro andeatu zuen eguratsa udazkeneko
garrak oro bilduta, eta mota guztietako abereak sarraskitu zituen. Ibiñ Virgil 104. Beiñ-ola, zer esan asmaeziñik
nengoala, [...] lagun bat agertu zitzaidan bat-batean. "Estando una [vez] suspenso". Berron Kijote 18. Ba
omen ziren behinola bi Aita Santu, baten ordez, bata Erroman eta bestea Avignonen. MIH 80. Euskaltzaindiak
behinola esanak honetarako bakarrik balio zuen. Ib. 109.
2. Al poco tiempo, inmediatamente después. v. BEHINGOAN (c). Oñatiarrak igerri zuten / bein-berriz
azpikeria. / Baita beñola, zer egin dute? / asma bertan Kofradia. SMitx Aranz 68. Katabera. Urrexola. / Ara
ezkero, beñola, / begiz galtzen da Arantzazu urrun... Ib. 194. Damuz bularra joaz, / begitan malkoa, /
belaungorritan jeixten / zizuten osoa. / Beñola, Birjiñari / zabaldu biotza. Ib. 121.
- BEHINOLA BATEAN. En cierta ocasión. Jaun baratzañari [izten dautsot] neure lastozko kapelea, beñola
baten, goxian goiz, eskubete porru emon ixan eustazalako. Otx 97.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 628
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BEHINOLAKO (A DBols). Antiguo; (el) de otro tiempo, aquél. Erderatiko itzak, itz sorberriak eta
beinolako itzak. A Eusk 1919-1920 (II), 54 (cf. en el índice de neols. (Ib. 91): "Beinolako itz (A), arcaísmo").
Artzantzako eginkizun arrunt eta gaitz-gabeetan eraman du bere denbora guzia, beiñolako Kaldeatarrak
Testamentu Zaarreko garai goxoetan oi zuten bezelatsu. Mok 6. Irakurliok: Gomuta dozue beñolako Jonandon
asmatiya, arako azkonarrak etxian azteko asmotan ebillana? Kk Ab II 149. Beñolako Ikaro errukarrijaren
antzera, ankaz gora ta buruz bera, urmael erdi-erdira jausi zan goi-goittik. Otx 157. Oraingo gizartekeria ez ei
da amesa beñolakoa lez, benetako jakintza barria baño. Eguzk GizAuz 16. Gizadiaren aurrerapenerako guztiz
gitxi egin eban beñolako Espartak; oraingo baltsakeriak geiago egingo leukenik ez uste. Ib. 11. Uriaren buruzki
beiñolako zoritxar aurrena zetorrenean, beraren izurritearen sua mugaz lekore iraulka egotzi zenutenez gero,
orain ere atozte! Zait Sof 62. Biotzean agortu zait gaur beiñolako griña. 'Mi inquietud de otro tiempo'. Or Poem
541. Onoko onek au eta orko orrek ori, besteak ango batekoa eta onek beiñolakoa darakuste. Sorarrain Lili 57.
Beiñolako suak egiñiko kaltea zelanbait ainbestean ordaindu eutsen ezkero, bereala asi zan [...] olabea iragi ta
jasoten. Erkiag Arran 176. Beinolakoen irakaskizunok zapuzturik ageri ziran. Lengo sapa (izen, entzute, ospe)
andia galdurik zuten. Zait Plat 29. Orain beiñolako giro ura aldatuz dijoa. Vill Jaink 7. Beiñolako eztabaida ura
gure aro ontan berriztatua. Ib. 29. Berri batzuek, "beiñolako" pegarra bezela dira: "Urrutitik urrez; bertara eta
lurrez". Lek in Larz Iru 133 (en la vers. orig. de Larzabal behialako). Itxuragaiztoko fabrikaz bete ditugu
behinolako soro eta basoak. MIH 88.
- BEHINOLATIK. Desde antiguo, desde hace (hacía) tiempo. Kurrukea eukotsan bakandereak Bertoldari
beñolatik, eta arrezkero be [...] amurruba gettu egin yakon. Otx 67.
beinpein. v. BEHINIK BEHIN.
behintto. Dim. de behin. "Une fois, au temps passé [...] (L, BN, S) behintto batez" Lh.
beintxe. v. bigantxa.
behintxo, beintxu. (Dim. de behin). Una sola vez. Aragirik gutxitan jan, ardorik astean beintxo baizik edan
ez. A Ardi 6. Neguan amabostean beintxo irtetzen naiz Leaburutik. A Ardi 31.
(En frases negativas). Nunca, ni una sola vez. Ez du nere gizonak / bere parerik, / beargillerik, / iñork ikusi
ez du / be[i]ntxo geldirik. Echag 185.
- BEHINTXO ERE. (En frases negativas). Nunca, ni una sola vez. Alan bere guztiz ondo egingo dau [...] ez
juatiaz alango danza nastubetara beintxu bere. Mg CO 135. Gipuzkoatarrak ez dute adoratu izan beintxu ere
beren Jaungoiko ill-ezkor egiazko bakarra baizik. Izt C 209. Non, ez diran aspertzen beintxu ere, batak bestea
naitasun andiarekin leialkiro maitatzeaz. Ib. 25. Apaizaren aita etzala kristau ona, Pazkoazkoa etzuela egin;
Elizan oiutegira bai; opalmaira, ordea, etzala beintxo ere urbildu. A Ardi 101.
behintzat (V, G, AN, L, BN; Lar, Añ, Hb ap. Lh, Dv, H), bentzait (AN; Dv (que cita a LE)), bentzit (A Apend),
baintzat, beintzet (V-gip), beintxet. Ref.: A (behinik, bentzait); Etxba Eib; Elexp Berg. 1. Por lo menos, al
menos. "(A lo) menos, cuando viene con el si u otro determinante" Lar. "A lo menos, en número: (c.) gitxienez.
Con otro terminante, v.gr. especialmente: (c.) beintzat, batez bere; (V) edola bere; (AN) bedere, gutienez" Añ. v.
bederen, bedeintzat, BEHINIK BEHIN (b). Tr. General en la tradición meridional desde principios del s.
XVIII. Al Norte, aunque se documenta ya en Leiçarraga y los autores labortanos del s. XVII, es mucho menos
frecuente desde mediados del s. XVIII, y no se encuentra en los suletinos. La var. bentzait aparece en Lizarraga
de Elcano, baintzat en San Martin y beintxet en un diálogo reproducido por Alzola. En DFrec hay 361 ejs. de
behintzat, todos ellos meridionales.
Zenbatenaz nik skribatu dudan lengoaje motá baita, sterilenetarik eta dibersenetarik; eta oraino,
translazionetan behinzat, usatu gabea. Lç Dedic * 6v. Ordea zuek etzarete haragian, baina Spirituan: baldin
behinzat Iainkoaren Spitirua habitatzen bada zuetan. Lç Rom 8, 9 (He, Ker be(h)intzat; Bibl bederen). Halakotz
ethorri nahi izan gara zuetara (ni Paul behinzat) behin eta berriz, baina enpatxatu ukhan gaitu Satanek. "Au
moins moi Paul". Lç 1 Thes 2, 18 (He, Ker be(h)intzat; TB gutienetik). Nik behintzat aithortzen dut / zure zordun
garela, / gure illhunbetik khentzeko / zuzia zu zarela. Hirigoiti in EZ Noel 22. Eta hunela erabilzea bekhatu
benial da, baldin behinzat konsentimendu osoa pensamendu hartan eman ezpadezagu. Harb 158. Presuna batek
bidegabe bat egiten deratzunean, erraiten duzu eztiozula barkhatu nahi, ez behintzat hain fite. Ax 335 (V 223).
Konsiderazino haur beror, bertzerik gabe, asko behar lizateke, ez gehiago gerotik gerora ibiltzeko: edo bai
behintzat bekhatu baten egitera zohazinean, haren egitetik ixtitzeko eta gibelatzeko. Ib. 126 (V 83). Badirudi
bekhatu arina dela, behintzat anhitz da handiagorik. Ib. 189 (V 128). Ahala duenean, nahia eztuenak, benturaz
gero, nahia duenean, eztu ahala izanen: behintzat iartzen bedere bada, ez izaiteko perilean. Ib. 202 (V 135).
Emaztetarik begiratu nahi duenak, begiratu behar du halaber emaztei behatzetik, behintzat bai, aiherkunde
gaixtoz. Ib. 393 (V 256). Hobe da eta segurago bizitze hunetan hainitz konsolazione ez izaitea, haragizkorik
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
629

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
behintzat. SP Imit I 21, 3. Gauza espiritualez elkharren artean solhas egiteak eztu arimaren probetxua guti
aitzinatzen, noiz ere behintzat borondatez eta gogoz kide direnak elkharganatzen baitira Iainkoaren ohoretan.
Ib. 10, 2. Bertze alde, nahiz den gizona gezurtia da, flakoa, nihon ezin egona, leun eta erorkorra hitzetan
behintzat geienik; hala non nekhez berehala zinetsi behar baitira egia diruditen gauzak. (Interpr?). "Inestabilis
& labens maxime in verbis". SP Imit III 45, 3. Nik behintzat aithortzen dut paubre eta miserable naizela. Gç 54.
Nik behintzat, egia derradan, oraino eztut ikhusi, ez entzun, Eskualdunik ezin mintzatuz gelditu dela. ES 166. Eta
orregaitikan ere baizirudien illuntasunean bildurik zegoala; edo beintzat illuntasuna argiari alderen batetik
bazitzekala. Lar SAgust 6. Atsegin det berori orrelaxe ikustea: onik dago eta ederrik, dirudienez beintzat. Lar DT
LVI. Xori baten hegal-kolpeak, arribera baten goaiak edo supherna biolentak abisatzen zaituztela, behiñtzat zure
bizia are lausterrago dohala. He Gudu 140. Itsu arkitzen dira gutatik beinzat anitz. Mb IArg I 221. Jentilak
berak egungo egunean ere badira berreun milloi beinzat eta denbor luzean izandu dira sei eun milloi ta geiago.
Ib. 343. Igaro guzitik orañ zer daukat nik? Ezer ez: beñzat gustorik batere ez. Cb Eg II 92. Josuek zorrozki
gomendatu zuen ez behintzat deusik hartzeaz hiri hartan. Lg I 190. Eta ezpadaike belauriko, benzáit bestitzen
bidanábar, emán Jangoikoari gráziak bere benefizio guziés. LE Prog 96. Eleizkizunetara joan ezin danak, Meza
oso bat beinzat [...] enzun dezala. Ub 183.
(s. XIX) Zure baitan dut ezarria / Betikotzat / Ene esperantza guzia / Nik behintzat, / Jerusalem zerukoa.
Monho 88. Sarri konfesoreak enzun dituen, beinzat bai erakurri, bekatuak. Mg CC 130. Oek nai ta ez bezala
izango dituzte, geienez beintzat, tentazio ta eragozgarri andiak. Ib. 235. Ez dira alkar ikusten, beintzat berba
egiteko moduban. Mg CO 78. Ezteutse itandu gura gizon jakitunai, ta beintzat ez garbiro. Ib. 248. Etxatzu aterik
itxiko beintzat etxe onetan. Mg PAb 113. Dauzkan doaiak [...] berez dituela pensatzea; edo beinzat bereak edo
berezkoak balitu bezela poztutzea. Gco II 22. Ezpagindue ortaráko ausardiarík, edo eskaidarík, bentzáit
beargindue zerbitzátu obra ta trabajuéki. LE Ong 26r. Etziran zentzatu, geienak beintzat, aginte onekin ere. AA
I 477. Ezta gauz onik batere egiten duanik, bear bezala beintzat. AA III 432. Eztuela, askotan behintzat, behar
den atzartasuna. Dh 142. Orregaitik aozko berbaak, ez dabee balijo, beintzat luurreko justizijagaz obligeetako
ezkontzara. JJMg BasEsc 250. Nik beintzat ez neuntsan sinistuko asko. Zav Fab RIEV 1907, 91. Ez daudeenak
gura munduko onrarik, [...] edo beintzat euretan biyotza ifini eztaudeenak. CatLlo 86. --Ikusiko dezu beti beren
buruan garbitzen ari dirala. --Txerriak beintzat ez. --Baita txerriak ere. It Dial 34 (Dv behintzat, Ur beintzat; Ip
beren (posible errata por berere)). Behintzat nihor ezda handi egiazki, / Ezbadu sinhestea beiratzen arthoski. Hb
Esk 114. Eskatutako lekua, beintzat, eman zien. Lard 157. Ez du lurrak aberearen hatza baino etsai handiagorik;
behintzat buztin lurrak diren tokietan. Dv Dial 62. Iñoiz pasatzen dira [ezpaiñak] / lore polit bitzat, / zerbaitez
apartetik / ikusita beintzat. Bil 60. Sekulan alako aitzurketarik etzuan egin, beintzat ain aberatsik. Bv AsL 127.
Alperkeriak ez dau lekurik / Ez beintzat zure lurrian. AB AmaE 21. Lenago adierazo bear deustazu, zuk
ezagututen dozula errelijinoa, beintzat dakizula katezismoa edo sinistamenen liburua. Itz Azald 13.
(s. XX) --Erri au, beste edozeñ añakoa edo obea da. --Gaur bai beintzat. Ag Kr 217. Nork eztitu ezagutzen,
sukaldetik jaiki gabe, arpegiz beintzat, Donostiko endorea, Zumarragako txistularia, Txolo Potxolo bilbotarra?
Ag G 249. Eta, dana dala, Iñazio Mari ta Mikalla ezkondu ziran beintzat eta ezkonduak gelditu ziran betiko. Ib.
42. Eri au, eri bikoitz edo irukoitz au sendaezina ezpada, sendagaitza bada beintzat. A Ardi 98. Edonok daki,
buru pitin baten jabe bada beintzat, ospe onak uste dan baño diru geiago balijo ixaten daula. Kk Ab I 96. Zure
etxean artzean jaun aundi bateri egiten diozun arrera ona, egingo al diozu beintzat, jaun guztien Jaunari.
ArgiDL 47. Orain ere igesegingo ote zun? Iges egin edo libratu beintzat bai. Or SCruz 38. Urtiak daun egunik /
Ospetsuena, / Euzkelerrian beintzat, / Gabon eguna. Enb 96. Orai behintzat, ez lukete opor osorik nahi. JE Ber
16. Baña, ordukoz beintzat, gorde egin eban kurrukea kolkuan erazko abagadunea etorri eikijon artian. Otx 36.
Bestela jasak ez beza, beintzat, / zabalik dagola, busti. Or Eus 316. Janaririk bearrena --naiz lurmen, naiz elur--
/ artoa da; artatik beintzat ez luke bear xur. Ib. 45. Orretan truketzalleak nai salerosleak irabazpiderik eztauke,
zuzenik beintzat. Eguzk GizAuz 56. I ainbeste bagaituk, beintzat, edozertan. TAg Uzt 48. Beste gizeraile ororen
gehien eta buru baitzen hura, buruhandi ez zenetan behintzat: ezen edariari emana zen zoritxarrez. Mde Pr 136.
Nork proba zezaken ezkontz-nahastean kutsutua zegonik? Piarresek ez beintzat, au mendian baitzegon. Etxde JJ
135. Gaurko nere utsune onek ez al du berez, eta besterik gabe, aski balio? Ez al du beintzat asko adirazten?
Txill Let 24. Etxeetatik urtenaz, emakumerik geienak, Arranegikoak beintzat, kaiganeetan agiri ziran. Erkiag
Arran 162. Erbirik ez daukalako ez da izango beintzat, Jauna! Bilbao IpuiB 134. Zer zala uste dozue bere eukite
guztia? Etxetxo bat, bei bat, iru lau ollo ta solotxo bat gitxienez beintzat, esango deustazue, bear bada. Ib. 115.
Eztakit egia izango dan, baña diñuena da baintzat. SM Zirik 105. Zerue ta diru apur bat irebazteko be bier
pixkat eittie gure ba, al dan artien beintxet. In Alzola Atalak 93. Zuk ori badakizu / nik baño lenago, / ni ondo
asko beintzat / aspertuta nago, / txalua asko baño / dirurik eztago. Uzt Noiz 38. Nere bizi hau nik beintzat ez
deramat / lehen hartua galdurik. Xanpun in Xa EzinB 122. Behin behintzat, besterik ez bada, gure alda-nahiak
aurkitu du non ase. MIH 320. Bere [Etxepareren] hizkera eta bertsolana euskalaririk gehienek ukitu behintzat
egin dute. Ib. 283.
v. tbn. (para autores septentrionales) Hm 129. Ch III 40, 6. StPierre 31. Larre in Xa Odol 15.
2. (V, G, AN, BN-baig ap. A (s.v. behinik bat); Añ, Dv (V)). (Empleado para reforzar, asegurar, confirmar,
etc.). Ciertamente, en verdad, sin duda. "Caue facias, begirautzu behintzat egitetik" Urt IV 325. "(Sí) por cierto:
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
630

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(V) zelanbere; (G) nola ere, bai suertez ere; (c.) egiaz bai beintzat, bai nonbait" Añ. "Por cierto" A. Tr.
Documentado en Leiçarraga; tbn. en autores meridionales, sobre todo vizcaínos, desde comienzos del s. XIX.
Presoindegia behinzat eriden dugu ertsia dilijenzia guzirekin. "Nous avons bien trouvé". Lç Act 5, 23 (He
alabaiñan). Ezen krutzezko hitza, galtzen diradenei behinzát, erhogoa zaie: baina guri salbatzen garenoi,
Iainkoaren berthute da. Lç 1 Cor 1, 18 (Dv alabainan). Guziak behinzat lokharturen ez gara, baina guziak bai
muthaturen. Ib. 15, 51. --Zer berze probetxurik ethorten zaiku? --Haur bai behinzát: erran den komunione haur
konfirmatzen eta augmentatzen baitzaiku. Lç Ins F 4v. Ni bere sartuko nas? Bai beintzat, sartuko nas. Añ EL 2 76
(EL 1 67 Bai; Harriet traduce inexactamente "oui, premièrement"). O ze gozotasuna beintzat berea! Ib. 37 (EL 1 32
O ze gozotasuna!). Zu zara ene odola eta ene gauza guztien ganetiko gauzea. O odol estimagarria beintzat! Ib.
120 (EL 1 113 O odol estimagarria!). O adugaistokoa beintzat, bere erruz an erretara datorrena! Ib. 58. Nekez
batek asko iraungo dau grazian, okasiñoa kentzen eztan artean. Beintzat gauza bildurgarria da, bada lapurra
bizi da etxe barruan. Añ LoraS 20. Baña au onela egiten ote da? Ez beintzat, asko dira alabaña beren gaitza
ezagutuko diezanagandik iges egiten dutenak. AA III 498. --Orra emen zelan munduko gauzarik balijotsuenak
zor jakezan aberetxu batzubei. --Bai beintzat! Ur Dial 22 (It, Dv e Ip bai egiazki). Jakin baneutsan nor zan,
beragaz neu batu? / Ez beintzat, bai lenago mutill zar igartu. AB AmaE 273. Masima, ene alabea, zelako auziak
darabiltzuz orain be, Eladigaz? Neke askogaz bizittekoa da beintzat, zeure alabeori! Echta Jos 153. Eztabela
nai? Bai beintzat!, ezkondu bearko dau lotsabaga orrek. Ib. 169. Diru asko bildu zuen? Ez beintzat. Bera
ezagutu zutenak diotenez, diru bearrean geiagotan arkitu zan diruz aseta baño. Etxeg in Muj PAm 18. Bilbaoko
Euzko-Gastedija-ko / Lendakari on zintzuai / Agur dagitsat poz-pozik beintzat, / Zorunak opaldu be bai. Enb
125. Nok uste, lenen-maillan doan gudariari bizitza iguingarriago yakola? Ez beintzat; izen-gureak daroa
arriskura. "No por cierto". Or Tormes 3. Lurrean estadurik etzanean be ba ziren gizonak. Gizon aek euren buru
ta biziaren ardurea eukiteko eskubiderik ez ete euken? Bai beintzat! Eguzk GizAuz 93.
3. (H). En primer lugar, primeramente. "D'abord, tout d'abord, premièrement" H. Jorratzeak bi on
dakharzke. Behintzat, hiltzen ditu belhar gaixtoak, [...]. Bigarrenekorik, lurra harrotzen da. Dv Lab 72. --Nola
egin dute? --Behintzat, lanthu dituzte beren larreak; eta gero lurrik txarrenak estali igeltsuz eta merlaz. Ib. 135.
- BEHINTZATEAN. "Ciertamente, baiki (AN, R, S), beinbat (V), beintzat (V, G, AN), behintzat (BN),
beintzatean (V)" A Morf 693.
- BEHINTZATIK (Lar, Sb-Urq, H; beintzatikan Lar; beintzati Sb-Urq). "A lo menos, [...], beintzat, beintzatik,
beintzatikan" Lar. "Siquiera" Ib. "Beintzati, beintzatik, saltem, siquiera, du moins" Sb-Urq. Jauna --dio
Kainek--, / non dan nere anaia / nik ez dakit beintzatik, / ez naiz aren zaia. It Fab 223. Orain iduritzen zait
konprenditzen dedala gloria in excelsis deritzan kantikoan, mezako denboran, kantatzen dan artan, kantatzen
dan gauza bat, nere alde beintzatik. LE Urt 375 (ms. 134v bentzáit).
behiño. Dim. de behi. Ez baginu behiño bat galdu, han, mendian... Barb Sup 81.
behiola (HeH Voc Aizk app.; H, A). Antaño. "Behiala, behiola, aitzinago, lehenago, bertzaldiz" HeH Voc y
Aizk. "1. autrefois, en un temps éloigné. [...] 2. auparavant, non dans un temps très éloigné" H s.v. behiala. v.
behinola, behiala.
- BEHIOLAKO. Antiguo; (el) de otro tiempo, aquél. "Behiolako ikhusi zinuen gizon hura, cet homme
d'auparavant que vous aviez vu" H s.v. behiala. Jale on, behiolako xakurraren gisa, balu jan. Eskual 3-1-
1908 (ap. DRA).
(behiolatz). "Albergue de vacas (V-gip)" AEF 1926, 136, en una lista de "voces indicadoras de zonas pastoriles
en el monte Artia". Cf. Arzam 163: Senior albar beiolaz de mentisur (1060); Ib. 176: In via aut oste sive beyola
vel carne (1042). Cf. tbn. el apellido y top. Betolaza (v. Arzam 163).
beion. v. bejon.
beipuru. v. bepuru.
1 beira (AN, L, BN ap. A; SP, Lar, Añ (AN), H), beire (behi- en O sg. A). Tr. Empleado por autores
septentrionales hasta finales del s. XVIII y por Larramendi; es retomado por algún autor meridional moderno
(Azkue, Altube, Echeita). Leiçarraga distingue entre beira "vidrio" y beire "vaso". Axular emplea siempre beira
(y no behira, como dice Azkue; igualmente en Oihenart sólo se encuentra beire, no behire); sólo encontramos
behira en Pouvreau. Eguiateguy se sirve de beira y -e con igual valor; hay tbn. beire en Tartas. En DFrec hay 3
ejs. de beira, meridionales. 1. Vidrio. "Verre" SP. "Vidrio" Lar y Añ. "Beira nabarrezko aleak" Lar s.v.
abalorio. v. berina. Eta Zibitateko plazá zen urrhe purez, beira guzizko argia bezala. Lç Apoc 21, 21. Baina
Zibitatea bera zen urrhe purez, beira pura irudi. Ib. 21, 18 (Dv berina, Ip bitre, Ur (G) bidrio, Ur (V) biderijo).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
631

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Lurra beiraren pare daite Prinzeenean / zeña presentatzen baita xahuki mahañean. EZ Man I 88. Ber' etxea
beirez dadukanak estalirik, ezpeza aurtik berzerenera harririk. "Couverte de vitre". O Pr 92. Beiren
errarazitzeko labia sutan baitzien, semia harat aurthikitzen dizi eta labe bortha zerratzen. AR 223. Iduri
baitzuen beira garbiz egiña. He Apoc 21, 18. Zorthü hona beiraren pare diala, honki xahü ageri denian hausten
dena. Egiat 257. Zer da edertarzüna, gorotz zathi bat, elhürrez estalirik, beire bat kolore faltsüz pintratia. Ib.
185. Üdüri dirade erho bati, mündia ustez beire zela, hautse lezen beldürrez zothükatzen etzena. Ib. 250. Bainan
hiria urrhe hutsez zen, beira hutsa iduri. TB Apoc 21, 18. Ezekian, baiña, zelan azaldu, zegaitik edo zerik zetara
erabillen burua albo alboka kristal edo beira (vidrio, Axular)-arteko irudiak. A BeinB 89. Ausi ebazan leio
bateko beirak. Echta Jos 71. Eta hiria bera urre hutsezkoa, beira garbia bait litzan. IBk Apoc 21, 18.
(Como primer miembro de compuestos). "(Quien tiene) tejado de vidrio, no tire piedras al de su vecino, beiratellatua
badezu, auzoari arrika eztegiozu" Lar. v. BEIRAZKO.
2. (Lar, H, A), beire (Lar, Arch VocGr, VocBN A). Vaso, copa. "Vaso, en general, ontzia; de vidrio, beira"
Lar. "Almarraja, vasija de vidrio agujereada, para regar, beira zulatua erregatzeko" Ib. "Beiria, le verre à boire"
Arch VocGr. "Verre à pied" VocBN. "Verre, vase à boire" H. Cf. A: "Beira. Haraneder (Mt 10, 42), lo usa
también como 'vaso', pero parece imitación del francés verre, que significa 'vidrio' y 'vaso'". Cf. Deen I 231:
"Begira, staup, schnapsglas, vasito para aguardiente". Nork ere edatera emanen baitrauka beirebat ur hotz.
Lç Mt 10, 42 (He, HeH beira, SalabBN beire; TB, IBk baso, Ip khopor, Leon ophor). Nork ere edatera emanen
baitrauzue beirebat ur ene izenean. Lç Mc 9, 41. Zirimonietarik bat zen, ekhartzea bere aitzinera beira bat ur.
Ax 406 (V 264). Prometatu baiteraue bere fidelei doatsutasun guziko itsasoa behira bat ur gatik. SP Phil 379.
Behira hautsi izan den hura eskularru, erhastun, mukanez galdu hura. Ib. 378 (He 382 beira). Gizonen
gorputzak dira behiren pare, zeinak ezin erabil baititezke bata bertzearekin, elkhar ukitzen dutela, elkhar
hautsteko peril gabe. Ib. 258. Mahats-arnorik hobenetik elkarren grazia onori beiriak beterik edaten zirela. Tt
Onsa 52. Beira ur xoill batentzat, dohatsutasunezko itsaso oso bat. He Phil 382. Beira hautste hori. Ib. 382.
Beirak bezala dire, zeiñak eziñ erabil baititezke elkhar ukitzen dutela, hausteko hirrisku handi batean izan gabe.
Ib. 260. Ematen zaion guztia nasaiki pagatzen du: beira bat ur hotzetaraino. Dh 228.
- BEIRA-BEGI. "Anteojos" A, que cita, sin duda por error, a Ax; en éste sólo aparece begi orde (Ax 280 (V
187)), con ese valor.
- BEIRA-BELAR (Lar, Lcq 139; -bedar Lar). "Álkali, planta o hierba que quemada da la sosa, de que se hace el
vidrio" Lar. "Almarjo, hierba como junco delgado" Ib. "Beiraberarra, sosa" Izt C 42. "(Suæda fruticosa); cast.
almajo, almarjo, armarjo; fr. suéda; vasc. beira-belarra (Lar): de beira vidrio, vaso de cristal y belarra, hierba, y
quiere decir hierba que sirve para fabricar el cristal" Lcq 139. v. BEIRAKI-BELAR.
- BEIRA-EGILE. v. beiragile.
- BEIRAZKO (H). De vidrio. Eta zen trono aitzinean beirazko itsaso kristala irudi zuen bat. Lç Apoc 4, 6
(TB beiraki, Ip bitezko, Echn bridioa, Ur (G) bidriozko, Ur (V) biderijozko). Zer da beirazko untzia baiño gauza
samurragorik eta hautskorragorik? Ax 61 (V 40). Baratz orren erdi-erdian beirazko (kristalezko) yauregi aundi
eta ikusgarri bat agiri zan. Alt EEs 1912, 245. Ardoari ez begiratu gorriya dirudinean, bere margoa (kolorea)
beirazko edontziyan distiatzen dagoanean. "Cum splenduerit in vitro color eius" (Prov 23, 31).
BPrad EEs 1915, 146.
Etim. Préstamo románico. Cf. gasc. béyre "verre; verre à boire" (Palay).
2 beira. "Concha de peregrino. Pecten jacobeus. Coquille Saint-Jacques, vanne. Beira. Bieira (Bayona)"
FauMar 120.
beira. v. begira.
beiradura. Cristalería, conjunto de objetos de cristal o vidrio. Ixiltasunaren palazioari hautsi zaio /
Beiradura / Girnaldak adjetibo kalifikatiboentzat. BAtx Etiopia 15. Hay un ej. más en DFrec.
beiragai. "Alabandica crystallus lapis, harri beiragáia, alabanda harri beira gáia" Urt I 469.
beiragaziki. "Catinum, beiragazikíja" Urt I 550.
beirageri. "Viril, vidrio claro que deja ver lo que está guardado" Lar.
beiragile (Lar), beiregile (Urt Gram 37), beire eile. Vidriero. "Un verrier, beiregilléa" Urt Gram 37. Judio
beire eile baten semia. AR 223.
beiragin. "Vitrificar" Lar.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
632

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beiragita. "Vitrificación" Lar.
beiraile. v. begirale.
beirakari. v. begirakari.
beirakarri. "Sosa, piedra hecha de hierba quemada, y sirve para fabricar el vidrio, beirakarria" Lar.
beirakesi. "Camón, cercado de vidrios para las camas, beirakesia" Lar.
beiraki (BNc ap. A; SP, Lar, Añ (AN)). Vidrio. "Verre, verrerie" SP. "Vidrio" Lar y Añ. "(Cosa de) vidrio" A,
que cita el ej. de Ax 60. "Morceau de verre" Lh. Ezkara deus ere, beirakiaren pare gara eta are beirakia
baiño perilos eta hautskorrago. Eztugu beirakiak bezanbat indar eta sophortu ere. Ax 60 (V 40).
(Como primer miembro de compuestos). Eta tronuaren aitzinean bazen beiraki itsaso bat, kristala
bezalakoa. TB Apoc 4, 6 (Lç beirazko itsaso).
- BEIRAKI-BELAR (Lar, Lcq 139; -bedar Lar, msLond ap. A; berakibelar msLond ap. A). "Sosa, hierba para
jabón y vidrio" Lar. "(Salicornia fructicosa); cast. alacranera, sosa, almajo salado, salicor; fr. salicorne ligneuse;
vasc. beiraki-belarra (Lar): de belarra hierba y beirakia cosa de vidrio, y quiere decir hierba que sirve para
fabricar el vidrio, aludiendo al carbonato de sosa que da por incineración y que entra en la composición del
cristal" Lcq 139. "(Salicornia macrostachya); cast. sosa grosa, jabonera, sapillo, sapina; fr. salicorne; vasc.
beiraki-belarra, como la especie anterior" Ib. "Sosa (Bot.)" A. "Berakibelar (msLond), barrilla, sosa (Bot.)" Ib.
v. BEIRA-BELAR. Cf. beirakarri.
- BEIRAKIZKO. "Beirakizko baxera, vaisselle de verre" SP. Baxera eder bat. Ordea hautskorra, lurrezkoa
eta beirakizkoa. Ax 288 (V 192).
beirakin. "Vidriero, beiragillea, beirakiña" Lar.
beirakintza. "Fábrica [...] de vidrio" Lar.
beirakitu. "Vidriar" Lar.
beirakoil(a) (Lar, Hb ap. Lh). "Botella, botella, beirakolla, bonbilla" Lar. "Lente, vidrio circular, beirakolla" Ib.
"Limeta de vidrio. Lat. ampulla, nimbus vitreus" Ib. "(Hb), fiole, petit vase de verre, bouteille" Lh.
beirale. v. begirale.
beirate. "Vidriera" Lar Humb A.
beirategi. "Vidriería" Lar. En DFrec hay un ej.
beiratsu (Lar, Añ (AN)). "Vidrioso" Lar y Añ. "Vítreo" Lar.
beiratto. Vasito. Plazer baduzu / kafe pusagarri / edanen dugu / [...] saskot ezti hortarik / beirattoa
beterik, / plazer baduzu. Monho 62.
beiratu. v. begiratu; beheratu.
beire. v. 1 beira.
beiregile. v. beiragile.
beirina. v. berina.
beirontzi (Lar, Hb ap. Lh). "Redoma de vidrio, kuirakia, beironzia" Lar. "(Hb), fiole, bouteille" Lh.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
633

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beirontzikada. "Redomazo, golpe, kuirakikaia, beironzikada" Lar.
beisbol, bisbol. Béisbol. Cf. base-ball Mde Pr 42, MEIG I 180. Or zeukat atzoko izparringia ta bisboleko
albisteak irakurriko dizkiat. AGoen Agurea 18.
beisegi. v. behizegi.
beisein. v. betsein.
beisketan (G-bet). "Beisketan esan dizut eta!" Zt (comunicación personal, sin trad.).
beistegi-. (?). Beistegizula, beistegiala ark, askok esan oi due, batezere beterri aldean, baña nere ustean
eztakie zer esan nai duen itz oek, eta ez dira birautzat artu bear. AA II 32.
beit-. v. bait-.
beita (G-bet, L; SP, Lar Sup, H), peita (G-azp, L-côte; Urt III 353, Lar, Lar Sup, Dv, H Lh, T-L, DBPT,
Casve). Ref.: A (beita, peita); Lh (beita). Cebo para pescar, carnada. "Beita , appas. Hamu beita" SP.
"Cebo, bazka, peita" Lar. "Cebo, beita, peita" Lar Sup. "(L-côte), appât de pêche pour le poisson" Dv. "(L)
appât, amorce. id. peita. Syn. bazka, lerdoa" H. "Donostien beita esaten iako emengo [Bizkaiko] karnateari.
Emen malutea, Arratien mokoloa ta kapatxa bere bai esaten iako, atunek koixuteko amu-ertzean ipinten dan
karnateari" A BGuzur 131. Cf. Izt D 179: pisatu izan zituena [idiak] aragi garbitan 1070 libra eta 230 peita edo
zebotan, con el sdo. de 'sebo, grasa', sin duda confusión con 'cebo'. v. amuzki.
Arren bada ekharkezu arrain peita zalea, / itsasoko ontasunez berret dadin gabea. EZ Man II 154.
Arrantzaleak egotzten du amua urera beitarekin, zenbait iateko eta bazkarekin. Ax 511 (V 330). Gauza
miragarria da, zein hamu eta beitha botheretsu den bihotzen erakartzeko zerbait onez mansoki eta emeki
bertzeekin minzatzea. SP Phil 336. Etsaiek eskaini diazagutela nahi]z[ bezanbat beitha eta bazka. Ib. 435.
Manera huntan sensuen peitez enbrazatua neure burua konsideratzen dudala. Arbill III 21 (traducción muy libre
de "saepius impediunt et distrahunt, alliciunt et implicant"). Jakintasuna eman zioen peitatzat, zeren [...] guztiok
baitugu jakintasunarentzateko gutizia eta desirkundea. ES 175. Zaren bethi guziz erne eta agudo urhuntzera
lohikeriatako bide eta peita guzietarik. He Phil 260. Gure arimen etsaiez ekhar biezategu beraz gure aintziñera
nahi duten bezanbat peita eta eskaiñza. Ib. 440. Itsasoan arraina peitari, lasterrez, / Ez, ez doha hain gogotik
nola ni desirez. CantIzp (ed. 1813), 44. Enganatzeko eskeintzen darozkidan ezdeuskeria edo ontasun ahulen
bazka edo peitagatik, bethiko heriotzearen amuari lothuren othe naiz? Dv LEd 117 (Cb Eg II 62 bazka edo
zeboagatik). Zure gana nazazu, o Jesus eztia, zure peita dibinoen urrin onez. Gy Visites 121 (ap. Dv). Beitatzat
(amuzkitzat) arra nuela. A Ardi 3. Gure sarera, arrai maitiak, / beitarik gabe, atozte! Inzag RIEV 1923, 502.
Negu-aroan bixigutarako (arroseletarako) beita edo amuzkiya izan zedin, arrain txiki au, parrotxa, bear
bearrezkoa, ordezkorik etzeukana, izaten zan. Elizdo EEs 1925, 215. Eta amurako beitez (amukiz) ongi ornitzen
ziran garaian, [...] aingire, legatz, eta noizipeiñean marrajoren bat edo beste ere arrapatzeko gertaratzen ziran.
Ib. 248.
Etim. v. DCECH s.v. abeitar.
beita-. v. baita-.
beitalari, peitalari (Urt). "Agitatrix, ema peitatzaillea, ema peitalaria, ema ihiztária" Urt I 439. Cf. beitatu.
beithalatu. v. baitaratu.
beitaratu. v. baitaratu.
beitarte. v. begitarte.
beitatu (SP, Aizk, H), peitatu (Urt, H). 1. Atraer por medio de un cebo (sdos. prop. y fig.). "Beitatzea, appâter"
SP. "Allicefacere, peitátzea [...], lillurátzea [...], xarmátzea" Urt I 522. "(L), pastar, alimentar, dar de comer"
Aizk (probablemente tomado de Pouvreau, cuya trad. interpreta erróneamente). "Attirer un animal
par un appât" H. Ioan-ethorri banaloriazkoek [...] presentatuko zaizko oraino zure bihotzari, hura beithatu,
baskatu eta bere gana berriz erakarri nahiz. SP Phil 431. Bihi azukreztatuak dire bere haurrei partitzen
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
634

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
derauztenak, hekin beithatzeko eta erakartzeko. Ib. 478. Nola orduan beithatu zaitu [Espiritu sainduak] bere
Iainkozko azukreaz, sakramenduez, liburu onez eta orazioneaz? Ib. 506.
2. (H), peitatu (H). "Garnir un hameçon d'appât" H.
beitatzaile, peitatzaile (Urt). "Agitatrix, ema peitatzaillea, ema peitalaria, ema ihiztária" Urt I 439.
behitegi (G, B, BN-baig, S; Urt III 390, Hb ap. Lh, H, VocB), beitei (B, BN-baig), beitogi (AN-ulz). Ref.: A
(beitegi); Lh; Izeta BHizt2 (beitei); Iz Ulz (beitogíe); Satr VocP (tei). Establo de ganado vacuno. "Bouile, [...]
iditégia, behitegia" Urt III 390. "Étable à vaches" H. "Establo de vaca" VocB. "(S-saug), étable à vaches;
vacherie" Lh. "Vaquería" Izeta BHizt2. "La cuadra de vacas" Iz Ulz. "Étable à vaches; vacherie" Lh. v.
behitetxe. Beitegira bera joan eta, txal gizen guri bat arturik, morroi bati eman zion egosteko. Lard 18.
Beitegian billatu zuan Iturraldekoa, abereai bazka ematen. Ag G 272. Ikulluan aurrera sartu ziran, beitegiraño.
Bei eder bat jo ta bota zuten, egun batzutako aragia biltzen zutela. Or SCruz 52. Nire billa ibilli dan erriarentzat
Saron izango da ardilarre, ta Akor-aran beitegi. Ol Is 65, 10 (Dv abereen heitzat, Bibl abelgorrien etzaleku).
Aintzina eta ezkerreko sahetsean bururen buru idekiak ditu behitegiak. Herr 9-6-1960, 4. Hay un ej. más en
DFrec.
beitei. v. behitegi.
beiteman (Lar), beitemon (Lar). "Posponer" Lar.
beitemate. "Posposición" Lar.
behitetxe. Vaquería. v. behitegi. Zezen beltz galant eder aundienetako Goienaga deitzen dioguna [...]
Azpeitiko Loiolaren beitetxean, 1882ko Illbeltzaren 27an jaio zan. EE 1884b, 434.
beiti. v. beheiti; beti.
behiti. v. beheiti.
behitirazi. v. beheitiarazi.
beitogi. v. behitegi.
beitu. v. beheititu; begiratu.
behitu. Convertirse en vaca (la ternera). Biga behitzen da bi urthe eta erditan. "La génisse devient vache".
Arch Gram 143.
beitura. v. begitura.
behitxo (Urt), beitxu. Dim. de behi. "Ceua, behitxoa, behi txikia" Urt IV 451. Eznea, guria ta odola
errorean atera neban ta ezer irabazi ez nezan ta ene beitxua gal nezan. "Y perdí mi vaquilla". RS 513 (en la
vers. de O Pr 701 neure xahala gal nezan).
behixka. "(Hb), petite vache" Lh.
behixko. "Turrunberora joaitan zelarik eurtu nian beixkoa (R-uzt), atrasé la vaquilla según iba al precipicio" A
s.v. eurtu.
beiz. v. berriz.
beizagi. v. behizegi.
behizain (V, L, BN-baig-mix, S, R; Urt III 419, Ht VocGr 435, Añ (V), Lecl, Hb ap. Lh, H), betzain (V-m-giporoz;
H), behizai (Lar, Añ (G)), behizein (BN-arb). Ref.: A (behizain, betzain); AtSac 50 (behizein); Lrq (behi).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
635

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Tr. La var. betzain sólo la hallamos en Oihenart. 1. Vaquero, pastor de ganado vacuno. "Vacher" H. Cf.
BEHI-ZAIN. v. unai. Hanbat beti / gotorreti / egiten derautazu, / baninz bezain / zenbait betzain / edo ilhagin
zarpazu. O Po 4. Bei-zai agertu zan, noiz edo noiz, Kontxesi, eta sasi loreak biltzen bezela alderaturik, esan
zion. A. Arzac EE 1884a, 8. Lope Nagi zan beizaiña. Ag AL 55. Bi kantatxoren asiera eman zidan. Aurren
artekoa da bata: [...]; bestea, beizain artekoa. A EEs 1916, 306. Beorzai bat, beizai bat eta artzai bat: mutil
ederrak irurak. Or Mi 41. Arlesko beizaiak, zaldiz, eztenagaetan tinkaturik, burruka lazgarria Urgeldietatik
zekusaten. Ib. 50. --Oraingoz etxeruntz zoazte? --Alpeneko belardiak aittu dituk-eta. --Beizai ori! Izango al duzu
bide zoriontsu! Goen Y 1934, 94. Sasibeien atzetik dabilla beizaia; / txabolan gaztagiten bestorduz artzaia. Or
Eus 249. Parisen kurritzen da ipui berdina, baina [...] Ipar Amerikako cow-boy batena da eta bortitzago,
behizain edo unainak bat, bi, hiru kontatzen baitu. Mde Pr 126. Konkur batean ari ziren behi-zainak akhulu
ziztaka eta joka, oihuz eta sakreka, beren behiak ezin bilduz lekhurat. Herr 23-6-1960, 4. Bakeroak, behi-zainak
dituk. Larz Iru 58 (Lek bei-zaiak). Goi-Ameriketako Sarkaldeko kontu oiek, esate baterako, bei-zai arteko
burrukak, abelgorri-lapurretak eta alkar iltzeak. NEtx LBB 111.
(Sin determinantes, con valor pred.). Bei-zai agertu zan, noiz edo noiz, Kontxesi, eta sasi loreak biltzen
bezela alderaturik, esan zion. A. Arzac EE 1884a, 8. Aldeko landan, hura ere ni bezala behi zain zagola. Elzb
PAd 24s. --Zetan zagoz zeu emen? --Beizaiñ. Ag AL 55. Bei zai dabillen bitartean amonaren galtzerdi zarra
askatuaz egiten du ari pilla bat. EEs 1913, 252.
2. beizai (R-is). "Beizái, el que anda con el arado" ContR 518.
behizaindegi. Vaquería. Ene eskualdea bi zathitarat ezar daiteke: bata, bakhartasun edo eremu bat bazter
gabea; bertzea sorhaderiaz bethea, behizaindegiak zenbat nahi badituena. Prop 1896, 194. Lehenago,
sorhaderiak bakhanago ziren. Orduan Aita bazohan arratsalde aphaleko behizaindegietarat. Ib. 194.
behizaingo. "(Hb), action de garder les vaches" Lh.
behizaintza. "(Hb), action de garder les vaches" Lh.
behizaintzale (L-sar, BN-arb-lab ap. AtSac 50). Vaquero. v. behizain.
behizale. Vaquero. v. behizain. Goizean goiz [...] oraindik ondo esnatu gabe aitak bialtzen zuan beizale.
EEs 1913, 252.
behizaletu. "Vaqueado, zezen beizaletua; lat. Taurus libidine accensus" Lar.
beizapo. "(AN-gip), Arrai buru-andi, agin-zorrotz, larru-mea, pez de cabeza grande, de dientes afilados, de piel
delgada" A.
behizegi, beisegi (Mg PAbVoc, A), beizagi (Ae), betsegi (V ap. A), betzegi (V-oroz), betesegi. Ref.: A (beisegi,
betsegi, betzegi); A Aezk (beizagi). "Vaca que tiene cría crecida" Mg PAbVoc. "(V), vaca con cría crecida" A
(que cita Mg PAb 104). "Betzegi, vaca con cría y además preñada" Ib. "Vaca con cría ya desvezada" A Aezk. Cf.
Fagave beicegui saroea (1453). Arzam 163 (en 1452 hay un A fagave-bercegui-saroea. Ib. 169). Ar ezak
maiatzean aunz balzaren eznearean ta akio beti betesegien eznerean. "Que tiene cría de dos años". RS 411. Nire
emaztiak prestauta eukiko dau oraingo koipatsuba, ta egosita bei zegijaren ezne ederra. Mg PAb 118. Egosten
dago beisegijaren ezne txito mamintsu ta koipatsuba. Ib. 104.
beizen. "(Neol), firma" A DBols. "Beizena jarri, firmar" Ib. v. izenpe.
beizendu. "Firmar" A DBols. v. izenpetu. Gutxienik ogeitabost idazlek beizendutako idazkia. Ldi IL 100.
On litzake, "Eusko-Ikaskuntza"k eta "Euskaltzaindia"k beizenduta, idazki bana, Euskadiko ingi guziei bialtzea.
Ib. 100.
beizi(k). v. baizik.
bejain. v. bezain.
bejaiste. "Balance, inclinación violenta a algún lado" Lar.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
636

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bejaitsi, bejatxi (Lar). "Balancear, dar balances" Lar.
bejala, bejela. v. bezala.
bejaun. v. bejon.
bejeiste. "Deducción" y "derivación" Lar. "Derivativo, bejeistekoa" Ib.
bejeistu. "Deducir" y "derivar" Lar.
bejemente. v. behemente.
bejon, abeajon, abiajon, abeon, beajon (Aq 194), beajun, beion, bejaun, bejuan, biajon, bion. (Empleado
normalmente ante dei- o dai- (< degi-, dagi-, de egin), + marca de persona + suf. -(e)la). "Bien hayas tú, beajon
dezaala, dezazula, dagiala, dagizula (G)" Aq 194. "Bejondeizuela: saludo de enhorabuena o al entrar en un lugar
luego de saber que les iba bien" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 349. "Bejondaizula esan, dar el parabién" PMuj.
"Bejondeizula, ¡bravo!, ¡muy bien!; ¡a tu salud!, ¡dichoso tú! (G); ¡sea enhorabuena!, ¡que te aproveche!" Ib. Cf.
EZ Eliç 149: Neure haserrean erran dut biaia gaitz dagitel]l[a haizeak, uriak, egunak eta berze kreaturek. Tr.
Documentado al Norte en Haraneder y en unos versos del s. XVIII (no encontramos ejs. posteriores); al Sur es
usado desde principios del s. XIX, aunque no es frecuente hasta finales del mismo. En Moguel (como tbn. en la
expresión citada por Araquistáin) la forma verbal es claramente bipersonal. En DFrec hay 6 ejs. de bejon- y uno
de beajon-.
Biondagizula, zerbitzari ona eta leiala: zeren gauza gutiren gaiñean leial izan zaren, hainitzen gaiñean
ifiniko zaitut. He Mt 25, 21 (Or bejondaizula; Lç ungi, TB hori ongi da, HeH ongi da, Dv, Ur, Leon, IBk, IBe
ederki, Ur (V) ederto, Ip untsa, Echn, Samper arras ongi, Ol eup, Ker ori, ori). Bion daiola modari / bai halaber
modistari, / sortzeak eskas eman guzien / hura dugu konpligarri. BertsZB 123. Bion daizula Maria, / zaren
luzaro bizia. Ib. 131. Soñoko apaindubak ez deutsa gaisuari osasuna emongo. Biajon dagijala nire erriko
Barberubak. Bere bideko janzija da [...] txapel eskerga berrogei urte eukiko ditubana. Mg PAb 45. Biajun
daizula, Txomin. [...] estimatuko dizugu zure borondate ona. Zab Gabon 28. A biajon diñala, Kaziñta! I bezelako
mutillik etzion Prantzian ta proentzian egia gizonari esateko. Urruz Urz 23. --Etorri gero feriya erostera. --
Erosiya det bear detan guziya. --Bejon daizula! Alz STFer 143. Beajun deizula, Iñaxio, ez dezu izan begi txarra;
probentzi guztiyan lana pranko arkitzen ura ainbatekorik beste bat! Moc Damu 12. Iru sari eder eman dizkigute
jaun aiek. Bejondakiotela! Egi-egiazko eskerrak eskeintzen dizkiegu. EEs 1912, 148. Bejondaigula! [...] Au dek
obea, au! [...] Entzun bear zaio sermoia, ederra izango da ta. Ag G 353. Nai duanean joan dedilla, bejondaiola.
Ib. 315. Abeajondeiola Euskal-Esnaleari eta protxu on degiela. Urruz Zer 132. --Mutill, len baño're bastuago
ago. --I berriz piñao. --Bejondaikela! Alz Bern 61. Beajundaiela Mandubiko Ezkerra / baita lagundutzalle
Santageda zarra. Auspoa 132, 57 (ap. ELok 497). Beajon daikela, errotari! Ori dek gizontasuna! Ag EEs 1917,
203. Abiajon deizutela, mutillak! morroi on eta leialak, ain gauza gutxien ain leial izan zeratelako, gauz askoren
jabe egingo zaituztet. JBDei 1919, 372s. Amar minutuz amabi aldiz / jaso zuen kare-aitza, / eta jendeak txaloak
joka, / "Bejaundeikela, Aritza!". EusJok 31. Jo griñaz ikur-aldera! / Bertan zerate, / arraunkada bi... / abeon
degizuela! EA Txindor 23. Ori, ori! Bejondeikela! --zioten guziek. Garit IpuiL 40 (ap. ELok 497).
Bejuandizutela! jaiak ongi antolatzen iaioak zerate. Lab EEguna 116. Eman nai duanak eman beza bereala, ta
nai eztuanari be[j]ondeiola. Ldi IL 106. Bejondeizutela! Eusko-pizkundeak ezer ekarri badu indardunik,
iraunkorrik, onaa zuek. Ib. 86. Nekazari, / gizandi bat iduri / soroan zut: / beiondeizula zuri! "¡Dichoso tú!". Ldi
BB 64. Ekin, mutillak! Ori dek, ori! / jo griñaz, jo mugaldera! / Bertan zerate, arraunkada bi... / Yaupa!
Bejondeizutela! EA OlBe 77. Beiondeiola, Jakintzaren alde gutartean egingo duen lan baliotsua gatik. Igela
117. --Oñatiko Kondeak errekaua egin diola Anari. --Bejondaizula, Ana! (irriz). NEtx Antz 18s. Aski balin
badute bizitza onekin, bejondeiela! Vill Jaink 112. Burutapen lizun eta gogo loi asko dituzula esango didazu.
Bejondeizula! Ori ona da. MAtx Gazt 52. Peillo ikusten duaneko, or asiko zaio: --Bejondaikela, Peillo! Andreari
aurrea artuta, ala? NEtx LBB 177. Ori sasoia daukazutena, / bejondaizuela, gaztiak! Uzt LEG II 157.
Bejondeikela, motel! Orain al ator alaruka? Ataño TxanKan 12. Bejondeiela esker oneko Aramar nekazariai! In
Munita 9. Bejondaiola milla urtetan, aintxen bait-da juez on ta adoretsu. Berron Kijote 62. Beharbada uste du
Umandik erdalkeriak bera gutxiago kutsatu duela Axular, Mogeldarrak edo Agirre Asteasukoa baino.
Beajondeiola! MIH 85.
Zuri ta lurralde oni bejondaizuela Yainkoek. Zait Sof 138.
Etim. De biaje + on.
1 beka (Lar). 1. Beca, banda de tela. "Beca" Lar.
2. Beca, ayuda monetaria. Salamancako kolejio andietan, Larramendik dioskunez, becas de Vizkaya
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 637
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
izendatzen zituzten euskaldunentzako bekak. A Y 1934, 4.
2 beka. "(BN-bard), léger moment de sommeil. Syn. de kuluxka" Dv A.
3 beka (Hb ap. Lh). "1. bègue. 2. sot (fig.)" Lh.
4 beka. v. beeka.
beka. v. beheka.
bekada (V, G, S). Ref.: A; Lh. Balido. Gure mendietan antxinako erezi atsegintsuen ordez, durundi
erostariak eta erdaldun ta erdaldunduen barre irrigarriak (bildots errukarrian bekadaak otsoan intziriakaz
nastuta) entzuten daiz. A Gram VI.
bekada. v. pekada.
bekadore. v. bekatore.
bekagarri (Lar), pekagarri (Lar). "Pecable" Lar.
1 bekai. "Beca, viene del Bascuence bekai, bekaia, paño u otra tela que sirve hasta lo bajo [...]. Beka, bekaia"
Lar.
2 bekai. "Gafas, anteojos: (c.) begiordekoak, bekaiak, begiaurrekoak" Añ.
bekaiko. v. bekaineko.
bekain (V-gip, G, AN-araq-egüés-ulz-gip, B, L, BN-lab-baig, Ae; Aq 213, VocB, Zam Voc; -kh- VocBN, Dv, H),
bekaina (V-gip), bekan (V-oroz), bekane (V-m), bekein (-kh- H), betagain (G, AN). Ref.: Bon-Ond 139;
VocPir 222; A (bekain, bekan, bekane, betagain); Iz UrrAnz (bekáiña), ArOñ (békaiñ), To, Ulz (bekañeko); Satr
VocP; Elexp Berg.
Tr. Documentado desde finales del s. XIX, es más frecuente en la tradición meridional. En DFrec hay 3 ejs.
1. Ceja. "Ceja, beteraztuna, bekaiña (AN)" Aq 213 (en la ed. de Fita, que sigue Azkue, aparece bekoiña, sin
duda error de lectura). "Sourcil" VocBN. "Bekhain (contraction de begi-gain) sourcil" Dv A. "Bekañ, cejas"
VocB. "Gizon orrek bekanak ule urdiñez beterik daukaz" A. "Bekan, ceja. En (G) es bekain" Zam Voc.
"Bekaiñia, la ceja" Iz ArOñ. "Bekañeko illak, las cejas" Iz Ulz. "Ceja" Satr VocP. "'Ceja'-ri bekaiñeko betule
deitzen dio Don.-k eta 'pestaña'-ri begiko betule edo betule soilik" Elexp Berg.
v. bepuru. Gizonaren itxurarik eztu, bekañik eta betillerik eztauka, arpegi dana puslatu zaio, ura ta zorna
dario. Ag G 345s. Kopeta gora; buru bekhainetako ile biloak gaztainkara; begiak gris. Ox 192. Egin dek
arrituarena, baña ez taiuz: gezurra oi-eztekena ezagun... Bekañei eragin, bekokia zimurtu... Alperrik; beribilletik
yexteko... Ldi IL 42. Ontan, ezkerretik birunda bukatuz, jo nau bekaiñean. "Me ha pegado en la ceja". Or Poem
522. Lurrean zerraldo utzi zun bekain bat idekita odol-jario kupidagarrian. Etxde JJ 30. Ille beltz eta kixkur
antxa narotsu azitzen zitzaion buru kalparran eta bekañak ere beltz eta trinkoak zitun. Ib. 67. Bekain aundiak,
sudurra berriz mallatuta. Anab Poli 46. Muthiko beltxiño bat zen, larrua legun. Begi beltzak, bekain beltzak,
muxtatx beltzak. JEtchep 98. Oro nardatzen dituzuna, nere txirula gorroto duzuna, baita nere bekain illetsua,
bizar luzea eta auntzak ere. Ibiñ Virgil 55. Zazpigarren egunean bere ile guziak moztuko ditu, buruko, bizarreko
eta bekainetakoak. Bibl Lev 14, 9 (Ur bepuruak, Dv bephuruak, Ker bekaiñekoak).
2. (V-gip, G-nav), bekai (V-gip), (G-nav). Ref.: Iz ArOñ, Als. Entrecejo; frente. "Békaiñ, bekáiña, la sobreceja"
Iz ArOñ. "Frente. Bekain guziya" Iz Als. Sg. Satr VocP en AN-araq y BN-baig bekain significa tbn. "aspecto
serio"; se refiere probablemente a su uso con adj., como en bekain ilun, etc. Cf. BEKAIN-BELTZ, BEKAIN-
ILUN. Etzarate bada gaur muxinduko, ez duzute bekain gaizto yarriko, nik itzen bat edo beste berritu bear ba
dut. Or LEItz 33. Bekaina zimurtzearekin, dardarazten du yainkosa aizuna ta erortzen da zutondotik. Or Mi 133.
Ikusi nuanean / nik zure bekaiña, / iruditu zitzaidan / gauaren kamaiña. "Tu sobrecejo". Canc. pop. in Or Eus 55.
Ate aurrean duzu Ismene, [...], negar-malkoak zara-zara yarioan: bekaiña odeitxo batek gandutu ta matrail
ederrak, odola bezin gorrixkak bustita dakartzi. 'Una nube sobre sus cejas'. Zait Sof 176. Edoziñ gauza esaten /
du aisa mingañak, / ortaz belztu dirade / askoren bekañak. Auspoa 77-78, 210. I ta ni orren bakarrik utziko
baginduzkete, ez al litzaiguke bekaña illunduko? Anab Poli 19. Au den ardo bikaña! / Edan zagun nai aña, / naiz
argitu bekaña. NEtx LBB 364. Ni naiz zure oñaze / danen sendakiña; / zergatik jartzen nazu / illuna bekaiña?
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 638
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Auspoa 120-121-122, 292. Marmarrean, bekaina zimur, ilea latz, aurpegia beltz, badirudi norbaitek iraindua
dela edo zerbait higuin duela. MEIG IX 107.
(Pl.). Opizialak bekain ikaragarriak jarri zituan. Anab Poli 57.
3. "Bekaiña (V-m-ger), catarata del ojo" A.
4. Párpado. v. betazal. Nerau neronengandik atertu nai ez nun; / baiña ba dator loa, bekaiñetan astun.
"Haciendo sentir su pesantez en mis párpados". Or Poem 535. Bekaiñetan illuna ta ezpaiñetan nagia, / burua
goibel, erori, milla bulkoz nâsia. "Oscuridad en los párpados". Ib. 540.
5. Cima. Lasterbide aldapatsu baten bekaiñetik ura ialki-arazten du. 'Supercilio cliuoso'. Ibiñ Virgil 72.
- BEKAINA IDEKI. Abrir la ceja, hacer sangrar la ceja. Petrala, zitala ez bestena! Bekaiña osorik ideki diok.
Etxde JJ 30.
- BEKAIN-HARRO. Irten gera. Zakurra zoraturik dabil / oin-muturretan dantzan, gorputza txoratil, / isatszut,
bekain-arro, begiak biribil. "Con las cejas levantadas". Or Poem 532.
- BEKAIN-ARTE. Entrecejo. Irugarren egunerako, bigundu zitun zerbait Malentxok bekainarteko zimurrak.
TAg Uzt 57.
- BEKAIN-BELTZ. Ceñudo. Karratza beti latza, eta asarrea bekain beltza. (AN-larr). Inza NaEsZarr 452.
- BEKAIN-HEZUR. Ceja, borde superior de la órbita. Bekokia atzerantz zapaldua zuan eta bekañ-ezurrak
berriz oso irtenak. JMB ELG 18.
- BEKAIN-ILE. Pelo de la ceja. Bekan-uleak dira ostarkuak / eta aren bien azpian / dagoz erreten zaldun
gazteak / mitxeletak lez argian. Azc PB 122.
- BEKAIN-ILUN. "Bekainilun, persona seria, poco grata. Gizon bekainilun ta susie" Izeta BHizt2.
- BEKAIN-LERRO. Línea de las cejas. Gogai-eltze aundixkoa atxe-samarretik ille orraztuz ebakia, bekainlerroa
aldero-antxa, itsusi aurpegiz, elez eder. Ldi IL 23.
- BEKAIN-ONDO. "Bekan ondo, sien (AN)" DRA, que cita a Bon.
- BI BEKAINEN ARTEAN. Bi bekaiñen artean, zerbait ba zebillan. "Algo revolvía él entre ceja y ceja". Or
Eus 284.
Etim. De beg(i) + gain.
bekain. v. bezain.
bekaindari. "Tanteador" Lar.
bekainde. "Tanteo" Lar.
bekaindeera. "Rebeldía" Lar.
bekaindi. "Rebelde, menaldetia, bekaindia" Lar. En LE Urt voc. aparece "bekandia, rebelde", sin duda errata
por bekain- Baña da bat errebeldea edo menaldetia, bekaindia, desobedientea, ariña, gaiztoa, malizia ikasi
duena? LE Urt 36 (ms. 13v errebél desobediénte arín gaixtoa).
1 bekaindu (Lar). "Rebelarse" Lar.
2 bekaindu. 1. "Tantear, medir, proporcionar" Lar.
2. "Tantear, apuntar los tantos en el juego" Lar.
bekaineko (V-gip, G-to), bekaiko (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (bekaiñ), To (bekaiña). 1. Golpe en la ceja.
"Bekaiñeko bat, un golpe en [la sobreceja]. Bekaiko bat, golpe (ib.)" Iz ArOñ. "Bekaiñeko bat, un golpe en la
ceja" Iz To. Badijoakio atea idikita, [...] "arrapatzen ba-aut itoko aut", "ni bezelako aita onik ire bizi
guztiyan", "a ze bekañekua". Anab Poli 48. Bazekiten gizonak zenbat bekañeko ta ostiko ta kulata tankada ta
masailleko ta porra zanpa aguanta lezaken! Ugald Iltz 48.
2. bekaneko (V ap. A). "Sueño, ganas de dormir" A. "Begiak txillotu jataz ta laster dot bekanekoa, los ojos se
me han entornado y pronto vendrá el sueño" (V-gip) Ib. s.v. txillotu. Umea loak artu dau. Nik eztot urrun
bekanekoa; eure begiak bere oera begira dagoz. Tira Peru. A Ezale 1897, 28a (cf. ib. nota: "Bekanekoak begiganekoa
esan gura dau, edo begi-ganetik betazpiak itxi edo zarratutera etorten dan loa"). Azkenik loak artzeko
zanean, irriparrez auxe esan omen zuen: "Bekaineko asia dut bere anaiarengana nerau eroaten". Zait Plat 122.
"Maria bekaneko, nombre vulgar del sueño, litm. María la que está sobre los ojos" A. Olako lau ipui arin
jalki dituneko, / etorri zaio noribait Mari Bekaineko... / Kantuak balio dizu loak uxatzeko. Or Eus 54 (en nota:
"loaren izena").
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
639

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bekaingo. "Bekhaingoa (BN), aversion pour quelqu'un, courroux. v. bekhaizgoa" H.
bekairi. "Ujier (S)" A Apend. "Ujier" DRA, que cita a Lacombe y Dar. v. beklaire.
bekaitz (-kh- H), bekatx (-kh- S ap. Lrq). Tr. Documentado al Norte ya en Leiçarraga, aunque es
relativamente escaso fuera de los suletinos. Al Sur se encuentra desde Larramendi y Mendiburu, y su uso crece
considerablemente en el s. XX.
I (Adj.). 1. Envidioso. "Bekhaitza, jaloux, envieux (qui regarde de mauvais œil le bien d'autrui), on dit
usuellement et mieux bekhaiztia, id. (V, G) bekaitza, bekaitztia. Syn. berkhoia, berekhoia (BN, S), ixter-begia
(L, BN)" H. "Jaloux (sentiment actuel et passager)" Lrq. v. bekaizti. Inbidioso zarete eta bekhaitz, eta ezin
ardiets dezakezue. Lç Iac 4, 2 (He, TB, Dv bekhaizti zarete). Arrotza bekaitz arrotzaren. "Un hôte porte envie à
l'autre". O Pr 36. Besteren hon espiritualaz bekhaitz izatia. Bp I 57. Haren alderat bekaitz ez denarentzat
frankoa eta liberala da mundu huntarik beretik. Mih 11. Demonioak haren bekhaitz beitziren. Ip Hil 172.
Beitzakian bazütiala izterbegiak, bekhaitzak eta etsai handiak. Ib. 161. Josepen anaiak bekhaitz. CatJauf 91.
Baña ik burua itzuli-orduko, bekaitzak zorrotzen ditin begiak aiengana. 'L'envieuse'. Or Mi 31. Etsai bekaitza
begira daukat / non sarturen ote nizan: / eupa bizkor bat eginen diot / maite, zu zauden lekuan. 'El rival
envidioso'. Canc. pop. in Or Eus 90. Poz ain laburraz bekaitz / aizen odeia, zelan aiz minduri? Gazt MusIx 131.
So ziraden, bekhaitz, saiak oro / giza-hiroz ok egin beharrez. Mde Po 31.
Celoso. Parka izadazüt arren, / bekhaitz enüzü izanen. / Emazte hun zirela / orai badit nik proba. Balad 42.
2. "Persona desagradable, malvada. Au gizon bekaitze, gaixtoa da" Izeta BHizt2.
3. "Avaro (Archu)" DRA.
II (Sust.). 1. (G, L, R ap. A; Lar, Añ (G, AN), VocCB; -kh- S ap. A; H), bekatx. "Envidia" Lar, Añ, VocCB y
A. "(V, G), jalousie, envie. Syn. bekhaizgoa (L, G), bekhaizkeria, bekhaizteria (BN, S) (termes plus usités)
ondamua (Lar)" H. Tr. Casi exclusivamente meridional (al Norte sólo hallamos algún ej. en Constantin). --
Zer da bekaitza edo inbidia? --Besteren onaren damua. CatBurg 40 (en el ms. orig. de Mendiburu ezin ikusia
edo enbidia). Baña gaztigu ori, bekaitz edo inbidia bazan bezela, konfesoreak aserre gisa artzen zuen. Cb Josefa
56. Arrak lurra ta pipiak zura ta erdoiak burnia jaten duen antzera, bekaitzak (inbidiak) biotza jaten die. A EEs
1916, 305. Ixilliko bekaitza agiriya baño gaizkiñago da. EgutTo 24-7-1918 (ap. DRA). Griña txar nagusiak zazpi
dira: Arrokeria, zekenkeria, aragikeria, asarrekeria, janedankeria, bekaitza ta nagikeria. KIkG 41 (KIkV 60
bekaizkeri). Bekaitzarentzat maitasuna. Ib. 48. Eztozu igarten, ba, Jon gure adizkidiak ona etorri ezkero, bekatxa
(enbirija) sentiduko ebala, etxe onetako su ederra ta janari-edari gozuak ikusitta? Altuna 57. Pettarrak botz
ederra zian eta haren kantatzeko muldiak odola bekatxez piztürik ezari zütian Elguebarne, Goihenetx eta Ardatx.
Const 40. Etsaiak, baña, bekaitz zitalez / Euzkadi olan zorioneko / Ezin ikusi eban, ta beti / Ebillan berau nundik
galduko. Enb 46. Jauntxukeriak beriak dituz bekatxa eta gorroto, / Geidiak beren joputzat gura... bera bakarrik
"jaungoiko". Ib. 60. Ezeren bere bekatxik barik / Bixi zirian lenago, / Egaz ebixan aitz-arranuak / Baño bere
azkiago. Ib. 48. Bitartean, bekaitzak ez din lorik, eta argelara zoaztenean, bera atzetik ziyoan marmariz.
'L'Envie ne reste pas en arrière'. Or Mi 31. Amil-mugan, bekaitz zimelak artu du; / amorruz damakio odei-sail
bati su; / ta, aren argiz gaua galazi-ustean, / murgil yo du buruz sarkalde-leizean. Ldi UO 21. Gorputz eder
orren bekatxa / nabaitzen dabe uin urdiñak. "Con envidia de tu belleza". Laux AB 32. Amasei jorraildun
neskatxa, / -egak dozan orkatilletan?- / Axe miak daunan bekatxa! "¡Cuánta envidia siente de tí el aura!". Ib. 72.
Ondotxo saiatu zan emakume dollor ura, bere izakera zakarra, garratza, makurra, biozkabea, bekaitz (envidia)
eta zitalkeriz betea, emakumekeri lilluragarriz estaltzen. Etxde AlosT 21. Otxandari ezkondu orduko erne
zitzaion bere biotz gaiztoan Usoaganako bekaitza, ezin ikusia ta gorrotoa. Ib. 22. Bekaitzak eraginda geienbat,
Mayiak akar egiten zion bere senarrari. Etxde JJ 99. Kezkatzen ez diran izakiekiko bekaitz-giro bat sentitzen dut
barnean batzuetan. Txill Let 24. Bekaitzez beterik begiratu diet sartu diran bikoteai. Ib. 114. Naiago nigan bizi;
/ griñatxar, bekaitz, gorroto, axut / ta ustekeri ezik, / goiari zor diodan / zoria bakarrez goza nai dut. "Libre de
amor, de celo, de odio, de esperanzas, de recelo". Gazt MusIx 77. An elkar goretsi dezaten, elkarren bekaitzak
uzten badie beintzat. "Si es que su envidia les permite". Or ib. 46. Ez iñoren bekaitzak [='envidia hacia nadie']
jan gure logale. NEtx LBB 210. Ameseta eta izketa oneik, bekaitza ta asarrea sortu ebezan. Ker EMeza 133 (ap.
DRA, s.v. ameseta). Bestelakoa zen, egia, zenbait kidekoren zoria eta, hagitz bestelakoa izateaz gainera, baita
hobea ere, itxuraz behintzat. Besterena zen, ordea, ez neurea eta azkenik heldu nintzen, egiaz ari naiz, hori
bekaitzik gabe aitortzera. MEIG IX 94.
2. Aversión, ojeriza; rencor. "Aversión" Lar y LE Urt voc. "Aversion à l'égard de quelqu'un" H. "Aversión",
"ojeriza" A DBols. En AxN se explica hegigoarik (336) por bekaitzik. Tr. Exclusivamente meridional. Hi ta
hire ballerakoak besterik ezpaliz mendarte oietan, euskeraren saietsetik euskaldunak galduak, baita [...]tuak ere
gindukek, erdaldunen bekaitzez, ezin ekusiaz ta juzku gaiztoz. Lar Cor 300. Dollorren batzuek egiten badiezte
zenbait txarkeri, ez die bekaitzik erakusten. Mb IArg I 295. Emen besteren oinpe gogorrean dabillen ta bekaitza,
ez-eskerra ta bidegabenzen gain bidegabenza baizik ekusten ez duena. Ib. 239. Ta al-ere ez dio bekaitzik agertu
bein ere. Ib. 181. Ez bada zuk orri naigaberik eman [...] bekaitzez, begiratze zorrotzez, hitz mingarriz, mututuz
edo beste bideren batez ere. Ib. 181. Aren naikunz makurra ta ibiller bidebagezkoa ekusiagatik, bekaitzik artzen
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 640
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ez duela. Mb IArg II 76. Zillegi da gaitz egin digunari gaitza biurtzea, ta arganako bekaitza, gaitzerizkoa edo
gorrotoa biotzean gordetzea? Ub 178. Gure barrena argi / ager al baledi, / ez genuke bekaitzik / izango iñori.
Echag 214. Naitasunaren ordez / orduan bekaitza / izango dit, ta etzait / faltatuko gaitza. It Fab 244. Orain aren
biyotzak ez daka Reinaldoganuntz gorrotua eta bekaitza besterik. Bil 165. Iretzat dituk emengo txorien xintarik
gozoenak; iretzat eguzkiaren mosurik bigunenak... Ez datorkikek oneraño arerioen bekaitzik. TAg Uzt 87. Oi!
Ogasun eta yauralki eta bekaitz ugaridun bizitza ontako antzea gainditzen dukan antzea! Zait Sof 68. Bekaitzik
gabe ikus daitezke gaur atzoko etsaiaren ibilerak. MEIG I 191.
"Indignación" y "enojo" Lar. Mintasuna eta bekaitza daude antzestuak beren aurpegietan. "El dolor y la
indignación". Otag EE 1881b, 58. Lotsea, bekaitza (indignación) ta arimako samintasun sakon da neurribagea
irakurri ziran Arnoldoren arpegian. Ag AL 81.
3. "(G), orzuelo" A.
- BEKAITZA EMAN. Dar envidia. Osin berde aren azaleko bakeak damua, bekatxa emoten deutsa. Erkiag
BatB 111.
- BEKAITZ-HAR. Envidia que corroe. Eman da zabal zazu / munduan frutua... / Bekaitz-arrik gabeko / biotzloratua.
NEtx LBB 288.
- BEKAITZ EGIN. Tratar mal, disgustar. Beti egiten zion zegokan begitart ona ta atseginz guzia ta etzion
egin bein ere bekaitz edo etzegokan gauzarik. Mb IArg I 214. Gauz itsusia da Erregeri egiten zaion edozein
txarkeri, bekaitz edo deshonra. Ib. 260. Batzarkide erdeldunek ziotenez, berriz, bekaitz egiñik omen dira, ta egin
bear omen ditute alegiñak euskera ikasten. Ldi IL 94.
- BEKAITZEZ. a) De envidia, con envidia. Zenbat etsai mundu huntan / Errabian, bekaitzez / Kristau onen
ingurutan / Boztuak hekin gaitzez. 'Jaloux'. Monho 96. Bekaitzez (enbidiaz) egin ziotelako susmoa aipatzen digu
ordea. A Y 1934, 8. Bekaitzez Iguzkik / begira die; / --Zuen yolas-lagun / pozik nentorke. Ldi UO 40. Nork ez
begiratu bekaitzez beraren zoriona? Zait Sof 99. Zelaietako lorak eurak bere, bekaitzez ta ondamuz ikusi eukien
gizalaba talde mardoa. Erkiag Arran 41. Maisu-laguna auzixka batean garai ba zitzaion, beazun-miñez eta
bekaitzez iraultzenago zan, ni bestek pillotan garaiturik baiño. Or Aitork 22. Nikanor-en egoera its ta illuna!
Batetik, ondamuz, bekatxez ta beaztunez, Matxin gogoratuaz. Eta beste aldetik, kezkatsu ta zeluz beterik
Beronike dala-ta. Erkiag BatB 183. Ark eztu ezeukirik errukiz deitoratzen ez eta aberatsik bekaitzez begiratzen.
Ibiñ Virgil 92. Aminta ergela bekaitzez zegon. Ib. 35. Bai bait zekien apaiz nagusiek bekaitzez ekarri ziotela. IBk
Mc 15, 10 (Lç y He inbidiaz, TB bekaiztasunez, HeH bekhaizkoz, Dv bekhaizgoz, Ol iñartsiarren, Or
bekaizkeriz, Ker ikusi-eziñez, IBe bekaizkeriaz). Bekaitzez begiratzen diote gai hauetan hasten denari. MEIG II
96.
(Tras gen.). Abere ta kristauak gaude osasunez; / ez gara noski bizi iñoren bekaitzez. Or Eus 130. Sarritan,
bere senarraren bekaitzez egon oi zan, ikusten baitzun billobak aitona eztiki maite zutela; bera berriz, ez ain
eztiki, ez ain biozki. Etxde JJ 99. Lagunkiro poztuz ez-baiña besten bekaitzez. Or Aitork 296. Izarrak zure
bekaitzez urtzen daude, / zerua illun dagolako zu gabe. NEtx LBB 385.
b) Con aversión. "Bekaitzez dagot, il me regarde de mauvais œil, begi gaitzez dagot" SP.
c) Con desconfianza. Espaini aldean [...] bekaitzez begiratzen diote gai hauetan [=teologian] hasten denari,
elizgizona ez baldin bada, eta ez dut, ahal baldin badut, nere burua auzitegietan ikusteko gogorik. MEIG II 96.
- BEKAITZ IZAN (A; -kh- H, que cita a EZ). a) (Con aux. intrans. bipersonal). Indignarse contra. "Indignarse
(LE Urt)" A. Atsekabe probeari egitea eztuk gaitz; / Halakoari ordean ni niatzaiok bekhaitz. EZ Man I 13.
b) (Con aux. trans. tripersonal). Envidiar a, tener envidia. Bekaitz dizu, zure etxalde onetan, yabe bezela,
zoriontsu bizi zeralako. Goen Y 1934, 99. Sendi on baten etxean bizitzen jarri ziran. Iñork bekaitz izateko zorin
ez, bañan ezta errukarri ere. JAIraz Bizia 51. Bildurrago bainintzan itz arrotz bat esateko, bein esanik, esaten
etzunari bekaitz izateko baiño. "[barbarismum] non facientibus invidere". Or Aitork 34.
(Con aux. trans. bipersonal). Ez zaitut bekaitz, miraz nago ala ere. Ibiñ Virgil 31.
Etim. De beg(i) + gaitz.
bekaitzaldi. Ataque de aversión. Txori-buru puztua, / Ero, garbi, buztan latz, / Nondik hiri, zikiñ orri, /
Bekaitz aldia eldu zak? Lar DT CXCIX.
bekaitzarazi (-kh- Dv), bekaiztarazi. Provocar los celos. "Bekhaitzarazi, rendre jaloux, susciter des soupçons"
Dv. Bekhaiztarazi nahi othe dugu Jauna? hura baino azkarrago othe gare? TB 1 Cor 10, 22 (Dv
bekhaitzarazi; He jelosia eman, Bibl bekaizgoa piztu).
bekaixteria. v. bekaizkeria.
bekaixti. v. bekaizti.
bekaizdura (Hb ap. Lh), bekaixdura (Casve). Envidia. "(Hb), envie, jalousie" Lh. "Envie" Casve.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
641

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Bekhaizdura gehiago, mina handiago. "Les souffrances sont à proportion de l'envie". Hb GH 1928, 398.
Ezkabiak iresten haitza, bekhaizdurak bihotza. "Ce que la teigne est aux bois, l'envie l'est pour le cœur des
hommes". Ib. 398.
bekaizeri. v. bekaizkeria.
bekaizgarri, bekaixgarri (Casve). Envidiable. "Enviable" Casve. Bizi-bide erdikin urre gorrizkoan / koka
gura dunak, etxe txiroaren / urrikeririk ez, yauregi aberats / bekaizgarri gabe bizi izanen. Zait Gold 208. Zenbat
irri daroen / --irri bekaitzgarri!-- / lillura argi maitetsuz, / gerizpe t'ondartza. Gand Elorri 103.
bekaizgo (AN, L, BN, S ap. A; bekaizgoa VocBN; bekhaizgo Dv; bekhaizgoa Ht VocGr 372, H), bekaizko (L,
BN ap. A; SP (-tzk-), Lar, Hb ap. Lh; -kh- HeH Voc), bekaixgoa (Casve). Tr. Propio de la tradición
septentrional no suletina. En el siglo XX ha sido empleado por algunos autores meridionales.
1. Envidia. "Bekaitzkoa, envie, jalousie" SP. "Jalousie" Ht VocGr. "Envidia, bekaitza, bekaizkoa, ondamua"
Lar. "Bekhaizkoa, bertzeren onaz damua" HeH Voc. "Envie, jalousie" VocBN. "Bekhaizgo, jalousie, envie" Dv.
"Envidia" A. "Envie" Casve. Cf Dv s.v. begizko: "Aussi n'ai-je jamais entendu prononcer le terme bekhaizgoa
qu'avec le sens de jalousie et d'envie. Il se compose, il est vrai, de begi 'œil', gaitz 'mauvais'; mais pas plus en
basque qu'en français regarder de mauvais œil ne suppose pas de maléfice". v. bekaizkeria.
Inbidia edo bekhaizkoako bekhatuak. EZ Eliç 159. Bekatü handi bat dea inbidia edo bekaizkua? CatLan 115.
Nehork etzi ikusiko ez bekaizguarik, ez diskordiarik, ez aharrarik. AR 269. Batzuen aldetik bekhaizgoa, bertzen
aldetik erasia gaxtoak. Dh 194. Baldin urguiluaren, goranahiaren, medisentziaren, bekhaizgoaren uhinek
kordokatzen bazaituzte. Ib. 268. Bainan sinhetsi ez zuten Juduek bekhaizgoaz betherik izanez, hartu zuzten alfer
gaisto batzu. 'Zelantes'. TB Act 17, 5 (Dv bekhaizgotan; Lç bekhaizteriaz). Urrun da bekhaizkoarik behar
baitugu izan heien zori onarentzat, kontrarat urrikalmendu ekharri behar diotegu. Jaur 174. Bazakien ezen
bekhaizkoz eskuetara ekharri ziotela Aphez-nausiek. HeH Mc 15, 10 (Dv bekhaizgoz; Lç, He inbidiaz, TB
bekaiztasunez, Ol iñartsiarren, Or bekaizkeriz, Ker ikusi-eziñez, IBk bekaitzez, IBe bekaizkeriaz). Bekhaizgotan
zagozkon berez bere anaiak. Dv Gen 37, 11. Bekhaizkoz eta mendekioz itsutua, xede izigarri bat hartu zuen
orduan Migelek. Laph 132. Kainek hil zuen Abel bere anaia bekhaizgoz; badakigu arras ongi Juduek ere
bekhaizgoz hilarazi zutela Jesus Jauna. Jnn SBi 6. Ez da oraikoa, makur dabilanak xuxen doana higuin, hastiro
ukaitea. [...] gibeletik sartuko dio eztena, bekaizgoaren ezten pozoindun hura. HU Zez 99. Ikharan, bekaizgoz
ezpada, herraz edo aiherkundez ondoko egunetan jazar dakiokela. JE Bur 45. Noiz nola ikusten baitituzu,
bekaizgorik gabe, irriz, bidean dabilan zure ezagunetarik bat lasterka bat-batean abiatzen, atherbe keta. Ib. 75s.
Barnetik, gizonaren biotzetik ateratzen dira gogoeta gaiztoak, [...], bekaizgoak, biraoak, aundinaikeria,
zorokeria. Ir YKBiz 227s. Konda zazu Saulen bekhaizgoa. Zerb IxtS 63. Auzo-erri eta herrixka guziak harrituko
dira, non ez duten bekaizgoz eta jelosiaz leher egiten! Lf Murtuts 12. Gaiztakerien artean ba-dira: [...];
bekaizgoa (doakabeak doatsugoarena, edota, zertanbait doatsu izanik bestek berdinduko ote gaitun bildurra,
edo berdin zaigunaren eziñeramana). Or Aitork 67. Gogo txarreko gizonek, bekaizgoa bihotzean lotua dutenek,
erraiten zuten ohointzaz bildua zuela bere ontasuna. JEtchep 52. Bekaizgoak, euskaraz, alde onik ez du.
Hebrearrez bai. Bekaizgoaren alde ona maitasun bizi eta osoa da, partekatzerik onartzen ez duena. Bibl Ex 20,
5n. Gizonen bekaizkoak / ez ditu, ez, suntsituren. "Livor". PAlt in EZ Man I 37.
2. (-kh- H), bekaizko (SP (-tzt-), Lar, Añ). Mala cara; aversión, antipatía. "Mauvais regard" SP (que cita a Ax).
"Enojo" Lar. "Aversión" Lar y Añ. "Aversion à l'égard de quelqu'un, bekhaizgoa. Syn. bekhaingoa (BN)" H (s.v.
II bekhaitz; v. tbn. begaizkoa con la misma acepción). Ezin har dezaketenean eta ez ebats, eta bahitzekorik
eta saltzekorik ere eztutenean, abiatzen dira eskean, bataren eta bertzearen forogu, anhitz beltzuri eta
bekhaitzkoa izaiten dutela. Ax 43 (V 27).
"Indignación" Lar.
3. "Bekaitzgo, avaricia (Archu)" DRA.
4. (-kh- Dv). "Soupçon" Dv.
bekaizgune. Envidia. Bekhaizgune khiratsdun bat eta debadiozko izpiritu bat baduzue zuen bihotzetan. He
Iac 3, 14 (Lç inbidia, TB bekhaizgoa, Dv bekhaizgo, Ol bekaitz, IBk, IBe bekaizkeria).
bekaizkeria (B, BN, S, R; VocBN, Dv (-kh-), T-L, DBPT; bekaix- Casve), bekaizteria (SP, Lar, Hb ap. Lh; -kh-
Gèze, H), bekaxteria (-kh- S), bekaizeri (-kh- Dv (S)), bekhasteria (Gèze). Ref.: A (bekaizkeria, bekaixteria);
Lrq /bekhas#teia/; Izeta BHizt2. Tr. Documentado en la literatura septentrional antigua en la forma bekaizteria,
que sigue usándose en la tradición suletina. Vuelve a ser empleado a partir de finales del s. XIX, esta vez sobre
todo al Sur y en la forma bekaizkeria.
1. Envidia; celos. "Bekaitzteria, oculus malus" SP (que cita a Lç; Harriet lo toma de Pouvreau y da como
sinónimos begizkoa y begaizkoa 'mal de ojo'). "Zelos, zeloak, ielosgoa, bekaizteria" Lar. "Zelotipia" Ib.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
642

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
"Bekaizkeria, jalousie" VocBN. "Envie, mengoa, bekhaizteria, inbidia", "bekhasteria, jalousie, envie" Gèze.
"Bekhaizkeria, acte de jalousie" Dv. "Celo, envidia" A. "Jalousie" Lrq. "Envie" Casve. v. bekaiztasun, bekaitz,
bekaizgo(a); ondamu.
Baina bekhaizteriaz mobiturik Iudu rebellék [...] trubla zezaten hiria. "Émus d'envie". Lç Act 17, 5 (TB
bekhaizgoaz betherik). Enganioa, insolenzia, bekhaizteria, gaitzerraitea, superbia, erhotasuna. Lç Mc 7, 22.
Gutietsak handikeria sor dezakek bekaizteria. "Méprise la vanité, tu apprivoiseras l'envie". O Pr 618. --Zonbat
dira bekhatü mortal gehienak? --Zazpi: 1. Ürgüillia. 2. Abarizia. 3. Aragizko bekhatia. 4. Bekaizteria. Bp I 54.
Zeren beitzakin bekhasteriaz haren eskietara libratü ziela (Jesus). UskLi 295 (ap. DRA). Bekhaitzteria da
bihozmin senditzen dügün bat, gure proximuari heltzen zaitzon abantaillez. CatS 56. Ürgüllia, abarizia, lüxüria,
bekhaizteria, gormandiza, kolera eta herabia. Ib. 56. Bekatu errokaiak edo kapitalak dira zazpi. [...].
Seigarrena, ondamua edo bekaitzkeria. Legaz 46. (Bekhatu kapital) hek dire: Urguilua, zikoitzkeria, lohikeria,
bekaitzkeria. Erlijione Sainduko 5 (ap. DRA). Horrek ohilturen du otsoa hiri guzietarik / Ifernialat egotx dezan
artino / Hantik bekhaizteriak elki beitzian hatsarrean. Ip Dante (ap. DRA). Jinkoak ützi ahal zükian familia
saintia deskansü Nazarethen eta Herodesen bekhaizteria gaistotik begiratü. Ip Hil 126. Ikhusteko da zoinen
baithan zeduzkan Erreginak bere bihotza, bere adiskidantza, bere sinestea: Aitorenseme on eta Jainkotiar haren
baithan. Hortik bertzearen bekhaizkeria. Arb Igand 105. Bekhaizteria haurren bihotzean, har kaltekor bat fruitu
eder baten barnean bezala da. Prop 1898, 163. --Zer da ondamua edo bekaizkeria? --Besten ona ikusiezina. Itz
Azald 176. Ondamuaren edo bekaizkeriaren kontra, amodioa edo maitetasuna. Ib. 179. Baña ikusten du ere,
egunetik egunera, langilleak [...], Jaungoikoa aztu, biotza bekaizkeriz, gorrotoz, amorruz betetzen duala. Urreta
EEs 1918, 153. Griña txar nagusiak zazpi dira: arrokeri, zekenkeri, aragikeri, asarrekeri, salokeri, bekaizkeri ta
nagikeria. KIkV 60 (KIkG 40 bekaitza). Olako bikoteren bat bidegabez edo bekaizkeriz zazpi neska oen
epaipean iñoiz gerta ba ledi, onbera-legea arkituko din. Or Mi 34. Auteman baitzuen, apaiz-nausiak bekaizkeri
utsez yarri zutela Yesus bere eskuetan. Ir YKBiz 490. Ez zeukanat bekaizkeririk ire yareitasunaz. Zait Sof 177.
Sabelkeriz, mozkorkeriz, oe-lizunketaz, liskarkeriz eta bekaizkeriz ez baña, Jesukristo gure Jaunaz jantzi zaitezte.
"Non in contentione et aemulatione" (Rom 13, 13). Or MB 36. Ba-dakizu, enetxo, mundu au bekaizkeriz eta
espaz (envidias y celos) beterik dago ta batzu-batzuk nere zoriona ondatu nairik dabiltzana ba-dakit. Etxde
AlosT 33. Baina bekaizkeriak osk egin zion bihotzean, bet-betan otu zitzaiolarik arrotzak izanen zirela haurraren
irakasle. Mde HaurB 28. Bekaizkeria norgeika ari da; nor, ordea, Zu baiño geiagorik? "Invidentia de
excellentia litigat". Or Aitork 47. Ez ian-edanean, ez mozkorkerian, ez oeko lizunkerietan, ez eletan eta
bekaizkerian (Rom 13, 13). Ib. 208. Neska gangar aiek, elkarreri, onako zerok esaten ari ziran, bekaizkeriz,
Laztantxuren kontra. Alt LB 82. Espaz ta bekaizkeriaz, keixu asi yakon barrua, maitalearena lez. Erkiag Arran
67. Bekaizkeriak urtua, sudurra zimur, begia lauso, sofista an zegoen so. Zait Plat 151. Errien arteko aremanetan
gerlak, zelatak, bekaizkeriak ageri dira jaun ta nagusi. Vill Jaink 177. Aundi-zaleak biotzik ez dau, /
beti bekaizkerietan, / mingaiñez uso, barrutik otso, / umea egikeretan. BEnb NereA 168. Aski, bekaizkeria
zerbaiten sor-arazteko Shimatsu jaunaren bihotzean. "Assez pour faire naître quelque jalousie". Ardoy SFran
220. Zuzen ibilli, maiteok, eta kontu iñori inbidirik izan! Bekaizkeria, giza-arteko izurria! NEtx LBB 163.
Zikoizkeria garaitzen, beraxtasunaz; bekaizkeria, maitetasunaz (B). Inza EsZarr 174. Ongi ikusten bait zuen,
apaizburuek bekaizkeriaz ziotela Jesus emana. IBe Mc 15, 10.
2. Aversión, antipatía; odio. Humilla gozatzen da ardurako bakeaz, eta superbioaren bihotzean ostatatzen
dira inbidia eta bekhaitzteria. SP Imit I 7, 3 (Ch ieloskortasuna eta asarretasuna, Mst jeloskeria eta kolera).
Atherazazu, Iauna, gure bihotzetarik iduripen gaixto guziak, bekhaitzteria, beltzuria, muturtasuna, haserredura,
gudua, liskarra. "Omnen suspicionem, indignationem, iram & disceptationem". SP Imit IV 9, 6. Oienganako
[gurasoenganako] ezin-ikusi edo bekaizkeririk badaukazu? ArgiDL 27. Aintzinateko munduan aurkitzen dugu
federik osoena aztiari buruz, bai eta sineskabea, bekaizkeria eta gorrotoa ere. Mde Pr 309.
3. bekaizteria. Avaricia. "L'avarice" Arch VocFab. Bekhaizteriak oro dutu galzen / Oro nahiz irabazi.
"L'avarice perd tout en voulant tout gagner". Arch Fab 173.
bekaizkiro. "Enojosamente" Lar.
bekaizko. v. bekaizgo.
bekaizkoi (Hb ap. Lh), bekaixkoi (Casve). "Jaloux, sujet à l'envi" Lh. "Envieux" Casve.
bekaizkor (Hb ap. Lh; -kh- Dv, A). 1. Envidioso; celoso. "Accessible à l'envie, à la jalousie" Dv. "Celoso" A.
Zer begi bekhaizkorrez etzituen ikhusi hunen arima aberasten eta birrigintzen zuten grazia miragarriak eta
pribilio bereziak! MarIl 94. Zeren zure Jainko Jauna su erregarri bat, Jainko bekhaizkor bat baita. "Deus
aemulator". Dv Deut 4, 24. Zeren Jainko bekhaizkorraren beharriak entzuten baititu oro. Dv Sap 1, 10. Iñaziok
uztea gaitzitu zitzaion, eta bethi bekhaizkor, bethi herrakor, zin egin zuen noiz edo noiz mendekatuko zitzaiola.
Laph 178. Herrirat itzultzean berriz kausitzen du Kattalin mutxurdina, mihi gaxtoa eta bekaitzkorra. Zub 107.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
643

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Batzuek erraiten zuten aberats okitua, urrez hantua zela. [...] Bekaitzkorrek, aldiz, arditik ere etziela. Ib. 85.
Adixkideak geienean bekaitzkor izaten dira. JAIraz Bizia 104. Ni Jauna, zure Jainkoa Jainko bekaizkorra
bainaiz. "Ego sum Dominus Deus tuus fortis, zelotes". Bibl Ex 20, 5 (Urt ieloskor, Ur zelotsu). Beste jainko
baten aintzinean ez zarete ahuspekatuko; Jaunak "Bekaizkor" baitu izena: Jainko bekaizkorra da. Ib. 34, 14.
2. "Enojadizo, aserrekorra, bekaizkorra, suminkorra, kejakoia, enpatxakoia, enoiakorra" Lar.
bekaizkortasun. "Bekhaizkortasun, défaut de celui qui a du penchant à la jalousie" Dv.
bekaizkortu. "Bekhaizkortu, devenir accessible à la jalousie, aux soupçons" Dv.
bekaizkotu. 1. "Envidiar, bekaiztu, bekaizkotu, ondamutu" Lar.
2. "Indignar" Lar.
bekaizmin (-tz- Lcq A), bakaismin (Lar), bakaizmin (Hb ap. Lh, msLond ap. A). "Escordio, yerba,
bakaismiña" Lar. "Teucrium scordium, escordio, camedrio acuático [...]; vasc. bekaitz-miña, de bekaitza, enojo,
infignación, envidia, y miña, amargo, ácido [...]. El DT le llama ugarioa [no cita sin embargo bakaismin]" Lcq
134. v. ugario.
bekaiztarazi. v. bekaitzarazi.
bekaiztasun (Hb ap. Lh, VocB). Envidia. v. bekaizkeria. Tentazione xeheak, nolakoak baitire,
haserraldiak, idurikortasunak, bekaitztasunak, amuruskeriak [...] dira debozionean deliberatuenak diren arimen
ardurako lanak eta eserzizak. SP Phil 453s (He 458 yelosiak, inbidiak). Ezen ongi bazakien Sakrifikatzaile
Aitzindariek bekaiztasunez libratu zutela. TB Mc 15, 10 (Lç, He inbidia, HeH bekhaizko, Dv bekhaizgo, Ol
iñartsi, Or bekaizkeri, Ker ikusi-ezin, IBk bekaitz, IBe bekaizkeria).
bekaizte. Celos. [Iratxekimendu sentsukarazkoak] khexaguneak, desfidantziak, bekhaizteak, barneko
sumindurak sor-arazteintu. "Jalousies". Birjin 85. Maithatze, higuintze, bekhaizteak ere batean iraungi dira.
"Invidiae". Dv Eccl 9, 6.
bekaizteria. v. bekaizkeria.
bekaizti (SP (-tzt-), Lar, Añ, VocCB, H (-tzt-), VocB; -kh- S; Ht VocGr, Arch VocGr, VocBN, Gèze, VocCB, Dv,
H), bekaixti (Casve), bekaxti (-kh- S). Ref.: A; Lrq (bekhaxti). Tr. Documentado sobre todo en la tradición
septentrional; al Sur, el primer testimonio es de principios del siglo XX.
1. Envidioso. "Envieux, jaloux" SP. "Envieux" Ht VocGr 353. "Jaloux, bielosa, bekhaiztia" Ib. 372.
"Envidioso" Lar y Añ. "Jaloux, jalouse" Arch VocGr. "Envieux" VocBN. "Envidiosa" VocB. "Envidioso" A.
"Jaloux de nature (disposition naturelle et permanente à être jaloux)" Lrq. "Envier, [...] bekaixti izan" Casve. v.
bekaizkor, bekaitz.
Ezaizela handi nahi, / Ez eta are bekhaixti. EZ Eliç 112. Bekaiztiak, bertzetan eztena dakusa, berartan dena
eztakusa, zeren ditu bihurri begiak. "L'envieux". O Pr 492. Bekhaitztiak, ozar errabiatuak bezala, orroz eta
saingaz egonen dire bere doloreak ezin iasanez. "Invidiosi". SP Imit I 24, 3 (Ch bekhaiztiak). Gutiziaz betherik
zarete eta ez duzue desiratzen duzuena. Heriotzeak egiten ditutzue eta bekhaizti zarete eta ezin ardiets dezakezue
nahi zinduketena. "Occiditis et zelatis". He Iac 4, 2 (TB, Dv bekhaizti; Lç inbidioso zarete eta bekhaitz). Ala
etzait zilhegi nahi dudana egitea? ala zeren naizen ni on zare zu bekhaizti? "Oculus tuus nequam est?". He Mt
20, 15 (IBk bekaizti; Dv zure begia gaixto da). Yudu bekaxtiek kondenatu zuten Yaun doni Petri izaterat
azotatua. Lg II 316. Debrua da bekhaizgoaren ithurria ta bekhaiztiaren nausia. Dh 186. Xori haizen bekhaitztia!
/ Ixil hobe huke atxiki mihia. "Oiseau jaloux". Gy 226. Bekhaizti eta mukhaileretan, lana bertzen argi hiltzetan.
"Les envieux sont les éteignoirs qui étouffent la lumière des autres". Hb GH 1928, 398. Luzia agindua zen /
pagano printze bati. / Entzunik utzia dela, / printze hori bekhaizti, / Luziaren odolez du / ezpata gogo busti. Zby
RIEV 1908, 420. Anima bekaiztia: iñoren ona ezin du ikusi. Ag G 332. Hura bederen bekhaizti zela, gauza
segura. Barb Sup 101. Zinez ederrak zituen Irigoinek eman hortzak! [...]. Badut uste auzoak bekhaizti zituen. Ib.
101. Beti izan dira bekaxti eta salazaliak: gardak ari zirelarik Athoron Garai-ko etxolaren ikertzen, berria heltü
zen haien beharrietara bost kontrebandist igaran zirela Zalthondoko ibarra gora. Const 31. Gaixtoa onarentzat
/ zoin den bekaiztia / jakiteko, aski da / ongi behatzea. Etcham 209. Bizi giren mendean bekaizti guti zuketen,
segur, saindu-geiaren aitamen aberastasunek. JE Ber 58. Ala ire begia gaiztoa (bekaiztia) al duk ni ona
naizelako? (Mt 20, 15). Ir YKBiz 354s. Zuen zorionak pozten nau ni, ez naiz gizon bekaiztia. Xa Odol 345.
Bekaizti izan bear al duzu zuk ni eskuzabala naizelako? IBk Mt 20, 15. Heguyk eta batez ere Hirigoytik, baita
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
644

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Etxeberrik berak ere, maizegi darabilte ahotan bekaiztien eztena, hori guziori topos hutsetan geldi dadin. MEIG
IV 119.
(Con compl. en instr.). Lagünaren graziez bekaizti izaitia. CatLan 118. Dohatsua hura, bekhaizti niz haren
zorionaz. Prop 1884, 169. Bazkari onaren ondotik, eta musikan, eta arrosa lilizko uhar goxoa gainera hartuz
baizik ezin bazitazken joka gure arbasoak, ez niz den gutienik hetaz bekaizti. JE Bur 93s. Orotan bekaizti dire
gure Eskuara ederraz. Barb Sup VII. Gure amodioaz bekaizti direneri ez dik kasurik egin behar. JEtchep 65. Eta
zitak üdüritzen / herri dela berhezia, / Bere izatiaz dena / bethi danik bekhaixtia. 'Jaloux de sa personnalité'.
Casve SGrazi 126. Bekaizti zituen [Josep-ek] anaiak, bainan aitak gogoan zaukan gauza hori. Bibl Gen 37, 11
(Ker ikusi-eziña eutsoen).
(Con compl. en dat.). Ez ginintzeien hargatik bekaizti. JE Bur 96. Eta medikuari berari zeren gatik ginuke
aihertzeko? Zendako litzaizkioke lagunak bekaizti? JE Ber 88. Musika ere berak egiten badaki, eta hortan
bekaizti nitzaio, Xuberoako "izarra" den horri. Xa Odol 51.
Con compl. en gen.). "Ez naiz iñoren bekaizti (B)" A Apend. Sardiant hori zure gradoaren bekaizti dela!
JEtchep 91.
2. "Enojoso, enoiutia, aserretia, bekaiztia, kejatia. Item. enoiutsua, aserretsua" Lar.
3. (Arch VocFab, VocCB; -kh- Arch VocGr, H), bekaisti (-kh- H). Avariento. "Bekhaizti, avare" Arch VocGr.
"En el dial. sul. se ve trad. comúnmente por 'avaro'" VocCB. "Avare, chiche, qui est regardant. v. zekhena,
zikhoitza" H. "Avare [...], bekhaixti" Lh Eusk 1919-1920 (II), 80. Gizon bekhaiztiak / Gogoan zuen izan /
Oilloak sabelian / Urhe zenda zonbait zuela. Arch Fab 175. Zure iduriala nortaz niz minzatzen, / Arrathoin
bekaiztiaz baniz aiphatzen? Ib. 213.
bekaixti (-kh- S-saug ap. Lh; H). "(Fig.) (noix) qui donne difficilement son contenu ou (pêche) son noyau" H.
"Pheska bekhaixtia, pêche mâle" Ib.
4. Ingrato. Haren ungi egin guzien despit, ez dut harenzat izatu bihotz bekhaisti bat baizen. Mih 112.
Zoatza, bekaiztia zia. / Sekulan ene aztaparriala, / Othoi, erort etzitiela. "Vous êtes une ingrate". Arch Fab 145.
5. Suspicaz, desconfiado. "(BN) soupçonneux" Dv.
- BEKAIZTIZ. De envidia, con envidia. v. BEKAITZEZ. Aziendek behar dute tokia nasai, ez dezaten
elkharri minik egin, eta ez ditezen ithoka jaten hari, bata bertzearen bekhaiztiz. Dv Lab 217s. Ah! zer pafadak
arthiki beharrak dituen, sarri, bere adixkideak bekhaiztiz kirrikan daudelarik! Barb Sup 65.
(Bekaiztiaz). Cain, Adamen seme batek, bekhaiztiaz hil zuen bere anaia, Abel Justua. CatJauf 23.
bekaiztia. Envidia. Izpiritu gaxto hark ezin ikhus gitzake, bekhaiztiaz bethe gabe, bere hutsaz galdu duen
onthasun batetarat heldu nahi garela. "Jaloux de voir". Birjin 70. Erresumin ta bekhaiztia ezin gehiagoan
sarthu zen. Ib. 380.
bekaiztiar. "Bekhaiztiar, jaloux, jalouse" Arch VocGr. "(Hb), jaloux" Lh. Oi, nere Jainkoa, neskatxa haren
dohatsua!, oi, hala haren izan moldearen bainaiz bekhaiztiar! "Que j'envie son sort". Birjin 117.
bekaiztikeria. "Bekaiztikeri, bekaiztasun, envidia" VocB.
bekaiztiki (B ap. A; VocB, -kh- Dv). "D'une manière jalouse" Dv. "Envidiosamente" VocB y A.
bekaiztitasun. "Bekhaiztitasun, caractère envieux, jaloux" Dv.
bekaiztitu (Dv), bekaixtitu (Casve). "Bekhaiztitu, devenir envieux, jaloux; soupçonneux" Dv. "Envier" Casve.
Debrua bekhaiztiturik, altxarazi daroku inphiztu ikharagarri bat. Prop 1893, 95. Zorigaitzez debrua
bekhaiztitu zitzaukun zeren ginduen erregea gure alde. Prop 1889, 67. Aritz ederran jiran ibiltzen / ziran
agurtzen uxuak / tellatupetik egan jetxirik / jostatu nairik gaxuak / beren begira egon zitezen / bekaitztiturik
auzuak. Ezale 1897, 327.
bekaizto. "Enojosamente" Lar.
bekaiztu (Dv). Tr. Propio de la tradición septentrional (tbn. aparece en Echenique). Desde finales del s. XVIII
lo emplean algunos autores meridionales. 1. Sospechar, ponerse suspicaz. "(BN), concevoir des soupçons" Dv.
"Herri guzia bekhaizten hasia da gu maixko elkarrekin ikhusteaz (BN), tout le village commence à concevoir des
soupçons en nous voyant assez souvent ensemble" Ib. Amorioak, othoi, parti gitezen; / jendiak diradela hasi
bekhaitzen. E 197.
2. (G-to ap. A; SP (-tzt-), Lar, VocS, VocCB; -kh- H). Enfadarse, enojarse. "Bekaitztea, regarder de mauvais
œil" SP. "(Tener) aversión, aversar, bekaiztu", "enojar", "indignar(se)" Lar. "Offenser" VocS. "Mirar con malos
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
645

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ojos, con envidia; enojar, irritar, exacerbar. Sin. ekaiztu, aserratu, sumindu" VocCB ( Dv). "Regarder de
mauvais œil, faire mauvaise mine, avoir de l'aversion" H. "(G-to), enfadarse, dejar amistad" A. Eta hura
enzunik berze hamarrak bekhaitz zitezen bi anaiez. "Les dix autres [...] fûrent mal contents". Lç Mt 20, 24 (TB,
Echn bekaiztu; He hasarratu, Dv, Ip gaitzitu ziren, IBk haserre jarri). Bekhaitzten gaizko zeren ezterauzkigun
eman nahi, ez othe du arrazoin geiago damu izaiteko zeren edeki nahi diotzagun? SP Phil 383 (He 387
gaitzitzen). Bekaizturik ta aserraturik zerraiten, Faraonengandik iges egiteko. Ub 25. Zergatik bada oek
bekaitzen ziran argana? Ib. 85. Auñemendi guztia sutan dago, gorrotozko sutan. Erri guztiak bekaizturik
(indignado) aurkituten dira. Ag AL 123.
(Dv (que cita a Otag)). (Con aux. trans.). Zure arpegiren edertasuna / Ikusi zuten begiak, / Zeri diote
begiratuko / Bekaizten baditu danak? "Qué mirarán los ojos [...] que no les sea enojoso?". Otag CancB 269.
3. (G, B, L, S, Sal, R ap. A; SP (-tzt-), Lar, Añ, Hb ap. Lh, VocCB, VocB; -kh- Dv, H), bekaxtu. (Con aux.
intrans.). Envidiar, estar envidioso. "Envier, être jaloux. Bekaitztu natzaio" SP. "Bizi denari bekhaitztu, hillez
ahantzi, envie du vivant, oubliance des morts; envidia del vivo, de los muertos olvido" Ib. "Envidiar" Lar y Añ,
VocB y A. "Jalouser, envier. Bertzeren onaz bekhaizten da, il se rend jaloux du bien d'autrui. Bekhaizten
natzaitzu zure zorionaz, j'envie votre bonheur" Dv. "Jalouser quelqu'un" H. "Norbaiti bekhaiztea, envier
quelqu'un" Ib. Tr. Usado desde principios del s. XVII por autores septentrionales (no lo hallamos en
suletinos), desde principios del XIX tbn. lo emplean algunos pocos meridionales. Con complemento en dativo
aparece en Etcheberri de Ziburu, Pouvreau, Chourio, Haraneder, Larreguy, Duvoisin y Bibl; con compl. en
instrumental en Etcheberri de Ziburu, Duvosin, Zerbitzari y Bibl. Los autores meridionales y Oxobi lo usan con
aux. trans. (aunque cf. infra el ej. de Guerrico, con el sdo. de 'quejarse').
Sarako euskara hunetzaz kontent eztenak ezkiriba beza bertze euskara hobeago batez eta hobekiago, ez naiz
ni hargatik bekhaiztuko eta ez inbidios izanen. Mat XVI. Handitu eta iuduak / zitzaizkitzun bekhaiztu, / inbidiaz
ziñituzten / gurutzera altxatu. EZ Noel 142. Obra handi hautzaz ziren / farisauak bekhaizten, / zeren berek
ezpaitzuten / halakorik egiten. Ib. 90. Bekhaiztu naiz zeren batzuek diren ni bezanbat. EZ Eliç 159. Hunetzaz
kontent ezpazara, egizu zuk zeure moldera, [...]. Zeren ez naiz ni hargatik bekhaiztuko, eta ez muturturik gaitzez
iarriko. Ax 19 (V 10). Han guziek, nork hobeki eta bekhaitztu gabe kantatzen tuzte Kreatzaillearen laudorioak.
SP Phil 59s. Gutiago izan duenak eztu tristeziarik ez damurik hartu behar, etzaio bera baino aberatsagorik
bekhaitztu behar. "Neque ditiori invidere". SP Imit III 22, 3. Eztuzu beraz zer bekhaiztu zeren eginbide hunetan
eskuak sarthu tudan, ezen parada etzaitzu behin-ere faltatuko zerbaiten egiteko. ES 194s. Etzaio nihori
bekhaizten, ezen ez du bere baitan ematen bere kontentamendua. Ch I 15, 3 (SP eztio nihori ekhartzen
inbidiarik). Dohaiñ gutiago errezibitu duenak eztu behar tristatu, eta etzaio behar gehiago errezibitu duenari
bekhaiztu. Ch III 22, 3. Han hari dire zeiñek hobeki, eta elkarri bekhaiztu gabe Kreatzallearen laudorioak
publikatzen. He Phil 62. Jonathas Saulen semea, [...], etzitzaion batere bekaxtu Daviti, zenbat baitzen ere
arrotza, [...]; aitzitik ekharri zioen Daviti ezin erran bezanbat amudio. Lg I 280. Bekaxtu behar zaizko bada zure
lagunaren onari zehorrek kalterik ez duzun denboran? Lg II 197. Yudas, apostolu traidorea, bekaxtu zitzaion
Mariari. Ib. 218. Nahi bada Kaskoina bekhaitz dadiela. Hb Esk 79. Hiritan bere ustez gaina duen yaunak /
Bekhaizteko lituzke gizon Eskaldunak: / Ez badute urrea hark bezala metan, / Odol garbiagoa daukate zainetan.
Ib. 187. Palestindarrek, hortaz bekhaizturik, lurrez bethe eta tapatu zituzten [...] putzu guziak. "Invidentis ei".
Dv Gen 26, 14s (Bibl hartaz bekaiztu baitziren). Bekhaiztu zen Adam eta Ebaren zorionaz eta deliberatu zuen
gal-arazi behar ziotela. Zerb IxtS 9. Dabid gazteak orotarik ukhan zituen laudorioek etzioten atseginik egin
Sauli: bekhaiztu zen. Ib. 54. Rahel bekaiztu zitzaion bere ahizpari. Bibl Gen 30, 1 (Dv bekhaiztu zitzaioen).
(Con aux. trans.). Izan bedi aita bat bere semeen atsegiñaz pozkarritzen dana bezalakoa, eta ez bere
menpekoen pozkida bekaitztutzen duen bidagea edo tiranoa bezalakoa. "Envidioso del contento". Izt D 159.
Dohatsu beharrean orai zireztenak / Gaizki bekhaiztu gabe ausarki dutenak. Ox 70. Ta, nere biotzondoan, ez al
dut nik Mikel bekaizten? [...]. Ontan al datza, ausaz, Mikelganako nere inbidia ezkutua? Txill Let 86. Nola
bekaizten nion hau hirugarren pilotuari! Hunelako leiho batetik olatuak itsaso erdian ikustearren, [...], edozer
emanen nuke. Osk Kurl 131.
4. +bekaistu. (Con aux. intrans.). Volverse avaro, ponerse avaro. "Être avare envers quelqu'un" H. Burasoak
zitzaizkitzun / sarri hasi bekhaizten, / hek nekez bilduak laster / zintuela banatzen. EZ Noel 171. Jesusek bere
ontasunak frankiarekin ematen darozkitzu, eta zu bethi hari bekaisten zaizko. Mih 49s (Harriet traduce "et vous
lui êtes toujours avare"). Huzkur edo lazoak, etsituz arima, / Min aitzea badela bertze erresuma; / Bekhaizten ere
heiek Elizei uzteko; / Ez dute mihi baizen kontra mintzatzeko. Hb Esk 197s. Idiak eritzean, zenbeitek egiten, /
Buraso gaizkitzean, zaitena bekhaizten. Ib. 207.
(Con aux. trans.). Guardar para sí. Olhaberrietako zen Berddes yenerala, / Eztuena bekhaizten gudutan
odola. Hb Esk 99.
(Con aux. trans. tripersonal). Ahorrar (algo a alguien), escatimar. Etzen nihoren ferekatzaile, etziotzaten
bekhaiztu azpikoei zigorrada eta lege hertsiak. Hb Egia 6. Sinheste gabe handienek atzematen diotzate Elizari
alderdi onak; ez diote bekhaizten haren ifernua bere etsaiei, ez kobesioa ohointza egin diotenei. Ib. 142. Ez
diotzate bekhaiztuko thu eta beharrondokoak, gaxtaginekin emanen dute. Ib. 47.
5. Quejarse. Aztu ziran bada [ejiptoarrak] Josek egin zizten mesede guztiz andiaz, eta nola Israeldarrak
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
646

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
zijoazen geitzen, bekaiztu zitzaien Faraoni. Gco I 112.
bekaiztuki. Celosamente. A! zer ihes-egitea etxe-on bateko lore batzuen, direlarik bekaiztuki atxikiak eta
haziak beren erresuman. GAlm 1961, 44 (ap. DRA).
bekaiztun. Envidioso. Bekaiztunak bere zoritxarra egiten du, ta besteren zorionik ez du urratzen. Garbiz
EEs 1928, 70.
bekala. v. bezala.
bekaldari. "Trovador, imitando, trobalaria, biursen bekaldaria" Lar.
bekaldatu. v. bekaldetu.
bekalde (Lar, H, A). 1. Comparación. "Aplicación, cotejo, comparación, anzundea, anzoera, bekaldea" Lar.
"Comparaison" H. Hirur bekalde horiek badirurite bere hala gauza bera erran nahi dutela. "Comparaissons".
Birjin 103. Ala ere ahapaldi batzuk aldakuntzekin eta idurin edo bekalde batzuk ipiniko ditut. Or EEs 1927, 170.
2. "Paridad, paretasuna, bekaldea" Lar.
3. "Trova, imitación de otros versos, troba, biursen bekaldea" Lar.
bekalde. v. behealde.
bekaldero (Lar H). "Comparativamente" Lar.
bekaldetu (Lar, Añ (AN), Dv, A), bekaldatu.
1. "Comparar" Lar y Añ. "Azkue cita la 3.ª ed. de Ax. v. bekaldu. Behozue erneki zuen arimaren
izandurari, haren moldu[r]ei, haren sentimenduei, egia handi heiekin heien bekaldetzekotzat. "Comparer".
Birjin 133. Bekalde itzatzu, eta komunzta elkharrekin, etsaitasunean eta mendekatzeko desiran ibili zaren
denbora, eta etsaitasunik gabe, bakean egon zarena, edo zaudena. Ax (ed. 1864), 142 (1. a ed. 320 (V 212):
konparaitzatzu eta komunzta elkharrekin). Bein, izarrok zugatz-tartetik / ikusi nituan. Basa-lilia, / agur! Nere
kantaz bekaldeturik, / minkaitz zaidak orko eztia. Zait Gold 171. Ori ederki dakit: onen igarkizunak entzun eta
Poibak burutu dizkidan aspaldiko iragarketak bekaldatuz. Zait Sof 118. Iakintzaleen liburu aunitz irakurria
bainintzan, eta oroimenean neduzkan, aiek ziñotenarekin Manes-tarren ipui-andana bekaldetzen nuan, eta aiena
baiesgarriago ziduridan, izadia ezaguarazten baitute. "Comparabam". Or Aitork 103.
2. "Parificar" Lar.
1 bekaldi. "Calaña, especie, semejanza de dos o más cosas" Lar.
2 bekaldi. "Œillade" T-L. v. begikaldi.
bekaldu (Lar ( H), Añ (AN) ( A), Izt VocC, Dv). 1. Comparar, cotejar. "Comparar" Lar y Añ. "Carear,
cotejar" Lar. "Cotejar" Izt VocC. "Comparar, cotejar" A. v. bekaldetu. Birjiniak bekaltzen zuelarik bere
donzeil izaiteko zoriona ber-aizpa Luziaren hiramenduekin. Birjin 347. Bekaldu edo berdindu bedi Españako
Errege Turkoen Enperadorearekin; eta ikusi bedi bi agindetatik zeiñ dan aukeratzekoa. EConst 62. Eraman
erazo zeban bere sorta pilla andiarekin baratzako landarearen ondora, zeñarekin bekaldu zituen maizterrak
ekarriak bat banaka. Izt C 165. Abere eliari dagokanaz, berak ematen daben laka bekaldutzen da. "Por lo que
pertenece al reino animal se regula el producto del ganado". Ib. 173 (cf. Lar: "Regular [='comparar'],
bekaldetu"). Araubidez eta oar azterbidez ori erakusten alegintzen diranak, umiai itzegiten eta ibiltzen
erakusteko bide ori artu lezakeanakin bekaldu ditezke. Zink Crit 5.
2. "Trovar imitando, trobatu, biursak bekaldu" Lar.
3. Contabilizar. Milla berreun ogei ta zazpi zerri bekaldutzen ditu urtean [Itztegi Luzealtarrak] Gipuzkoaren
mugape guztirako. Izt C 174.
bekalezgari. "Incomparable" Lar.
bekalezgarriro. "Incomparablemente" Lar.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
647

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bekalezin. "Incomparable" Lar.
bekalgarri (Lar H). "Comparable" y "comparativo" Lar.
bekalitz. "Parábola, [...] bekalitza, parabola" Lar.
bekalizkin. "Parabolano, parabolero, antzesakiña, bekalizkiña" Lar.
bekalizko. "Parabólico" Lar.
bekaliztar. "Parabólico" Lar.
bekan. v. bakan; bekain.
bekandu. v. bakandu.
bekanika. v. mekanika.
bekanki. v. bakanki.
bekantu. v. bakandu.
1 bekar (V-m-gip; VocCB, Dv, H), bekarra (V-gip), bekarre (V-gip; Lar, Añ, VocCB, Dv, H; -ia (det.) Lar
Sup), bekerre (V-gip). Ref.: A; A Apend (bekerre); Iz ArOñ (bekárre), UrrAnz (bekarría); Etxba Eib (bekarra);
Elexp Berg (bekarra). Legaña. "Lagaña" Lar, Lar Sup y Añ. "Bekarria, bekarra, lagaña" msOch 319. "Bekarra
(V, G), bekarre-a, bekarri-a (V), lagaña. Sin. makar-ra (G), beteri-a, pista" VocCB. "Bekarra, bekarrea,
chassie" Dv. "Bekarrea (mot de Lar), chassie [...] (De begi-ekhartzea)" H. "Legaña. Algunos distinguen entre
pizta (V) y bekar, dando a pizta la significación de 'legaña reciente', y a bekar de 'legaña seca'" A. "Txirrintxon,
bekarrez betetako begixegaz, tabernetako gittarra jotzallia" Etxba Eib. "Bekárre, bekárria: (la) legaña. Bekárra
bat" Iz ArOñ. "Bekarría, la legaña. Bekarra bat (V-gip). Makarra, id; makar bat (G-azp)" Iz UrrAnz. v. makar,
beteri. Begi bijak ezkelak ta gorritubak, piztaz ta bekarrez betiak. Mg PAb 72.
"Bekarraik pe opa ez, borondate txarrekoa, gutxikoa izan. Eztotsa iñoi bekarraik pe opa" Elexp Berg.
"Pavesada de candela, kandelean pabesa, bekarra" Lcc.
2 bekar (Lar H). "Carga, es voz Bascongada, karga, bekarra, zama" Lar.
3 bekar (Lar). 1. "Soflama, llama tenue, bekarra" Lar.
2. (Lar, H (+ -kh-)), bekara (det. G, L, AN sg. A; Lar, Añ). Sonrojo, rubor, vergüenza. "Rubor, vergüenza,
bekarra, lotsa, ahalka" Lar. "Soflama, ardor, bochorno de la cara, bekarra, sargoria" Ib. "Sonrojo, rubor,
bekara, lotsa" Ib. "[El apellido] Becaría, de bekará, o bekarrá, sonrojo, rubor" Hervás V 273 ( A s.v. bekar).
"Sonrojo, rubor: (c.) lotsa, -tsea; (AN) alkea; (G) bekara" Añ. "Rougeur, pudeur" H. "1.º (L, AN; msLond, Añ),
vergüenza. 2.º (G; msLond), sonrojo, rubor" A. La última fuente de todos parece ser Larramendi. La forma
bekara, que aparece una sola vez en éste, podría deberse a errata.
bekara. v. 3 bekar.
bekarai. "Bekaraiak, cejas" IC 446r. Etim. De beg(i) + garai (cf. bekain).
bekarantze. v. bekuruntza.
bekarde. "Cargazón de cabeza, &c., buruko bekardea, pisua, pisutasuna" Lar.
bekardetsu. "Cargoso, pesado" Lar.
bekardi. "Cargazón" Lar.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
648

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bekargabetu, bekarbagetu (Lar). "Descargar" Lar.
bekario. Becario. Euskaltzaindi ta Diputazino ta Uriko etxekoa lagun direala, bekario bat, ikasle, [...], nai
Madriden nai Parisen nai Berlinen nai beste uri andiren baten iru bat urtean egon daiteala Izkelarigoa ikasten.
A LEItz 134.
bekarkara, bekarrara. "Bekarkara, bekarrara (Sal). 1.º estar de esquina. 2.º mirar de soslayo" A. (Se trata,
obviamente, de una expresión adverbial, no de un verbo). Cf. bekartara.
bekarrara. v. bekarkara.
bekarre. v. 1 bekar.
bekarri. 1. "Cargar" Lar.
2. "Deducir" Lar.
bekartara. "(Sal) ceño" A.
bekarte. "Deducción" Lar.
bekartegi. "Cargadero" Lar.
bekarti (V-gip). "Legañoso. Bekartixa, eta arpegixa garbittu ez" Etxba Eib. "Anai-arreba guztiak die oso
bekartixak" Elexp Berg.
1 bekartsu (V-gip; H). Legañoso. "Chassieux" H. "Neska ederra, bekartsua ez balitza" Etxba Eib.
2 bekartsu. "Rubicundo" Lar. Cf. 3 bekar.
1 bekartu (Lar H). "Cargar" Lar.
2 bekartu. "(Ponerse) colorado", "soflamar, causando rubor" y "sonrojar" Lar.
bekasiña. v. pekaxina.
bekhasteria. v. bekaizkeria.
bekatari (AN, B, Sal, S, R; Lcc, Mic, Lar, Añ, H), pekatari (V-arr-gip; Lar, Añ). Ref.: A; Etxba Eib (pekatari);
Totor Arr (pekatari). Pecador. "Pecador" Lcc, Mic. "Pekatari, pecador, el culpable" Etxba Eib. v. bekatore,
bekatoros, bekatugile, bekatudun; hobendun.
Tr. Atestiguado casi exclusivamente en la tradición meridional; se documenta tbn. en los bajo-navarros
Dechepare, CatLuz y Bordel, quienes emplean tbn. otros términos. La distribución de la consonante inicial (b- /
p-) coincide en general con la de bekatu / pekatu, salvo en algunos textos vizcaínos: así, p. ej., en los textos
vizcaínos anteriores al s. XIX hay en general pekatu, pero bekatari; a partir de dicha época, si exceptuamos a
Añibarro y CatBus, sólo hallamos pekatari en este dialecto. Encontramos -tori en una poesía del s. XVII, en
Urquizu (34), CatBurg, Legaz (5) y Arrese Beitia (AmaE 360); en el primer caso se trata de una posible errata,
prácticamente segura en los demás.
Fraide bekatariok akogetako. fJZ 99. Zeren bada, erho gira gaixo bekhatariak? / Andre leial honegana
goazen, othoi, guziak. E 97. Orduian zer eginen dut, gaixo bekhataria? / Arartekoak faltaturen, kontra iuie
handia. Ib. 35. Oi ene bekataria! Lazarraga (B) 1204v. Ba[r]ka dakigula guri bekatarioi orain eta gure
eriotzako orduan. (Areso, c. 1591). FLV 1991, 110. Ni bekatariau konfesetan natxako Iaungoiko gustiz
poderosoari. Bet 12. Erregu ezazu gugatik, zerren gera bekatariak. (1607). TAV 3.2.10. Pekatoria [por -aria?],
jan egizu / Ogi konsagratua (Pamplona, 1610; escrita por un amescoano). Ib. 3.1.21. Emen presentatzen naiz ni
bekatariau gaizki egina bezala. Ber Trat 88r. Ni bekatariau konfeseetan natxako Iaungoiko gustiz poderosoari.
Cap 20. Gu bekatariok salbaetarren (V, 1691). ConTAV 5.2.11, 112. Artu ebala pasinoa da eriotzea gu
bekatariok salbetarren. Arz 21. Baldin badaduka pekatariak damu orrekin batera propositu firmea. OA 144. O
Birjina Maria, bekatarien amea. Urqz 65. Bekatari guzien amaren asistenzia. SermAN 2r. Erregu-ezazu gu
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
649

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
pekatariokgatik . CatBurg 4. Sinistea artu zuela eriotza ta pasioa gu pekatariok salbatzeagatik. Ib.
8. Bekatariak alegra bitez, alegra bidi zerua. Acto 156. Xabier-en hitz mehatxariak Fernandez bekatariari sartu
zion beldurra. Mb IArg II 332. Edozeñ sazerdotek, dan pekatari ta indignoena bada ere, bear dan bezala
ordenatu ta esaten dituela. Cb Eg III 245. Erregutu egizu gu bekatariok gaiti. Cb CatV 6. Bekatariaren bioza
(Sal, 1780). ETZ 164. Egia diót, ezi pueblo bekatári deboziogoiéki kontentatzen zénas errán zue Jangoikoak. LE
Prog 108. Ni bekataria konfesatzen natzaio Jainko Aita guzi-aldunari. Ub 166.
(s. XIX) Bekatuak ta bekatariak geitu diralako laburtu bear da penitenziako espiritua? Mg CC 155. Illgo zara
guenian pekatari lotsoorra, ta juan biarko dozu Jesu Kristoren Tribunalera. Mg CO 208. Bada zer egingot
bekatari andi onek? Añ EL 1 26. Kristau pekatariai, eren pasio eragabeakin itxuturik daudenai. Gco I 413. Egon
zaitez, nai badezu anima bekataria, gau ta egun belauniko negarrez Jaunari barkazioa eskatzen. AA III 601.
Egizu kontu, bekataria, jartzen zerala azkeneko asnasetan. Ib. 457. Ez dago ordi, usureru, murmuradore ta beste
pekatari modurik, egiijaz esan ezin leijanik, bestiak bere egiten dabeela. JJMg BasEsc 141s. Zar eta gazte, santu
eta pekatari, pobre eta aberats, ez inor geratu etorri baga. Astar II 280. Esaizu: Ni bekatari au &c. Añ EL 2 103.
Abisua bekatari guziei. CatB 9. Urriki zaite pekatariaz. Echag 239. Bekatari guzientzat abis ona. CatLuz 2. Gu
bekatariok salbetarren. CatBus 8. Gizon donga, eralla ta pekatari andi bat ekarri nairik bere emazte onak
Zeruko bidera. Ur MarIl 108. Esan egidazu pekatarija, badaukazu or zeure barruan onduteko guraririk? Ib. 77.
Profeta balitz, balekike, emakume au bekatari bat dala. Lard 397. Publikano eta bekatari asko etorririk. Ur Mt
9, 10 (Echn bekatari). Zeren bekatariak baitra eta ez justoak. Hual Mt 9, 13 (Samper bekatariak). Bekatari
guziak / Umilia gaiten. Bordel 201. Mundu pekatari onen salbazioa. Arr GB 137. Xinestia padezitu ziola eta il
zela, gu bekatarien salbatia gatik. CatR 11 (CatSal 11, CatAe 10 bekatarien). Pekatariak egiñagatik / pekatu
ustez gordean, / Jaun zerukua presente dago / beti begien aurrean. PE 22. Anima pekatariak [...], Jaungoikogizonaren
ezagutzarik etzutenak ikusten zituanian. Bv AsL 219. Pekatariokgaitik, / Jainkoaren ama, / Erregutu
egizu / Orain arren bada. AB AmaE 361. Negarrez mundu onetan / gagoz pekatariak. Azc PB 39.
(s. XX). Pekatari edo obenduna zareala autortuaz, da mutikoa nun itxi zenduan argituaz, irabazi dozu gure
parkamena. Echta Jos 367. Atoz pekataria, atoz Eleizara. A Ardi 108. Santuben bidez mirarijak egin dauzan lez,
ni pekatari onen bidez Jainkuak berak egin dau zubek nigan ikusi dozubena. Kk Ab I 28. Nik, pekatari onek
aitortzen diot alguztidun Jaungoikoari. KIkG 76. Bere ume pekatari guzioi dagokigun oraingo ta eriotz
ordurako laguntza eskatzen erakusten digu. Inza Azalp 156. Egizko biotz-lora txortakin / Erdue, pekatariak. Enb
89. Makario zan lendabiziko / predikatutzen asiya, / pekatariyak gonbertitzeko / jarri zan gomenentziya. Tx B I
91. Zuen ate-ondoan deadarka dagon yendalde bekatariari bakea palta ba zaio, emozue bake saindua. Or Mi
145. Santu aundi baitzara, ta ni pekatari aundi! Ib. 36. Guziak marmariaz ari ziran, gizon pekatari baten etxean
ostatatu zala esanez. Ir YKBiz 366. Iñoz obenik egin barik, beti gauza onak aukeratzen dakiana, obendi edo
pekataria baño azkeago da. Eguzk GizAuz 102. Damuz datozen pekatariak. SMitx Aranz 76. Nornai dala,
aundietsi beza zure izena, aundi baita. Ez ordea ni, bekatari bainaiz. Or Aitork 283. Gu urrikari bekatariok! Arti
Tobera 279. Elizia, jausi adi, eta pekatari aundi au artu egik azpian! And AUzta 80. Iltzeko zorian dago au
pekatari au, dudarik gabe, odola goraka aotik boteaz. Berron Kijote 202.
v. tbn. VJ 9. CatAnz 4. El 6. CatUt 14. CrIc 177. Legaz 4. Mdg 159. CatUlz 3.
Pekatari: Iraz 8. fB Ic II 290. CatLlo 89. Zab Gabon 49. Xe 359. Itz Azald 38. KIkV 100. ArgiDL 37.
Culpable. Erregutzen dizut biotzetik, agertu dedilla txarkeri onen pekataria! Ill Testim 21. Aingeru orrek
izan bear du / iturri asko nastua, / eta tragorik gozoen ura / nun eran zuen aztua; / nun kargatu dan ez dakiela /
da azkenian ustua, / ni ote naizen pekataria / atso gaiztoen juzkua. Tx B I 34. Ontaraño makurtu bear izan zun
bere burua Usoa gaxoak ugazamaren bildur eta gañera aitaren begitan pekatari gelditu. Etxde AlosT 29. Musde
Harritxabalet erretore jauna, / etzendun jotzen pekataritzat zure illoba. Etxde JJ 113 (cf. Etch 82 ogendant). Zuk
esana beiñ egitzat argituko baneu, egon zaittez ziur pekatarixa ogetalau orduren barruan bizirik ez litzakiana
izango. Etxba Ibilt 481. Niri dagokidanez, bekatari nauzue dudarik gabe. MEIG I 259.
- AGERIKO BEKATARI. Pecador público. Ate-jaoliaren zer egina da, erejiak, eskomulgaubak ta agiriko
pekatari inpamiak Eleisati (sartuten badira) ateratia. fB Ic III 284. Agiriko pekatarija gaiti deungia dala
juzgetia ez da pekatu. fB Ic II 217. Ageriko pekataritzat iduki zazu. Ir YKBiz 257.
- BEKATARI AGERI (Añ; pekatari agiri Añ). "Publicano, pecador público" Añ. v. AGERIKO BEKATARI.
A gaiti ezin ondo juzgau negi, pekatari agirija dan artian. fB Ic II 217.
- NI BEKATARIA. "Yo pecador" (expresión con la que se llama al Confiteor). Aita gure, Abe Maria, Kredoa
ta Konfesioa edo Ni bekataria. Ub 166. Ziñatu, esan Ni bekataria konfesatzera balijoa bezela. Mg CC 167.
Penitenziako Sakramentuaz landara zenbat gauza gatik barkatzen baita bekatu beniala? --Bederatzi gatik. --Zein
dire? --[...]. Irugarrena, Ni bekataria erranaz. Añ CatAN 52. Konfesio jenerala edo ni pekataria esateagatik.
Gco II 19. Kredua, Mandamentubak, Ni pekatarija, Salbia, [...], eta beste onako umetan buruz ikasi zirian
orazinoe batzuk aoz esatia, ez da, biar dan moduban dotrinia iakitia. fB Ic I 8s. Dinozu zuk bere Ni pekatarija,
Jaunari zeure pekatuben parka eskatuten deutsazula. Astar II 199s. Irugarrena: Ni bekataria errateaz. CatB 59.
Irugarrena, Ni bekatariyau esatia gaitik. CatLlo 69. Eginen du kurutzearen seinalea, eta ahuspezkaturik erranen
"Ni bekataria, P. 4". CatLuz 34. Irugarrena konfesiño jenerala, edo ni bekataria deboziñoz ta pekatuen damuaz
esana gaiti. CatBus 31. Irugarrena, Ni bekataria errateaz. Legaz 43. Zelan urreratu bear da komulgetara?
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
650

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Onerazpen, itzal eta modu onagaz, pekatuen damu bizi bat artuten dala, esanik "Ni pekataria". Itz Azald 159.
Irugarna: Ni bekatarie erratiagatik. CatUlz 43. Lur santua munkatuz / belaunika bertan, / Ni pekatari damuz /
esan eta esan. SMitx Aranz 121. Esan egik "Ni pekataria", ta autortu egizak pekatuak. Bilbao IpuiB 161. Ni
bekatari, bada, eta noan aurrera. MEIG VII 173. Zu pekataria esaten badakit, baño Ni pekataria etzait aztu.
Ag G 194. Obe genduke guziok ere, zu pekataria esan baiño, ni pekataria esaten ikasi. Etxde JJ 141. Emen
konpondu eziñik / au da komeriya! / Azpillagan dotriñak du: / "zu pekatariya". Uzt Noiz 48.
bekataritasun, pekataritasun. Condición de pecador. v. bekatoregoa. Bere konfusio geiagorako eta
pekataritasunaren ezaguerarik andienerako. OA 131.
bekataritu, pekataritu. Hacerse pecador. Aingerubak, argizai biguna legez, edozein eratara ekarten txito
errez zirianak, galduteko, deungatuteko, nasaituteko, bijotzgogortuteko, lotsa gaistotuteko ta pekatarituteko. fB
Ic I app. 25.
bekataritzar, pekataritzar (Lar, Añ). Aum. de bekatari. "Pecadorazo" Lar y Añ. Nere ez-ikasi-naieko
okerrak, berriz, zigortako artzen nitun, merezi bainitun, aurtxo pekataritzar onek. Or Aitork 25.
bekategi. v. bekatutegi.
bekatezgarri (Lar), pekatezgarri (Lar). 1. Impecable. "Impecabilidad, impecable, pekat-, bekatezgarria" Lar.
Bekatezgarri edo bekatu benialik ere eziñ zezakean erakoa egitea [Birjiña Maria]. Arr Orac 122s.
2. (Lar), pekatezgarri (Lar). Impecabilidad.
bekat-gin. v. bekatugin.
bekatore (-kh- BN, S ap. A; SP, T-L; -kh- Urt I 166, Ht VocGr, Lecl, Arch VocGr, Gèze, Dv, H), bekadore,
pekatore, pekadore. Pecador. "Pécheur" SP. v. bekatari, bekatoros. Tr. Usado por autores septentrionales -
-en los que alterna a menudo con bekatoros y en ocasiones con bekatari-- y navarros, lo hallamos tbn. en
algunos guipuzcoanos como Irazusta y Udarregi (que usan pekadore) o en unos versos de 1826 (pekatore).
Hallamos además bekadore en un sermón de Goñi del s. XVIII. Es poco usado en el s. XX.
Bekhatoreak dolorezki sugarrian lurrian. E 63. Uste bano lehen gira hiltzen bekhatoriak. Ib. 91. O iaun ona
aitortzen dut bekhatore nizala / eta gaizki egitiaz ogen handi dudala. Ib. 41. Bekhatore [...], hartzen da
gaixtakeria orotara emanak diraden jendeakgatik. Lç Decl a) 1v. Ezen eznaiz ethorri iustoén deitzera, baina
bekhatorén emendamendutara. Lç Mt 9, 13 (He, TB, Dv, Ip, SalabBN bekhatore; Ur, Hual, Samper, IBk, IBe
bekatari, Ur (V), Or, Ker pekatari, Ol ogendun, Leon bekatoros). Nork-ere ahalke izanen baita nizaz eta ene
hitzez jenerazioe adultera eta bekhatore hunetan. Lç Mc 8, 38. Galileano hauk berze Galileano guziak baino
bekhatoreago ziradela. Lç Lc 13, 2 (TB bekhatorosago, Oteiza pekatariago, Brunet pekatari andiago, Leon
hobendunago, Ker gaiztoago, IBk, IBe bekatariago). Gure begi bekatorek / Eztakuske iguzkiau (Pamplona,
1609). TAV 3.1.20. Ni naiz bekhatore guztietako handiena, gaixtoena eta esker-gabena. Mat 224. Nori bere
eredura ematen dio pena / Bekhatore handienei halaber handiena. EZ Man I 109. Ni bekhatoreor kofesatzen
natzaika Iainko bothere guzia duenari. Harb 10. Segur da, abantail eramaiten dioela iustuak bekhatoreari,
garbiak likitsari. Ax 550 (V 353). Lurrean bertzeren bekhatuagatik, Adanengatik, haren ondoko guztiak, are
sortu baiño lehen, [...], diren bekhatore eta hobenduri. Ib. 140 (V 92). Bekhatorerik obstinatuenek badute
[aingeru begirale] bana. Hm 228 (V 110). Phariseu erhoak publikanoa zedukan bekhatore handitzat. SP Phil
356. Ala den iustu, ala den bekhatore. Tt Onsa 101. Traidorea, ikhara adi, / ikhara bekhatorea, / Bekhatutan jan
izan baituk / Hire Jainko Jaun maitea. Gç 122. Idazü Aita zure benedikzione saintia, bekhatore bainiz. Bp I 68.
(s. XVIII) Bere exenplu onen eta predikuen bidez bekhatoreak gonbertituz. ES 125. O bekhatore erho eta
dohakabea, zeiña ikharatzen baitu maiz gizon baten kolerak. Ch I 24, 1. Ni bekatorea konfesatzen naiz Jangoiko
omnipotenteari. El 18. Eutzi ezazu pekadorea, / leen baño leen pekatua. Iraz 2. Nai zuelarik pazientisimo Jobek,
entenditzera eman bekatoreari zer dañua egiten duen animan Demonioak (Muruzábal, 1743). ETZ 74.
Publikanoa bekhatore handi bateretzat eta menturaz iniustutzat ere [...] zaukan Pharisauak. He Phil 359.
Ezagutzen baitu experienziaz, bertzeak bezala, hutskorra eta bekhatorea dela. He Gudu 52. Egiazki bekhatore
zira, hanitx pasioneren pian eta hetzaz üngüratürik. Mst III 4, 2. Baldin bada bekadoreren bat [...] eztuena
azertatzen desenredatzera bere konzienzia (Goñi, s. XVIII). FLV 1989, 114. Munduan bekhatoretzat ezagutua
dena baino areagoa da arima ephela. Lg II 198. Jesusek begiratu zuen ondoan emazte bekhatorea harrikatua
izatetik. Ib. 177. Penitentak behar likezü, [...], juan konfesatzera aphez bekatore lagüna ezagüt ezlezaken
bategana. CatLan 149. Jainko-Jujeak bekhatorearen kontra emanen duen arrasta terriblea izanen da. Brtc 127.
(. XIX) Badüzia enzütia / Jesüs-Krist sorthü zela / mündüko bekatoriak / arra erosi zütiela? Xarlem 154.
Elizaren zimenduak / guziz sainduak dire, / izan arren baltsatuak / edozein bekatore. Monho 78. Sinistatzea,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 651
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
eriotza ta neke andiak artu zituela gu bekatoreak salbatzea gatik. Añ CatAN 9. Farisau ta bertze bekhatore
gogortuen kontra erakhusten duen garraztasuna. Dh 258. Izpiritu dohatsu hura izanen da arima bekhatore
haren akusatzaile gogorrena. Ib. 138. Grazia eskatzen dizut / Jauna, artarako / zeren arkitzen zadan / motiboa
franko / pekatore aundi bat / izan naizalako. (c. 1826) Balad 220. Utzi zazu bekatorea / lehen baino lehen
bekatua. CatLuz 2. Othoi Jauna, ükhazü konpasione bekhatore miserable hunez. UskLiB 44. Bekhatoreen
konbertsionearentzat. JesBih 474. Baldin bekhatorea korreitzen bada eta konbertitzen zin zinez. Jaur 173. Jinko
jauna zük bekhatorez, har ezazü pietate. Etch 628. Orhoit bekizu, Andre ona, nola bekhatore galdua gatik harek
eman zuen bere odola. Dv LEd 144. Bekhatoreak karraskaturen ditu hortzak eta errabiak erakutsiren. Hb Egia
15. Pekadori ingrato / gaizki itzegiñak. Ud 106. Ezagutzen nauzu ni bekhatorea, / Urrikal zakizkit, o
Salbatzailea! Zby RIEV 1908, 211. Nola beraz, bethe dezake bekatoreak bere ahal eta indarrez, saindutasun
osoa ganik berexten duen lezea? Lap 153 (V 68). Bainan gogor eta hasarre egonen othe da Jainkoa, urrikitan
sartzen den bekatorearentzat? Ib. 379 (V 173). Orhit zite bekhatoren salbatzera jin dela zureganik sorthü dena.
Ip Hil 121. Guzia bekhatorea naizelarik, ausartatzen naiz galdatzerat grazia bera neretzat. Arb Igand 202.
(s. XX) Egizu othoitz gu bekhatoreentzat. CatJauf 2. Haritxabalet, beste apezak oro bezala arauz, mahanka
largo zen bekatore txipien eretzeko. Const 29. Lehenbiziko bekatuek, nahi eta ez, nahasten dute bekatorea. Lf
Murtuts 4.
v. tbn. Arg DevB 202. FPrS 23. CatLav 433 (V 205). MarIl 56. CatS 84. Jnn SBi 7.
bekatoregoa. Condición de pecador. v. bekataritasun. Nigarretan urtzeko suieta da ene bekhatoregoa.
Harb 189.
bekatoresa (SP, -kh- Arch VocGr). (Forma femenina (suf. -sa) de bekatore). "Pécheresse" SP. Emazte
bekhatoresa. Lç Lc 7 (tít.). Ene arima prepara zazu bekhatoresa, / Konbatitzeko soñera dezan saindu harnesa.
EZ Man II 90. Birjina arrosarioaz / Agradatzen zarena, / Agrada bekizu ene / Bekhatoresarena. EZ Eliç 397.
Simon sorhaioak zioen Madalena bekhatoresa zela. SP Phil 71 (He 73 bekhatorosa). Gaixki egiliak, bekhatoriak
eta bekhatoresak beldurrian oren oroz bizi dira. Tt Onsa 100.
bekatoros (-kh- L, BN ap. A; -kh- Urt Gram 46, Hb ap. Lh, Dv, H (L, BN); T-L, DBPT), pekataros. Pecador.
"Pecheur, pecheresse, bekhatorea ou bekhatorósa" Urt Gram 46. "Pécheur" Dv. v. bekatari. Tr. Propio de la
tradición septentrional no suletina. En DFrec hay un ej. de bekatoros. La forma pekataros se encuentra en un
texto de Lesaca de 1857. Arren, entzuntzatzu othoitz / bekhatorosarenak. EZ Noel 140. Arren bada, konpañia
/ sainduen gidaria, / zerura gida nazazu, / bekhatoros handia. Ib. 152. Dezagun, Debotak, pisa, / Deiaz
ustekabetan, / Arima bekhatorosa, / Nola daiten penetan. Arg DevB 144. Bekhatorosen iheslekhua, othoitz egizu
guretzat. Gç 147. Bekhatoros hanbat maneraz lizundua, nola atrebitzen zare mintzatzerat, zuri egiten zaizkitzun
hirriez? Ch III 13, 3. Zeren izan zaren aski ona zu zeroni emaiteko ni bezalako bekhatoros gaxo bati. CatLav
254 (V 128). Nihor ahalkatzen bada nitaz eta ene hitzaz arraza adultera eta bekhatoros hunen artean. He Mc 8,
38 (Lç bekhatore). Jauna, zertako apalzen zira Publikano eta bekatoros baten hazkurru zerbitxatzeranokuan?
AR 199. Bekhatoros naiz, eta bekhatorosik dohakabeena. Brtc 249. Hekin indar eskasak / Beti bekatorosak / Tu
hobendun uzten. Monho 30. Uste duzueia Galileano hek bekhatorosagoak zirela Galileano guziak baino, zeren
pairatu dituzten holako gauzak? TB Lc 13, 2 (Lç bekhatoreago). Bekhatorosik gogortuenen hunkitzeko eta
konbertiarazteko berthutea. JesBih 397. Salbatzekoz obligatua da bekatorosa kofesio gaizto guzien
erreberritzera. CatLuz 34. Zure oinetan nago auhenetan, ni bekhatorosa. MarIl 44. Egizu othoitz gu
bekhatorosentzat. Jaur 353. Berthuteen baltsamuaz aphaindu nere gorphutz bekhatorosa. Dv LEd 17. Iru gauzak
konbertitzen dittuzte pekatarosik andiyenak. (Lesaca, 1857). ETZ 254. Bekhatorosak haren oinetarat erortzen
ziren. Laph 212. Zorigaitz, ni bekhatorosari, zeren hain gaizki garreiatzen dudan fraidearen izena. Jnn SBi 118.
Bekatoros damnatuaren arima, bethikotz Jainkoa ganik urrundua da. Lap 412 (V 188). Aphezaren bihotza /
bethi zabaldua, / Bekhatorosarentzat / zer ihes lekhua! Zby RIEV 1908, 609. Hemen iragaiten den egun bakhar
bat baliosago da, munduko plazer kriminelen egoitzan eta bekhatorosen konpainian iragaten diren milla egun
baino. Arb Igand 178s. Bekatorosik handienak itzularazi zituen bertze orduz, bere-ganat gure Salbatzaileak. HU
Zez 200. Ez niz alabainan justuen gatik ethorria, bainan bai bekhatorosen gatik. Leon Mt 9, 13 (Lç bekhatore).
Zure irriak bekatorosa Jainko bidean sarraraz dezake. JEtchep 118. Eztitasuna behar dela bekatorosekin... ba,
ba... Predikatzea da errexenik. Larz Senper 54. Baziren ere bekatorosak, "boketa" eder baten egiteko gaia.
Ardoy SFran 193. Bekatoros bat naiz nehorri. Mattin 57. Ez nau ez deusek nehoiz beiratu bekatoros izaitetik. Xa
Odol 214. Oraino bekatoros ginelarik, Kristo gure alde hil dela. Bibl Rom 5, 8.
bekatu (V-gip, G, AN-egüés-ilzarb-olza-ulz, Sal, R; Lcc, SP, Lar, Añ, H; -kh- L, BN, S; Urt I 48, Ht VocGr,
Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), pekatu (V, G; Mic, Lar, Añ, H). Ref.: Bon-Ond 151; A (bekatu,
pekatu); Iz Als 61, Ulz; Lrq /bekhatü/; Etxba Eib (pekatu).
Tr. Los autores septentrionales y los navarros (si exceptuamos un Credo alto-navarro de 1614) emplean
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
652

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
siempre bek(h)atu. Los vizcaínos usan p-, con excepciones como CatAnz, Nicolás de Zubia, Barrutia, y ya en el
s. XIX Añibarro, que emplea siempre bekatu; cf. tbn. bekatu en Lazarraga y en el dicc. de Landucci. Es de
señalar que en los textos vizcaínos antiguos se encuentra siempre bekatari. En la tradición guipuzcoana aparecen
ambas formas, aunque, p. ej., no encontramos bekatu en Cardaberaz, Guerrico ni Iturriaga y sólo en alguna
ocasión en Arrue y Beovide; por el contrario, Ubillos, Aguirre de Asteasu y Lardizabal sólo emplean bekatu.
Desde finales del siglo XIX, salvo alguna contada excepción (p. ej. en Or Aitork), se generaliza en este dialecto
el uso de la forma con p- inicial.
En Gç 105 y 140 aparece pekhatu, errata de la ed. de 1983 (en la primera, 195 y 291, bekhatu).
1. Pecado. "Pecado, bekatua" Lcc. "Perdón de pecado, bekatuan barkaitea" Ib. "Bekhaturako jaidura,
l'inclination au péché" Dv. "Transgression de la loi divine" Lrq. v. hoben; huts. Tr. Gral. en todas las épocas
y dialectos. En el s. XX, su uso disminuye ligeramente al Sur en beneficio de hoben, que suelen preferir los más
puristas (aunque cf. pekatu en, p. ej., Kirikiño (Ab I 28), KIkV (12), KIkG (40) o Lauaxeta).
Bizkaitikan bere, akonpañatzen debe / Bretoe gaiztoen bekatuak kastigatzen. (Cantar de Bretaña). ConTAV
5.1.1. Bekatuen barkaziona. (Areso, c. 1591). FLV 1990, 206. Orhit adi nola duian egin anhitz bekhatu, / Heien
kausaz merexitu anhitzetan hondatu. E 31s. O iaun hona, gogo dizit oren present honetan / goardatzeko
bekhaturik bizi nizan artian. Ib. 41. Guk berzer gureganako faltak barkhatzen drauztegun bezala, nahi
drauzkiguan gure bekhatu guziak barkhatu. Lç ABC A 7v. Fedeak enjendratu behar du gutan gure bekhatuezko
dolu penitenziatako bat. Ib. I 1v. Huna Iainkoaren Bildotsa, munduaren bekhatuak khenzen dituena. Lç Adv **
4v. Bekhatu eta blasfemio guzia barkhaturen zaie gizoeni. Lç Mt 12, 31 (He, TB, Ur, Dv, Ip, Echn, SalabBN,
Samper, Hual, Leon, IBk, IBe bek(h)atu, Ur (V), Or, Ker pekatu; Ol ogen, Arriand oben). Parkatu egiguzuz gure
pekatuak. Bet 4. Bekatuen urrikireki, / zar[r]ezkio guztiak (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20. Sinistatzen dut [...]
pekatu guzien parkamentuan. (1614). Ib. 3.2.11. Bildu dut bekhatua bekhatuaren gaiñera, eta lehen egin
nituenak egungoez berretu ditut. Mat 314s. Barka drazkigun geuren bekatu guziak. Ber Trat 126r. Neure odol
baliosaz libratu gathetarik, / Bekhatu higuñen kausaz askotan lothutarik. EZ Man I 86. Purgatorioan bada ezta
sartzen berzerik / Baizen bekhatuetarik munduan xahuturik. Ib. 116. Emaztetako bekhatua izurriaren pare da,.
Ax 398 (V 260). Bekhatuez barkhamendu erdiesteko, egin behar da penitenzia. Ib. 196 (V 132). Bekhatutik
ilkitzeko. Ib. 81 (V 55). Nox obligeetan dabee pekatuen bean. Cap 68. Gu erredimidu eta libreetako pekaturean.
VJ 6. Gorputz hautskor hori darabillaguino, ezin gaudezke bekhatu gabe. SP Imit I 22, 5. Kita bekhatua beraz, /
Ez ifernuratzeko. Arg DevB 17. Ene bekhatu lizunak. Gç 177. Zeren lehen gizona egin baitzen bizitzeko, eta
bekhatiala eroriz, hilzera kondenatü baita. Bp II 128. Elexari bakarrik itxi eutsazala erremedioak bekatuak
parkaetarako. (Nicolás de Zubia). ConTAV 5.2.11, 153.
(s. XVIII) Nola bekhatua dela kausa, lehenago bat baizen etzen hitzkuntza nahasi zen. ES 391. Zerren
pekatua mediante merezitzen dituan. OA 143. Parkatuko deustazuzala neure pekatuak. Arz 63. Gorputz herbal
hau dakarkeguiño, eziñ gaitezke bekhatu gabe. Ch I 22, 5. Erdexten da bekatu guzien barkazioa eta zerua.
SermAN 6v. Emaiten deustazula neure pekatuen garbaia. Urqz 4. Nola libratuko litzateke pekaturik? Iraz 63.
Bere pekatuak aitortzeko. Lar SAgust 7. Egiozu beraz ihes bekatuko okasioneari. He Gudu 110. Bere egitatiak
beste bati emaiten beitü bekhatiala erorteko okasionia. Mst III 36, 2n. Desegingo ditu Xaun onen geraziak /
Bekatu oraingaño egiñiko gustiak. Acto 378. Bada Zuk diozu, pekatariak edozeñ orduz, bere pekatuen damua
duenean, oriezaz geiago akordatuko etzerala. Cb Eg II 39. Ilóro in bear lizakéna dá konfesátzea bere bekátuak
ta komekátzea. LE Prog 106. Anbeste ingratitude, anbeste maldade, anbeste ofensa, anbeste pekatu. ETZ 69.
Zonbat maneraz kometi daiteke lohikeriazko bekatia? CatLan 93. Utziko dut bekhatua, eta itzuliko naiz zure
ganat ene bihotz guziaz. Brtc 247. Konfesariak eman behar dio absolbizioa eta barkazioa, [...], baldin baderitza
bekatuak egiñaz damutua arkitzen dala bekataria. Ub 210. Bekatua, mustro lazgarri, / Gure arimen etsaia.
Monho 108.
(s. XIX). Emakume ezkondu bekatu loian erorten dana. Mg CC 152. Badira bai korputzeko bekatu osoetan
erorita ere esaten dienak konfesoreari bere borondatearen kontra izan zala. Ib. 111. Iges egizu pekatuti sugiaren
arpegiti legez. Mg CO 156. Ezta parketan bekatua, ezpada biurtuten gauza ostua. Añ EL 1 137. Utzi ezazu
bekatarie / Len baño len bekatue. Añ CatAN 2. Akabatu ditezela pekatuak, eta Jaungoikoaren borondatea
bakarrik egin dedilla mundu guzian. Gco I 415. Eziñ serbi ditzakezula bi nagusi, bekatua ta Jaungoikoa. AA III
450. Presta zaite bada zu ondo, utzi itzatzu bekatuaren bideak, eta ar itzatzu ongi bizitzeko neurriak. Ib. 530.
Jainkoaren bildots, munduko bekhatuak khentzen ditutzuna, entzun gaitzatzu Jesus. Dh 80. Oh, ze pekatu kasta
txaarrekua dan eskandaluko pekatuba! fB Ic I 91. Sarri juramentu egiten dabena, ezta pekatu baga egongo.
Astar II 59. Bestorduz parkatu bekatia. AstLas 53. Utzi zazu bekatorea / lehen baino lehen bekatua. CatLuz 2.
Pharkamentü Jauna, bekhatü ezagützen dütüdanez eta eztütüdanez. UskLiB 101. Pekatuak esaten / bakoitza
dijoa. It Fab 51. Hau bekhatura behartu zuelakotz. Gy 231. Barrunen ere garbia izan bear da, eta bekatu
ezkutukorik ere ez egin. Lard 380. Zure eskuiko eskuak bekatura bazaramazki, ebaki ezazu. Ib. 380s. Bainan ni
bekhatu lohietan bi begietaraino sarthurik, [...], nere lehia tzarren asetzen ibili izatu naiz. Dv LEd 269.
Aberekeria zen gathazkan adimenduarekin, gorphutza arimekin, bekhatua berthutekin. Hb Egia 91. Denbora
iraganaz bezala, oraikoaz ere arranguretan da; gogoetak, hitzak, obrak, oro bekhatu zaizko. Laph 43.
Jangoikoak parka dazaizkula gure bekatuak. CatSal 37 (CatR 37 bekatiuak, CatAe 36 bekatuak). Animako
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
653

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
begiyak irikiazitzeko eta eriotzera zijoan bekatu-leizetik libratzeko eresi bizi-biziarekin. Aran SIgn 70.
Ainbesterañokoa izan zan bekatuen damua. Zab Gabon 82. Il bearra guk danok daukagu / pekatuak ekarriya. PE
23. Ostu badezu ere / jostorratz-ontzia, / pekatuak berekiñ / du penitentzia. Urruz Urz 30. Huni aithortuz geroz /
egin bekhatua, / Urriki duenari / zaio barkhatua. Zby RIEV 1908, 609. Arren, o Ama maitia, begira gitzatzü
bekhatialat arraerortzetik. Ip Hil 171. Jainkoa gabe, ez daiteke senda bekatuak egin dion zauri izigarritik. Lap
152 (V 68). Frantses ala arrotz, jakintsunak hitz bereko dire: bekatu litakela eskuara gal ladin. HU Aurp 214.
(s. XX). Jaungoiko gure Jaunek barka detxagule guri geren bekatuek, guk agrabietu eta gaizki iten digutenai
barkatzen tiogun bezala. CatUlz 24. Pekatuari eta zaldiyen aragiyari bildur geiago ziyon, zezen Salamankino
bati baña. Iraola 34. Misionestek, aphezek bezala, urrikitzen denari baizik ez diote barkatzen, edo, bere
zorigaitzetan, bekhatua gordetzen duenari. Barb Sup 79. Elizak barkatu dezazke pekatu edo oben guziak, naiz
asko ta aundiak izan. Inza Azalp 108. Bere büriaren edo adiskide baten urrats gaxto batetarik edekiteko erraiten
den gezürra, [...], zer heinetan da bekatü? Const 20. Pekatuarekin Jaungoikoa mindu dezulako. ArgiDL 29.
Hildura eta "mortificación" hori egiten dute bere bekatuen barkamendua ardiesteko. Zub 77. Pekatuak aitortu
nai bada, bear denez, eta Done Eukari-ko baselizako apezarengana yo zinan. Or Mi 36. Geure erriari, geure
izaerari, geure izkuntza biguñoni maiterik agertzea, pekatu zala ia sinistarazita geunden. Ldi IL 133. Ori eztozu
pekatu. / Neskutz-usañez espanak / ezin daikezuz orbandu. Laux AB 66. Lehenbiziko bekatuek, nahi eta ez,
nahasten dute bekatorea. Lf Murtuts 4. Ipuinak argi erakusten du apez katolikoaren nagusitasuna pastorearen
aldera, azkenengo honek ez bezala lehengoak "humorearen zentzua" gordetzen baitaki bekatu kontuetan ere.
Mde Pr 76. Jaungoikoak [...] alkartu nai izan zitun noski, pekatu bat zala medio gorputz-gogoetan lorrez
zamaturik zeuden bi izaki errukarri aiek. Etxde JJ 243. Damurik bizienez asi yakon bere pekatuak esaten. Bilbao
IpuiB 80. Nik soldadoeri, konfesa arazitzea hasten dutenean, arnoa ematen diet. Batzutan, alegre nagoenean,
koinaka ematen diet. Badakit nire bekatua dela. Baina zer eginen dut? Arti Tobera 281. Ez zaitut kofesatuko...
Errana dautzut zure bekatuak barkatuak ditutzula. Larz Senper 52. Sasoi artako pekatu bakarra, bazirudian
seigarren agindukoa zala. NEtx LBB 30. Ez dugu espantu egiterik, ez bada gure bekatuez, horiek baitira gure
obra bakarra. Ardoy SFran 333. Kaltegarriak izaten dira / pekatuak da obenak, / pozen urrengo etortzen dira /
broma aben ondorenak. Uzt Noiz 101. Ardurenian erraten tuzte / bertzek egin bekatuak. Mattin 71. Jaunak
Moisi Zinai-n eman harri xabala behatu; / hartan bekatu agertzen dena gaur ere baita bekatu. Xa Odol 220.
(Como primer miembro de compuestos). Etzen berriz bekatu putzuan ondatu. Mb IArg I 247. Albait lenen
jagi nadin natzan bekatu-toki ezainetik. Añ EL 1 186. Bekhatu-oste izigarria. Dh 146. Bialduten ditube pekatu
ibilte nasaijeetara. fB Ic I 321. Bekatu-leizetik libratzeko. Aran SIgn 70. Guk guere pekatu-zorrak ordaindu. Itz
Azald 149. Gaztetxo zen, biotz oneko ere, bekatu kotsurik etzuen eta gure Jauna artu berri zen il zelarik. FIr 133.
Pekatu-arbolaren adarrak zigorgarri ditezke, eztut ukatzen, baiñan, sustraiak areago. Etxde JJ 196. Ark
ninderaman bekatu-legera, nere azbegietan bainedukan. "Me duceret in lege peccati". Or Aitork 194. Dantzalagunaren
pekatu-laguntzalle baldin bazera. MAtx Gazt 71. Pekatu-bedar ori / bedar il-gaitza da. Gand Elorri
176. Bost iturri, / odol gorri! / Jesus josita egarri, / gure pekatu mataza / nolabait aska baledi. NEtx LBB 278.
2. (Lar), pekatu (Lar). (Vb.). Pecar. Nork onen kontra pekatzen du? CatBurg 27 (en el ms. original de
Mendiburu pekatu egiten du). Ta orregatik ere txarro bat ur edatea baño errazago pekatzen du? Cb Eg II 125.
Jakiñ zazu [...] ezen pekatzen dezun guztian, berriz kruzifikatzen dezula zure kriadore erredenptore dibinoa.
ETZ 69. Ona emen non pekatzen duten sarritan baño ere geiagotan [...] juez indiskreto, ernaida mendestearekin
naspillatzen duten aiek. Izt D 157.
- HARAGIZKO BEKATU (SP (-kh-, Lar, Añ), BEKATU HARAGIZKO. Pecado carnal. "Haragizko bekatua"
SP. "Adulterar, iñoren emaztearekin aragizko bekatua egitea" Lar. "Lujuria, [...] aragizko bekatua" Añ (v. tbn.
la misma fórmula para "fornicación" y "obscenidad"). Tr. Sólo encontramos ejs. de bekatu haragizko, pekatu
aragizko en Moguel.
Haragizko bekhatua edo emakhoitasuna. Mat 26. Bonifazio martira denbora batez ibili zen emazte eder,
noble, aberats batekin galdua, eta haragizko bekhatuan barrena sarthua. Ax 221 (V 147). Eztagigula aragiazko
pekaturik. Cap 8. Gaixtoak dire, zeren azken buruan sartzen eta ephatzen dire haragizko bekhatuan, eta ebatsten
diote Iainkoari, emazteari eta senharrari zor zitzaien amudioa. SP Phil 288. Natüraren kontre egiten den
aragizko bekhatia. Bp I 57. Ez aragizko pekaturik egitea. Arz 23. Seigarrena, aragizko pekaturik ez egitea.
CatBurg 7. Horlako adiskidetasunak guziak dire gaiztoak, [...] zeren azken buruan ere haragizko bekhaturat
jotzen baitute. He Phil 288. Seigarrena, ez aragiazko pekaturik egitea. Arz 43. Aragizko bekatu baten zikinkeria.
Mb IArg I 128. Gurasoentzat etzuen begirunik ta errespetorik, eman zioen guziak aragizko bekatuari. Ub 14.
Ezkonduta zegoan emakumeak, bekatu aragizkoa egiten bazuan, amar urteko penitenzia komuniorik artu gabe.
Mg CC 153. Akusetan dira zelan egin edo konsentidu ditubezan eskuka zantarrak, akzinoe zikinak edo pekatu
aragizkuak, baña estaldu darue noskua dabeen ekandu dongaa. Mg CO 126. Kondenadurik geijenak eranzungo
leukee, aragijazko pekatuba gaitik. Astar II 141. Eztaigula aragizko / egin pekaturik, / seigarrenean Iaunak /
daukazku agindurik. Azc PB 23. Seigarren onek galerazten du / aragizko pekatua, / da jakiñian jarritzen gaitu /
nola dan debekatua. Uzt Sas 216.
- BEKATUAGO EGIN. Pecar más. Bekhatu egiten duzu halako iuramentuaren egiteaz, eta are bekhatuago
haren konplitzeaz. Ax 256 (V 171).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
654

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BEKATU AKTUAL. Pecado actual. Zenbat dira bekatu aktualak? Mat 163. Bi bekhatu aktual, bata mortala
eta berzea beniala. EZ Eliç 93. --Zer da bekhatü aktüala? --Gihaurek egiten dügüna. Bp I 53. --Zer deitzen duzu
bekhatu aktuala? --Guk geurok Iainkoaren legearen kontra egiten, erraiten eta pensatzen duguna. Mat 162s.
Badira bi suerte, bekatü orijinala, eta bekatü aktüala. CatLan 15. Bekhatü aktüala da gure boronthatez egiten
dügün bekhatia. CatS 8. Saint Anbrosik erraiten dü Mariak eztiala ükhen ez bekhatü orijinalaren ez bekhatü
aktüalaren nokürik. Ip Hil 16. Badire bi suerte: bekhatu orisinala eta bekhatu aktuala. CatJauf 40.
- BEKATUAN, BEKATUTAN. En pecado. Tr. Bekatuan es la única forma documentada al Sur desde el
vizcaíno al roncalés. Al Norte, Dechepare, Leiçarraga y los labortanos clásicos emplean exclusivamente
bekhatutan, salvo un ej. de Gasteluçar; hay tbn. bekhatian en Tartas. A partir de la segunda mitad del s. XVIII
bek(h)atuan pasa a ser la forma predominante y, si exceptuamos un par de ejs. de Duvoisin, la única a partir de
mediados del s. XIX. Iudizio jeneralaz nola orhit eztira, / bekhatutan bizi dira bethi bere aisira. E 49. Begira,
othoi, meskabutik ene gorputz pobria; / bekhatutan hil ez nadin egidazu grazia. Ib. 79. Hi bekhatutan sorthua aiz
guziori, eta hik irakasten gaituk gu? Lç Io 9, 34 (LE bekatuetán, He, TB bekhatuan, Dv bekhatutan ithoa, EvS
osoki bekhatian, Leon bekatuan). Bekhatutan konzebituak eta sorthuak. Lç ABC A 7r. Oren oroz bekatutan
erortzen ohoitua [sic] bai naiz. Mat 312. Lenbiziko gizona kriaturikan Iaungoikoak ona, bekatuan erori, eta hark
egin zuen gaistoa. Ber Trat 93v. Gehiago errezibi ezak ene lohia, / Bekhatutan agoela ez ordean sasia. EZ Man I
19. Gehiegi baizen eztuk heronek faltatzea, / Eztezala bekhatutan sararazi berzea. Ib. 14. Zeren kofesatzera
heldu dena bekhatutan dago, zeren hala ezpalego, ezluke zer kofesaturik. Ax 535s (V 344). Aingiru gaixtoak
bekhatutan erori zirenean, gelditu ziren malizian gogortuak eta erremediorik gabe sekulakotzat galduak; hala
gelditzen dira bada bekhatutan hiltzen direnak ere, hil ondoan sekulakotzat erremediotik kanpoan. Ib. 603 (V
388). Bekhatutan dagoena ere [...], ezin sosega diteke eta ez pausa, hala dagoeiño. Ib. 422 (V 273, que trae
bekhatuan). Nihor ikus bazeneza ere ageriz bekhatutan erorten edo zerbait gaizki handi egiten, etzenduke
hargatik zure burua hobe estimatu behar. SP Imit I 1, 4. Bekhatutan iautsteko hirur pausu baitira: tentazionea,
atsegina eta konsentimendua. SP Phil 149. Lurra bere ethorkian, / Sorthua bekhatutan / Naturalki miserian, /
zakusan zorthe huntan. Arg DevB 48. Eztaki gizonak ala den grazian, ala bekhatian. Tt Onsa 101. Traidorea,
ikhara adi, / Ikhara bekhatorea, / Bekhatutan jan izan baituk / Hire Jainko Jaun maitea. Gç 122. Itsua, o gizon
itsua! / Edo gizon zoratua, / Hire Jongoikoa galdurik / Bekhatuan agoena. Ib. 163. Bekhatian ütsü eta gogor
egoitia. Bp I 57.
(s. XVIII) Zenbat tenpora egon diraden pekatuan. OA 133. Zeinzukaz gura daben demonioak jausi gaitezan
pekatuan. Arz 40. Ez, kreatuak izan zirenetik denbora laburrik artean bekhatuan erori ziren. CatLav 42 (V 29).
Ez du izan behar superbiosak bezalakoa, zeiñak bekhatutan eroriz, yakintsun errendatzen baitdire, eta ez
baitdituzte begiak idekitzen zenbeit huts ahalkagarritan erori direnean baizen. He Gudu 43. Orobat esanen
zenuke zuk ere, baldin zuk bazeneki Davidek bezain ongi zer den bekatuan bat eta Jangoiko bage gelditzea. Mb
IArg I 173. Bekatuan bizi diran eder apaindu ondasundun aberatsak. Ib. 224. Pekatuan dagoena demonioen
ziega, deabruen leizazulo ta Luzifer-en infernu bizia dala. Cb Eg II 168. Zeren gaizkiro bizi ziran ta eriotzak
pekatuan arrapatu zituen. Cb Eg III 319. Hamar, hogoi urthe eta gehiago bekhatutan eraman dituzkegunean. Lg
II 250. Zeren Giristinuetarik beretarik gehiaguak bizi baitira bekatian. CatLan 61. Ez duzu ikhusten, bekhatuan
egonez, bekhatua onhesten dela? Brtc 179. Helas horra beraz gloriakotz galduak hanbat obra, bekhatuan ez
bazine hain balios litezkenak! Ib. 173. Zorte bera dago enetzat, hek bezala bekhatuan bizitzen eta hiltzen banaiz.
Ib. 157. O zein den zorte tristea / Pentsa-zak maiz / Bekatuan bizitzea, / Salbatu nahi bahaiz. Monho 112.
(s. XIX) Berriz bekatuan ez erorteko kontu geiago iduki dezan bekatariak. Mg CC 146. Zelan geratuko da
pekatuban daguan arimia urte osuetako konfesinoe ta pekatuben nastiakaz? Mg CO 116. Poz onegatik libra
gagizuz gu]k[ iltetik bekatuan. Añ EL 1 220. Au da graziazko bizitzan iñoiz ere pekatuan erori gabe bizi izan
zeralako. Gco I 467. Gaizki bizi eta pekatuan ill bazerate, betiko infernua. Ib. 402. Sakramentu miragarri au
Santuentzat ipiñia dago, eta ez datorrela bekatuan dagoanik. AA I 439. Oetatik [aurrekoetatik] ez dezu alabaña
bekatuan sortua ta zikindua izatea beste gauzarik. AA III 263. Bekhatutan bizi banaiz, segur bezala da
bekhatutan hilen naizela. Dh 123. Zer estatutan hilen othe naiz? Jainkoaren grazian ala bekhatutan naizela
othe? Ib. 123. Mai Santu atara elduten dira umiak ta nausijak, [...], grazijaan dagozanak ta pekatuban
dagozanak. fB Ic I 53. Konfesinoia luzatutiak dakarren laugarren gatxa da, egin deizan obra on gustijak
pekatuban daguan artian bapere ez balijotia. Astar II 224. Penitentzia egin behar zela, baldin bekhatuan
erortzeko zori gaitza izan bazen. Jaur 124. Baldin behatzen daukunean, ikusten bagaitu bekhatuan, desordrean,
ez gaitu gehiago berearentzat hartzen ez ezagutzen. Ib. 371. Pekatuan zagoz? Ai zein biarra dozun Marijaren
bitartekotasuna pekatutik urteteko! Ur MarIl 7s. Pekatuan jausten bazara. Ib. 82. Bost erregeak il ziran; oien
artean, Israeltarrakin bekatuan zegoala, Fineesek il zuen neskatx lotsa galduko aren aita. Lard 105. Orditu ta bi
alabakin bekatuan erori zan. Ib. 21. Ai gizona, bekhatuan zaudena, orhoit bekizu oren bakhar bat segurik ez
duzula. Dv LEd 219. Zer izanen da bada nitaz, baldin azken-buruan bekhatutan aurkhitzen banauzu? Ib. 103.
Bekhatutan sartzean. Ib. 209. Jangoikoak ezkitzala utzi erortzera eztare konsentitzera pensamendu eta tentazio
gaixtoetan, zeineki demonioak prokuratzen beitu gu bekatuan eror giten. CatAe 36 (CatSal 37 bekatuan, CatR
37 bekatiuan). Erran nahi zian Gizuna bekhatian sorthü dela. CatS 98. Jauna, ni geiago pekatuan erori baño
len, ken idazu bizia. Bv AsL 125. Andik laster ostera pekatuan erori zan. Arr May 41. Gu, Birjina Maria ez
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
655

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bezala, bekhatuan sortuak gare. Jnn SBi 36. Ikusi dugu gizona, bere inozentzian eta lurreko Parabisuko gozo
eztian; ikusi dugu ondoan, bekatuan erortzen. Lap 152 (V 68). Espiritu Santua ezin bizi leiteke, pekatuan
dagoan arimeagan. Itz Azald 193.
(s. XX) Egiazko gogoa denean bekhatuzko okasionetarik urruntzeko eta zer nahiren pairatzeko, berriz
bekhatuan erori baino lehen. CatJauf 121. Ez egon pekatuan, / ez egon luzaro, / damu izan eztezazun /
alperrikan gero. A Ardi 108. Lagun txarrekin ibiltzean dauden arriskuetatik gorde, eta ez gaitzazu utzi pekatuan
erortzen. ArgiDL 62. Gezürra bekatü da eta bekatian denaren lekürik ez da seminariuan. Const 22. Ai, pekatuan
erortzen danak / larrutik pagatutzen du. Tx B I 35. Gizon gazte batekin bekhatuan beren begiz ikhusi zutela
erranik, hiltzerat kondena-arazi. Zerb IxtS 69. Pekatuan txarkeriz dirautenai Jaungoikoak agindu dien suzko
zigorraz zemai egiñik. Etxde JJ 140. Nik etxiat ezer entzun; pekatuan naiagok ni. Bilbao IpuiB 238. Luzaroan
ezin zenezake pekatuan erori gabe iraun zure giza-indar utsez. MAtx Gazt 88. Fama zuten etzutela emazte
beharrik bekatuan bizitzeko. Ardoy SFran 226. Pekatuan bizitzen / bagera lurrean, / zer esan bear degu /
Jaunaren aurrean? Uzt Sas 298.
v. tbn. Bek(h)atuan: Mih 7. MarIl 86. CatLuz 16. Pekatuan: Urqz 14. Arrantz 132.
- BEKATU HANDI (Añ). Pecado grave, mortal. "Pecado mortal: (c.) bekatu eriozkoa, larria, astuna, andia,
eriotza emollea" Añ. v. B. LARRI. Askotan nintzen bekhatu / Handietan erortzen. EZ Eliç 224. Gauza
sakraturik edo lekhu sakratutik ebatstea da bekhatu handia. Harb 184. Bekhatu handia da, eta probetxu
gabekoa, iuramentua, eta iuramentu egiteko usantza. Ax 264 (V 177). Gauza itsusia da, eztelarik bekhatu handi,
[Eukaristia] errezebi egunean bere lagunaren gonbidatzea ezkontzako eginbidearen emaitera. SP Phil 166.
Eskümükatü berhezi dira: majizien, belhagile, [...], eta hetara hersatzen direnak, dakielarik deebriareki pakto
egiten diela edo iakinez geroz, bekatü handi bat dela. FPrS 24s. Iinkoaren kontre zonbat bekhatu handirik egin
dian nehork konsideratu behar tu. Tt Arima 115. --Bekhatü handi deia, zin gezürrian egitia? --Bai, hori da
Jinkoaren gezürti egin nahia, hartakoz eztaite parka penitenzia handireki baizik. Bp I 90. Ikhusten bazindu
norbait huts ageritan erortzen edo bekhatu handien egiten. "Aperte peccare, vel aliqua gravia perpetrare". Ch I
2, 4. Oraiño maiz eror giñtezke huts eta bekhatu handietan. He Gudu 56. Gezurra ez da blasfemi diñako
bekatua, ez eta berez bekatu andi larria ere. Mb IArg I 263. Nere kulpa ta pekatu andi guzien deskonturako. Cb
Eg III 305s. --Behar diren disposizioniak gabe sakramendien errezebitzia bekatü haundi bat dea? --Bai, bekatü
haundi bat da, eta bekatü haur deitzen düte Sakrilejiua. CatLan 120. Zenbat bekhatu handi gogoz, zenbat hitzez,
zenbat obraz, zenbat neglijentziaz! Brtc 247. Bekatu andiak egin ezkero, alik lasterrena Jainkoaren grazian
jartera leiatzen ez diranak, ez due merezi kristauaren izenik. Ub 183.
(s. XIX) Parre egiteko esan dituztelako edergarriaz, bekatu andiak ezpalira bezela konfesatzen dituztenak,
edo konfesatzen ez dituztenak. Mg CC 105. Egin dituzu konfesinoe gaistuak, zerren ezkutau dituzun pekatu
andiak. Mg CO 267. Askotan konfesetea ta lenagoko bekatu andietara biurtzea, erakusgarri da, uste izateko, uts
guzurrezkoak dirala konfesiñoak. Añ LoraS 31. Peligro edo arrisku andiagoan daudela askotan erraz edo
ardura bage pekatu benialak egiten dituenak, pekatu andi ezagutuetan erorten diranak baño. Gco II 17. Zenbat
izango dira ezkonduen artean gauz itsusiak eta bekatu andiak diranak sarritan egiten dituenak? AA I 572.
Askotan bekhatua ezjeustzat eta bekhatu handiak xumetzat dauzkagu. Dh 133. Gauza andijan badaukazu bide
bagarik deungatzat, izango da pekatu andija, illgarrija edo mortala. fB Ic II 220. Pekatu andiya da seiñari
bautismoa galerazotia? CatLlo 57. Iraatzi egijezu pekatu arin ta txikijai, pekatu andiren bat, parkatua bai, baña
bere zorra pagau bagia. Ur MarIl 94. Hunek bazakien, Jauna, apostoluaren errana, "bekhatu mortal bakhotxak
berritan gurutzefikatzen zintuela"; eta halarik ere, errextasunekin eta askotan bekhatu handiak egin izan ditu.
Dv LEd 266. Eskandala bekhatü handi bat da, zeren eta eskandalak gal erazten beitütü arimak zuñen salbatzeko
Jesüs-Krist hil izan beita. CatS 48. Agaiti eztau gudea / laster amaituten, / pekatu andia arin / ezta garbituten.
Azc PB 274. Arteztasunari uts egiten badeutso gauza andiyan, izango da pekatu andiya edo ilgarria, txikian
bada, pekatu txikia edo arina. Itz Azald 89.
(s. XX) --Duelean artzea, bekhatu handia da? --Bai, bekhatu handia da, zeren duelean batek bertzea hil
baitezake. CatJauf 81. Azaldu eutson [...] oben edo pekatu andi ta ikaragarrijen azpijan aurkitu arren, bere
itxarokuna galdutia, bere ontasuna ez ezautzia dala obenik galgarrijena. Kk Ab I 49. Pekatu aundi edo ilkorra
egin duenak beste biderik ez dauka: edo aitortza edo betiko ondamena. ArgiDL 23. Libertitzeko, ihur
demendrenik kolpatü gabe erraiten den gezürra ez da arauz bekatü handia. Const 20. Itxuraz, Jaungoikuak
zigortatu nai ixan yaustak, oben (pekatu) andija egin yuadalako. Altuna 99. Eskerrak eman bearko zaizka / zerulurreko
Jaunari, / pekatu aundiyan ez gaitezela / beran aurrera erori. Tx B II 206. Yuduak pekatu aunditzat
zeukaten, eskuak ikuzi gabe yatea. Ir YKBiz 224. Lotsa-lotsa egin ziran galdera au egitean pekatu aundi batean
atxeman balituzte bezenbat. Etxde JJ 217. Pekatu andi bat egin neban-da, asto-itxura emon eustan jaunak
zigortzat. Bilbao IpuiB 24. Arabatik ardoa kontrabando ekartzea pekatu aundi jotzen zuan. And AUzta 80.
- BEKATU ARI IZAN. Estar pecando. (Cf. la construcción de ari izan con sust. sin determinantes ni sufijos:
tumultu ari izan (Lç Mt 9, 23), heiagor' ari izan (O Pr 528), othoitz ari izan (Lç Ins E 3v y Bp II 65)). Amoria
ehork ere eztu nahi partitu; / nik eztakit berziak bana, ni ari niz bekhatu. E 137.
- BEKATU ARIN (Añ, H (-kh-); pekatu arin Lar). Pecado venial. "Bekhatu arina, barkhakizuna, péché léger,
véniel" H. Aberatsa ere gezurti izaitea, badirudi bekhatu arina dela, behintzat anhitz da handiagorik. Ax 189
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
656

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(V 128). Ezeriozko pekatua, deritzana beniala edo ariña, zer da? CatBurg 36. Zer gauza da pekatu arina? Mb
IArg I 34 (corregido sobre beniala del original). Bekatu arin barkagarriak edo benialak. Ub 215. Zenbat ere
txikiak dirudien bekatu arin benialak, garbitu behar gera orietatik. Ib. 211. Nork esan zenbat kristauk dauzkeen
bekatu arintzat mortalak diranak Jangoikoaren aurrean? Mg CC 105. Esango dabee, mortalak diriala pekatu
arinak; arinak, mortalak. Mg CO 240. Argaltasunez jausten banas bekatu arinetan, bertatik biurtuko nas
Jangoikoa gana. Añ LoraS 154. Da pekatu beniala, berez gauza larria edo pisua izan arren, kulpa andi bage
uste bazuen, pekatu ariña zala, eta ez mortala edo larria. Gco II 13. Pekatu arin edo beniala gatx txiki bat da.
Ur MarIl 90. Iraatzi egijezu pekatu arin ta txikijai, pekatu andiren bat, parkatua bai, baña bere zorra pagau
bagia. Ib. 94. Egun oro egiten ez dituzu pekatu ariñ edo benialak? Iñoiz ere eztezu ofenditu Jaungoikoa pekatu
andi edo mortalaz? Arr May 96. Bakarrik izango da pekatu arina, adinaren aldetik bearreko ezauperea edo
borondatearen bearreko erabagia ez dagoanean. Itz Azald 103. Arteztasunari uts egiten badeutso gauza
andiyan, izango da pekatu andiya edo ilgarria, txikian bada, pekatu txikia edo arina. Ib. 89. Pekatu ariñak
aitortzea ez da bearrekoa, baña bai on aundikoa. ArgiDL 23. Ipuinak argi erakusten du apez katolikoaren
nagusitasuna pastorearen aldera, azkenengo honek ez bezala lehengoak "humorearen zentzua" gordetzen
baitaki bekatu kontuetan ere. Bekatu ariñak direnean behintzat, hala nola baita norberaren emazte zunenezkoa
hiltzea. Mde Pr 76. Nere oarkabetasuna, pekatu ariña da iñola ere; arrapatu dudan kostumak, aldiz, eriotzera
eraman nindezake. Vill Jaink 104. Ez ote zuen, bada, berak gizpukerara bihurtu gehiegizko premiarik ez zuen
Mendiburu nafar-oiartzuarra? Horren aldamenean bekatu arina da, bekatua baldin bada, Moguel osaba-ilobak
euskalki horretara aldatzea. MEIG IV 130.
v. tbn. Legaz 43. Pekatu arin: KIkG 77. MAtx Gazt 57.
- BEKATU ASTUN (Añ). Pecado grave, mortal. "Pecado mortal" Añ. v. BEKATU LARRI. Zenbatek
dauzkate bekatu benial edo arintzat bekatu astun edo mortalak diranak? Mg CC 104. Bizi dira konfesau baga
pekatu astun oneek. Mg CO 148. Ondatu aginian neukee neure bekatu astunak! Añ EL 1 145s (EL 2 161 bekatu
astunak). Azterturik eureen konszienzijaak, aurkitu zituban pekatu astunian. JJMg BasEsc 67. Pekatu astuna
egin eta Jaungoikoaren asarrean ilten diranak joaten dira gaiztoki edo inpernura. KIkV 41s. Aragia izteko
agindua austen dabenak, oben (pekatu) astuna egiten dabe. Ib. 77s (KIkG 63 oben astuna). Jakiñaren gañean
pekatu astunean Jaunartzea egiten duanak ere artzen du Jesukristo. KIkG 71. Jaunaren adiskidetasunean edo
pekatu astun edo aundirik gabe arkitzen diranak. Inza Azalp 105. Pekatu astunik dezunik, eztakit beintzat; eta
ezingo zaitut inpernura bota. NEtx Nola 29. Nire sermoi au entzun ta ulertu nai dauanak, estadu graziazkoan
egon bear dau. Ulertuten ez dauana, pekatu astunean dago. Bilbao IpuiB 238. Ez da naikoa asmo onez
dantzaratzea. Asmo txarrez izan ezkero, jakiña dago beti pekatu astuna dala. MAtx Gazt 68.
- BEKATU BARKAKIZUN (bekhatu barkhakizun H). "Péché venial" H. Cf. Mat 163s: --Eta benial bertze hitz
hunek zer erran nahi du? --Hanbat nola barkhakizuna, errazki barkhatzen den bekhatua. Mat 163s, y Ax 99 (V
68): Hala ostinatuaren, gogortuaren, itsutuaren eta ezansiatuaren bekhatua eta eritasuna ere hain da handia,
non berenez ezpaita sendakizun eta ez barkhakizun, donde no parece tenter el sdo. especializado de 'pecado
venial'. Bekatu beniala edo barkakizuna da karidadea guziz itzalten ezduana. Ub 152. Zergatik esaten zaio
pekatu beniala edo barkakizuna? Gco II 19.
- BEKATU BENIAL (pekatu benial Lar). Pecado venial. Tr. Apenas usado en el s. XX. Pekatu beniala
bederatzi gauzagaz parkaetan da. Bet 18. Ezpaitzuen egundaiño izan bekhaturik, ez eta bekhaturen kutsurik ere,
ez mortalik, ez benialik, eta ez are orijinalik edo ethorkizkorik ere. Mat 94. Ez bekatu orijinalerik, ez mortalerik,
ez benialerik. Ber Doc 137v. Benial edo mortal bekhatu ez egiteko manuez. EZ Man I 17. Hunela erabilzea
bekhatu benial da. Harb 158. Bekhatu mortalik ez izanagatik ere, badute zenbait benial, eta benialak asko dira
kofesatzeko. Ax 536 (V 344). Den iustuena ere, egunean zazpitan erortzen da, zenbait bekhatu benialetan bedere
behaztopatzen da. Ib. 463 (V 301). Zegaiti deretxo pekatu beniala. Cap 72. Batzutan tentazionearen ondoan
berehala zenbait atseginazko khilikamendu sartzen zaiku kasik akorda gaitezin baino lehen, eta hori ezin diteke
bekhatu benial arin bat baizen. SP Phil 448. Bekhatü benialetan hilzen direnak mortalen ere ogenak parkatürik
haiek orok merexi zien penitenzia, mündü hontan aski onsa egin gabe. Bp I 54.
(s. XVIII) Pekatu mortal da benial eginak. Arz 48. Ez ditu konfesatu bear benialzat pekatu mortaltzat egin
dituanak OA 136. --Zenbat jeneros dire bekatuak? --Irur: orijinalea, benialea eta mortalea. El 82. Ezeriozko
pekatua, deritzana beniala edo ariña, zer da? CatBurg 36. Diot bada orai, garbitu behar dela arima, bekhatu
benialetarat dituzken afekzione guzietarik. He Phil 82. Zer da bekatu benialea? CatUt 68. Besteren jüdikatzian,
gizona banoki triballatzen da eta ardürago hüts eta bekhatü benial egiten dü. Mst I 14, 1. Bekatu anditara, bada,
ta andiei darraiten sekulako sura nai ez duena ez dedilla oitu txikitara; bada bi gauz izugarri orien zaña ta
sustraia bezala da bekatu txiki arin beniala. Mb IArg I 215. O pekatu benial etsai, erio, ta arerio, infernua baño
gaiztoagoa! Cb Eg II 171. [Bekatua] daike izán mortále edo beniále. Beniále dá lébea. LE Doc 218. [Bekatü
Kapitalak] batzütan mortal dira, eta batzütan benial, materiaren pezü edo arhintarzünaren eta bertze
zirkonstanzien araura. CatLan 112. Bekhatu xumeez edo benialez kasurik egiten ez duena baratxe-baratxe
mortaletan eroriko da. Brtc 109. Konfesioko Sakramentua, bekatu mortalak barkatzeko, nai ta naiez behar dana,
ta benial barkakizunentzat ona dana. Ub 152. Pekatu benialak konfesetako bago obligazinoerik? CrIc 159.
(s. XIX) Konfesoreari agertzen diozkala tentazioak, inklinazio ta bekatu benialtzat dauzkanak ere. Mg CC
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
657

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
106. Zenbatek dauzkate bekatu benial edo arintzat bekatu astun edo mortalak diranak? Ib. 104. Orretarako jakin
biar da ziur, pekatu beniala baño ez dala egin dan utsegite edo paltia. Mg CO 145. Bekatuak, benial arin
txikiak, ez egizuez itxi konfesatzaga. Añ LoraS 33. Zergatik esaten zaio pekatu beniala edo barkakizuna? Gco II
19. Garbitu ote degu anima bekatu benialen autsetatik? AA I 444. Jakin behar dute, bekhatu benialak ere hagitz
damu samina egiten dioela Jainkoari. Dh 65. Ez daguala seigarren agindu santubaren kontra, beste agindu
askotan legez, gauza gitxirik edo pekatu benialik. fB Olg 97. Bekatu benialez eta bekatu mortal barkatuez eman
bear zaio satisfakzionea mundu untan penitenziarekin. CatB 69. Izango da guzurra pekatu txikarra edo beniala,
Jaungoikuari ta pedeko gauzai injurijarik [...] egiteko uste bagarik esaten danian. fB Ic II 176. S. Tomasek
ziozü, egia dela, bekhatü benialek eztiela komünione bat sakrilejio errendatzen. UskLiB 95. Bihotzeko
garbitasunak, kasatzen ditu kontzientziatik bekhatu mortal eta benial guziak. Jaur 382. Daigun, pekatu benial
bakotxagaitik egun batian egongo zariala Purgatorijuan. Ur MarIl 94. Pekatu arin edo beniala gatx txiki bat da.
Ib. 90. Etzitezela arren orduan beintzat, pekatu illgarri edo mortal eta benial edo ez-illkorra zertan berezitzen
diran erakusten ibilli. Aran SIgn 62. Bekatu arina edo beniala, zer gauza da? Legaz 43. Egun oro egiten ez
dituzu pekatu ariñ edo benialak? Arr May 96.
(s. XX) Zer da bekhatu beniala? CatJauf 40. Pekatua, beniala edo txikia deitu arren, berez ez da txikia,
aundia da. ArgiDL 30.
v. tbn. Tt Arima 61. CatLav 166 (V 85). Mercy 33. CatB 58. CatLuz 23. CatAe 56. CatSal 57. CatR 57. CatUlz
43. Pekatu benial: Iraz 39. Astar II 112. CatLlo 68. CatBus 31.
- BEKATU-BIDE. Ocasión de pecado; medio para pecar. Ez dio ematen etsaiari beraganako bide andirik;
aisa iges egiten du aren tiro ta bekatu bide galgarrietatik. Mb IArg I 293. Jangoikoak David bere urrikalzaren
eskuz atera zuenetik, etzen urbildu bekatu putzura edo bekat-bidera ta okasiora. Ib. 247. Olio bedeikatuarekin
eria ganzutzen duela begietan, belarrietan, sudurretan, ahoan, eskuetan, oñetan ta gerri-aldean edo bekatu-bide
guzietan. Ub 214. Eukitia asmo bizi ta zinzo bat, ez geiago pekaturik egiteko ta pekatu bide guztietatik
aldegiteko. CrIc 158. Peligrosuak dira gazte guztijentzat euskal errijetako danza agirikuak, ta askorentzat
okasino oso, ezagun, ta pekatu-bide urrekuak. Mg CO 137. Dala emoten deutseelako pekatu bidia neskatilla
danza lagunari, dala ikusten dagozanai. Ib. 134. Urten bereala bekatu-bidetik; alde egin galbideak; iges egin
lagun gaisto, joko ta beste onelako bekatuan jausi-erazoten zaituen okasiño deungetatik. Añ EL 1 52. Ardurarik
albait andiena iminiko dozu alde egiteko bekatu bideetarik, zelangoak direan lagun okerrak, berbataldi loiak,
ardan-tegiak ta ostera[n]tzeko ordi-lekuak. Añ EL 2 92. Jazkerak ez du beiñere pekatu-bide biurtu bear. MAtx
Gazt 80. Errukarria pekatubide ematen dun gizona. Ib. 64. Gurutze apala, / bi egur alkartuk egina, / gizonon bi
zorteen / zurezko imajina, / [...] / ezagun didazuna / nire ilusio birjina, / dakizuna nire pekatu-bide / antsikabe
nahiz grina. Azurm HitzB 51s.
- BEKATU BURU. Pecado capital. Oneek dira zazpi pekatu burubak, Adanen pekatuba zala medijo, geure
goguan sartu zirianak. fB Ic II 263.
- BEKATU BURUTAR. Pecado capital. v. BEKATU KAPITAL. Pekatu burutarrak dirade zazpi. CatBurg
38 (en el ms. original de Mendiburu pekatuen buruak). Pekatu kapital edo burutarrak dira zazpi onek. CatBus
33.
- BEKATU EGIKAI (pekatu egikai Lar). "Pecado actual" Lar.
- BEKATU EGIN (Lcc, SP, Añ, H (-kh-); pekatu egin Mic, Lar, Añ, H, A DBols, Etxba Eib; bekhatugin Ht
VocGr 399). a) Pecar. "Bekatu egitea, pécher" SP. "Pecar, pekatu, bekatu egin, oben, hogen egin" Lar. "Pecar:
(c.) pe-, o bekatu egin" Añ. "Bekhatu, pekatu, huts egitea, pécher" H. Cf. BEKATUAGO EGIN. Tr. De uso
gral.
Bana Ieinkoaren nuzu beldurtu, / sobera digizi egin bekhatu. E 199. Iangoikua, egin dizit zure kontra
bekhatu; / haiez nahi enuzula, othoi, heben punitu. Ib. 237. Iauna, zenbatetaraino bekhatu eginen du ene kontra
ene anaiek, eta barkhaturen draukat? ala zazpitarano? Lç Mt 18, 21 (Echn, alabBN, Samper, Hual bek(h)atu
egin, Ur pekatu egin; Ip ogen egin, Ol uts egin). Bekhatu egin diagu bada, Iauna, eta anhitz maneraz ofensatu
ukhan augu. Lç Ins A 5v. Begira gaitzatzu egungo egunean bekhatu egitetik. Mat 331. Nik ere ardura zure
kontra egiten nuen bekatu. Ib. 226. Eleizara juen oi naiz; / egin oi det bekatu. Lazarraga (B) 1204r. Baldin
badabil nondik bekatu eginen duen. Ber Trat 93r. Bekatu egines, erranes, pensatues. Ber Doc 95r. Pekatu egin
dodala pensamientuegaz. VJ 15. Bekhatu eginaz dute dolore gehiago / Punimendu arrazoiki eman zaienaz baño.
EZ Man I 121. Zeren nola gorputz guztiaz eta gorputzeko parte guztiez, osoki bekhatu egin baitzuen. Ax 590 (V
379). Halatan bekhatu egitean, kulpan eta hobenean, berdin izan zirenak, penan eta gaztiguan ere diren berdin.
Ib. 592 (V 380). Zeruan Luziferrek berak bedere egin zuen bekhatu. Ib. 140 (V 92). Pagamendua izanen duenak,
utzi behar du bekhatua, bekhatu ahal daidikeien denboran. Ib. 178 (V 119). Zerren bai negian pekatu
grabemente pensamentuagaz, berbeagaz, obreagaz. Cap 20. Begiratzen ezpaituzte gaitzetik, bai bedere gutiago
bekhatu egitera uzten eta hanbatez ifernua gutitzen. Hm 229 (V 110). Zertan bekhatu egin baitu gizonak, hartan
punituren da garratzkienik. SP Imit I 24, 3. Ezkontzako legearen kontra bekhatu dagitenek ezpaitadukate hartaz
konturik. SP Phil 257. Bizi baita bekhatu egiteko borondatian. Tt Arima 25. Zure aitziñean egin dut ene falta eta
xoilki zure kontra bekhatu egiñ dut. Gç 46. Nork eztü bekhatü egiten barur hoiek ez egina gatik? Bp I 110.
(s. XVIII) Damu izan ote deban emakume arekin pekatu ez eginaz. OA 160. Gizonak bekhatu egitean galdu
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
658

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
du bere libertatea? CatLav 43 (V 29). Nork egiten du bekatu fedearen kontra? El 50. Pekatu egiteko okasio
guztietatik. Iraz 63. Aitortzen natzaio Jainko aalguzikoari, [...], pekatu egin dedala geiegi, gogoz, hitzez ta
egitez. CatBurg 46s. Enganio komun bat da oraiño bekhatu egiñ-ondoan sentitzen den beldurtasun eta truble
hori, bertute bat dela uste izatea. He Gudu 51. bekhatü egin dit, Jauna. Mst III 52, 3. Adanek egiñ eban itxurik
bekatu, / Aren da gure kulpak damu ditugu. Acto 29. Zure begietan ta nere zeruko Aitaren kontra pekatu egin
det. Cb Eg III 291. Emen ez da, Adanek bekatu egin ta galdu ginduen ezkero, nekerik bageko bizitzik. Mb IArg I
303. Nola izan dukezu bekhokia bekhatu egiteko Jaunaren begietan, [...], intres zikhin baten gatik? Lg I 272. Eta
ondórean oráño ere bekátu egínes eman diógu motibo asarrátzeko dóble gure kontra. LE Ong 123r. Jakiteko ea
non, noiz, nola eta zertan egin dugun bekhatu. Brtc 160.
(s. XIX) Haur inozent bat baliz / Batheia ahal niro / Bekatü egin ezpalü / salba ahal niro. Xarlem 949.
Neskatx anima, honra ta estimazio guzia mundurako galdu duanak bekatu eginda, bere maitatzallearen
palsakeria ezagututa, [...]. Damu du bekatu egiña. Mg CC 169. Pekatu egiebanian gogortu, arantzatu ta lartu
jakola lur berez bigun ta samurra zana. Mg PAb 149. Damu dot bekatu egiña; damu dot biotz guztitik zu iraindu
izana. Añ EL 1 143. Emakumeari naikunde lizunez begiratzen dionak, bekatu egiten du bere biotzean. AA II 133.
Ez othe haiz bada egundaino nihorentzat izan bekhatu egiteko bide ta okhasione, hire solasez, hire harrokeriez,
hire arinkeriez? Dh 186. Seinoriak berak gura eukian pekatu egin Josegaz. fB Ic II 230. Egiten dau pekatu,
Jaungoikua biar eztan moduban adoretan dabenak. Astar II 36. Jaun erretora barda / izan gutuzu tentaturik, /
bekatu egitera / ezinago bortxaturik. AstLas 46. Nahiz bekhatu egin duen, bizkitartean ez ditu ukhatu Aita eta
Semea eta Izpiritu Saindua. JesBih 462. Nahi balinbagira hil eta salbatü, / Arte huntan behar gira kunbertitü, /
Bekhatü egiteko kostüma kitatü, / Leheneko eginetzaz nigarretan sarthü. Etch 652 (tbn. con alguna var., en
Bordel 191). Ez zagoz munduan olgetako, jateko, jantziteko, atsedetako eta askozaz gitxijago pekatu egiteko. Ur
MarIl 11. Zuen artean bekatu egin gaberik bada, arria bota bizaio. Lard 413. Ai legez zorigaixtoko orena
zeinetan bekhatu egiten hasi bainintzan! Dv LEd 129. Nork bekatu egiten du mandamentu konen kontra? CatSal
43 (CatR 43 bekatu egiten, CatAe 42 bekatu eiten). Pekatu egin-ta galduak giñan / erremeiorik ezpazen, /
konfesatuta barkatzen dira, / premiya degunak guazen. Xe 321. Pekatu egiteko lotsatu bear da eta ez
konpesatzeko. Zab Gabon 73. Pekatu egin baño obeki degu ill. AB AmaE 401. Aingeruak zeruan pekatu egiñ
zuen, Adanek paradisoan eta Judasek Jesukristoren eskolan. Arr May 36. Galdetzen zioten barkhamendu
zeruari, lurrari, aingeruei eta bekhatu egiten ikusi zuten gauza guziei. Jnn SBi 76. O Maria, mündü huntako
hungaitzen artian, othoi bekhatü egitetik begira gitzatzü. Ip Hil 123. Euren [protestanteen] arteko bat da:
"sinistu egizu eta pekatu egizu" edo "sinisteak bakarrik santu egiten dabela". Itz Azald 47.
(s. XX) Medisentziaz bekhatu egiten da, lagunaren hutsak beharrik gabe agertuz. CatJauf 82. Nik indutela
bekatu, pensamentuz, itzez eta obraz. CatUlz 5. U, u, u, / egin badet pekatu, / ederki det pagatu, / artu ala
txukatu. JanEd II 36. Nor nahirentzat herra daukanak egiten baitu bekatu. Ox 62. Nik agindu gustijak eztuataz
bete, / Baña ortan pekatu egiten dok euk be. Enb 124. Adan formadu zanian / Lenengo lurrian / Pekatu egin
eban / Paradisu [e]ternalian. Balad 193. Apaiza ari zan, pekatu egin / ta gorde oi dunarentzat: / neretzat jator
itzegin arren, / nik ez itz aiek neretzat. Or Eus 122. Aita, pekatu egin dut zeruaren aurka ta zure aurrean; eztut
gaurgero merezi zure seme deitzea. Ir YKBiz 301. Bainan dolu dut, baitakit egin dutala bekatu. Iratz 101. Behin
Josepek ez baitzion onhartu harekin bekhatu egitea, gezurrez zikhindu zuen eta preso sar-arazi. Zerb IxtS 26.
Jaun pastorea, ea aholku bat emango didazun Jaungoikoarekin baketzekotz, bekatu egin dut eta: nere emaztea
hil dut. Mde Pr 74s. Ondo dagola derizkiot nik / multa sendoak kentzia, / Pekatu egiten dun guziak / bear du
penitentzia. Basarri 171. Zeiñek egin zuen pekatu, berak ala bere gurasoek, au itsu jaio zedin? Vill Jaink 105.
Zure buruarekin pekatu egiñaz, Jaungoikoak eman dizun biziaren iturria ondatzen dezu. MAtx Gazt 43.
Burutikan gerade / ziaro ariñak, / da uste ez degula / pekatu egiñak. Uzt Sas 299.
(Bekaturik e., en oraciones negativas, condicionales o interrogativas). Cf. bekatu ez egin SP Phil 363, Xarlem
949, AA III 527, Añ EL 2 12, CatJauf 22, pekatu ez egin OA 160, fB Ic II 230, JJMg BasEsc 59, Astar II 33,
CatLlo 60, Osk Kurl 162. Huná, sendatu aiz: gehiago bekhaturik eztagiala. "Ne peche plus désormais". Lç Io
5, 14 (He, LE, TB, Dv, EvS, Leon, IBk, IBe bek(h)aturik, Or, Ker pekaturik; Ol ogenik). Bekhaturik eztagien
munduko bizitzean. EZ Man I 17. Agian aste batez edo biaz egoiten gara bekhaturik egin gabe; baiña urthe
batez eta hamarrez bekhatutan. Ax 464 (V 301). Hartan bekhaturik egin baduzu, eska zakizko barkhamendu. SP
Phil 116. Daukat proposito firmea ez geiago bekaturik egiteko, apartatzeko okasinoetatik zeu ofenditzekoetatik.
CatAnz 1. Bekhaturik egin gabe bizitzeko. Gç 35. Gizonak arren eztü egin bekhatürik, Deebriak eragin derionaz
geroz? Bp I 53. Bekhatua ezin maita baitezake eta ezin egin bekhaturik. CatLav 27 (V 21). Bihotzak bekhaturik
eziñ egin baidezake. He Gudu 90. Sekulan bekaturik egin ezpalute bezain lasai bizitzea. Mb IArg I 247. Gurako
gendukian ondo bizi ta pekaturik egin ez. Cb Eg II 55. Bekhatürik egin bazian bere khorpitzian galtho ziala
pürga ledian arima. Egiat 177. Arimaren salbátzeas, ta por konsigiente ez bekaturik egiteas. LE Prog 106.
Pekaturik egin edo konsentidu baga. Mg CO 123. Baña baldiñ zure deretxoa argitzeko, ta ongi agertzeko asko
esan nai bazuen juramentu eragiteak, etzenduan bekaturik egiñ. AA III 555. Nola atrebi ninteke beraz
bekhaturik egiterat nere Jainkoaren presentzian? Dh 204. Orregaz pekaturik egiñik badaukat? AB AmaE 260.
Zerura joateko bi bide bakarrak daude; edo pekaturik ez egitea, edo ta penitenzia. Arr May 76. Etzuen niholazere
nahi nihork haren gatik bekhaturik egin zezan. Jnn SBi 40. Hitzemaiten dizüt bekhatürik haboro ez egitia. Ip
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
659

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Hil 121. Da artzia resoluzio firme bat ez berriz bekatuik iteko. CatUlz 42. O zoritxarreko pekatua! ai beiñere
pekaturik egin ez banu! ArgiDL 34. Baina guk ezkenuen bekaturik egin. Arti MaldanB 208. Norbaiti pekaturik
egiten erakutsi al diozu? MAtx Gazt 85.
v. tbn. Mat 216. Harb 312. Arg DevB 182. Tt Onsa 38. FPrS 33. Brtc 164. Mg CC 123. Añ EL 1 124. CatB 66.
JesBih 440. CatLuz 32. Jaur 117. Lard 414. Hb Egia 79. Dv LEd 106. CatS 13. CatJauf 44.
Pekaturik egin: Gco II 47. fB Ic II 237. JJMg BasEsc 30. Astar II 72. CatBus 47. Ur MarIl 5. Itz Azald 89. KIkG
74. Ir YKBiz 104.
b) (Con egin part. en función de adj.). "(Pecado de) comisión, bekatu egindeko, egina" Añ.
- BEKATU EGINDEKO. "(Pecado de) comisión, bekatu egindeko, egina" Añ.
- BEKATU EGINARAZI. Hacer pecar. v. BEKATU ERAGIN. Bekhatu eginarazi balin badiote, eta hainitz
eginarazi balin badiote, orduan egiten du egin-ahala, hekien lotsarazteko. Jnn SBi 95.
- BEKATU ERAGIN. Hacer pecar. Segur bada bekhatu eraginen dioela hala egoiteaz. Harb 169. Luziferrek,
Deabru buruzagiak eta kapitainak, emaiten du halaber zenbait Aingiru gaixto eta Deabru tentatzeko eta bekhatu
eragiteko. Ax 557s (V 356). Jaungoikoak eman ziran naturalak eragin dit pekatu. OA 135. Nork eragin zioten
[Adam eta Evari] bekhatua? CatLav 42 (V 29). Jangoikoaren begietan berebat da besteri ark bekatu eragitea
edo egiteko bidetan hura ezarzea. Mb IArg I 144. Emengo onra, interes ta gusto, pekatu eragin didatenak zer
dira? Cb Eg II 61. Aingeru gaizto oek dira deabruaren aingeruak edo demonioak, gizonai bekatu eragiten edo
bekaturako tentatzen diardutenak. Ub 8s. Gorputzeko izatian lagundu beeben bere, kendu gura leuke arimakua,
pekatu eragiñaz. CrIc 66. Ekin eutseen guztijak gizon ari, goitu edo benzidu eben, eragin eutsen pekatu, ta
galduerazo grazija. Mg CO 116. Zerk pekatu eragin edo Jaungoikoaren legea ausi eragiten digu? Gco II 4.
Orpoz orpo zerraikion emakume gaizto ura bekatu eragiteko, eta onen atzaparretan kapa utzirik iges egin zuan
etxetik. AA III 486. Bere erregu eta palakuakiñ eragiñ zidan bekatu. Ib. 533. Piestati euneti iru juaten ez dira
pekatu egin edo eragin bagarik. fB Olg 188. Jaungoikuaren gorroto andikua da, inori pekatu eragitia, nai
pekatu egiteko bidia emotia. fB Ic I 91. Zeure aragijak pekatu eragin gura deutsunian. Ur MarIl 20. Onekin
Israeltarrak, beren gaiztakeriari zegokion kastigua artu zuten; ez ordea, oiei bekatu eragin zieten Moab eta
Madiantarrak. Lard 104. Eskandaluagaz, zein dan berba edo egikera guztia, osoro ona eta arteza ez dana,
besteai pekatu eragiteko oña emoten deutsena. Itz Azald 101. Guzurraz erain arren pekatu oneri, / Beste batek
burua ausikotzu zeuri. Enb 80.
- BEKATU-ERAGINGIN. Que induce a pecar. Piestazaliak dira agiriko ta ezkutuko pekatu ginak ta pekatu
eraginginak. fB Olg 206.
- BEKATU-ERAGINTZA. Inducción al pecado. Otsegin ez jakinai esatia lagunen ta ugazaben pekatugintzak
ta pekatu-eragintzak... fB Ic II 187.
- BEKATU ERAILE. Pecado mortal. Begiratu egizu, jausi ete zarian iñoz pekatu illgilla, eralla edo mortalen
baten. Ur MarIl 26. Erregutu Marijari bijotzez ta gogotik pekatu eralla edo mortalian dagozanak gaitik. Ib. 6.
Kondenauen infernua da, pekatu eralla edo mortalean ilten diranak doazan lekua. Itz Azald 41.
- BEKATU ERAZO. Hacer pecar. v. BEKATU ERAGIN. Eztot neure bizijan deseo loirik euki, ez inor
galzeko bere, edo inori pekatu erazoteko intenzinoerik euki. Astar II 145. Entzun eztaijen, pekatu erazo al leijuen
gauzarik. Ib. 96.
- BEKATU HERIOTSU. Pecado mortal. Adimentua duenak eta sakramentu au bekatu eriotsuan edo
mortalan artzen badu, bekatu egiten du? Legaz 38.
- BEKATU GAIXTO. "Bekhatu gaixtua (S-saug), le diable" Lh.
- BEKATU-GAUZA. Cosa pecaminosa. Jangoikuak eragozten dabenian pekatu gauzaren bat, eragozten bere
dau jartia pekatu egiteko peligru ezagutuban. Mg CO 127. Emeko atsegin zoroetan eta bekatu gauzeetan lasa
emon da, etse au infernurako egiteko. Añ EL 2 76.
- BEKATU HILGARRI. Pecado mortal. Gauza andijan badaukazu bide bagarik deungatzat, izango da pekatu
andija, illgarrija edo mortala. fB Ic II 220. Alan kastigetan badau edozein pekatu illgarri edo mortal. fB Ic III
362. Pekatu illgarri edo mortal eta benial edo ez-illkorra zertan berezitzen diran erakusten. Aran SIgn 62.
Eragozten da ernegua edo Jaungoikoaren eta bere santuen kontrako berba iraingarriak esatea; eta au da pekatu
ilgarria edo mortala. Itz Azald 88. Arteztasunari uts egiten badeutso gauza andiyan, izango da pekatu andiya
edo ilgarria, txikian bada, pekatu txikia edo arina. Ib. 89.
- BEKATU HILGILE. Pecado mortal. Begiratu egizu, jausi ete zarian iñoz pekatu illgilla, eralla edo
mortalen baten. Ur MarIl 26.
- BEKATU HILKOR. Pecado mortal. Bereala konfesa zaite gaur, asmetan badozu zeure ariman bekatu ilkor,
eriotzko edo mortalen bat. Añ EL 1 27. Alan egiten ez badabe egiten dabe pekatu ilkor eta astuna. Itz Azald 13.
Pekatu aundi edo ilkorra egin duenak beste biderik ez dauka: edo aitortza edo betiko ondamena. ArgiDL 23.
- BEKATU JATORRIZKO. v. JATORRIZKO BEKATU.
- BEKATU KAPITAL. Pecado capital. v. BEKATU BURUTAR. Cf. Añ: "Pecado capital: (c.) bekatuen burua,
burukoia, sustraia, iturria; (AN) zaña". Pekatu kapitalak dira zazpi. Bet 14. Zazpi pekatu kapitalak, zeñai
deitzen zaizten pekatu mortalak, dirade oek. OA 98. Pekatu Kapitalak edo besteen sustraiak dira zazpi. Cb CatV
55. --Bekatü kapitalak bethi mortal direa? --Ez, batzütan mortal dira, eta batzütan benial. CatLan 112. Bat-
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
660

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
banazka kurritu behar ditu Jainkoaren eta Elizaren manamenduak, zazpi bekhatu kapitalak. Brtc 54. Bekatu
kapitalak, edo bertzeen iturburuak ta zañak dire zazpi. Añ CatAN 56. Zergatik deitzen diegu pekatu kapitalak
edo besten buruak eskuarkiro mortalak esaten zaien zazpi pekatu oei? Gco II 21. Oen ondoren erakusten digu
dotrinak [...], zer dan bekatua, bekatu kapitalak, oen kontrako birtuteak eta beste zenbait gauza egoki. AA III
404. Sustrai onetati bertati sortuten dira, arako zazpi pekatu Kapitalak esaten deutseezun gurari galdubak. fB Ic
II 263. --Nondik examinatzen da Kontzientzia? --Jainkoaren Legeko hamar Manamenduetarik, [...], bekatu
kapitaletarik, eta bat bederak bere estatuko obligazionetarik. CatLuz 32. Pekatu kapital edo burutarrak dira
zazpi onek. CatBus 33. --Zeren gainean behar da etsaminatu? --Jainkoaren eta Elizaren Manamenduen, zazpi
Bekhatu Kapitalen eta bere estatuko eginbiden gainean. CatJauf 119. Berortantxe jarriko dittugu pekatuaz edo
gaiztakeria eta gaiztakeri buruaz edo pekatu kapitalaz esatekoak. Inza Azalp 22. Kolera, bekatu kapitala, bertze
hainitz bekatuen ithurburua. Larz Senper 16.
v. tbn. CatB 76. CatAe 60. CatSal 61. CatR 61. CatS 8. Pekatu kapital: CatLlo 78.
- BEKATU-LAGUN. Compañero de pecado. Cf. supra bekatuan lagun izan danarekin (AA I 561). Agintzen
dizut zere okasioa kendu bear dezula, ta bota zere etxetik mirabe bekatu laguna. Mg CC 149. Emakume ezkondu
bekatu loian erorten dana gizaseme batekin, illa izan didilla, baita bekatu laguna ere. Ib. 152. Ikusiko ditubez
pekatu laguntzat artu zituben txakur, ardi, bei edo beste ganaduben itxurak. Mg CO 208. Ez da baña iños
izentau biar konfesinuan pekatu laguna. Ib. 169. Esan bere bear deutsazu, ea zeure etse barruan edo zeure
agindura badaukazu bekatu-laguna. Añ EL 2 148. Betsabee bere lengo bekatu-lagun, eta orain egiazko
emazteagandik, lau seme izan zituen. Lard. 194.
- BEKATU LARRI (Añ, H (-kh-)). Pecado grave, mortal. "Pecado mortal" Añ. v. BEKATU HERIOZKO.
Halaber Iainko puxantak tratatzen du arima / Bekhatu larririk gabe mundutik illkhi dena. EZ Man I 120. Bekatu
larri-andia da gezurra, andia bada gezurretik norbaiti etortzen zaion kaltea. Mb IArg I 263. Bekatu txiki oek
dituela, Jainkoaren grazian iltzen diranak, eta bekatu larri andien zor guzia pagatu gabe daudenak, [...]
eramaten due, illez geroz, Purgatorioko pena deritzen neke-pen bat. Ub 211. Uste due, obrazko pekatu larririk
edo lodirik egiten ez duenean, pekaturik ez daukeela. Gco I 432. Da pekatu beniala, berez gauza larria edo
pisua izan arren, kulpa andi bage uste bazuen, pekatu ariña zala, eta ez mortala edo larria. Gco II 13.
Ezkonduak, bekatu larri edo mortalaren azpian beartuak daude, beren aldetik alegiña egitera aitu edo itzali ez
dediñ ongi nai eta amorio au. AA I 576. Gezurraren gañean egiten badu [juramentu] gutxienez egingo ditu bi
bekatu larri. AA II 29. Debozioneari aphur bat ematen zaizkon jendeak beiratzen ohi dire bekhatu larrienetarik,
burhoetarik, haserrego handietarik. Dh 65. Pekatu larri edo illkorrean zeudenentzat eta purgategiko animentzat
erregutzeko iru aldiz egunean eskilla edo kanpaiak jo zitezela. 'Por los que estaban en pecado mortal'. Aran SIgn
82. Bekatu larrian eginikako egintza onak ez baitire onkaitariak, ez ere askiemalleak, baizik erdiestaleak
bakarrik. Legaz 35. --Bekatu arina edo beniala zer gauza da? --Bekatu larrirako prestamena. Ib. 43. Begira
ondo, oraingotz pekatu larri edo mortalen bat egiñ ote dezun. Arr May 35. Pekatu larri edo ilkorran il ezkero,
eziñ zeruratu liteke iñor. ArgiDL 11. Irigarai kristau onegia zen horlako bekatu larri bat egiteko. Mde Pr 177.
Ene ume! pekatu larria egin dezue, gaur bijili-eguna dek eta. And AUzta 51. Gai ontan edozein aragizko atsegin
artzea, oso jakiñez izan ezkero, pekatu larria dala ez aztu. MAtx Gazt 86. Egia esan, ez da oso erraza irakurtzen
[Ulibarriren liburua] eta ez dut uste bekatu larria denik inorentzat hori ez irakurria izatea. MEIG IV 56.
- BEKATU MORTAL (T-L s.v. mortel, DBPT). Pecado mortal. v. B. HANDI, B. ASTUN, B. LARRI. Tr.
Apenas se encuentran ejs. del s. XX. Bekhatu mortal buruzagiak dira zazpi. Mat 26. Bekatu mortaleak dirade
zazpi. Ber Doc 90v. Pekatu mortalean egon arren. VJ 15. Hauk gustiak, Kristau falsoak ohi ditu obratzen / Noiz
ere baita, bekhatu mortalean erortzen. EZ Man I 3. O zenbat bekhatu mortal gazte erhoek egiten duten! Harb
177. Zordun dela dakienak eta iustiziaz kondena dezaken arteiño pagatu nahi eztuenak, bekhatu mortal egiten
du. Ax 244 (V 163). Zeure gogoan atsegin hartzen egoiten zara, eta hala egonez bekhatu mortal handitan
erortzen zara. Ib. 368 (V 242). Nahiago zinituket ene begien aitzinean hillik ikusi, ezen ez bekhatu mortal batez
kutsaturik. SP Phil 402. Lehen hil eziez bekhatu mortal bat Iinkoaren kontra kometi. Tt Arima 54. --Zonbat dira
bekhatü mortal gehienak? --Zazpi: ürgüillia, abarizia, aragizko bekhatia, bekaizteria, gormandiza, khexüeria,
herrabia. Bp I 54. Konfesadu bekatu mortal guztiak. (Nicolás de Zubia). ConTAV 5.2.11, 153.
(s. XVIII) Nagoana ere pekatu mortalean. OA 20. Anitzek egiten tustela bekatu mortaleak eta andiak ez ongi
egiteas Jaun Goikoaren zor geben paguak. SermAN 4v. Zer da pekatu eriozkoa, edo pekatu mortala? CatBurg
35. Nahiago zintuzket, ene haur maitea, ikhusi hilltzen ene begien aitzinean, ezen ez bekhatu mortal baten egiten.
He Phil 406. Pekatu mortal batek Adan gure Aita bere ondorengo graziakin Paraisutik bota zuen. Cb Eg II 170.
Sinhetsten nuen bazela ifernu bat, bekhatu mortal bakhar bat aski zela harat kondemnatua izatekotzat. Lg II 191.
Itz desonesto bát tentagárria dá bekátu mortale bát sekula pagatu ezin daikéna áski inférnuan. LE Prog 112.
Pratika horiek batek ere eztüie obligatzen bekhatü mortalen ez benialen phenaren pian. Mercy 33. Badakit
hainitz bekhatu benialek ez dezaketela egin bekhatu mortal bat. Brtc 109. Bekatu mortala edo eriozkoa da
Jainkoaren grazia galerazitzen duana ta betiko eriotza darraikana. Ub 152. Bekatu mortal bakar bat / Aski bada
galtzeko, / Milaka ein tuztenentzat / Zer pena ote dago? Monho 124.
(s. XIX) Osoro bekatu mortal jakinak, dudakoak ta begitanduak Konfesoreari agertzea. Mg CC 162.
Zeinbatek daukez pekatu benial edo arintzat pekatu mortal edo astunak dirianak? Mg CO 145. Onetarako
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
661

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
aurkitu bear zara bekatu mortal edo eriozko baga. Añ EL 1 119. Ikusten ezpada ere begiakin, egiaz illik dago
Zerurako, eta orregatik deritza pekatu mortala. Gco II 8. Memoriaz jakiteaz gañera, beartuak eta obligatuak
gaude bekatu mortalaren azpian Kredoko artikuluen substanzia bederik aditzera. AA III 588. Bekhatu benialak
errexki egiten dituena segurki bezala bekhatu mortalean eroriko dela. Dh 65. Piesta zalen arimak milla pekatu
mortal entzun, esan, ikusi, pensau, naitu, egin ta eragin ditubee dantza ta piesta orreetan. fB Olg 182. Soldau
bat jausi zan pekatu mortal baten. JJMg BasEsc 54. Zure bekhatiez aisaki orhitzeko gogoman ezazü [...],
honkiten zirenez zazpi bekhatu mortal gehienetzaz. UskLiB 86. Orhitüren nüzü orano bekhatü murtal bakoitz bat
aski dela hara erorteko. Ib. 70. Andria: gorde ta zaindu nagizu jausi ez naitian pekatu mortalian. Ur MarIl 29.
Bekhatu mortal bakhotxak berritan gurutzefikatzen zintuela. Dv LEd 266. Debekatua zaiote xehatzea zertan
datzan bekhatu mortala eta zertan beniala. Laph 97. Ifernia da lekhü bat nun debriak eta bekhatü murtalian hil
diren gizunak beitaude. CatS 36. Iltzen badira bekatu mortalan edo eriotzkorran, ifernura. Legaz 55. Animaren
salbazioa urreaz irabazten ezta, nork bere buruari uko egiñaz irabazten da, pekatu mortal bakar bategatik
galtzen dan bezela. Arr May 21. Hek ezagutzen ez zituzten bekhatu mortalak. Elsb Fram 177.
(s. XX) Bekhatu mortala da Jainkoaren legeari desobeditzea gauza handian. CatJauf 89. --Zer da agozko
konfesioa? --Da erraitia bere bekatu mortal guziak konfesoriari. CatUlz 42. Emazte handi, sekail, petrail bat,
bekatu mortala bezain itsusia. Lf Murtuts 19. Badirudi bekatu mortalean daudela (gaudela?) soin-ek eta
gorputz-ek adiera berbera ez dutela esan duten guztiak. MEIG VII 88.
v. tbn. CatAnz 6. CatUt 67. Egiat 200. CatLan 111. CatLuz 33. Pekatu mortal: Urqz 16. Zuzaeta 67. Astar II 90.
- BEKATU OHITUAR (pekatu oituar Lar). "Pecado habitual" Lar.
- BEKATU OMISIOKO. v. OMISIOKO BEKATU.
- BEKATU ORIJINAL. Pecado original. v. JATORRIZKO BEKATU. Tr. Apenas se usa en el s. XX.
Bekhatu orijinala da gure naturaren arrazazko korrupzione gaixto bat. Lç ABC I 5v. Nothadura hura deitzen da
bekatu orijinala, erran nahi da, ethorkizkoa edo ithurburutik heldu dena. Mat 162. Ez bekatu orijinalerik, ez
mortalerik, ez benialerik baterere. Ber Doc 137v. Zeure amaren sabelean bekhatu orijinalik gabe Iainkoaren
garaziaz konzebitua zarena. Harb 54. Bautismoak sein bateatzakeai bekatu orijinala, eta andi eginda bateatzen
diranai artean egin zituen bekatuak ta bekatu orijinala [parkatzen ditu]. CatAnz 6. [Bathaioak] khentzen daroku
bekhatu orijinala, baita aktuala ere, baldiñ baginduen batere. Gç 215. Hura [Maria] xahü izan dela grazia
berhezi batez, diot thaka eta bekhatü orijinala gabe. Bp II 91. Pekatu orijinala kentzeko. OA 64. Gizona, bizi
deno, ezta erras tentazionetarik solt izanen; zeren eta bekhatü orijinalaren khozian sorthü girenen gañen,
gihaureki kharreiatzen beitügü tentazionen üthürbüria. Mst I 13, 3. Pekatu orijinala edo jatorrizkoa eta beste
edozeñ bateaetan danagan aurkietan dana kentzeko. Cb CatV 49s. Maria bere izatearen lehen mementetik
begiratua izatu da bekatu oriyinaletik. Mih 4. Gizon guziak ill ziran, Adanen Sagar-jate gaiztotik zetorkien
bekatu orijinal edo jatorrizkoaren bidez. Ub 193. Jainkoa zen bakharrik gai bekhatu orijinalaren notha beltzetik
zure garbitzeko. Brtc 84. Jatorrizko pekatutik edo pekatu orijinaletik, sustrai pozoatu batetik bezela datorkigu
guzioi gere aragiaren edo gorputzaren erabageko griña zikin ori. Gco II 39. Jakiñ bear du lenbizia bataioko
sakramentua ipiñi zuala Jesu-Kristok bekatu orijinal edo jatorrizkoa [...] barkatzeko edo kentzeko. AA III 589.
Parkatu jakun sakramentu onen indarrez pekatu orijinal edo jatorrizkua. JJMg BasEsc 47. Jaijo zare pekatu
orijinal baga? Astar II 140. Hari bakharrik emana izan zaion pribilioaz, Jainkoak begiratu du bekhatu
orixinaletik. MarIl 83s. Estaliak ginen krimez, zeinak eratxiki baititugu bekhatu orixinalari, zeinaz jadanik oro
kriminelak eginak baikinen. Jaur 147. Ordu hetan bazen, Nazareteko hiri ttikian, birjina gazte bat, kontzebitua
izatu zena bekhatu orisinalik gabe. Jnn SBi 9. Sant Anbrosik erraiten dü Mariak eztiala ükhen ez bekhatü
orijinalaren ez bekhatü aktüalaren nokürik. Ip Hil 16. Etzinen khozatürik / Bekhatü orijinalaz. UNLilia 19. --
Zonbat bekhatu suerte dire? --Badire bi suerte: bekhatu orisinala eta bekhatu aktuala. CatJauf 40. --Bataioko
sakramentue, zertako da? --Kentzeko bekatu orijinala, eta bertze edozeiñ bekatu arkitzen bada bataietzen den
arren baiten. CatUlz 38. --Gure liburuek erakusten daukute ttipitik baino urrunago danik heldu direla askotan
gure ezinbertzeak. --Bekhatu orisinaletik? Lf Murtuts 39.
v. tbn. Bek(h)atu o.: Hm 208. CatUt 66. CatLan 74. Añ CatAN 46. CatB 55. CatLuz 22. CatAe 54. CatSal 55.
CatR 55. CatS 8. BOEl 336. Pekatu o.: Zuzaeta 82.
- BEKATUPE. (En casos locales de decl. sing.). Estado de pecado. Onets biotzetik bekatu petik atera zaitzan.
Lar STomas 2. Jesusek esan nai duena da Salbatzallea ta hau da Jangoiko-gizonaren egiteko guzia: bekatu petik
gu atera ta bere zerura zuzen-eraztea. Mb IArg I 150. Aterako zituala gizon-emakume guziak bekatu-petik eta
infernuko etsaiaren atzaparretatik. Ub 24. Mundu huntan bekhatupean eta sakrileio pean bizi izan ondoan joan
beharko haizela, hain izigarriki laidoztatu [...] dukeian Jesu-Kristo haren aitzinerat. Dh 222s. Naiz dozu egon
pekatupian? Astar II 224. Ze aleginak eztituz egiten ainbat lasterren urten daigun pekatupetik? Ib. 285. Zure bizi
guzian bekhatu-pean egotu zare, eta zer egiten duzu? Dv LEd 129. Tanboliñ-txistu alai gozoan / lenago ziran
jolasten, / gaur eguneko dantza loturik / ez eben ontzat artutzen; / ondiño geiau: pekatu-pean / jolas au eben
zigortzen. BEnb NereA 229.
- BEKATUTAN. v. BEKATUAN.
- BEKATU TXIKI. Pecado venial. Iraatzi egijezu pekatu arin ta txikijai, pekatu andiren bat, parkatua bat,
baña bere zorra pagau bagia. Ur MarIl 94. Arteztasunari uts egiten badeutso gauza andiyan, izango da pekatu
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
662

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
andiya edo ilgarria, txikian bada, pekatu txikia edo arina. Itz Azald 89.
- BEKATU XUME. Pecado venial. Bekhatu xumeez edo benialez kasurik egiten ez duena baratxe-baratxe
mortaletan eroriko da. Brtc 109. Askotan bekhatua ezjeustzat eta bekhatu handiak xumetzat dauzkagu. Dh 133.
- BEKATUZKO. Pecaminoso. "Bekhatuzko, qui est de péché. Bekhatuzko bilduma nakhaizgarri bat (Jaur), un
amas repoussant de péchés" Dv. Bekhatuzko amoria bethi date traidore. E 87. Hautatzenago zuela Iainkoaren
populuarekin aflijitu izatera, ezen ez denbora guti batetakotz bekhatuzko atseginén ukhaitera. Lç He 11, 25 (He,
TB, IBk, IBe bek(h)atuaren, Dv, Ol ogen-). Alabañan ez emenda bekhatuzko bizia. EZ Man I 86. Sakramendua
da hura Penitenziazkoa, / Zeñetan xahutzen baita notha bekhatuzkoa. EZ Man II 72. Ira per vitium, biziozko
hira, bekhatuzko haserrea, arrazoiñaren kontrakoa. Ax 279 (V 186). Bekhatuak, eta bekhatuzko obrak, baititugu
geure geureak eta gerok eginak. Ib. 112 (V 74).
(s. XVIII) Eta hauk dire, bekhatuzko gure usantza gaxtoen efetuak, edo Satanen asmuak eta linbuzteriak. He
Gudu 114. Zenbat bekatu eragiten dituen edo zenaterako bidea ematen duen, anbat bekatuzko puñalka ematen
diozka bere anima gaisoari. Mb IArg I 144. Anima kulpaz loitu itsusian deabruak bere atseden gabeko gorroto
bizia dauka, eta aren zai, edo ondoren pekatuzko kateakin lotuaz, bere esklaba billau ori gordetzen, ta
seguratzen beti dabill. Cb Eg II 168. Ez balin baditugu utzten lekhu, etxe, lagun eta bekhatuzko bertze bide
guziak. Lg I 273. Eta Jaunaren graziaren mirakuillu bat behar zela haren bekhatuzko gathe lodien hautsarazteko.
Ib. 188. Bekhatuzko okasionean jartzen direnek. Brtc 56. Dostetek, atseginek, eta maiz bekhatuzkoek
okupatu dute ene bizia. Ib. 81. Gure egiñ-ahalak bekatuzko zor guzia pagatzeko diña ez diranean. Ub 212.
(s. XIX) Egiteko eskuka bekatuzkoak edo beren buruakin, edo besteekin. Mg CC 114. Egiten du bekatuzko
konfesioa. Ib. 116. Kale edo etxe aetan badagoz tentatzalle gaistuak, edo lengo adiskide pekatuzkuak. Mg CO
121. Itxi egizuz bekatuzko bideak, okasiño, ta adiskidetasunak. Añ LoraS 30. Bekhatuzko estatuan erori dela
Jainko biziaren eskuetarat. Dh 138. Ezpazare urruntzen bekhatuzko bide ta parada hetarik. Ib. 209. Nai dozu,
Jaungoikua etorri dakizun dantza zale bakotxari esatera, dantza orreek pekatuzkuak diriala, ta ez juateko? fB
Olg 151. Beste ainbeste jazoten da kristinaubeen arteko ekandu pekatuzko, ta oitura galdu askogaz. Ib. 135.
Eureen erriko dantza naastubak, eta pekatuzkuak guztiz kendutia. Ib. 153. Pekatuzko ta pekaturako
adiskidetasunak, ta alkar artutiak galdutia gauza ona da. fB Ic II 207. Emon daikijozu zeure gorputzari laztasun
ta nekegarriren bat, len emon deutsazuzan pekatuzko atsegiñen ordez. Ur MarIl 23. Itxi gogoko, ta zale dan
olgantzaren bat, pekatuzkua ez izan arren. Ib. 5. Irakasten zinerotan nola nik-ere kofesioaz buluzarazi behar
dudan nere bihotza bere bekhatuzko azaletik. Dv LEd 9. Altxa nadien bekhatuzko ohe hunetarik. Ib. 101.
Distiatu du berthutez, bekhatuzko gauean. Hb Egia 79. Ez othe ziren bekhatuzko lokharri guziak hautsi behar?
Ib. 68. Bekhatutik eta bekhatuzko bidetarik urrun. Laph 153. Jinkuaren beraren aitzinian egiten eztiren
bekhatuzko obra hetarik. CatS VIIIs. Europaren parterik galantenean biotzak pekatuzko lo-zorrotik suspertu ta
esnaatu. Aran SIgn 98. Pekatari askoren biotzeko pekatuzko illuntasunak desegin zituana. Bv AsL 90. Igaroko
nere bizia pekatuzko kate luze bat izan da. Ib. 22. Nahi balinbadiozute ihesi egin bekhatuzko okasionei. Jnn SBi
59.
(s. XX) Egiazko gogoa denean bekhatuzko okasionetarik urruntzeko eta zer nahiren pairatzeko, berriz
bekhatuan erori baino lehen. CatJauf 121. Bere pekatuzko bizibidea dala-ta, gizartetik uxatua izan dadin aldarri
eginen dute. Etxde JJ 213. Au ez litzake izugarri, nonai zabaldurik dagon bekatuzko izurri lazgarri au gizasaldoetan
egunoro damurik ikus ez ba geneza. Or Aitork 230. Irakurgai, izketaldi, zinema lizunak edo pekatuzko
tratabideak esnatu diotela. MAtx Gazt 26. Pekatuzko zurrunbilloan / itotzen nauk jolas ta parre. NEtx LBB 248.
Inozent izan arren --ai hori latima!-- / bekatuzko kutsuan daukagu arima. Xa Odol 346. Gales-ko ezkonformistek
ez dituzte ontzat hartzen edari hordigarriak eta bekatuzko lanbidetzat daukate tabernaritza. MIH
185. Ikusi berria nuen "Psychosis", beti gogoko izan dudan Hitchcock-ek bere pekatuzko bizian egin duen
pekaturik larrienetakoa. MEIG I 199.
v. tbn. JesBih 454. Aran SIgn 99. Arb Igand 5. Ip Hil 207.
- BERBAZKO BEKATU. Pecado de palabra. Egin dituzen pekatuek mandamientuetati, pensamientuzkoak,
berbazkoak eta obrazkoak. VJ 10. Konfesino garbi ta osuak eskatuten dau ez naastetia pekatubak; biar dira
agertu pensamentuzkuak pensamentuzkuak legez; berbazkuak, deseozkuak, tokamentu, ta obrazkuak, bakotxa
okertu baga. Mg CO 171. Berbazko edo obrazko pekatubetan jausteko, badauka gizonak zek atzeratu dagijan.
Astar II 141. --Zeinbat eratakoa izan leiteke pekatu norberarena? --Gogozkoa, berbazkoa eta egitezkoa. Itz
Azald 135.
- HERIOZKO BEKATU, BEKATU HERIOZKO (Lar, H (bekhatu h.); p. eriozko Lar). "Pecado mortal" Lar.
Heriozko bekhatuan baldin bada partitu, / Oiñhazeen sofritzera behar du abiatu. EZ Man I 59. Zer da pekatu
eriozkoa edo pekatu mortala? CatBurg 35. Bekatu mortala edo eriozkoa da Jainkoaren grazia galerazitzen
duana ta betiko eriotza darraikana. Ub 52. Bereala konfesa zaite gaur, asmetan badozu zeure ariman bekatu
ilkor, eriotzko edo mortalen bat. Añ EL 1 27. Onetarako aurkitu bear zara bekatu mortal edo eriozko baga. Ib.
119. Eskeñiten deutsut ill-aginian, bekatu eriotzkoan, kondenetako zorian, gaisorik ta estueraren baten
dagozanagaitik. Ib. 91. --Zer pekatu dira oriek? --Mortalak edo eriozkoak, baita benialak ere. CatG 40.
- ETORKI(Z)KO BEKATU. Pecado original. "Bekhatu ethorkikoa [...] péché original" H.
Cf. Mb IArg I 272: Zeren bakoitzak bekatu etorki-orijinala kenduagatik, kenzen ez duen gaitzerako bere griña.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
663

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Adamek bekatu egin zuenean likistu eta nothatu baitzuen bere ethorkia eta naturaleza, [...] nothadura hura
deitzen da bekatu orijinala, erran nahi da, ethorkizkoa edo ithurburutik heldu dena. Mat 162. Zer bilkuia handi
eta ederra sinhesten dituena Trinitatea, bekhatu ethorkizkoa, zerua, ifernua, [...], eta egiten duena sinhestearen
arabera! Hb Egia 101.
- EZ EGINEKO BEKATU, BEKATU EZ EGINEKO. Pecado de omisión. Ez konturik arimiari artubaz ez
egiñeko edo omisiñoeko pekatuben ganian. Mg CO 24. Zer da pekatu omisinoeko edo ez egiñekua? Mg CO 24.
- GOGOZKO BEKATU. Pecado de pensamiento. Gogozko pekatu izateko [...] ezta biar gomutan edo
buruban darabilen leezko loikerijarik egiteko gurari edo deseorik eukitia. Astar II 135.
- HITZEZKO BEKATU. Pecado de palabra. Konfesio garbiak ta osoak eskatzen du ez nastatzea bekatuak;
bear dira agertu pensamentuzkoak pensamentuzkoak bezela, itzezkoak, deseozkoak, tokamentuak, ta obrazkoak
bakoitza okertu gabe. Mg CC 119. Beste pekatu batzuek dira hitzezkoak bakarrik: nola juramentuak, batezere
gezurrezkoak; blasfemiak, birau edo maldizioak; hitz loiak. Gco II 2.
- JATORRIZKO BEKATU, BEKATU JATORRIZKO (H (V, G); pekatu j. Lar). Pecado original. --Zertako
da ifinia bateoko sakramentua edo ezkutapea? --Kentzeko pekatu jatorrizkoa eta beste edozein bateatzen dan
argan arkitzen dana. CatBurg 34s. --Pekatu orijinala edo jatorrizkoa eta beste edozeñ bateaetan danagan
aurkietan dana kentzeko. Cb CatV 49s. [Aur jaio-berriak] du bekatu jatorrizkoa edo bekatu orijinala. Ub 195.
Gizon guziak ill ziran, Adanen Sagar-jate gaiztotik zetorkien bekatu orijinal edo jatorrizkoaren bidez. Ib. 193.
Zer gauza da bekatu orijinala edo jatorrizko bekatua? Ib. 153. --Zer da bekatu orijinala edo jatorrizkoa? --
Guziok sortzetik dakarguna. Añ CatAN 46. Pekatu jatorrizko edo orijinal artatik etorri da gure itxumena,
gaitzerako griña fortitza eta onerako pisutasuna, nagitasuna eta atzerapena. Gco I 417. Jatorrizko pekatutik edo
pekatu orijinaletik, sustrai pozoatu batetik bezela datorkigu guzioi gere aragiaren edo gorputzaren erabageko
griña zikin ori. Gco II 39. Geratu ziran Zeruko ateak, bekatu jatorrizko onekin itxiak, Adanentzat ta onen
ondorengo guztientzat. AA III 269. Jakiñ bear du lenbizia bataioko sakramentua ipiñi zuala Jesu-Kristok bekatu
orijinal edo jatorrizkoa [...] barkatzeko edo kentzeko. Ib. 589. Parkatu jakun sakramentu onen indarrez pekatu
orijinal edo jatorrizkua. JJMg BasEsc 47. Zirkunzisio onek, orain bataioak bekatu jatorrizko edo orijinala
barkatzeko duen indarra zuen. Lard 18. --Zertarako ibenia edo paratua izan zen bataioko sakramentua? --
Bekatu jatorrizkoa edo orijinala kentzeko. Legaz 38. Emendik konturatu bedi irakurlia zeñ zarra dan gure
Ordenan San Franziskoren semien jaiera Mariaren sortze jatorrizko pekatuaren kutsu gabiaren alderako. Bv
AsL 201. --Nor da gure Andra Maria Dontzellea? --Da Andra bat jatorrizko pekatua baga sortua. Itz Azald 71.
Ni naiz Birjiña, jatorrizko pekatuaren kutsurik gabe sortua. Goñi 63. Jaunaren agindu aundi zorrotz bat autsi
zuten ta beren ume guztiak ondasun aiek gabe jaio bear nai ta nai-ez, au da, jatorrizko pekatuan. Inza Azalp 47.
Onaren jabe izateko emana zaigun naimen-indar au, txarkeriaren jabe egin oi zaigu. Jatorrizko pekatuaren
ondorenak dituzu. MAtx Gazt 87.
- OBRAZKO BEKATU. Pecado de obra. Egin dituzen pekatuek [...], pensamientuzkoak, berbazkoak eta
obrazkoak. VJ 10. Aragizko pekatu obrazkotati datorren aidetasuna. Oe 150. Deseoti [dator] obrazko pekatuba.
Zuzaeta 148. Uste due, obrazko pekatu larririk, edo lodirik egiten ez duenean, pekaturik ez daukeela. Gco I 432.
Beste batzuek dira lasaiegiak edo obrazko bekatuak baizik ezertan artzen ez dituenak. AA II 141. Gaistoeneko
puntuan, desoneski berba egin ta begiratzea gaiti, aurrerago igaroten ezpada, ez da obrazko pekaturik. Añ
GGero 279. Egiten ezpadabee obrazko pekaturik. JJMg BasEsc 121. Berbazko, edo obrazko pekatubetan
jausteko, badauka gizonak zek atzeratu dagijan. Astar II 141.
- OHITURAZKO BEKATU, BEKATU OHITURAZKO (bekhatu o. H). "Péché d'habitude" H.
Eta oiturazko pekatua, argaltasunekoa da edo maliziazkoa da? Gco II 5.
Orduan oiturazko pekatua da maliziazkoa, gaiztakerizkoa, kulpadunagoa, zerren borondatea argana etziñago
eta makurtuago dagoan. Ib. 5.
- OMISIO(Z)KO BEKATU, BEKATU OMISIOKO. Pecado de omisión. Omisiño edo ez eginiko pekatuba.
Mg CO 24. Omisinoeko pekatuba. Ib. 24. Zer da pekatu omisinoeko edo ez egiñekua? Ib. 24. Pekatu asko dira
utsegiñezkoak edo omisiozkoak. Gco II 4.
- PENTSAMENTUZKO BEKATU. Pecado de pensamiento. Pensamenduzko bekhatuak dira kofesatzeko
gaitzenak. Harb 157. Egin dituzen pekatuek [...], pensamientuzkoak, berbazkoak eta obrazkoak. VJ 10.
Konfesino garbi ta osuak eskatuten dau ez naastetia pekatubak; biar dira agertu pensamentuzkuak
pensamentuzkuak legez. Mg CO 170. Pensamentuzko pekatuen gañean itzegitean. Aran SIgn 62.
- SORTZEKO BEKATU, SORTZARO(Z)KO BEKATU, BEKATU SORTZEKO, BEKATU
SORTZEKIKAKO (bekhatu s. H). Pecado original. Haurtxo iaio berriari bekhatu sortzekoa / arren xahu
diozozu Adamenikakoa. EZ Man II 67. Sorzarozko bekhatiagatik, lüzaz gurekin arima ehortzirik bezala dago
khorpitzian. Ip Hil 33. Begiratürik izan dela xahü sorzaroko bekhatiaren thonatik. Ib. 208.
Etim. Del lat. peccatum.
bekatu. v. behekatu; begikatu.
bekatudun (Añ), pekatudun (Lar). "Pecaminoso" Lar y Añ. Orrenbat bekatudunen ta munduko beste guzien
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 664
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
artean Jesusen Ama dela bekatuaren arantzik bageko lilio zuri ederra. Mb IArg II 17.
bekatugabe. (Adj.). Sin pecado; inocente. Khexagune suerte guziak, [...] nolanahikoak izan daitezen, eziñ
baititezke bekhatu-gabeak. He Gudu 151. Zure ganat esku xuri eta bekhatu gabeak altxa detzadantzat. Brtc 23
(tbn. con alguna var. en Arb Igand 197; en MarIl 51s esku garbi eta bekhatu gabeak). Jesus erru bagiak ta bere
Ama pekatu bagiak ainbeste pena ta mingarri irago bazituben euren bizi guztian. fB Ic III 267.
bekatugabetasun, pekatubagatasun. Inocencia. Pekatubagatasuneko, betiko bizitzako eta atsegiñezko
hortu atxakiya bagakoa. Ur BulaAl 36s (BulaV 23 errubagatasuneko, BulaG 553 obengabetasuneko).
bekatugile, bekatu-egile (Añ). Pecador. "Adúltero, besterenaz bekatu egillea" Añ. v. bekatugin, bekatari.
O Jinkoaren ama saintia, / Bekhatügilen ürgaitzarria, / Zük gitzatzü lagünt, bai Jinkoaren, / Baita berthütiaren /
Bihotzez maitatzen. UNLilia 5.
"Adúltero, besterenaz aragizko bekatugillea" Lar.
bekatugin, pekatugin, bekat-gin. Pecador; pecaminoso. v. bekatugile, bekatari. Zeren bekatugin gaisoak
ez dadukan bekaturako bidea egiten edo agerzen diona deabru tentatzalletzat. Mb IArg I 143. Aserretzetik
datorren bake da bekat-gin gaistoen bakea; bada [...] aser-erazten du bekat-giñak Jangoikoa. Ib. 301.
Piestazaliak dira agiriko ta ezkutuko pekatu ginak ta pekatu eraginginak. fB Olg 206. Nor da gurari deunga
ginak ta pekatu ginak ez daukazana? fB Ic II 264. Gorputz pekatugina ta ustelkorra. fB Ic III 183.
bekatugin. v. BEKATU EGIN.
bekatugintza, pekatugintza. Acto pecaminoso. Otsegin ez jakinai esatia lagunen ta ugazaben pekatugintzak
ta pekatu-eragintzak... fB Ic II 187.
bekaturantza (Hb ap. Lh), bekaturantz. Vicio. "Penchant au mal" Lh. Aztura gaxtoen ondoan, dathoz
aztur-onak; bekhaturantzen ondoan, berthuteak. Birjin 109. Aphalesgunaren kontrako bekhaturantz guziei
enferratzeko. "Vices". Ib. 292. Zertarat bada nago ni, baldin bekhaturantza galgarri hura ni baithan
erreginatzerat uzten badut? Dh 107. Hantusteari hurbildanik darraio jauzkortasuna ta pairu-eskasa; bethi kasik
elkharri datxeizko bi bekhaturantza horiek. Ib. 68. Arras suntsizazu ni baitharik hantustearen bekhaturantza itsu,
galgarria, eta finka nazazu aphalesgunean. Ib. 109.
bekaturatu (-kh- Dv), pekaturatu. Caer en pecado. "Bekhaturatu, tomber dans le péché" Dv. Gis orretan
dabillena aisa ta laster berriz ere bekaturatzen da; ta bekaturatzen, egin nai gabez Davidek ez bekaturatzeko
egiten zuenaren erdia ta laurdena ere. Mb IArg I 247. Bataitu zutenetik bekaturatzen ez den fededuna ez da
sarzen bekatuaren aiztur ta oikur gaistoen oial trabarietan. Ib. 293. Bekaturatzeko beldur ta ikar hau da
bekatutik urrun ta zeruko bidez bat dabillelako siñu ta señale ageria. Mb IArg II 46. Jaunaren itzegite oek
adierazten due, Jaunaren itza biotzean bein arturik berriz bekaturatzen danak, ez duala ez Jesukristoren umeen
marka, baizikan etsaiaren umeena. AA II 599. Jakinik ezen debru lohiak hatzematen dituen hanbat arimetan
eztela bat, erran behar bada, hastean bekhaturatzeko gogorik zuenik. Dh 73.
(Tras bere, etc.). Aotik bota duana jatera biurtzen dan txakurra bezela da, dio Espiritu Santak, berriz bere
bekaturatzen dan zentzugabea. AA III 599.
(Trans.). Llevar al pecado, hacer pecar. Zenbat alegin egiten dituan Infernuko deabru gure etsaiak, justuak
pekaturatzeko. Gco I 452. Arima inozenteak pekaturatu, donzella tristeak ezaindu ta beinbere gauza on bat esan
ta egin bage bizi direanak. Añ MisE 173. Balaanek eman zion konsejuba Erregiari gerla egin ziozela
emaztekiyekin, eben edertasuna, danza eta mugimendubekin bekaturatuko zittuztenekin (Zugarramurdi, 1875).
ETZ 297. Zure eskuak, naiz zure oñak pekaturatzen bazaitu, ebaki ta zuregandik erauzi. MAtx Gazt 48.
bekatutasun. Iniquidad. Iainkoaren miserikordiari iguriki behar gaizko, bekhatutasun hau iragan dadin
eta biziak hilkizuntasuna irets dezan artean. SP Imit I 22, 5 (Ch inikitatea, Mst inikitate).
bekatutegi, bekategi. 1. Lugar de pecado. Mundu galdu hau bekatutegi galgarria da. Mb IArg I 239.
Bekaturako bidea ematen du, dagila gaizkiren bat norbaiti esaten edo adirazten dionak, bai ta bekategia ez
dakienari agerzen dionak ere. Ib. 140.
2. pekatutegi. Conjunto de pecados. Nasaitasun au guztiau, dinot, edo, [...], pekatutegi au guztiau ez
eskrupulutzat, ez konpesakizuntzat bere artuten ez ditubeenak, dira, plazaan piestia egiten dabeenak. fB Olg 53.
Zazpi pekatu oneek, bakotxak bere aldran pekatu tegi andija, ta gurari tegi andija daukeelako, imini jakuen
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
665

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
pekatu buruben izena. fB Ic II 264.
bekatutsu, pekatutsu (Lar, Añ). "Pecaminoso" Lar y Añ. v. BEKATUZKO. Egizu ene baitan zure plazer
onak desiratzen duen guzia, eta begiak eztetzatzula itzul ene bizitze bekhatutsutik. SP Imit III 50, 6 (Mst bizitze
bekhatüz estaliari). Artzea gogo sendo benetako bat, aurrerantzean ta gaur-geiago alde egiteko okasiño
bekatutsuak. Añ LoraS 17. Eztira prestu zuen propositurik sendoenak, okasiño bekatutsuetatik urrinduten
etzarean artean. Ib. 19. Dan legez uts guzurtia konfesiñoa, alde egiten eztanean borondatezko okasiño urkoa ta
berez bekatutsua. Ib. 30.
bekatutx. v. berakatutx.
bekatutzako, pekatutzatko. Supuesto pecado, supuesta falta. Ejitoko Señora guztiz nausi bat zan, Joseren
pekatutzatkua azaldau ebana. Seinoriak berak esan eutsan bere senarrari, derrigorrian berari pekatu eragin
gura izan eutsala Josek. fB Ic II 230.
bekatutzar, pekatutzar. Aum. de bekatu. Erne ta kontu zere biotzaz, sar ez dakizun zu galzera datorren
bekatutzar izugarria. Mb IArg I 312. Orain gomutetan jataz Jerusalenen egin nituban pekatutzar ta gaistakeria
guztiak. CrIc 32.
bekatx. v. bekaitz.
bekatxo (V-gip, G-to-bet, AN-gip ap. A), bekatxu (G-goi-to, AN ap. A; Lar, Aq ap. A, Hb ap. Lh, H), betatxo
(G-to ap. A), pekatxu (Lar, H). "Orzuelo, lo mismo que escorzuelo, bekatxua, betxindorra, bitorra" Lar.
"Orzuelo" A. Cf. Lar: "Peca, oresta, nakana. Parece voz Bascongada, de la cual tenemos pekatxu, bekatxua,
orzuelo u escorzuelo".
bekatzaile. Pecador. Kondenatuko zuten zuk miserikordioski barkhatzen diozun iondone Petri zeure
diszipulu bekhatzaillea. Harb 236.
bekaxteria. v. bekaizkeria.
bekaxtu. v. bekaiztu.
bekein. v. bezain.
bekeke. v. bekereke.
bekela. v. bezala.
bekera. Mirada. v. begirada. Isilgune-ostean zuzen du bekera (begirada), / ta "neskari esanen" soil
erantzuera. "Ha enderezado su mirada". Or Eus 134. Amona an dator luzaro bage / gari alea aztertzera; /
eskuan artu, irraran utzi, / argitzen zaio bekera. Ib. 338.
bekereke (V-ger ap. A), bekeke (V-gip ap. A; Aq 359 (G)). 1. "Balido de la cabra" A.
2. (V-ger), bekeke (V-gip). "Bekereke (V-ger), corderillo" A. "Bekeke, en lenguaje infantil, oveja, cordero. Pa
eixozu bekekeri!" Etxba Eib. Ikusten zelan jolastzen diran / bekerekeak mendian. Zam EEs 1917, 199.
bekerre. v. 1 bekar.
bekerrita. "Rija en el ojo" Lar.
bekeskeria. "Bekeskeri, glotonería (AN-gip)" Iz IzG.
bekets. 1. "Bekets, envidioso. Zein beketsa zaren!" Izeta BHizt2. "Au jende beketsa" Ib.
2. "Bekets, glotón (AN-gip)" Iz IzG. "Beketsa, glotón" Asp Gehi.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
666

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bekila. Muleta; (fig.) pata larga. Amiamoko lepo-luz, / Moko-luz eta zangar-luz, / Bere bekillen gaiñean /
Noizbait norapait zioan. "Sur ses longs pieds". Gy 29s.
bekinbat. v. bezanbat.
bekiro. v. behekiro.
beklaire. "(S), ujier" A. v. bekairi.
beko (-kh- Dv, Hb ap. Lh, A). Tr. Empleado, sobre todo en la expresión bekoz beko, en la tradición
septentrional no suletina. Desde finales del s. XIX tbn. lo usan algunos autores meridionales. Cara, expresión
(acompañado de adj.). "Face. Ce mot ne s'emploie guère qu'au médiatif défini, bekhoz bekho, face à face" Dv,
que cita a Gy. "Face, visage, mine" Lh. Cf. SP: "Bekoa, bec", seguramente refiriéndose a la expresión bekoz
beko, que cita a continuación, y traduce "bec à bec". Beha zaguzu bekho arrai batekin. Livre du Jubilé (1826),
78 (ap. Dv). Bertze batzu aldiz, bethi bekhoa arrai, ezpaiñetan bethi, erran badaite, hirria hasia dabilkatenak.
Gy IX. Egon zen larroin gaizoa / ez edirenik magoa, / Net illundua bekhoa. Ib. 243.
- BEKO EGIN. Hacer frente. Barnea gal balakit, erran lezakete bentzutu nutela; nahi diotet hil artean bekho
egin. Prop 1888, 16.
- BEKOZ. De frente, de cara (a). Olibetako mendian tenploari bekhoz iarririk zegoela. HeH Mc 13, 3 (Lç
tenplearen aurkhan, He tenploaren bistan, Dv tenploaren parrean, TB tenpluari betaz beta, IBk jauretxearen
aurrez aurre). Adimenduari berari bekhoz, zer da zuzenagorik? Zerurat behar gare heldu. Lap 350 (V 160).
Leio eder baten, bekoz an zegon jekia / --beso-alki biguiñean lepo-eroria. "Estaba mirando desde una hermosa
ventana". Or Eus 53.
- BEKOZ BEKO (BN-arb; SP, H, -kh- Urt I 263, Dv). a) Cara a cara, frente a frente. "Bec à bec" SP. "Face à
face. Syn. aurkez-aurke, aurrez-aur, begiz-begi, etc." H s.v. bekhokia. "Zeurekin itz egin nai nuke aurrez aurre
(G-azp), biz bian (AN-gip-5vill), buruz buru mintzatuko gara (B, BN-lab-ciz-arb, S), aurrez aurre (V-gip),
arpegiz arpegi (V-gip), bekoz beko mintzatu (BN-arb)" Gte Erd s.v. pertsonalki. v. AURREZ AURRE.
Sekulakotzat zare zu, / Egun laudatzekoa; / Zuk erakuts dezakezu, / Bekhoz bekho Ienkoa. Arg DevB 25.
Gaitezentzat hara eta, / Iaunaren presenzian, / Bekhoz bekho ikhus eta, / Bethi haren lorian. Ib. 42. O Jesus ona
eta maitagarria! noiz izanen naiz estatu hartan zeiñetan nik zu bekhoz bekho ikhusiko baitzaitut. Ch III 48, 3.
Zeren esperantza baidut sarri ikusiko zaitudala, eta orduan mintzatuko gare bekhoz bekho. He 3 Io 1, 14. Zer
izanen da bada ikhusiko denean gure Jainko handia, bekhoz-bekho, zeruan, bere maiestate adoragarri guziaren
erdian! Lg II 169. Mathieuek ederretsi zituen Salbatzaillearen hitz ukigarri hauk; egon zen aphur bat harekin,
bekhoz-bekho, solasean. Ib. 83. Han [tenpluban] deskansuan eta aisiarat gustatzen zinduen Jinkoarekin bekhoz
bekho egotea. Mih 18.
(s. XIX) Ikhusten dute garbiki, estalgirik gabe, bekhoz-bekho; ikhusten dute bere baithan eta den bezala. Dh
175. Pierres ethorri zenean Antiokerat, erresistatu naion bekhoz bekho, zeren eta merexi baitzuen erreprenitua
izaitea. 'In faciem ei resisti'. TB Gal 2, 11 (Lç bekhokiz, He bekhokirat lehiatu nintzaioen, Dv begitharterat
ihardetsi nioen). Noiz ikusiko zaitut bekhoz bekho, edertasun eternala? JesBih 447. Bekhoz bekho heiekin bakeaz
mintzatu. Hb Esk 29. Gizon eta zezenak beiratzen elkharri, / Bekhoz-bekho yarriak, bortzen harrigarri. Ib. 225.
Egun batez aurkhitzen da bekhoz bekho itsu batekin. Hb Egia X. Etzuen nihor hil, ez yo, ez bekhoz bekho
laidoztatu, gutiago gibeletik. Ib. 80. Mendian bekhoz bekho suaren erditik mintzatu izan zaiku. Dv Deut 5, 4 (Ker
aurpegiz-aurpegi). Ikhusi dut Jainkoa bekhoz bekho, eta begiratu dut ene bizia. Dv Gen 32, 30 (Urt bisaiaz
bisaia, Ur arpegiz arpegi, Bibl begitartez begitarte). Zer nahi inyurio suerte erran zazkon bekhoz-bekho. Elsb
Fram 98. Jainkoa ikusiko duenean, ez munduan utzi dituen bere edertasunaren arrastuetan, bainan bekoz-beko,
den bezala, itzalik eta ilhunberik gabe. Lap 421 (V 192). Eta oni, arpegiz arpegi edo bekoz beko ak Mari-droga
esanarren. A BeinB 43. Gure gizonak han emaiten dituzte, bekoz-beko, elgarretarik 30 urratsetan, tiroka ari
behar direnean. HU Zez 22. Bekoz-beko laidosta ez badezake, bederen gibeletik sartuko dio eztena. Ib. 99.
Igandeak behar luke xutiarazi, altxatu, bere Jainkoarekin bekhoz-bekho ezarri, zeruko alderat hegaldarazi. Arb
Igand 130.
(s. XX) Ez dute bertzerik erakusten baizik gizonaren izaitea daukatela, bizi huntako gertakari handietarik
batekin bekoz-beko aurkitzen direnean. JE Bur 167. Zeiharka bederen ikusi behar nuela, bekoz beko ez
banezaken ere, semearen begitartea kenka lazgarri hartan. Ib. 136. Gu biak han bakarrik bekoz beko. StPierre
16. Aldare-mahainaren gaineko erretaulak erakusten dauku saindua othoitzean, Jainkoarekin bekoz-beko,
Manresako harpean. JE Ber 59. Amak, heier so, zautan / erran bekoz-beko: / "Ba ahal tuk, orroituz, / noizbait
ibiliko!". Etcham 71. Ele-eder deritzat -ain da bertsolari-; / Saldisko Beltxarekin bekoz-beko da ari. "Está
contendiendo mano a mano". Or Eus 35. Iru lizarrondo zitun, berriz, elizatxoak bekoz-beko, bere egonaren
zaitzalle bezela. TAg Uzt 152s. Jaungoikua bekoz beko begira zegokidalakoan,. Ib. 95. Neronek, nire kutsu au
yarrugi-ta, erkideok nola bekoz-beko begiratu al izan? Zait Sof 96. An egoan Kantauri itsas-kolko aundia, [...]
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
667

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
an ugarte jasankorra --itsasoari bekoz-beko itsas-gizona iduri itxaropenez gaiñez, etorkizunari begira bailegoan--.
Erkiag Arran 185. Ots! or, Oreb-eko arkaitz gañean egongo natzaizu bekoz-beko. Ol Ex 17, 6. Bekozbeko
mintzo izan da Yaube zuekin mendian suaren erditik. Ol Deut 5, 4. Erri xeak sinisten zuena bekoz-beko
zapuzten zuen Erakleitok ere. Zait Plat 30. "Erio-bizi" bekoz beko emate orrek, "bizi ezik bizi naiz... eziñ illez
nago iltear" dalako adimen-jokuak, koplarien olertikeratik du ekarria. Gazt MusIx 160. Guti dira Elizako
gizonak ikusi, egungo egunean ere, Frantses bezala mintzo hoin garbiki, eta behar orduan hoin goraki, bekoz
beko, mundu huntako buruzagi giristinoekin. "Face à face". Ardoy SFran 325. Erasia zerbait norbaiti egin behar
balin baduzu, bekoz beko egin, lañoki eta goxoki. Ib. 338. Edertasunez ez dakioke / begiratu bekoz-beko, /
mingain urrea bear litzake / ber' hartaz hitzegiteko Xa EzinB 76. Erantzuten dio Gilin-ek, bekoz-beko begira.
MEIG IX 109.
b) (Uso sust.). Entrevista cara a cara. Amets dezakeguia bi gazte heien arteko bekoz bekoa baino osoagorik,
dela bihotz, dela gorputz, dela buru, dela ontasun? JE Bur 103.
Etim. De origen posiblemente románico (cf. REW 1013). Relacionado con moko; v. FHV 82.
bekoi. v. berekoi.
bekoin. v. bekain.
bekoitz. v. berekoitz.
bekoke. v. bekoki.
bekokeria. "(S, Foix), audace" Lh.
bekoki (V, G-azp-nav, AN-gip, L, BN; IC 441, 446, Mic, O VocPo, SP, Lar, Añ (V, G), VocCB, Dv (V), H,
VocB; -kh- Urt I 148, HeH voc, Dv, H, Hb ap. Lh). Ref.: A (bekoki); Lh (bekhoki); Iz ArOñ, UrrAnz; Etxba Eib;
Elexp Berg; Echaide Nav 124.
1. Frente; rostro. "Frente, bekokia" Mic. "Bekoki, L occ., front" O VocPo. "Adducta frons, bekhóki zimurtúa"
Urt I 148. "Bekhokia zimurtzea, ixurtzea, froncer, plisser le front. Syn. bekoskoa (G), belarra (G, L), betondoa
(G), kopeta (G, L, BN, S), koskaraia (G), borontia (S). Ganzurra (Lar). 2. bekokia. Syn. de begithartea" H.
"Bekokixan daroia siñalia, ez dabena iñoiz eiñ ezer Jaungoikuan guria gaittik" Etxba Eib. "Bekokixan artu dau
golpia" Elexp Berg. v. kopeta, 2 belar. Tr. Usado al Sur desde Betolaza, es relativamente más frecuente entre
los vizcaínos, aunque tbn. aparece en guipuzcoanos y navarros. Al Norte se documenta desde principios del s.
XVII (cf. bekhokiz ya en Leiçarraga) en autores no suletinos (sí en Oihenart); a partir de mediados del s. XVIII
su uso disminuye notablemente y sólo se encuentra en Goyhetche, J. Etchepare y Arradoy. En DFrec hay 13 ejs.,
meridionales. Aunque es difícil precisar el sdo. de todos los ejs., en bastantes septentrionales significa 'rostro'.
Bear dozu sarri zigiñatu eta santiguatu egiten dozula iru krutze. Lelengoa bekokian. Bet 3. Asi bekokitik eta
bularretaño. Ber Doc 96v. Halaberki etsitzen du Iaunaren bekhokia / Eztuela ikhusiren, ez onen konpañia. EZ
Man I 97. Bekhokia goraturik kontenplazak zerua / Eta ungiez irabaz Parabisu Saindua. Ib. 136. Hurbilltzen aiz,
Herioa, odolez egarririk, / Bekhokia zimur eta begia bihurririk. Ib. 44. Hartarakotz ur sainduaz xahutzen dut
belharra, / Iongoikoa, ikhus azu arren ene beharra. / Gurutzeaz halaber dut armatzen bekhokia, / Gaitzetik
defenda zazu arren ene bizia. Ib. 10. Ospiñak legez zioen / argitzen bekhokiak, / eta tresnek ere onhesten / nola
elhur xuriak. EZ Noel 105. Aingeru hiltzailleak hei / daroe barkhatuko / zeñen bekhokitan baitu / merka hau
aurkhituko. Ib. 103. Bekhokia agertua / egun batez zeruan / ikhus zaitzadan klaroki / zeure tronu sainduan. Ib.
126. Merezi du utz dezan Iainkoak, egotz dezan bere konpaiñiatik, eztezan sekulan haren bekhokirik eta bisaiarik
ikhus. Ax 575 (V 369). Santiguetea da egitea Kurze bat bekokirean bulerrera. VJ 3. Lehenik, bekokia / Moldeaz
idokia / Iduri, iguzkiareki / Argiz ihardukia. O Po 35. Pisa nolako alegria eternala duen, non nahi eta nora nahi
dabilan, bethi dakusa Iainkoaren bekhoki ederra. Hm 230. Munduak ikusten du bekokian, eta Iainkoak
bihotzean. "Homo videt in facie, Deus autem in corde". SP Imit II 6, 3 (Ch kanpoa, Mst begithartia). Probetxu
dut zeren ahalkeak estali derautan bekokia. "Confusio cooperuit faciem meam". SP Imit III 50, 4 (Ch bisaia, Mst
begithartia). Zegatik eginten [sic] dozu bekokiko kurutze ori? CatAnz 2. Bekhoki ederra! Maite dut / Furiak egiñ
Kolpea! / Argi gustien sorlekhuan / Ezarri du gau tristea! Gç 88. Elhorri zama zorrotza, / Beraz hik ohorea /
Bekhoki huntan ezarri duk / Eta hik desohorea. Ib. 83.
(s. XVIII) Leenengo krutzea bekokian, bigarrena auban eta irugarrena bularretan. OA 12. Bekokiaganerik
sur puntara, da bekoki ezkerreko alderik eskumakora. Arz 26. Bekoki duzu zabal / eta orzak txuri / sudurra eder
ta txuzen / espanak gorri. Gamiz 204. Orduan ezarri diot erreztun bat bekhokiaren gañean, eta eskumuthuredergarriak
bere eskuetan. 'Suspendi itaque inaures ad ornandam faciem eius'. Urt Gen 24, 47 (Ur arpegi, Dv
begitharte; Ol, Ker, BiblE sudur). Izan behar du errekortsu Gurutzefika-gana, bekhokia lurrarekin yosirik,
ahuspez haren oinetan ematen dela. He Gudu 163s. Belaunikaturik eta bekoki-kopetekin lurra ukitzen zutela. Mb
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
668

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
IArg I 257. Eman zion kopet-bekokiaren erdian ta utzi zuen an bertan asnaserik bage ta ill eroria. Ib. 349s.
Bekokirik bularrera ta ezkerreko sorbaldarik eskumakora. Cb CatV 15. Izain duk kóntra bai / ik emastekia, /
iréaren etsái / arrén jendakia, / ark dik urratúko / ire bekokia, / ta eurói oinperatúko. LE Kop 27. Espiritu
Santuari deituaz, ganzutzen ditu guzien bekokiak, olioz ta balsamoz eginikako Krismarekin. Ub 197.
(s. XIX) Oneek bai bene benetan irabazten dabeela jan biar dabeen ogija euren bekokiko ta korputz guztiko
izerdijaz. Mg PAb 128. Zapi kedartu bat bekoki erdiraño izerdija artu ta subaren berotasuna arinduteko. Ib.
124. Neke andia da tentazioko denporetan gurutze bat bekokian edo biotz gañean egitea gorde gaitzan
Jangoikoak erortetik? Mg CC 193. Jesus ganik jausten diriala loratxo gorri gozoak, bere odol balio andikoaren
tantak, [...], ya zuen bekoki ganera, ya zuen begietara, ezpanetara. Añ LoraS 135. Bekoki tximurtu ta begirada
aserratu batekin esaten dio Otsoak. VMg 1. Ori esaten dio zaldiak, ta oña jasorik, jotzen du bekokiaren erdian
ostikada gogor ta ondo zuzendu batekin. Ib. 44. Guzioi agindu zigun gure Jaungoikoak nekatzea, eta gere
bekokiko izardiarekin gere mantenua billatzea. Gco I 424. Buruan zeraman arizko txapela luze bat, aurrealdetik
bekokira urrezko baldi bat erortzen zitzaiona. Lard 84. Eta bere bekokijan eskribidurik: Ezkutapena. Ur
Apoc (V) 17, 5 (Ur (G), Echn kopetan). Beijak izan biar dau andija, adar zabala, bekoki zabala ta tripa andija.
Ur Dial 93 (It kopet, Dv kopeta, Ip belarra). Otso jauna egoen begira / Itzalez ta aserrez / Arpegi astun, bekogi
[sic] izurrez. 'Con cara grave y terrible ceño'. Ur CancB III 96 (seguramente errata: en la vers. de Ur PoBasc 62
bekoki; Dv cita bekogi). Bere ille lodi kizkurrean, bekoki zabal ederrean, begi zabal bizietan, [...], aitaren itxura
eta anz oso eta bizia zegoan. Arr GB 106. Atxai burruka kentzen deutsazu ogia, / Botiaz bekokiko zeure izerdia.
AB AmaE 26. Osatu zaite eta barriro / Jasoizu bekokiori, / Zerua bera jo arteraño / Lauburu zarra eregi. Ib. 77.
Bekokia zeruronz altxatzean sentitzen da atsegiñ berezi bat. AJauregi EE 1885b, 234. Esan zuan Anjelek bekokia
joaz esku zabalakin. Apaol 80. Len izurrez beterik / neukan bekokia / eta naibagazkoa / zan neure zoria. Azc PB
255. Mosu bat emon eutsan bekokian. A BeinB 76. Adalsenda bere umetxu txikarrena belaunen gaiñean arturik,
eta bere bekoki garbi zimur bagakoan munga-munga iagokola. Ag AL 153. Bekokiya dalako alderdi argiena eta
ikusgarriena. Itz Azald 132.
(s. XX). Eladi zan alaba bakarra, [...], begi ta ule baltz ederrak eta bekoki zabal galanta eukazana. Echta Jos
58. Eman zidan laztan andi bat nere bekokiaren erdi-erdian. Urruz Zer 16. Bekokia, zabal ta edatsu, gogamen
andi ta asmo sakonen kabia. A Ardi 56. Bekokitik bularreraño ta ezkerreko sorbaldatik eskumakoraño. KIkV 7.
Lenengoa bekokian, aoan bigarrena, bularretan irugarrena. KIkG 4. Dabidek Goliat Filisteo arroa,
furrundarriz kopetan edo bekokian jo-ta ankaz gora bota zuanean. Inza Azalp 15. Mattasunak, baña, arpegija
zurbilddu ta ittunak bekokijan lorratza ezarri dautso. Altuna 31. Ozpiñetan bustitako zatar batzukin lotu zioten
bekokia. Or SCruz 46. Yainkosa aizunak, bekokia gora, sudurra zabal, [...], aundi-ustez arrotzen zela ematen
zun. Or Mi 133. Labeche ikaragarriak ziztuka, orroka, lekune-gaiñera bekokia makurtzen digu. Ib. 130. Bere
arpegi ta bekokiko / Tximurrak dabe oso ezagun, / Euzkadigaitik zenbat laztasun / Igaro daben gau ta egun. Enb
136. Amaika txoro! (beatza bekokira eramanez). Lab EEguna 100. Zaldun urtetsu bat aspaldijan txarto ebillan,
txitian-pitian ixate-ebazan buruko min itxelak; bekokijan ixaten ziran miñok, baña, zelakuak? Kk Ab II 18.
Neska leunak beste maitale bateri / alai ma-egijon bekoki ganian. Laux BBa 36. Buruba andija eban eta pirlua
baxen biribilla; bekokija, kunkurra ta tximurrez betia. Otx 11. Egin dek arrituarena, baña ez taiuz: gezurra oieztekena
ezagun... Bekañei eragin, bekokia zimurtu... Alperrik; beribilletik yexteko. Ldi IL 42. Bekokia ere
gorritzen zaigu, ontaz erbestetarrak zer esango luteken gogoeta-egiñik. Ib. 106. Aizeak eragindakoan beren usai
gozoaz euskeldunen bekokiak igurtzi eta birikak kutsu bizigarriz ase ditzaten. Aitzol in Ldi UO 4. Aren
[Yainkoaren] agindu nausienak larru-xerrenda batzuetan idatzi, eta bekokian ta ezkerreko besoan loturik
eramaten zituzten. Ir YKBiz 398. Bekokia atzerantz zapaldua zuan eta bekañ-ezurrak berriz oso irtenak. JMB
ELG 18. Etxe onek badigu / Andreak bezala / aurpegi zuri eta / bekoki zabala; / elkarrentzat egiñak / dirudi
dirala. Canc. pop. in Or Eus 367. Basoan argigune, aurkez Aundimendi: / bekokia ageri du Uitzi-menditi. Ib.
250. Nere buru au argitu naiaz / Uzturre-mendi-gañean / bekokiari azka egon naiz / gutxinaz ordubetean. EA
OlBe 39. Matxinen bekoki otza muinkatzeko makurtu zan. Etxde AlosT 105. Kezkapean zapaldutako gizon baten
gisa, bere eskua bekokira eramatea besterik eztuan egin. NEtx Antz 147. Beste goizetan bezala etorri zitzaion
bekokia eskeintzera, musu bat eman ziezon aita besoetakoak. Mde HaurB 25. Sarri eta maiz, sabel uts edo erdiuts
izan arren, barrua bakez, arpegia argi ta bekokia jasota, okituaren ondamurik bage ikusi oi ditugu. Erkiag
Arran 118. Bekokian beera izerdi larria erion. Ib. 173. Euren artean ba eizirean banaken batzuk bekokien erdien
begi bakarra eukienak be. Akes Ipiña 30. Nire bekokian etzegoen izotza. Arti MaldanB 196. Bekokiko izerdia
kenduten ebala. Bilbao IpuiB 190. Agureari, begiak ozta iriki zituneko, bekoki lokuneak masusta gorrizkaz
mazkaldu zizkien. 'Frontem [...] et tempora'. Ibiñ Virgil 48. Aren eskutik bekokixan eguneko su-autsa artzera.
Etxba Ibilt 463. Urrezkoa da aren adatsa; paradisu, aren bekokia. Berron Kijote 148. Latinaren, eta erabat
sortaldeko hizkuntzen, kutsua geure bekokian daramagu. MIH 115. Etorkiari buruz, alferrik da (erdaraz ari
garelarik) Kadreita nahiz Opakua idaztea, bekokian baitute ageri latinaren eta (lehenbizikoak) erromantzearen
bitartekotasuna. MEIG VIII 113.
v. tbn. Cap 3. CatBurg 11. CatLlo 12. CatBus 10. ArgiDL 60. Jaukol Biozk 47. ABar Goi 45. TAg Uzt 42. Txill
Let 140. Osk Kurl 176.
(V-ple-ger-m, B ap. A; Añ, VocB). Expresión, semblante. "Encapotarse, ponerse ceñudo: (c.) arpegia illundu,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
669

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
itzaltu; (G) beltzuritu, bekoskotu; (V) bekokia ilundu, moztu" Añ. "Bekoki, aspecto de la cara, zuño" VocB.
"Bekoki iluna, de cara sombría" Ib. "(B), ceño" A. "Bekoki astun (V-m-gip), bekoki txomor (V-ple); bekoki
txordo (V-ger-m-ple), frente ceñuda" Ib. Mundu largoan bizitu diren gizon guztiak / Konparitu behar dute
tristerik bekhokiak. EZ Man I 62. Rezibituren gaituzu bekhoki alegeraz. EZ Man II 8. Zer ihardetsiko diozu zure
gaixtakeria guziak dakizkien Iainkoari, batzutan gizon haserre baten bekokiaren beldur zarenaz geroztik?
"Vultum hominis irati". SP Imit I 24, 1. Illundu bekokia, musturrak astindu, adierazoteko onetara, eztitugula
enzun gura alako berba zantar ta lotsagarriak. CrIc 77. Zorionez umiak eurak bere esanekuak dira jatorriz
legez; eztakije erremuskada, bekoki illun ta mustur astinketarik egiten. Ib. 92. Bestia asten danian inor gaiti
deungaro esaten, zeu ixildu, mututu, oztu, tristetu ta bekokija illundu. fB Ic II 200. Ez begi bildurrik euki, eztau
beragan aurkituko, ez laztasunik, ez aserrerik, ez bekoki astunik, ez berba garratzik. Astar II 279. Abegi on,
amodijo ta berba samurren lekuan, izan zituzan arpegi illuna, bekoki astuna, berba garratzak ta agiraka
andijak. Ur MarIl 10. Belusatua da gu bezala berdin, / Pinkardatua, eta buztana luzea, / Modest bekokia,
humilla portea. "Une humble contenance, un modeste regard". Gy 219. Erregen umeek munduan sartzeko /
Begiak zabaltzen dituzten orduko, / Maiz ordu berean herioak daie / Bekokia itzaltzen urrikaldu gabe. Ib. 168.
Espiun, erreportariak / Han dire topatzen, bekokiz arraiak, / Bihotzez bertzelakoak. "À l'air gracieux". Ib. 182.
Zergatik aserretzen zera eta bekokia illuntzen dezu? Lard 6. Katalin bekoki txordoaz da zerbait atzeraturik. A
BeinB 69. Gure itsasgizona bekoki baltz samarrekoa zan, itz latzekoa batzuetan. Ag Kr 94. Gizonen bekokietan
trumoia ikusita. Ag G 230. Bekoki ederra ipiñi ixango eban aitak urteko gastuen kontua ikusi ebanian. Kk Ab I
109. Emendik destaña, ortik bekoki illuna, andik agiraka garratza. Ib. 24. Bekoki lotsorrez eta zearka antzean,
gaxoari malko-irriak naasten asi zitzazkion. Or Mi 23. Ikusi ezketiño, barriz, euzkaldunak, / Baserritik noizikbein
etorten diranak, / Eurai ipinten deutsez bekoki illunak, / Ezertako ez diran belarri-mozdunak. Enb 162.
Aspaldiyen ibilli da gure aita bekoki astunaz. Kk Ab II 53. Diruari ta aberatsari bakarrik zekiyen bekoki beltza
jartzen. EArzdi ib. 6. Odei baltzez baña / ilun iluntzen yako bekoki bikaña. Laux BBa 18. Argi orduko mutikoari
/ oska asi zaio amuna. / Ez du nagirik; argiago du / atzoko bekoki illuna. Or Eus 165. Etxean, negu goibelaren
lagun, bekoki illunak besterik etzitun somatzen. Etxde JJ 26. Gertakizunak bekoki beltza jartzen ziotenean, gizon
zaildu bati dagokionez, irmo ta zorrotz agurtzen zun "lagun naigabea". Ib. 23. Beti alai ta umore onez zegona,
lanik garratzenak bekoki argiz egiten zituna. Ib. 98. Nola jasan holako gizon baten bekokia! "Comment
supporter le regard d'un tel homme". Ardoy SFran 101.
"Bekokidxe garbi oki, ser honrado" (V-ger) Ort Voc. Zeuk nire alabieitxik esan de mala manera dabillela!
Bekokidxe garbi dakogune guk oraiñ artien, bekokidxe garbi... garbi! Ort Oroig 45.
2. (BN, S; -kh- Hb ap. Lh, VocBN, Gèze), bekoke (-kh- S ap. A; Foix ap. Lh), bekokia (L-sar), berkoku
(berkhokü S). Ref.: A (bekoki, bekoke); Lh (berkhokü). Audacia, osadía, desvergüenza. "Audace (dans le sens
moral)" VocBN. "Bekhoki, effronterie, audace" Gèze. "Tupé, audacia. Eztu bekokiarik ezetz errateko (L-sar), no
tiene cara para decir que no" A. Cf. infra (3).
Tr. Atestiguado sobre todo en la tradición septentrional (hay tbn. ejs. suletinos, en la forma bekhoke). Al Sur,
hasta el s. XX, sólo se encuentra en Arrue.
Nolako bekokiz, [...], nahi duzue zuen emazteek bere garbitasuna iduki dezaten, zuok lizunki bizi bazarete? SP
Phil 398 (He 402 zer bekokiz). Nola izan dukezu bekhokia bekhatu egiteko Jaunaren begietan? Lg I 272.
Jainkoak galdetu zioenean non zen Abel, ihardetsi zuen, bekhokirekin, hark etzakiela non zen. Ib. 26. Nork luke
bekhokia ihardetstekotzat. Lg II 295. Nola nuke bekhokirik Jainkoari errateko, gure Aita, baldin ez banitu maite
bihotzez giristino ene anaiak? Brtc 205. Baiki, ene yauna, / Nik bekhoki hura / Haurretik izatu dut: / Ikusten
nauzula, / Oihuz zauzkidala, / [...], / Nik zu utzi zaitut. CantIzp (ed. 1813), 12. Nola nahi den, bekhoki behar dute
horren [Brahmaren] izartzeko Yesu-Kristorekin. Hb Egia 58. Gizonari ematen diozka bekokia eta duen ahalaren
ezagutza. Atheka 49. Nola izango det ainbesterañoko bekokia, baldiñ nere pekatuaz ainbeste bider gurutzefikatu
badet bere Seme jaungoikozkoa. Arr May 46s. Nola dezu farregiteko, jostatzeko, seguranz osoaz lo egiteko
bekokia? Ib. 36. Badakidalakotz ongi hemengo jendea zer den, eta zein den bekhokirik gabekoa bekhatuzko
bidean sarrarazi nahi duenari jazartzeko. Prop 1894, 164. Emaztia / nula aiherrago / bekhatila / gizunkia beno;
/ Traditzen beitütü / bekhokereki, / halaz enganatü / Eva gaixtoki. UNLilia 16.
(s. XX) Goberniak arren bekhokereki gezurra zioan. ArmUs 1925, 77 (ap. DRA; la fecha es incorrecta).
Daukagu eite zerbeit duten ofizio guzietako langileek, xuxenak diren ber, beren onari jarraikiak --sustatzale
makurrer ihardukitzeko aski bekokiarekin-- indar handia egin lezaketen beren alderat. JE Bur 202. Bai al duk
bekoki, etoi orrek? esan zun Bikendik. 'Traître, oserais-tu?'. Or Mi 61. Iñork itzik ezin erantzun zion, ezta
arrezkero Ari galde egiteko bekokirik izan ere. Ol Mt 22, 46 (Lç, TB, Ur benturatu, SalabBN, Leon menturatu,
HeH ausartatu, He, Echn atrebitu, Hual atrebi, Ip, IBk ausartu). Baduzu horrenbertzeren eskatzeko bekokia,
duzun makurrarentzat? JE Ber 46s. Jendartean argiaren hedatzeko, ez dute zorigaitzez bekokiarik edo gemenik.
JE Med 128. Ik duk bizar, adiskide, ta ik egiari aurrez-aurre begiratzeko bekoki. Ldi IL 91s. Badegu susmo,
egiaren ingurukako izketa polit utsa ez ote-dan: ala oi-baitegu maiz, egiari aurrez-aurre begiratzeko bekokirik
eztegunean. Ib. 61. Harritu ziren aditzale guziak aphez "herresta" horren bekokiaz. Lf Murtuts 49. Nork duke
bekoki, alabok, nire guraso ta zuen buruzki yaukiko diran irain itsusien zama leporatzeko? Zait Sof 98. Zerau
begiratzeko ere eztut bekokirik. Ib. 94. Baiña ni zure aurka, bekoki-azal onekin, arroki altxa ta laisterka nere
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
670

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Iaunaren aurka nindoala, azpikoek gaiña artu zidaten. Or Aitork 165. Elizaren barnean, norbait irrikaturik, izan
nizun bekoki arekin ondamendirako izketatzeko. Ib. 56. Postaz igorriko dautazu zenbat zor dautzudan,
ordaindurik nahi izateko aski bekokirik baldin baduzu bederen. Mde HaurB 85. Irurogei ta amar urtetsu zituela,
bere asmorik gorrienak azaltzeko bekokia izan zuen. Zait Plat 119. Ez baitzuten, nik bezala, aski bekokirik
pentsatzen zutenaren erraiteko. Larz Iru 72. Horren errateko're / badu bekokia. Mattin in Xa EzinB 110.
3. "Bekokik (sic) ez duena, sin vergüenza" VocB. Cf. supra (2).
4. Pico de aves. Industriako arranoak, bankoetako saiak, [...], zer aztaparrak dituzten orok, zer bekokia eta
zer hegalak! JE Ber 92s.
5. "(S), mauvais œil (de be(gi)-*koki, oeil coquin?)" Lh. v. bekokin (2).
- BEKOKI-BARNE. Interior de la cabeza, cerebro. Bekoki artan musu emanez / piztu zenion begia. / Argi
bizigo bekoki-barnen / ba dut, Zeunek isuria. Or BM 46.
- BEKOKI-BARRU. Interior de la cabeza, cerebro. Zeu, Yonandon beti izan zara asmatiya, ta ontxe be or
bekoki-barruan asmo garratzen bat erabilli baietz egingo neuke. Kk Ab II 139.
- BEKOKI-BEKOKIAN. En plena frente. Bartolok, itzelezko mallukada bat bekoki-bekokian emonda, siku
itxi eban, benetan ilda, gure Peru. Bilbao IpuiB 183.
- BEKOKI-HEZUR. Hueso frontal. Bekokijan ixaten ziran miñok, baña, zelakuak? esan eikian erdibitu egin
biar yakola bekoki-azurra. Kk Ab II 18.
- BEKOKI-KATILU. "Bekoki-katillua, hueso de la frente" Iz ArOñ.
- BEKOKIRAT. De frente, cara a cara. Ethorri zenean bada Cephas Antiokiarat bekhokirat lehiatu
nintzaioen. "In faciem ei resisti". He Gal 2, 11 (Lç bekhokiz resisti niezon, TB erresistatu naion bekhoz bekho,
Dv begithartera ihardetsi nioen). Haren atrebentziak etzakien non geldi; heltzen zen erraterainokoan bere
erregeri, bekhokirat, kruel bat zela. Lg I 312.
- BEKOKIZ. a) De frente, cara a cara. Ethorri izan zenean Pierris Antiokera, bekhokiz resisti niezon hari,
zeren reprehenditzeko baitzén. Lç Gal 2, 11 (He bekhokirat, TB bekhoz bekho, Dv begithartera , Bibl buruz
buru).
Abiertamente. Etxunate bizirik utziko, ez apaiz, ez moja, ez paile, ez goragokorik ere, atzematen baditute.
Geienak Biurriaren alde atera baitziran, eta bekokiz. Or QA 92.
b) Con la frente tocando el suelo. Iru Gloria aiteari, Trinidade santeari, bekokiaz lurrean etxunik. Añ EL 1 33
(EL 2 38 bekokiz zelaian etxun da).
- BEKOKIZ BEKOKI. "Bekokiz bekoki, front à front" SP.
bekokidun. "Bekhokidun, qui a du front, effronté" Dv.
bekokigabe. 1. "Bekhokigabea, timide, qui n'a pas de front. Ce mot s'emploie aussi comme substantif, timidité.
Bere bekhokigabeak galdu du, son manque d'audace l'a perdu" Dv.
2. "Bekokigabea, effronté" SP. Cf. bekoki (3).
bekokigabeki. "Effrontement" SP.
bekokigaberia. "Bekokigabetasuna, bekokigaberia, effronterie" SP.
bekokigabetasun. "Bekokigabetasuna, bekokigaberia, effronterie" SP.
bekokigabetu. "Bekokigabetzea, rendre ou devenir effronté" SP.
bekokiko (V-al, G-azp ap. A), bekokitako (V-ple ap. A). "Frontal del ganado" A.
bekokin (Lar, Hb ap. Lh, H). 1. "Becoquín, viene del Bascuence bekokia, frente, hasta la cual cubre el
'becoquín'. Txanoa, bekokina" Lar. "Bekokina, objet dont on se ceint le front, que l'on porte au front" H, que cita
a Is. "Barrette, sorte de bonnet à oreilles pendantes" Lh.
2. "(L, BN; H, Hb), mauvais œil" Lh. v. bekoki (5).
bekokitsu (Dv A). Osado, descarado. "Bekhokitsu, effronté" Dv. Betbethan, haren gogueta baratzen du
bi gizon bekokitsu eta suharren hurbiltziak. Atheka 37.
bekokitxo. Dim. de bekoki. Zeñ garbi eta gaiztakeriaren kutsugabeak dauden zure bekokitxo ille kizkurrez
apaindu ori, eta zure masalltxo gorri zoragarri oriek. Arr GB 52.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
671

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bekokor. "(V-ple), balido de la cabra y de la oveja" A.
bekokorraka. "Balando" A.
bekor. "(V-arr), tonto" A.
bekoralda. "Toga" Lar.
bekoraldun. "Togado" Lar.
bekorotz (gral.; Aq 1043 (G), Añ), begi-gorotz (G-to), behigorotz (AN-5vill, S-saug), behikorotz (Lar, Añ),
bekotz (V-gip), pekorotz (V, G; Zam Voc), pekotz (V-gip). Ref.: A (bekorotz, begi-gorotz, beigorotz, pekorotz);
Lh (behigorotz); Iz ArOñ, UrrAnz; Etxba Eib (pekorotz); Elexp Berg (bekotz, pekotz). Boñiga, fiemo. "Boñiga,
beikorotza" Lar. "Boñiga de buey" y "estiércol" Añ. "Fiemo, boñiga. De bei + korotz, excremento de vaca" A.
"Bekorotza, excremento de vaca (V-gip)" Iz UrrAnz. "Bekóotz, boñiga" Iz ArOñ. "Pekorotz, excremento de
ganado. Específicamente, iri-korotza, ardi-korotza, auntz-korotza, diabruan korotza. Sin. kaka" Etxba Eib.
"Pekorotzak beste ez dau balio" Ib. "Abere handiaren (behi, zaldi...) kaka" Elexp Berg. Cf. beikotza, interpretado
como "albergue de vacas" en AEF 1926, 136, en una lista de "voces indicadoras de zonas pastoriles en el monte
Artia". v. gorotz. Zer esango zenduke, inzensoaren ordez satsaz edo bekorotzaz batek Jangoikoa inzensatuko
baleu? Añ MisE 248. Haren adoratzailek badute non kopeta estal ilhargi hastez, [...] non sudurra marrazta
Gangeko ligaz edo behi khorotzez. Hb Egia 60. Garbitzen dute egun guziz etxea, zola ungi karrakatuz behi
khorotzekin. Ib. 65. Ganbelu-pekotzagaz sua egiten dabelako. Izur JerOs 29. Gomuta dogu emen gagozan askok,
[...], zelan ibilten ziñean otzara zar bategaz, kale ta bidietan, idi, zaldi, asto, ta mandazañen mandoak jaurtitten
ebezan bekorotzak batuten, solorako bear zenduzala ta. Echta Jos 72. Arrañak baxen mutuba ezpalitxok esango
gaieutsokan, baña, orixe yagok ba, etxok iñogaz itz egiten, eta bere burutatik ibilten dok eta... pekotza! Kk Ab I
55. Lur-larraiñetan, urari nâsiz / bekorotz apur apurra, / eguzkitara gogor oi dute, / gai dedin isats-muturra. Or
Eus 348.
Illunkerantza estarta bakarretara yueten naz, ta bei-pekotzetan zeinbat gure kakarraldo ibilli oi dire. Kk Ab II
140.
bekorotzale, pekootzale. Repartidor de boñigas. Koipezalia ala pekootzalia? Otx 39.
bekoroztatu, pekoroztau (V-m). "Destrozar, lit.: reducir a boñiga" A. "Es palabra muy vulgar" Ib.
bekoroztu. "Bekóostu, untar con ella [la boñiga], como cemento, la era, los tabiques de ramas, etc. Bekorotza,
esixa bekoroztu ta zurittu, así se hacían los antiguos tabiques" Iz ArOñ.
bekorri. "(BN, S), plaque ou marque rouge qu'un animal, un mouton p. ex. porte au front. Id. l'animal lui-même
ainsi marqué" H, que remite a bekarra en la acepción de "rougeur, pudeur". Cf. A Morf 56: "No sé si el pueblo
dice bekorri por begi-gorri, 'de ojos rojos', como dice beterre por begi-erre de ojos ribeteados, quemados". En
AxN se explica betheriatsu (358) 'legañosa' por bekorri.
bekosi (AN-olza). Frente. "Kopeta (AN-egües), bekoski (AN-ilzarb), kopeta (AN-olza), bekosi, kopeta (ANolza)"
Bon-Ond 139. Puede tratarse de una errata por bekoski.
bekoski (G-nav, AN-ilzarb). Ref.: Bon-Ond 139; A. Frente. v. bekoki. Egitea iru krutze eskubiko biaz
andiyes lendabiskue bekoskien, bigarrena aguan, irugarrena petxoetan. CatUt 33. Zergati zeñetzen da
bekoskien? Ib. 34.
bekosko. v. bekozko.
bekostun (BeraLzM). Diadema. Neol. creado por AG en 1896, a imitación de erastun, de bekoki 'frente' y
estun 'aro, anillo' (AG 1015 nota).
bekotu. v. behekotu.
bekotz. v. bekorotz.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
672

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bekozko (V-gip, G-azp; Dv), bekosko (H), betozko (V-gip), betosko. Ref.: Etxba Eib (betozkua); Iz ArOñ
(bekosko); Elexp Berg; Gte Erd 150. Tr. Documentado en autores vizcaínos y guipuzcoanos desde principios
del s. XIX. La forma más usada hasta fin del s. XIX es bekosko (pero cf. Lar SAgust bekozkodun, que puede
deberse al editor). A partir de entonces predominan claramente las formas con -z-, en especial bekozko. En
DFrec hay un ej. de bekosko, 4 de bekozko y 3 de betozko.
1. Frente, cara (que se pone), semblante, expresión. "Front" Dv, que cita el ej. de Otag CancB 331. "Bekosko
illuna ipintzea, faire mauvaise mine (AA), id. kopeta beltz ipintea, ib. Syn. bekurundea (Lar), bekoz beko,
bekokia, bekokiña" H. "Aspaldi onetan betozko asarriakin darabigu uezaba" Etxba Eib. "Bekosko illuna dako,
está enfadado. Bekosko baltza, ceño, señal de enfado" Iz ArOñ. "Bekozko illuna jarri dosta ikusi nabenian"
Elexp Berg. "Ia beti bekozko illuna" Ib. "Bekozkoa zimurtu dik (G-azp), betozkotu (G-azp), kopeta haserrea
zeukan (G-azp), kopeta beztuta zeukan (G-goi), etc." Gte Erd 150. Sarritan ipintzen badiezu bekosko edo
kopeta illuna, edo itz garratzakin naigabetzen badituzu. AA II 63. Begira sarritan ipiñi diezun bekosko illuna?
Ib. 435. Mikolek aitaren bekosko illuna ikusi, eta itz aserreak aditu zituenean, etsi zuen, il bearko zala. Lard 168.
Erantzuera au txit bidezkoa eta egia garbi-garbia bazan ere, Apaiz-Nagusiak bekosko beltza ipiñi zion. Ib. 446.
Ez, jauna, ez --esan nion bekozkoa beltz beltz eginda--. Zab Gabon 70. Ikus nai ez det gizon arroak / Duen
bekozko illuna / Jaiotzak edo diruts aundiak / Goitaltxa duen arena. "No quiero ver el ceño vanamente severo de
a quien la sangre ensalza o el dinero". Otag CancB 331. Lekobideren begitarte ixuria eta betazal bustiak ikusi
zituenean, bere bekoskoa neguko odei bat bezela illundu, eta txit latz eta garratz esan zion. Arr EE 1882c, 549.
Ama maiteak bekosko illunaz beregandik bota zuen, ostera sugar oietara eraman zezatela aginduaz. Arr May 23.
Juezak bekosko illunaz kondenazioko epai edo sentenzia eman nai ziola zirudien. Ib. 181. Betosko aserrea eukan
Arnoldok au esatean. Ag AL 80. Euskalerrira biurtuta lenengo egunetan, [...], betozko illunen batzuk,
erremuskadaren batzuk, ezin ikusiren batzuk izango ziran. Ib. 127. Nor zeñen aldera ebillen, alkarri ipinteutsien
betozkoan ikusten jakoen garbiro. Ag Kr 175. Ez uste, itzal eta betozko illuna zanik. GMant LEItz 72. Urrategi
mendiak bere zugazti illunez bekozko beltza agertzen zuan. NEtx EEs 1927, 13. Orduban bakaldunak, asarre
bai-leguan, arpegi mukerra jarri ta betosko illunaz, badiñotse. Otx 52. Kartagon aldiz, ikasleen aizukeria itsusi
ta neurrigabe da; lotsa gabe oldartzen dira, ta bekozko asarrez, ikasle bakoitzak beure onerako autatu-tokiak
naasten ditute. "Prope furiosa fronte perturbant ordinem". Or Aitork 112. Biyoa, nere aurrean, opari au, aren
bekozkoa argitzeko. Ol Gen 32, 21 (Urt 32, 20 bisaia). Amaikatxo idatzi zuen sofisten aurka. [...], arpegi-andi
dirala-ta, ezer eztakitela-ta, aien izkera dala-ta, bekozko ilun edo ortzargi dirala-ta. Zait Plat 117. Irurogei ta
amairu urte arte ezagutu gabeko seme arengan arkitzen zuan senidetan billatu etzuan arrera osoko giroa.
Pakoren etxean etzuan amak beste etxetako bekozko illunik. NEtx LBB 71. Badela bazterretan, ugarixko agian,
begi zorrotzez eta bekosko ilunez begira daukadanik, noiz laprast egingo ote dudan. MEIG VIII 42.
(V-m-gip, G; VocCB), bekosko (V-gip; Lar, H), betozko (V-gip), betosko (V-m). Ref.: A (bekozko, betosko);
Etxba Eib (betozkua). Ceño. "Capote, ceño, beltzuria, bekoskoa" Lar. "Ceño, bekoskoa, bekurundea" Ib.
"Sobrecejo" Ib. "Bekozkoa (G), bekurundea (V). Ceño (froncement de sourcils)" VocCB. "Ceño, mal ceño (según
algunos)" A. "Betozkua, ceño fruncido" Etxba Eib. v. beltzuri. Ifinten deutsazu bekoskua edo arpegi-iluna,
egiten deutsazu mespreza edo menosprezijua. Astar II 26 (Harriet traduce inexactamente: "bekoskoa edo
arpegia, la face"). Ume Ixarrak betozkua ipiñi ta kolkorako esan eban. Altuna 99. Ala askotan zurekin; / baina
bekozko ordez / betargi didazu, ta / betetzen naiz pozez. "En vez de ponerme semblante ceñudo, me lo muestras
risueño". Or BM 98. Esatera etorritakoak esanda, banoa; ez, ordea, zure bekozkoaren beldurrez; nerau galtzeko
tokirik ezpaituzu. Zait Sof 69. Agintarien bekozkoak bildur eragin nai du. "Saevitia potestatum timeri vult". Or
Aitork 47. Ni, aren bekozkoa ta umore txarra ezkutatu nairik nebillen lengusuari. NEtx Antz 87. Gaur ere, or
azalduko zaigu kanabeteko bekozkoz bere arpegia illunduta. Ib. 74s. Morroia betozkuakin oeratu zan. SM Zirik
61 (cf. nota: "betozko, kopet-illuna, ceñudo"). Amak alabai dana azketsi, / nai dabena egin bestiak, / ori dala-ta
daukadaz neure / bekozko ta asarriak. BEnb NereA 185. Maiko iateari beltzuri (betosko) egin bage, gogoa
goragoko beste asmo ederragoetan zeukaten. Zait Plat 21. Eskutan ontzi utsa artuta / jarriko diat bekosko, / ik
dabilkian irabazia / ezpaidek oso legezko. Basarri 125. Musu biribil, begiak bera betekoak, betozkoz edo
betillun, irribarrerik egiten bere ez dakiala. Erkiag BatB 123. Kantatu degu zerbait / arrazoi egizko, / berriz ere,
lagunak, / ez jarri bekozko. Lizaso in Uzt Noiz 47.
2. "Paupière, bekhoskoa" Ht VocGr 398. "Bekhozko, paupière" Dv, que cita a Abb.
3. "Bekhozko (BN-baig), mejilla" A.
4. "Bekhosko (Hb), rébarbatif, jaloux" Lh.
5. "Bekoskoa (V, G) (de begi kosko), arcade supérieure de l'œil. Syn. bekhaina, bekheina" H (parece una
acepción etimológica).
- BEKOZKO-ILUN. De expresión sombría, severa. Larrain sudurruts betaurreko-aundi burusolla ta Rekalde
betozko-illun bizar-beltza. Ldi IL 49. Benazko eliz-gizon bekosko-ilunek ondu dituztenez gero gehienbat euskal
liburuak arimen onerako. Ib. I 212.
bekozkodun (G ap. A; VocCB Dv), bekoskodun (Lar, H (V, G)), Ceñudo, adusto, hosco. "Ceñudo",
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 673
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
"hosco", capotudo" Lar. "Ceñudo. Fig. rudo, adusto, tétrico, poco afable. Urlia da gizon bekoskodun bat. Sin.
bekozkotsu" VocCB. "(V, G), rigide, sévère. Gizon bekoskoduna, homme sévère" H. "(G), adusto" A. Utsegin
dezu; esango dirate Filosofo bekozkodunak; begitandu zatzu; oiek dirade amesak eta kontuak, Platonen
iduripenak. Lar SAgust 4. Ez det ere kantatzen Ciden eta Pelaioren semeen erru eziezkorra, zeintzuek gure
Españako sarjin loretsutik mairu basatia bota ondoren itzulitzen dituzten aurpegi bekoskodunak Europaronz.
Otag EE 1882c, 413. Emen jendeak barre askotxo egin zuen, eta alkatea berriz betozkodun jarri zan. Urruz
Auspoa 113, 28.
bekozkotsu (VocCB (s.v. bekozkodun) Dv), bekoskotsu (Lar, Hb ap. Lh). "Ceñoso, bekoskotsua,
bekurundetsua" Lar. "(Hb), sourcilleux, renfrogné, sombre" Lh. Hay un ej. de betozkotsu en DFrec.
bekozkotu, bekoskotu (Lar, Añ (G)), betozkotu (G-azp ap. Gte Erd 150). Fruncir el ceño, enfadarse.
"Encapotarse" Lar y Añ. Baña ez da konbeni / disputan astia / eta betozkoturik / iñor ikustia. Urruz Zer 84.
bekoztu. Udazkena zan. Odol tantozko / ezti-margoa / eguzki-galdak zixurin. / Ibar-gangarrak (garganta del
valle) doi-doi bekozten... (estando de frente). Loram 73.
bekulari (SP A). "Salaire des serviteurs" SP, que cita a O. Mithil, neskato eta langiler bere sarien eta
bekhülarien ükhatzia edo bortxatzia. Bp I 57.
bekunde. v. bekurunde.
bekune. "(V-arr), mirada. (Contr. de begira-kune)" A.
bekuntze. v. bekuruntza.
bekur. v. beakur.
bekurunde (A, H; -kh- Sb-Urq, Dv), bekunde (L-ain ap. A). Entrecejo, frente; semblante, expresión.
"Bekhurundia, supercilium" Sb-Urq. "Bekhurunde ou bekhuruntza, regard, et par extension, figure" Dv.
"Sourcil" H. "Bekunde gaiztoa" DRA, que cita a SP (pero no se encuentra). v. bekozko. Jaunak ordean
bekhurunde dorphea egiten diote gaixkiak egiten dituztenei. He 1 Petr 3, 12 (Dv bekhurunde; Lç begitharte, TB
aitzine, Ol bekozko, Ker arpegi, IBk aurpegi, IBe kopeta). Maiz bekhurundea, duenak beltzena / Harrek berak
duke, arima ederrena. Gy 220. Begiz har zazu sainduen bekhurundea, eta erakhutsazu ez ditutzula bazterrerat
uzten zutaz sinheste dutenak. "Faciem sanctorum tuorum attende". Dv Iudith 6, 15. Haren begiak beharraren
gainera daude; haren bekhurundea gizasemeei galdez dago. Dv Ps 10, 5 (Ol so batez gizakumeak ikertzen ditu,
Ker betazalaz arakatzen dauz gizakiak). Ez dut merezi zure bekhunde jainkozkoa trika dadien nere gainean. Dv
LEd 149s (Cb Eg II 80 ez det merezi zuk niri begiratzea). Jainkoa bethikotzat galtzea, haren bekhunde
zoragarria behinere ez ikusi-beharra, hori da ifernuko gaztigurik latzena. Ib. 231 (Cb Eg II 129 aren arpegirik
beñere sekulan ez ikusi bearra). Eritasun, gaitz, oinhaze, [...] munduaren akhabantzaraino izanen diren guziak
eror beitez nere gainera, bainan ezti bekit zure bekhunde hasarrea. Ib. 205. Ohartu ninduan berehala batek
airos eta alegera bezain bertzeak ilhun eta goibel zuela bekhundea. Elzb PAd 47. Hola mintzo denak bekundetik
aise ageri du ez dela trufaz mintzo, errana segurki eginen duela. Haizbelar GH 1925, 159. Nausi baten eskumakhilak
zenbatetan ez du, gogo kontra ere, bekunde beltza eginik menekoa larderiatu behar? M. Elissague GH
1926, 97. Segur bekundea belztuko du, norbeitek, haren espantuak hemen egin dituela heltzen bazaio
beharrietarat. Zerb Azk 113.
(Lar), bekurande (Lar DVC), bekunde (L-ain ap. A). "Sobrecejo" Lar. "Ceño, bekoskoa, bekurundea" Ib.
"Bekoskoa, bekurandea, ceño, sobrecejo" Lar DVC 189. Cf. BEKURUNDE EGIN. Egia da hetarik athera
lehen argiek eginarazi diotela hedoitarrei iguzkia goibelarazteko bekhurunde bat. Hb Egia 140.
- BEKURUNDE EGIN. "Caperare frontem, begitarte gaxtoa vel bekhurunde egitea" Urt IV 168. "Bekurunde
egin (L-côte), poner ceño" A.
bekurundetsu. "Ceñoso" Lar. "Sourcilleux" H.
bekuruntza (-kh- Dv, A), bekuruntze (BN-baig ap. A; -kh- BN-baig ap. A), bekuntze (BN ap. A), bekarantze
(-kh- BN-baig ap. A). Cara; semblante, expresión. "Bekhurunde ou bekhuruntza, regard, et par extension,
figure" Dv. "Bekuruntza, bekuruntze (BN-baig), mirada" A. "Bekhurunze (L-sar, BN-baig), semblante" Ib. v.
bekurunde. Kain hortaz jelosia gaitzean sarthu zen; bekhuntzea beltz eta burua aphal eman zen. Etcheberry
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
674

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
8. Jesuisten erakaspenari edo sinesteer berer sistako baten emaitera loake segur bere mihi ozpinduaz, [...], noiz
ere ene beribil-gidariak tinkatzen baitaut besoa indarrekin, bekuruntza gorri-samur dautalarik agertzen. JE Ber
71 (que traduce por 'mine' en el voc. final). Karrika-buruko bihurgunean Besterreix bolanjerak eta Felix
Larrondek elgar jo dute otoekin; berek ez dute minhartu, bakarrik otoak. Zer bekuntzearekin gelditu diren! Herr
10-3-1960, 3.
bekuruste (-kh- A), beturuzte (-th- H), beturusta (-th- O-SP y SP sin trad., A). 1. Párpado. "Bethurusta.
Etcheberri [de Ziburu] l'interprette supercilium (= 'ceja'); en Basse Navarre et en Soule l'on dit bephurua" O-SP
221 ( SP). "Bethuruztea, paupière. v. bephurua. Syn. betazala" H. Azkue, que cita a Oihenart, da la acepción
de 'ceja'. Eta hala eramatzik goiz eta arratsaldeak, / Harik Iaunak dietzaken zarra bethuruzteak. EZ Man II
160. Zure begiek zuzen ikhus bezate, eta zure bekhurustek aitzin betzate zure urhatsak. "Palpebrae tuae
praecedant gressus tuos". Dv Prov 4, 25.
2. (-kh- Dv, H), bekurusta (-kh- Sb-Urq), bekuruzte (-kh- H). Ceño. "Bekhurusta. Mala receptio" Sb-Urq.
"Mine" Dv. "Mauvaise mine, froncement de sourcils, marque de dépit, etc." H. Duvoisin y Harriet citan el ej. de
Haraneder. Obedi zazu fiñean emeki, iharduki gabe, berehala, beranzerik gabe, bozki eta alegeraki,
bekhurusterik gabe. "Sans chagrin". He Phil 250 (SP 248 grinatu gabe).
bekut. "(S) egoísta" A. Cf. gasc. becùt.
1 bela (gral.; SP, Mic, Deen I 18, Ht VocGr 438, Lar, VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: A; Etxba Eib; Holmer
ApuntV. 1. Vela (de navío). "Voile" SP, Ht VocGr, Gèze. "Vela de navío" Mic y Lar. "Itxas erdixan, aiziak
belia eruan zeskun" Etxba Eib. Cf. Holmer ApuntV ASJU 1968, 111: "Existe una categoría de palabras de origen
castellano, que suelen guardar el acento que tienen en este idioma. Así tenemos [...] bélie 'la vela' (V-ger)". v.
HAIZE-OIHAL.
Tr. Documentado desde Leiçarraga (v. BELA ERAITSI, BELA HAIZEARI ALTXATU), se encuentra tanto
al Norte como al Sur, aunque muchos autores meridionales del s. XX lo evitan utilizando oihal, zapi y, sobre
todo, haize-oihal.
Ene zaldiau dabilela / berau pilotu berau bela. Lazarraga (B) 1200vb. Betha itzazu ene arimaren belak zeruko
zeure haize eme plazent hartzaz. Mat 285. Haize onez hant etzatzu othoi bela gureak. EZ Man II 138. Iainkoaren
manamenduak, idien orgak, xaluparen arrauak, untziaren belak eta hegaztinaren hegalak bezala dira. [...].
Arrauak eta belak ere, pisu dira, ordea hekin batean arintkiago eta lasterrago dohazi untziak eta xalupak. Ax
495 (V 320). Gaztelu zahar hura da unzi baten bela bezain handi. INav 49. Izanen da ene untzia / Ur huntan
zure habea, / Ene belak zuk zure thonban / Izatu hil-mihisea. Gç 108. Bizkaiagaz Motriku, / nok eukean sinistu /
franzes onzia eukeala / belaetarik billostu! BBizk 29. Urrezko ariz egiña zen onziko bandera, granaz gorrituederrak
ontz-egal-belak. Mb IArg I 65. Belak zathizka, batürak porrokatürik, hur herrekak ontzian turrustaz
sartzen. Egiat 157. Erre zioten mastil nagusia, zeña bela ta jarzia guztiakin bota zuten urtara. Izt C 423.
Egiptoko liho fin karantzatua dun ehoa hire belatzat, mastan ezartzeko. Dv Ez 27, 7 (Ol, Ker aize-oial). Zenbat
aldiz aurrerazi, anbat bider jaiki zitzaien kontrako aizea, eta aiñ gogorra, eze belak jirabiratzen zituen eta
barrenak ya irauli ere bai. Aran SIgn 38. Ixill ixillik basoetako / Burdi irrintzalariak, / Itxasoetan bela baltzakaz
/ Arrantzalien ontziak. AB AmaE 80. Aurkitzen zan ama bat ur-zelaira urriñ / Begira; eta dakus ontzi bat
etorrela, / Bela zuri zabalez uso bat duiñ ariñ. Ib. 378. Haizeak hantzen eta bethetzen duen untzietako bela baten
pare. Jnn SBi 161. Uhinak dire aphaltzen / Haren ingurunetan, / Haizeak ditu hanpatzen / Haren belak lorietan.
Arb Igand 158. Palu ta erremu, bela ta kordel, / masia ta ura bere bai / sartu daiguzan txalupan laster / itxaron
barik gizonai. Azc PB 64. Ontzi erdie egurtu, sua egin da beren kea bela andi baten barruen sartute. A BGuzur
143. Nausia edo nagusia. Aize oial edo belarik andiena. Ag Kr 63n. Ontzi biak nastatu zirean, alkarren belak
eta txikotak urratuz. Echta Jos 145. Eta zala itsas-ontziak egiñaz, zala berentzat belak egiñaz, jende askorentzat
ogia irabazteko era edo modua sortu zuten. Etxeg RIEV 1908, 194. Ene nagusi maitea / heldu naiz ongi tristerik
/ ez dut ikusi leihorrik / ez eta ere belarik. Balad 88s. Artzen zuten arrantzuari adin zala irizten bazioten, [...]
portu-aldera etortzen abiyatzen ziran, arrauneri erme eragiñez, edo, aize-aldi ona eratzen bazitzaien, agai
(makilla) lerdenari bela egotzika. Elizdo EEs 1925, 213s. Ezkerretarik, elektrikargiak usu, etxe-multzo bat,
untzixka andana bat dena haga eta bela, eta gero itsasoaren espalda bat, leihorrari sartua. JE Ber 96. Etxe ttipi
batzuetan dire denak bizi; / Bela eta arrauekin urean doazi. Iratz 33. Bela beltz zabalak haizeak / goizaldebako
lui hezeak / joiten ez zituen haboro / eta arraunak oro geldirik / aurrera badarik zihoan. Mde Po 87. Aize
izugarriaren menpe, katxoi jagi, uin edo baga andien erdian, aize-oial eta belak urratuta. Erkiag Arran 78. Aize
apurraren zeragaz dantzari ziarduan barrako itsas-kolkoan, belak zabal egoan jolasuntzi politak. Ib. 96.
Ezkendun euki probetxurik belak izateko da bota gara(nea)n algaratean trabes gagozela ekarri zeuean
denporalea (V-ger). Holmer ApuntV ASJU 1969, 178. Alabearraren aizea, orain-arte gure kontrako izana, gure
alde asten bada, gure nai-ontziaren belak beteaz xuxen-xuxen [...] porturatu gaitezen. Berron Kijote 166. Eta
indar hori, bela haiza eta mugi zezakeen haizea, alde batean ikusten nuen. MEIG IX 62.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
675

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
2. Velo. v. belo. Haren manura haizeak zesatu izan dirade, [...], tenpleko belá artetik erdiratu, iguzkia
ilhundu, monumentak ireki eta anhitz gorputz resuszitatu. Lç Adv ** 5r. Iguzkia ere ilhund zedin, eta tenpleko
belá erdira zedin artetik. Lç Lc 23, 45 (Oteiza, Brunet belo). Iguskia ilhündü zen, lürra ikharatü, arrokak
porroskatü ziren, Jerusalameko tenpluaren bela urratü zen. CatLan 45. Tenpluko bela bi zati egin zen. TB Mt
27, 51 (Dv, SalabBN bela; He, HeH, Echn, Samper, Hual, Leon belo, Ur, Arriand, Ker, IBk, IBe oi(h)al, Ip
mihise, Ur (V), Ol, Ker estalki). Ez gare Moises iduri, zoinek ezartzen bait-zuen bela bat bere begitartearen
aitzinean. TB 2 Cor 3, 13 (Dv bela; Bibl estalgi). Errebekak, harturik berehala bere bela, estali zuen bere
burua. Dv Gen 24, 65 (Urt, Ur belo, Ol, Ker estalki, Bibl mantelina). Seme berthüteduna aita pikarraiarentako
bela bat beita, amaren herbaltazüna gordatzen düen estalgi bat. Arch Gram 59.
3. Veleta. "Girouette, bela" VocS (sg. el editor hoy en día en S se dice aize-bürü). v. 1 beleta.
- ARRAUN ETA BELA. v. arraun.
- BELA-HAGA. Mástil. "Paloa, bel-agaia, palo de vela" Elizdo EEs 1926, 31 (en una lista de términos de
marinería). Eder da zinez ur axalean heien [barkuen] junphatzen ikhustea, bere belhaga luze edo
laburxagoekin. Prop 1898, 232. Treñero berak zortzi tosta edo exertzeko leku izaten zituan. Gañeraz, bel-agaia
(makilla), bela (liñuariz eundua), bera jaso ta eraxteko berga; drisak, boliñak, abortza, sarea, arraunak, [...].
Elizdo EEs 1925, 214.
- BELA HAIZEARI ALTXATU. Desplegar la vela al viento. Eta angurák altxaturik itsasoari unzia
abandona ziezoten, gobernaillén iunktadurak ere laxaturik, eta haizeari bela altxaturik, tiratzen ari ziraden
kostara. "L'artimon levé au vent". Lç Act 27, 40 (He artimoiña hizatu, TB gibeleko mastako bela hedatu, Dv
behereko bela haizeari eman, Ol beko zapia aizea edatu, Ker oial nagusia aizetara jasorik, IBk txopako haizeoihalak
jaso, IBe brankako oihala haizeari eman).
- BELA (BELAK, etc.) HAIZEARI EMAN. Desplegar la vela al viento. Behereko bela haizeari emanik,
leihorrera jokhatu ziren. Dv Act 27, 40 (Lç haizeari bela altxatu).
- BELA (BELAK, etc.) ALTXATU. Izar la vela. Belariek bazuten lan haize ukaldier eta uhainen oldarrer
behar zen bezala ihardokitzeko, batean belak altxatuz, bestean apalduz, untzia joan zadin edo lasterrago edo
emekiago. Ardoy SFran 246.
- BELA-AMARRA. "Anguina, bela amarratzeko soka, belamarra soka, belamarra" Urt II 97.
- BELA HANDI (V-ger ap. Holmer ApuntV; belandi Lar). Vela mayor. "Papahigo de navío, vela mayor,
belandia" Lar.
- BELA (BELAK, etc. APALDU). Arriar la vela. Manatu zioten untziaren urhatsa ezti zezaten, hein bat belak
apalduz. Ardoy SFran 246.
- BELA-HARI. v. 2 belari.
- BELA (BELAK, etc.) HARTU. Arriar la vela. "Belak hartzea, biltzea, tendre (prendre), plier les voiles (EZ)"
H. Itsasoak iraganik hartzen ditugu belak. EZ Man II 138. Urrean zanean artu ebazan belak, eta arraunketan
joanik, artu ebazan enparuak. Echta Jos 253.
- BELA (BELAK, etc.) BATU. Arriar la vela. Batu belak, eroan leorrera, ta gizon bi joan zirean Izaroganera.
Echta Jos 83. Batu eben belea, ta arraunketan joan zirean lenengo Bermeoko txalupa bategana. Ib. 116.
- BELA-BERGA. "Antenna, berga, belabérga" Urt II 141.
- BELA (BELAK) BETEAN. A toda vela. Au, ontzia bela betean bezala, bere ibikiakin zebillen errespeto
andiko bat zan. Cb EBO 42. Errira datoz ipar-aldeti / belak betean ontziak. Azc PB 65 (tbn. en Erkiag Arran
46).
- BELA BETEAZ. "A velas tendidas, bela beteaz, aizapi betez" Lar. "Bela bethez, aizapi betez, à pleines voiles"
H.
- BELA (BELAK, etc.) BILDU. "Belak hartzea, biltzea, tendre (prendre), plier les voiles (EZ)" H. Aizeak ez
die marinelei ematen onzi-oial zuriak edo belak bilzeko astirik. Mb IArg I 414.
- BELA (BELAK, etc.) HEDATU. Desplegar la vela. Belak hedatzean. EZ Man II 138. Non ere baitaiz
enbarkatzen / Itsaso zabal hunetan, / Bela gustiak hedaturik / Arimaren perilletan. Gç 139. Gibeleko mastako
bela hedaturik, yoiten ziren ubazterrerat. TB Act 27, 40 (Lç haizeari bela altxatu). Nere mariñel ona / heda zak
heda bela / bethi nahi nuena / jina zaitak aldera. Balad 138.
- BELA EGIN. Darse a la vela. Gero Zipreren agerrira genenean, hura utzirik ezkér, Siria alderát bela egin
genezan, eta arriba gentezen Tirera. "Tirants vers Syrie". Lç Act 21, 3 (He arruta eman, TB yoan, Dv goan,
Ker, IBk jo, IBe jarraitu). Gero biurturik almiranta zen lekura bela egin zuela, guztiok elkarrekin, norat
eztakie. (c. 1597). FLV 1993, 457. Martxuaren ondarreko bela eginen omen du. Ib. 465. Zeren bertzela,
haize ona denean, bela egin gabe gelditzen den untzia bezala geldi ahal zindezke zu ere. Ax 156 (V 103).
Marinelak denbora eder denean, bela egiten du, baiña tormentan geldi dago. Ib. 299 (V 199). Zer probetxu [da],
untziak betherik eta kargaturik bela ongi egiteaz, baldin portura baiño len edo portuan galtzen bada? Ib. 466 (V
302). Iakin behar duzu unziak herrirat bela egitekoz joaten direla Ferrol zaharrerat. INav 131. Milla eta zortzi
ehun untzik egin zuten bela maiatzaren azkenerat. Lg II 412.
- BELA (BELAK, etc.) EKARRI. Arriar la vela. Itsasoa dakusagu harta handiz bethea, / Eta bela ezin ekhar
daiteken da haizea. EZ Man II 148.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
676

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BELA EMAN. Darse a la vela. Gerotxoago ikusi ziran / Aize ta itxaso zuriak, / Burriketakaz bela emoeben, /
Arrantzaleak guztiak. Echta Jos 100.
- BELA (BELAK, etc.) ERAITSI. Arriar la vela. Marinerék remedio guziak bilhatzen zituztén, unzia
beheretik hersturik; eta Syrtera eror beldurrez, belák erautsirik, berahala eramaiten ziraden. Lç Act 27, 17 (TB
belak irriatu, Ol zapiak eratxi, Ker oialak eratsi).
- BELA (BELAK, etc.) ERRIATU, BELA ARRIATU. Arriar la vela. Eta nola beldur baitziren eror area
pholo batetarat, irriatu zituzten belak, eta ekharriak ziren gisa hortan. TB Act 27, 17 (Lç belak erautsi). Kapitan
jauna, arria bela / txalopa nabegantian / ainbat ariñen sartu gaitezan / Mutriku erri onian. Balad 58.
- BELA HIRAURKE. "Foque, una vela triangular en el navío, bela hiraurkea" Lar.
- BELA (BELAK, etc.) JAITSI. Arriar la vela. Elantxobeko txalupa bat, belea jatsirik, arazoetan ebillela
ikusi zanean. Echta Jos 255.
- BELA (BELAK, etc.) JASO. Izar la vela. Arazo oetan etsaia zebillela beraren indar andiaz ixekaturik
itxeden zion D. Antoniok zeuzkan bela apurrak jaso eta donario ederrean. Izt C 447. Aizerik bada gero / beren
belak jaso, / galernazo bat igual / ekarri akaso, / kayian sartzen dira / penaturik oso. Arrantz 101. Mastea: aizeoial
edo belak jasoteko abea. Ag Kr 78n.
- BELAK BETEAN. v. BELA BETEAN.
- BELAKO. De vela. "Aita San Inaziyo" / belako barkua, / amairu gizonekin / ur-pian sartua. Tx in Imaz
Auspoa 24, 53.
- BELA-LOKARRI. "Envergues, bela lokarriak" Lar.
- BELA (BELAK, etc.) LOTU. "Envergar las velas, atarlas a las vergas, belak lotu" Lar.
- BELA (BELAK, etc.) LUZATU. Desplegar la vela. Bete etzeban bere naia, bela luzaturik igestu eta
aizapean zeudenen babesera sartu izan zalako. Izt C 442. Belak luzaturik jarri ziran igesbidean. Ib. 440.
- BELA-MAKILA. "(G), vergue" Dv.
- BELA-MUSTROKA. Punta de vela. "Amuras, cuerdas para atar los cabos de la vela, bela-mustroken
lokarriak" Lar.
- BELAN. A vela. Hunetxek [Elizak] dik ardiasten belan Parabisua / zeñ[a] baita Kristau onen salbatzeko
portua. EZ Man I 30. Errira datoz ipar-aldeti / belak betean ontziak / ondo dirudi egun argitan / belan dabilen
ontziak. Azc PB 65 (tbn. en Erkiag Arran 46). Itxaslapur ori agertu zan egun baten, Mundaka ta Bermeoko
arrantzale artera, belan, abiada ariñaz. Echta Jos 116. Agertu zan ontzi bat belan: ezagutu zan itxaslapurra zala
ta urratuten etorrela. Ib. 118. Ontzi luze bat eidarabille, / Belan zein erramuetan, / Arrantzaleak bilddurrez
dabiltz, / Itxasaldeko lanetan. Ib. 120. Goizean goiz aldera, treñero lirain azkarra belan edo arraunka
zeramatela, eguneroko bear zuten ogi-zatiya itxasoari kentzera erten oi ziran. Elizdo EEs 1925, 213.
- BELA NAGUSI (G; Lar; bela nagosi V; bela nausi V-ger; Urt). Ref.: A; Holmer ApuntV. Vela mayor.
"Acatium" Urt I 70. "Boneta de la vela mayor, voz náutica, bela nagusiaren eraskiña" Lar. Zabaldu ebezan
euren bela nagosiak. Echta Jos 85. Txalupok joazan ur-ganean arin-samr, euren bela nagosiakaz. Ib. 82.
- BELAPEAN. En tienda de campaña. "Belapean, de camping (V-ger)" DRA. Hamabortz bat ehun presuna
bizi zauzkigu belapean. Gaineratekoak hotel eta etxe alokatuetan. Herr 32 [sic] -8-1957 (ap. DRA).
- BELARA. "(A la) vela, belara, prest, gertu" Lar.
- BELA TXIKIEN. Vela pequeña. Igarri eben aize gogorra etorrena, ta bela txikienak zabaldu ebezan. Echta
Jos 90. Aize-oial edo bela txikienakaz egozala. Ib. 339.
- BELA (BELAK, etc.) ZABALDU. Desplegar la vela. Bereala etsaiak, zabaldurik geiago bere belak, laga
zeban jazarra. Izt C 442. Laguntasun onegaz, zabaldu ebezan euren bela nagosiak, eta aize onaz, ordu-erdian
eldu zirean Mundakara. Echta Jos 85. Igarri eben aize gogorra etorrena, ta bela txikienak zabaldu ebezan. Ib.
90. Eguraldi onetan ikusten dira [...] ontzi andiak-be euren belak edo aize-oialak zabalduta, itxasoan-zear
doazanak. Ib. 28.
- BELA-ZARAN. "Belasaran (V-ger), cesto para tener la vela de la lancha" A.
- BELA ZEHAR. "Bolina, una vela en el navío, bela zearra. Lat. velum transversarium" Lar.
- BELAZKO. a) De vela, velero. Ikusi diogu haatik, nahiz doidoi, belazko untzixka bat, uhin gaixtoetarik
landa eztiki zalantzatuz han-harat zoana, urrun. JE Ber 83s.
b) De lona. Cf. 2. belaki. Bi orenen buruan, belazko barne handi batean sartzen gira. Han ere zoko guziak
kolpatuz emokatuak. StPierre 18. Mendian argi zirrintza, Kanpo bat... Ohe, arma, su-toki, nahi bada belazkoetxol
eta hola. Larz Iru 78 (Lek oialezko).
- BELA-ZURRUN. Verga. "Antena, entena de navío, onziko bela zurruna" Lar.
2 bela (O VocPo SP y Dv). "(AN), chandelle" O VocPo. Putzak pitzen du bela, eta bai hiltzen ere. O Pr
401. Ikusi zitue aingiruak prebenitzen aldárea ta itxekitzen bélak. LE in BOEanm 866.
bela. v. beila; bele; berehala.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
677

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
belaar. v. 2 belar.
bela-hari. v. 2 belari.
belaarri. v. belarri.
belahazi. v. BELAR-HAZI.
belabeltz, belabaltz (V-arr-gip). Ref.: A; Etxba Eib. Corneja. "(V-arr), corneja" A. "Bela-baltza, cuervo
negro, adjetivado por tener las patas negras, lo que viene a decir que se alimenta de carroña, al contrario de los
de patas amarillas, que son granívoros. Bela-baltza bezin zorigaiztokua" Etxba Eib. Cf. s.v. bele ejs. (como los
de Zalduby o Mirande) en los que beltz funciona como epíteto. Agrum nepotum de Uela belça (1179). Arzam
165. Ixilldu ziran Uso maitea / Zure euskeldun urruak, / Zure ordez gaur kantetan dabe / Bela baltz
erbestekuak. AB AmaE 58. Bela beltz eta onen antzeko txori-egaztiak zeuzkaten beren kabiak zuaitz aietan. Bv
AsL 160. Miña eta gaitza. Bi bela beltz auek badira naikoa eta geiegi ere bizitzaren begitartea zer moduzkoa den
igartzeko. Vill Jaink 121.
belabre. Velarte. v. belarte. --Zein soiñeko atsegin dau imini zeure mezedeorrek? --Belabrezkoa, zerren
diñoe dala prebetxua ta hondrea. "El de velarte". Mic 12r.
beladar. "(V-arr), belladona" A. v. beladona.
beladona (Alth Bot 4 A). Belladona. v. beladar, 2 belaiki.
beladun (SP, Dv). "(Navire) à voiles" SP.
belhaga. v. BELA-HAGA.
belagai (AN-5vill, B; Aq 675), belagi (AN-5vill, B, L-sar), belai (AN-5vill-burg, B, L-sar-ain). Ref.: A (belagai,
belai, sabel); A Apend (belai); JMB AEF 1955, 47; Izeta BHizt2 (belai); Echaide Nav 102. Dehesa, pastizal.
"Dehesa cerrada o femeral, belagaia" Aq 675. "Dehesa cerrada, prado, pastizal" A. "Ezagun da belai ortan
bazka badela; sabela artu dute bei oriek" (B) Ib. s.v. sabel. "Belai, belardi" A Apend. "El prado cercado con
valla recibe el nombre de belai y de soro, mientras que el pastizal comunal se llama larre (larria, 'el pastizal
libre') (L-ain)" JMB AEF 1955, 47. Cf. ib. 142."Durante el invierno, además de los pastos naturales, alimentaban
a las ovejas con un poco de nabo, pagotxa (trébol rojo) y belaiak (G-goi)" (Interpr?). Para la forma belai DRA
cita a Caro Los Vascos (2. a ed.) 187 y a Bon (AN) sg. Lacombe. Cf. como nombre propio en Lazarraga (B)
1205rb: Damarika dan galantaena / Belagai Butroekoa; / Belagaia diotza eta / zorionean jaioa. v. belardi.
Belagaiek edo pentzeak belardi urri eta murritz uri eskasiyekin. Eskual 28-3-1923 (ap. DRA). Ardiak erran zuen:
"Ama Birjina Martxoko, torria balago, ni barrendegietan (belaietan) sartzeko" (B). "Para meterme yo en los
pastizales". A EY I 34.
belagai. v. BELA-HAGA.
belagi. v. belagai.
belagile (R; Arch VocGr; -lh- S; SP, Lecl, Dv (S), H), belaile (-lh- BN). Ref.: A (belhagile, belhaile); Lrq
(belhagile); Iz R 286; EAEL 40. Brujo, hechicero. "Belhagillea. Sorcière. Sorgina" SP. "Sorgina, belagil[e]a,
le sorcier, le magicien" Arch VocGr. "Belhagilea, sorcier. v. sorgina" H. "Belagíle, bruja" Iz R 286. "Belagillensolasa.
Charlas de hechiceros (Caro Etnología 499)" Garate 7. a Cont BAP 1957, 46. Cf. Vin RIEV 1919, 204:
"Belhagile, 'faiseur d'herbes', c'est-à-dire, le sorcier, qui fait les philtres avec des herbes (belhar)". v. belagin.
Majizien belhagile, enkantazale, azti, estekazale, eta hetara hersatzen direnak, dakielarik deebriareki pakto
egiten diela. FPrS 25. Elizatik berheziak süperstiziosak, azti eta belhagiliak. Bp I 86. Belhagiliak zer jente dira,
eta nola huts egiten die lehen maniaren kontre? Ib. 87. Belhagiliak errege harek zütian deslürratü. Egiat 171.
Düdan zagoelarik belhagilia arnegüz zereitzoan hitzemana berritü ta gaiza hen artetik ürrhünago etzela joanen,
ordian sorgiñak galtho egin zereioan hea mintzatü nahi etzükianez etsai hil baten arimari. Ib. 172. Nur nahi den,
aizinara, gertha ahal daite, gaiza hoien ororen jakintsü eta jakile, azti eta belhagile. Chaho AztiB 14. Oilarrak
[sic] gai berantian kantatzen ari bada, belagileak dxiten ditüzü. (S). A EY I 108. Emazte begi-gorria, belhagile.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
678

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
"Mujer de ojos ribeteados (es) bruja" (S). A EY III 126. Herikúa herín ez belhagíle. "Nul n'est prophète dans son
pays". Lrq Larraja RIEV 1931, 233. Europar sinhesmenagatik bizia eman duten Euskaldun sorgin, azti eta
belhagileen orhoitzapenetan. Mde Po 101.
- BELAGILE-ORRATZ. "(S), aiguille, insecte" H.
- BELAGILE-ZERRAILU. "Belhagile zerrallü (S), armature de branchages et de pierres qui entoure le four à
chaux" Lh.
Etim. De bela(r) + -gile; v. FHV 338. Significa, pues, literalmente 'hacedor de hierbas': cf. cast. ant. yervera,
etc.
belagilego. "Belhagilego (Sc), brujería" A. "Belhagilegoa (S), métier de sorcier" Lh. "Belhagilego, prof. de
bruja" A Morf 66 A).
belagilekan. "Belhagilekan (S), jeu d'enfants (ronde autour d'un balai de graminées debout et qu'il s'agit de ne
pas renverser)" Lh.
belagiletu. "Charmer, belhagiletü" VocS.
belagin (R-uzt), beragin (R), bedegin (R-is). Ref.: A (beragin); A Ronc 346; Iz R 286, 303. Brujo, hechicero.
"Beragin (R), bruja" A. "Bruja, belagin (R-uzt), beragin (R-vid), xurgin (R-uzt)" A Ronc 346. "Bedegína, la
bruja" (R-is) Iz R 303. "Beragín, bruja" (R-uzt) Ib. 286. Cf. VocNav: "Bedagina. Nombre que daban a la bruja o
sorgiña en el más primitivo vascuence. En el camino de Roncal a Isaba se alza el pico de la Bruja, llamado
Bedaginpikoa". v. belagile.
belagingo. "Brujería, belagingo (R-uzt)" A Ronc 346.
belaginkeria, bedeginkeria (R-is), beraginkeria (R-uzt). "Bedeginkéria. Kórrek egitan dien bedeginkéria, ése
hace brujeria. Bedeginkéria bat" (R-is) Iz R 303. "Beraginkeria, brujería. Kaur dun beraginkéria, esto es
brujería" (R-uzt) Ib. 286.
belagoi (L-côte; -lh- SP, Hb ap. Lh, Dv, H), belakoi (-lh- O-SP A), beloi (L-sar), belogoi (-lh- Hb ap. Lh),
belaugei (BN), belaugu (-lh- Dv, H, Lh). Ref.: A (belagoi, belaugei); JMB At (beloi). "Belhakoia, un
instrument qui sert à couper de la fougère" O-SP 222. "Belhagoia, iratzaren ebakitzeko" SP. "Belaugei (BN),
podón, instrumento para cortar argoma" A. "Belhagoi, belhaugu, berauri, espèce de faucille à court manche,
recourbée servant à tailler la fougère et l'ajonc" Dv. "Instrumento de labranza para cortar árgoma (Lander)" DRA.
"Beloi (L-sar), podón para segar helechos utilizado hasta principios de este siglo" JMB At. v. 2 belau, belauri.
Eman ditzagun mundu huntako aizkora guziak, burdin ala alzeiru, aihotz, belhagoi ala puda, denak batean
urturik: zer aizkora! Lf Murtuts 22.
belai. v. belagai.
belhaikatu. v. belaunikatu.
1 belaiki (V-m-gip, G, AN), balaki (Sal), belaki (V), belauki (V-och-gip), beleki (V-ger), beraki (Lar, Hb ap.
Lh, H), paleki (AN-5vill), paraiki (AN-5vill), pegaki (G-goi-to-bet), pelaki (V-gip, G), pelauki(V-m), peraiki
(G-to; Aq 141 (G)), perraiki. Ref.: A (belaiki, balaki, belaki, belauki, beleki, paraiki, pegaki, pelaki, peraiki); A
Apend (belauki); P. Urkia EEs 1930, 27, 24; Onaind ib. 200; Arin AEF 1960, 64; Iz ArOñ (bélaki), UrrAnz
(pélakixa); Caro CEEN 1969, 227; JMB At (pelaki); Garm Olag 124; Elexp Berg (pelaki); TxKE 94.
Pala, recogedor. "(Palo largo de) carbonero, con una tabla al remate, berakia. Lat. attractorium" Lar. "Palo
largo de labradores, carboneros, etc., con una tabla al remate" Aq 141. "Belaikija" Mg PAb 135 (en una lista de
nombres de útiles del carbonero; cf. Zubiau Burd: "Belaikija, especie de pala o más bien azada para recoger la
escoria, con el mango en el centro y perpendicular al plano de la pala"). "Belaiki (V-m-gip, G), tableta con
mango en el centro, que sirve para recoger escoria, broza, etc." A. "Peraiki (G-to), palo largo de labradores, de
carboneros, con una tabla al remate" Ib. "Paraiki (AN-5vill), tableta con mango en el centro, que sirve para
recoger escoria, broza, etc." Ib. "Belaki, lur ale, are, zimaur, ikatz ta arrikoskorrak biltzeko zurezko ala
burdiñezko atxur-antzeko tresna" (V-gip) P. Urkia EEs 1930, 27. "Belaiki. Dornu-baiko iriña batutzeko zurezko
tresna" (V-gip) Ib. 24. "Pelaukia, itargi erdiaren antzeko oltxo bat bere kirtenaz. Bidietako ondarrak eta beste
onelakoak batzeko da" Onaind ib. 1930, 200. "Bélaki, bélakixa, la tabla casi semiesférica --con mangos-- que
usan los carboneros para tapar con tierra los agujeros de la carbonera, etc. belaukixa Id." Iz ArOñ. "Pelaki, hoja
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
679

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
de madera de forma trapecial, con filo en el lado mayor y un ojo en el opuesto para enastar" JMB At. "Pegakie,
Berastegin, elurra kentzeko erabiltzen zutena [pala]" Garm Olag 124 (que indica asimismo que en Zalduende
[¿por Zalduendo?] se conoce la forma pelaiki). Cf. Baraib: "Berásqui, instrumento que consiste en una tabla con
un mango en el centro, perpendicular a su plano más ancho. Se usa para recoger el grano en las eras y graneros y
la harina en los cedazos. [...]. Beraqui no es invención [de Larramendi], sino voz vulgarísima en Alava en la
forma antedicha o en la de belaique y peraique"; v. tbn. LzG s.vv. belaique, belaiqui, beraiqui, peraiqui,
badaqui, baraique; VocNav s.vv. beraiqui, palaqui. Cf. Kk Ab II: "Beriala igarri eben ak ekiyan euzkeria zala,
sopia, patatia, ta onakua. Eta orduan, olako berba erderatik artuak direnen ordez beste batzuk asmau zituezan
eurentzako iztegi txiki bat egiñaz. Sopak esateko "apurrak" esaten eben; patatak "lurpekuak"; aguardientia,
"gogorra" [...]; guardiazibillak, "belaukiyak" eta abar". Mea biltzeko perraiki bat (G-goi, 1787). Garm Olag
124.
2 belaiki. "Belladona" A. v. beladona.
belaiki. v. 1 belaki.
belhaiki. v. belaunki.
belaikitxo, belakitxo. Dim. de 1 belaiki. Matarraski da oramaian gelditzen diran ora-ondarrak biltzeko
belakitxo bat. And Auzta 136n.
belhaiko. v. belauniko.
belain. v. belaun.
belaingorri. v. biluzgorri.
belaino. v. BEHE-LAINO.
belainotsu. v. behelainotsu.
belainzgorri. v. biluzgorri.
belainzi. v. biluzi.
belairatu. "Velejar, usar de las velas" Lar.
belhairikatu. v. belaunikatu.
belaiska, belaixka. v. 2 belaxka.
belaize (V-m ap. A Apend). "Viento favorable. Sin. de viento de velas" A Apend. Treñeroak bezala txalop
aundiak ere, ibilliko bazan, belaizearen edo arraunaren indarra bear izaten zuan. Elizdo EEs 1925, 246.
belaizi. "(Hb), corneille" Lh.
belaizi. v. biluzi.
belaiztu. v. biluzi.
belaje. "Velaje, conjunto de velas en el navío" Lar.
1 belaka. "(V-m), verduguillo, rama que se deja sin cortar al podar un árbol, a fin de que suba la savia y no se
pudra el tronco" A.
2 belaka (G-to ap. A). "Blando. Aragi belakak edo maskalak, carnes blandas" A. v. 1 belaxka.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
680

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
belakadar (V-m ap. A). Verduguillo. v. belaka.
belakadargabe. "Tímido" A.
belakadartsu. "Audaz" A.
belakaitz. "Belakaitza, pálido (AN-m) [?]" A Apend.
belakari. "Belari ou belakari, (bon ou mauvais) voilier" Dv.
1 belaki (G, AN ap. A; H), belogi (Urt II 167, Lar, HeH Voc, Dv, H, T-L), beleiki, belaiki, beloki (H).
Esponja. "Esponja, espongia, arrokia, belogia, ezpoiñia" Lar. "Belokia, belogia, belakia (G, AN), éponge. Syn.
arrokia, esponya" H. "Esponja" A, que cita a Mb. v. 3 harroki. Sartu zuen ozpiñarekin zegoen ontzi edo baso
batean itsasoaren afar edo pits-arro, esponj edo beloki zati bat eta [...] eman izandu zion Jesus maitagarriari
bere ezpañetara. Mb OtGai III 55. Emon [sic] izandu zion Jesusi belakia españetara. Mb OtGai 60 (sg. DRA,
pero no lo encontramos; sg. H: "eman izan zion Jesusi belakia ezpañetara"). Berehala laster eginik batek, belogi
bat arno minez bethe zuen, eta seska batean ezarri, eta edatera eskaini zioen. HeH Mc 15, 36 (Ker, IBk, IBe
belaki, DvHtoy belogi; Lç sponjia, He, TB esponya, Dv, Or esponja, Ol oragun). Belogi bat artu ta ozpiñez ase
zuan, ta isopo-aga batean yarririk, edatera eman zion. Ir YKBiz 506. Belogi edo esponja bat arno-minthu hartan
bustirik. Leon Io 19, 29 (LE arroki). Belakija artu ta ozpiñaz bete leban. Arriand Mt 27, 48. Aietako batek
laisterka, belaiki bat artu, ozpiñetan uieldu, seska-muturrean ezarri, ta edaten eman zion. Or MB 327. Itsasoa
nondinai ta noranai bera bakarrik muga gabe bailitzan, eta barnean beleiki aundi bat, orotatik itsasoak artua
bezala. "Spongiam". Or Aitork 159.
2 belaki (V, G ap. A; Aq 964 (G)). Tela de lona. "Angeo" Aq 964. "Lona, lienzo ordinario y grueso de que se
hacen las velas" A. Cf. BELAZKO (s.v. 1 bela). Gure Mañasi, arratsalde baten, trauskoak oñetan da
belakizko (aize-oialezko) gonea jantziarren, [...] iturriko uretan erabilli zituan eskuak oial-zorkiagaz legortuten
eioan etxeruntz. Ag Kr 102. Leka sartzeko bai prestu ere estalpe eta ganbarak gari, baba ta artoz beterik kutxa
ta belaki zarrak. J. Gamboa Arantzazu (ap. DRA).
belaki. v. 1 belaiki.
belakia (det.). "Belhakia, gâteau, hogaza" SP.
belakitu, belogitu (Lar). "Esponjar" Lar.
belakoi. v. belagoi.
belakume. v. belekume.
belakuso. "(V-gip), espantajo" A.
belamika (V-arr-och-gip, G, AN, BN), belapika, bele-fika. Ref.: A; Lh; Elexp Berg. Corneja. "Belamika,
corneille (la)" Dass-Eliss GH 1923, 490 ( Lh). v. bele. Haren gorpitza, bela piker hiriz kanporat eman eta
urtiki zuten. Tt Onsa 92. Herri zenbeitetan, hala nola Uztaritzen, "belatxa" erraten diote belamikari. Dass-Eliss
GH 1923, 490. Dena dela orotan hedatua eta ezagutua da belamika. Belea baino ttipixago, arras haren
itxurakoa da. Ib. 490. Oihanetan egiten du ohantzea belamikak. Ib. 490. Galtza batzu, asko landetako mamu edo
marika batzuek ez baitzuzketen nahiko bele-fiken iziarazteko ere. Barb Sup VII.
belamin. v. belarmin.
belan. v. berehala.
belanda. "(L), visée. Norat du belanda, vers où a-t-il sa visée, où va-t-il?. Bayonarat du belanda, il tend vers
Bayonne. (C'est une locution usitée en Labourd)" H.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
681

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
belañikatu. v. belaunikatu.
belaoitz. "Belaoiza, épervier, faucon. v. belatxa, mirotza (Is)" H; s.v. belatx, da la forma belaoiza, citando tbn. a
Isasti. "Gipuzkoan belaoiza ere erraten omen diote [xaflaxari]" Dass-Eliss GH 1923, 379. Cf. Ech 73r: "Los
Velez y Velaoiz, tomaron de Velaoitza que es halcón o águila". v. 1 belatz.
belaotzar. "Belhaotzar (L; Hb). 1.º belladone. 2.º alkekenge (bot.)" Lh.
belape-. v. BELAPEAN (s.v. 1 bela).
belapika. v. belamika.
1 belar (G, AN, L, BN, Ae, Sal, R; Lar, Añ, Dv, H, Zam Voc; -lh- L, BN, S; SP, VocBN, Gèze, Dv, H), berar
(V-ger-ple, G; Lcc, Mic, H), bedar (V, G-azp-goi; Lar, Añ, Dv (V), H, Zam Voc), bear (V-gip, G-nav). Ref.:
VocPir 587; Bon-Ond 148; A (bedar, belar, berar); ContR 518, 531; Iz ArOñ (bédar), UrrAnz (bedárra), Als
(bearra); Asp Leiz (belarra); Holmer ApuntV (bedar); EAEL 75; Elexp Berg (bedar).
Tr. Belar es la forma más generalmente empleada, con aspiración (-lh-) al Norte. La forma propia de la
tradición vizcaína es bedar (tbn. en Arana y en las poesías de Iztueta). Berar se documenta en Lazarraga, RS,
Zavala e Iztueta (Condaira), así como en los diccs. de Landucci y Micoleta; debió estar tbn. muy difundido por
la Alta Navarra: cf. "unas yerbas llamadas berarbelça y berar andia" en el proceso por brujería de Logroño en
1610 (ConTAV 5.2.4).
1. Hierba (ref. en gral. a toda planta herbácea). "Yerba" Lcc y Mic. "Belharra, herbe" SP. "Belhar zabala" Ib.
(sin trad.). "Hierba" Lar y Añ. "Herbe, (Ae, Sal, R) belar" VocPir 587. "Herbe en général" H. "Légume. Eltzeari
belharrak emaitea, mettre les herbes au pot. Syn. lekazia, barazkia, baratzalda (V, G), baratze belharra (L)" Ib.
"Belharrak kokotan. Idortuz, hertzeko abiaduran edo hertuxe direlarik, meta larriagotan" Alth in Lander RIEV
1911, 598. "Belharrak modoillan. Udatsean elgarren ondotik" Ib. 598. Tr. De uso gral.
Elizabelar saradar (1366). Arzam 164. Belharrek eta lorék bere proprietatetan eta usainetan
abanzamendu eta leialtate elegranzarekin erakusten zeraukaten. Lç Adv ** 1r. Ezen bere buruz lurrak fruktu
ekharten du, behin belhar, gero buru, gero ogi bihi bethea buruan. "Premièrement l'herbe". Lç Mc 4, 28 (He,
TB, Dv, Ol bel(h)ar, Ker bedar; Leon landare, Or, IBk, IBe lasto). Amorearen min-berarraz / ondo
deskuidadurik. Lazarraga (B) 1197vb. Ezta beraz deus izanen bustel ahal daitenik, / Belhar edo zuhaitzik ez, ez
hetzaz bizienik. EZ Man I 88s. Bañan mendietan ezta belhar pozoñezkorik / Inguruan non eztuen hurbill
kontrariorik. Ib. 70. Belhar zurthiñez gorputzak haz gintzake iuiuski / Eta edaran bidaso mendikoaz gozoki. Ib.
114. Lehenik hozitu behar duen burutik hasten baitzaika bihiari: zeren bertzela sor liteke bihi hura, buztan
liteke, belhar bihur liteke. Ax 36s (V 22). Erle belharraz, zein baita belhar xume eta khirats bat, egiten den eztia
guzietarik hoberena baita. SP Phil 196. Herioaren kolpiaren eta haren maleziaren kontre ezta belhar honik
baratzetan edireiten. Tt Onsa 136. Egiñ izatu naiz bero handiak ihartu duten belhar bat bezala. Gç 48. Fabiena
da belhar bat osoki alziprea iduri duena baratze kuriosetan kausitzen dena. Mong 594. Baldin penetan bazarete
ezin izanez erran ditugun belhar eta droga horiek, gidatuko zarete gure etxera behar duzuenaren izaiteko. Ib.
594. --Zoin hurez batheiatü behar da? --Hur natüralaz, ezi eztaite batheia arrosa hurez, saldaz ehez, ez eta
belharretarik elkhiten direnez. Bp I 61. Sü gaña belharren egoiztia. Bp II 115.
(s. XVIII) Lurra bere belhar, zuhaitz, eta arbolekin. ES 172. Ezen haragi guzia belharraren pare da, eta
haren loria guzia ihartzen da belharraren lorea bezala. Ch II 7, 2. Errana da Anyelika deitzen duten belhar
baten errotik yaten dutenek hatsa bethi ezti dutela eta gozo. He Phil 340. Pagatzen baiduzue detxima
mendarena, arroda-belharrena eta belhar suerte guziena. He Lc 11, 42. Batak uste du jan dezakela gauza
guzietarik, flako denak berriz ez du jaten belharrik baizen. He Rom 14, 2. Zeren aragia oro belharra bezala
beita, eta haren gloria oro belharraren lilia bezala eroriren beita. Mst II 7, 2. Mendiko belar ta osto guziak. Mb
IArg I 119. Artu zuen profetak irin pisk bat eta bota zuen elzeko belar miñen gañean ta iriñak ukitu zitueneko,
utzi zuten belar miñak beren minza ta gelditu ziran janari on egiñak. Ib. 273 (cf. belarmin). Maria Lazaraen eta
Martharen haurrideak isuri zuen Jesusen oineen gainerat belhar miragarri eta diru handia egiten zuen baten
uretik. Lg II 217. Prestaturík elzebát belárres. LE Ong 24r.
(s. XIX). Zubek languak baño osasun bedarren ezaguera geijago daukee onelangoren batzuk. Mg PAb 52.
Largatzen ditut azaldatu gabe beste izen asko. Au berau gertatzen da belarretan. VMg XV. Amerikan bada belar
bat "lotsatia" deritzana. AA II 135. Penitentek garraztasun handirik erabili dute bere gorphutzen gainean; [...]
bere bizi guziak barur, askotan ogian eta urean, edo orobat belhar xoilez. Dh 172. Kabelinia, ispliguba edo
beste bedar usain gozoko bat buruban, paparrian edo eskuban dabeela, juaten dira plaza piestara. fB Olg 50.
Batek uste du yaten ahal duela gauza guzietarik, eta flako denak ez du yaten belharrik baizen. TB Rom 14, 2.
Belar usai gozoko / aukeran batubak, / sortatxoak egin ta / zintakin lotubak. Echag 137. Itxasuan hur kotera;
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
682

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
lürrian belhar, mündüko zühain orotan osto, plazetan erhauts, itxaso eta ühaitz bazterretan hariña bihi den
bezanbat. UskLiB 99. Belar omanea eta samurra eta irusta txuria edo gorria agitz dira onak bazkatzeko. "La
yerba fina y tierna". It Dial 82. Orduan jaten ditut / belarren sustraiak. It Fab 34. Erne orduko jorran asirik
aretuaz berar zakar itsaskin kaltarkitsu guztiak arras galdu eta ale garbi garbi txaua etxeratzen dutelako. Izt C
28. Aloñako mendian arkitzen dirade [...] berreun ta geiago berar mueta sendarri ta sendagille oetakoak. Ib. 38.
Bedarra zañeti ta / kondea kastati. Izt Po 140. Karitatez urzoak / Belhar bat derio aurthikitzen. "Un brin
d'herbe". Arch Fab 107. Belharren indarrak ezaguturik, / Eritarzun guziak / Dutiela sendorazten. Ib. 167. Belhar
suerte guzien puxantzaz yakintsua. Gy 73. Gero lurrari belar eta zuaitz mota guziak emanerazo ziozkan. Lard 1.
Calvariora joan zan, miraz eta zabila deritzan belar min batekin egindako eun libra okendu berekin zituela. Ib.
464. Bardin jakin biar leuke ze bedarren ura dan ona purgetako. Ur Dial 75 (v. infra BELAR-UR). Iratzea iduri
duen belhar batetik atheratzen den herrauts bat. Dv Dial 39 (It landare, Ur landara). Belhar xehea eta samurra,
trefla eta faruxa hainitz onak dira azienda bazketako. Ib. 82. Iratzia üdüri dian belhar batetarik elkhiten den
erhaüts bat. Ip Dial 39. Egosten duzu zure epherra eltzian belharrekin. ECocin 14. Belhar luze eta latz batzuez
egiten du gerriko bat, larruko arrasean ezartzen duena. Laph 37. Baña, kopuratzea da errezago izarrak /
Kanpoko bedar eta itxaso ondarrak / Gizadi argiya baño Kantabriarena. Aran SIgn 214. Berotutzen du uda, eta
udari usai gozoko belar batzuek botarik, bere eskuaz garbitzen du gizon tratakaitz aren gorputz zikina. Bv AsL
101. Bakotxak egin daroagu geure osasunerako al doguna, asabetatik ikasiriko miritzi ta bedarrakaz. Ag AL 86.
(s. XX). Bazter danak ispillua baño garbiagoak eukazan, iri edo kale-ariak usañ gozozko bedarrez estalduta.
Ag Kr 216. Bazekian [...] zeiñ tokitan zeuden kamamilla, belatxeta, karraskilla ta beste orrelako belar mota
gizonarentzat osasungarriak. Ag G 3. Ara iru-orribelarra; belar bat bera izanik, iru orri berdin-berdiñak dittu.
Inza Azalp 39. Soizak mendiko belharretarik / nola bizi den epherra. Ox 143. Pentze-zolak berde agertzen
zaizkigu, artho-alhorrak musker, belhar ala landare guziak hezean ditazkelakotz alha. JE Ber 74. Ostegunero
Ernanin izaten da [kurandera]. Bestela nik emango dizkiot belarrak. Lab EEguna 66. Obi utxija idoro / dozu
aran itunean: / sasi zorrotzak eta bedarrak / illobi baldar ixen gabean. Laux BBa 84. Lau bedar eta gatzik
baga? Eune! Eta, zelan jan zeinkez? Otx 110. Bide-ertzean, ez marrubi / ez belar gizenik. / Otalorea, bakanka, /
goiztxo karraxika. Ldi BB 106. Menda, aneta ta kuminoa usai oneko iru belar ziran. Ir YKBiz 401n. Eztan
bedarra berez igartu doa (V-ger). "No importa que de mí murmuren, si no hay fundamento para ello; litm.: la
hierba que no existe suele secarse por sí sola". A EY III 335. Liburu baliosenak egin zituen hango belhar eta
landare motez bereziki. Zerb IxtS 110. Goldio lizuna erreka agorretan. / Belar txutik ere ez alor txigorretan.
SMitx Aranz 53. Bide-auzoko lora ta bedar ta lilietan auts-kiman ari ziran erle maratz langille urrezko
gerrikodunak. Erkiag Arran 10. Zu, uezaba, da zeuk ezautzen al dozu bedar au? SM Zirik 29. An agertuko zan
atzekoz aurrera grillu baltza, bedar meiaren ikutu gilberaak jasan eziñik. Erkiag BatB 36. Pekatu-bedar ori /
bedar il-gaitza da, / ezergaitik ez iñoiz / galduten ez dana. Gand Elorri 176. Enkantamentua zedukan. Haien
belar eta ungentuekin, gizonen deseoak zoratzen zituen. Arti Tobera 285. Egun heetan herri guziko belharrak
egintxeak ziren, bainan Urtebik gaineko pentze guzia lurrean zuen, zabal-zabala. JEtchep 48. Aztikeriak, Magia
ta beste olako oitura ta siñiskeriak, sasia belar jatorrakin bezala bizi izan dira sarritan erlijioaren ondoan. Vill
Jaink 21. Eta onela itzegin zuan Jaunak: Eman bitza lurrak belar ezeak azi ta guzi. MAtx Gazt 15. Agindu
usaiak zabaldu itzatzu toki auetan: garraiska txikitua ta kerinte belar arrunta. 'Cerihthae ignobile gramen'. Ibiñ
Virgil 108. Ikusten ditut lore txuriyak, / bai eta belar berdiak, / esan bear dira Aya aldeak / daukazkien
alderdiak. Uzt Noiz 86.
(V-gip, G, AN, Ae, Sal, R; Lar; -lh- L, BN, S; SP, Urt, Ht VocGr, VocS, Arch VocGr, VocBN, Dv, H), bedar
(V-gip; H), berar (Lcc). Ref.: VocPir 588; Bon-Ond 148; A; Lrq; Etxba Eib (bedarra, belarra); Iz UrrAnz
(bedárra), Ulz, R 296; Gte Erd 211. Hierba (en sdo. colectivo); pasto. "Pasto" Lcc. "Abre belharra, foin" SP.
"Foin" Ht VocGr, VocS, Arch VocGr, VocPir, VocBN, Dv, H. "Adhuc tua messis in herba est, zure ereinkéta
belhar da oráño" Urt I 167. "Otoñar, brotar, belarra erne udazkenean" Lar. "Belhar (Lc, BNc, Sc), la primera
cosecha de hierba" A (cf. bibelar). "Foin (1 re coupe)" Lrq. "--Belarra zakarxégo? --Lodixágo, lodixágo" Iz Ulz.
"Alurrian ebaki diaguzu bélarra" Iz R 296. "Lepakada bat belar ekarri (G-azp) [...], besartekada bat belar (Ggoi-nav),
besotarat belar ekarrazu! (BN-arb)" Gte Erd 211. Tr. De uso gral.
Itxasoan hur guzia, zeruietan izarra, / oihanetan itzalori, lur guzian belharra. E 95. Eta zen belhar handi
lekhu hartan. "Or y avait-il beaucoup d'herbe". Lç Io 6, 10 (TB hainitz belhar, EvS belhar hanitx, Ker bedarra
ugari, IBk belar ederra; LE belarkéta andi-bát). Eta erran zekién ezlagioten kalterik lurreko belharrari ez
ezeinere pherderi, ez ezeinere arboreri. Lç Apoc 9, 4 (He, TB, Dv, Ur (G), Ip, IBk, IBe bel(h)arrari, Ur (V)
bedarrari; Ker bedarri). Maiatzean berarra luze da eta sendo. RS 268. Lumatxatzat lastoa du, / bururditzat
belharra. EZ Noel 52. --Establia una duzu? --Belhar ona berria, oloa eta garagarra. Volt 156. Bete zazu
belharrez, busti gabe. "Remplissez-les de foin sans les mouiller". Ib. 159. Kondenatuaren penatzea konparatzen
da ardiaren belhar iatearekin. Ax 592 (V 381). Gaixtoak bilhaka bitez / Teilla gaineko belhar. Hm 168. Han
egon zaren urtheak / Ber[r]ogoi eta zazpi, / Hetan belhar xoil iateak, / Etzizaizkitzun aski. Arg DevB 56. Asi
ziran ur bazterreko belar ederrean ongi bazkatzen. Mb IArg I 392. Deitzen dio ardi bakoitzari bere izenez ta
ateratzen ditu beren belarrera edo jantegira. Ib. 372. Negu otzean eramaten ditu tellapera ta ormaz edo olez
eginikako biltegira ta ez ditu andik belarrera eramaten inza kendu edo eguna epelduxe artean. Ib. 309.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
683

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Hordutik esaten digu lilio zuri ederren artean arzen duela Jesus Bildotsak bere belarra. "Pascitur inter lilia"
(Cant 2, 16). Ib. 130. Euskaldun alper ajolakabeai esan dakieke: Astoaren aorako eztia eztala, baña bai belarra.
Cb EBO 30. Badugu ogia eta arnoa guretzat, bai eta lastoa eta belharra gure bi astoentzat. Lg I 237.
(s. XIX) Usteko luke jendeak, ekusi bearko lirakeala milagro edo mirari andiak egiten alako kristauak; ez
lukeela belarra baño besterik jan bear. Mg CC 238. Ardiak eskatzen du larraan ibiltzea, an belarra jaatea. Ib.
176 (puesto en boca del guipuzcoano). Lisibatuta sartuten ditube kako edo ageetan, ta iruntz edo euritan zuritu
ditezan, zabalduten dira bedar ganian. Ib. 139. Euki ezkero, Peru, / daukazun basterra, / zuk bere artu ziñai /
labore ederra: / naboa ta berarra / ganaduentzako, / eznea, ta aragia / yat-orduetako. Zav Fab RIEV 1909, 38.
Bada gure etxean / toki bat ederra, / eta kameluentzat / lasto ta belarra. It Fab 237. Ahuntzak, behiñ zoala /
Hauzoko belhar berrira, / Errapea bethetzera. "Paître l'herbe nouvelle". Gy 112. Etzan zaitezila belarrain
gañean. Echn Mt 14, 19 (Lç belhar gainean). Belhar berria ethorri den bezain sarri, herriko urde guziak bi edo
hiru zaintzaileekin igortzen dituzte oihanera edo mendira. Dv Lab 284. Belhar ephaiteko arorik hobeena da lore
bethean, hazia egin aintzinean. Ib. 119s. Azienden mantenuko / Bahutela beharra, / Gozatu nahi zuten / Español
belarra. Bordel 154. Bizirikan gelditzen / bada Ilbeltzian [...] / belarrak gizenduko / du Maiatzian. Xe 297.
Belarra ebakitzeko, ill bera; bestela ill berrian ebakitzen bada, austu egiten da ondu gabe. Sor Bar 93. Arantzak
eta elhorriak emanen dauzkitzu, eta lurreko belarra izanen da zure hazkurria. Lap 133 (V 61). Igortzen
baininduten / lanetik barura, / Larreko belharretik / jan dut nik ardura. Zby RIEV 1908, 763. Badazkit bi emazte
gaixo, belar itzultzen ari zirenak, iguzkia histen hasi denean. HU Zez 94. Tarrapatan belarra bildurik
korkoitzera zeramaten, erauntsiaren beldurrez. Ib. 94. Lasto eta belhar nahasteka, selhauruaren inguruan
hedaturik, horra haur gaixo hekien jartokia eta ohea. Arb Igand 84. Zintzoak iaten dabe / bedar ta lastoa, /
zintzoa beti izan da / alperren astoa. Azc PB 109.
(s. XX) Nahi den bezain guti izana gatik, belharra xuhur delakotz, kabala hazkuntzari jarraikitzen da oraino
hango jendea. JE Bur 83. Ain zuzen orduantxe zegoan Pedro Anton zarra belarra ebakitzen muno baten egian.
Ag G 112. Bai-dirala an Euzkadi guztija besteko zabalak bedar gozatsuz estaldubak. Kk Ab I 52. Albizturko
segaria aurrena / lanian asi zanian, / belar ebaitzen aña denbora / pasatzen zun egonian. EusJok II 72.
Ihinztatuz belharra. Ox 166. Or, bide bat, erpiña, belar kiskalia zear, arkaitz gorien barrena. Ldi IL 145. Urtan
murgildu edo belar-intzetan oñutsik ibiltzea, urte guztian gaitzik izan ez dedin. JMB ELG 80. Oroen zelaian,
belarra motza. EgutAr 1935, 29 (ap. DRA). Bei gazte bi euki arren, ez du izaten udaburuan negurako belarra
ondu bearrik. TAg Uzt 12. Alpe ozkirri osasungarrietara yoanak ziren udako beroen igesi, belar beti-ezearen
billa. 'Chercher des pâturages toujours verts'. Or Mi 101. Heben ala han belhar goxua badük. Mde Pr 132.
Arruntean Azkaineko hil-herriak asi ongi atxikiak dire: belarra nihun ez da nausitu. Zerb Azk 21. Bedarra erdi
eze erdi igar, iratzak berde mamin, zugatzak ostroz ta orriz beterik, aizea eguzkitan bero ta gerizpean ozpera,
bestelako leku apaiña aukeratu eben askari ori egiteko. Erkiag Arran 121. Bedar ebaten zan artean. Bilbao
IpuiB 120. Artaldetxuak agiri dira / bedar gozoan urduri. BEnb NereA 39. Hibai ondoko landetan, / belar gizena
dago. Arti MaldanB 203. Belar gurian exerita gaude. Ibiñ Virgil 38. Baztango lurraldean belar joria zegoan.
Anab Poli 73. Pentsurik gabe belar utsarekin bizitzen ziran. Salav 31. Belar berriak berdatu ditu zelaiak ta
mendi gaina, / kukuak bere kantu ozenez atzar arazi oihana. Xa Odol 197. Lurra're ondo maniatzen du / eta
ebaki belarra. Uzt Sas 246.
2. (G-goi; Deen I 34, 251 y II 49, -lh- H), bedar (V-gip). Ref.: A (bedar); VocZeg 288. Tabaco. "Tabac à
fumer. Belhar berria, tabac récemment récolté" H. "Tabaco, belarra" VocZeg 288. Cf. Dv s.v. belhar: "Pipako
belharra, tabac"; Ezale 1897, 167a: "Bedar edo pipa-bedar esan oi dabe pipa-artzaillak tabako-orriagaiti". Cf.
tbn. VocNav: "Belarra. Nombre que se da a la planta denominada Nicotiana rustica [Montaña]. [...] Tabaco
belarra, tabaco en hojas. Así aparece en el proceso contra los bandidos de Lanz del año 1817". v. PIPA-BELAR,
TABAKO-BELAR. Erre nai duenak erosi dezala belarra. Apaol 25. Aita, bakerik ez badezu ere, pipa bete
belar izango dezu. Ib. 25. Onetan zijoazela, asi zan gazteena pipa piztutzen, eta nola etzuen belarrik pipan, ordu
laurden bat igaro ondoan, erre zuan sudurra. Urruz Urz 13. Toxatik pipa belarrez beteaz asi zan kantari. Urruz
Zer 112. Pipatara bat belhar errerik bere hortz ederren artean, ohera buruz abiatu zen. Barb Sup 104. Bainan
gero, tabakoa, belharra, kariotu, xuhurtu, agortu. Ib. 64.
- BELAR-ARRASTELU. "Belhar-arrastelu (BN), -arrastelü (S), -arrasteilu (L), -arratsela (S), -arrestelü (S), -
arreztelu (L), râteau" Lh.
- BELAR-ARTE, BELAR-TARTE. (En casos locales de decl. sing.). Espacio entre la hierba. Belar artean
dago sugea. VMg 66. Bioletea izanik berez / Be-zale umill benetan, / Bedar artean lotsaz legetxe / Dana,
albadau gordetan. AB AmaE 422. Loratan sagar-zugatzak, bedarrez ondo iantzirik muno ta zelaiak; bedarartean
zuri, ori, ta gorri, mueta askotako lora txiki ta andiak. Ag AL 54. Baña baratza ittun-ittun, itxura
negargarri orretan ikusita, bedar-artera barriro sartu eban. Altuna 44. Arpegi estua, bibote erre erkindua ta
bedar artian taketa lez zigarro mutxikin amataua bertan. Kk Ab II 14. Belartartean eta arkosko gañean auspez
zetzan Bikendi gizagajoa. Or Mi 67. Belar-artetik irten nai du [sugeak]. Or Eus 313. Sugea belar-tartean bezala.
Ib. 67. Bedar artean, elorrietan... Gand Elorri 61. Belar artetik datoz, belar artera doaz [xomorroak]. Txill Let
65. Nola sabela anpatzen zaion kukubiari (konkonbroari) belar artean biurrikatuz. Ibiñ Virgil 110. Ibai ertzeko
belar artean. NEtx LBB 356.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
684

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(Como sust. pleno). Herbazal. Bedar arteetan abere legez naz larratuten, / Egoak bere egazti gisan nik
astinduten. AB AmaE 376. Belhar-arte hetan badire han-hemenka belharrak baino gorago dohazin xinhaurri
batzuen metak. Prop 1905, 178.
- BELAR-ASMATZE. "Botanomancia, belarraztiera, bedarrasmatzea" Lar.
- BELAR-HAZI (belarrazi Sal, R; Lar, A; -lh- Hb ap. Lh; belahazi L ap. A; belazi BN; bedazi S; bedaze Foix
ap. Lh). Ref.: A (belarrazi, belahazi, belazi); Lh (beda). Semilla de hierba. "Grana, semilla de las yerbas, azia,
belarrazia" Lar. Gure gaitzez urrikaltzen baikera beartsueri laguntzera, aiek guri ere laguntzea nai genuken
eran, bearrean bagiñaude. Ta ez belar-azi antzeko gauza errezetan. Or Aitork 395.
- BELAR-AZTIERA. "Botanomancia, belarraztiera" Lar.
- BELAR BEDEINKATU (belar bedeikatu Lar Lcq 102; belhar benedikatu Hb ap. Lh). "Valeriana, yerba,
belar bedeikatua" Lar. "Berarbedeikatua, valeriana" Izt C 42 (en una lista de plantas).
- BELAR BELTZ (G-to, BN, R-is; Lcq 126; -lh- Hb ap. Lh, Alth Bot 22 A; bedar beltz V-gip; bedar baltz Vgip).
Ref.: A; Iz ArOñ (bedar baltza); Elexp Berg (bedar beltz). Nombre aplicado a diversas plantas.
"Scrofulaire, belhar belza" Alth Bot 22. "Morelle noire" Ib. 14. "Belarbeltz. Parece ser Erica, aunque no he visto
las flores" Arzdi PlantR. "El belar beltza llamado también us-ostoa se emplea para sanar las escrófulas, las
afecciones cancerosas, los diviesos, las cortaduras y las quemaduras (BN)" AEF 1931, 67. "Bedar baltza, la
hierba de flor esférica y rojiza que se cultivaba para segar; mendibedarbaltza, la silvestre" Iz ArOñ. "Bedar beltz,
Ranunculus repens" Elexp Berg. Cf. berarbelç, en el proceso por brujería de Logroño en 1610 (ConTAV 5.2.4).
Bedar baltza (irusta) [= 'trébol'], allorba, pagotxa, anka-bakar (alfalfa), olo, txillar baltza, zikirio, garagar
eta abar, ebagi berri ala igarturik emateko. EEs 1930, 43.
- BELAR-BURUNTZA. Corona de heno. Entzute utsalaren ondotik txalo-billa gindoazan ikuskari etxera,
bertso batzaldietara, belar-buruntza billa. "Coronarum faenearum". Or Aitork 75.
- BELAR DONGA. Mala hierba. v. BELAR GAIZTO. Gari solo bateti atera biar dira zalga, olo, zoragari ta
bedar dongaak. Mg PAb 196. Orain garbituko bada solo au, ta artu garau garbija, nekatu biar da ateraten
bedar dongaak. Ib. 196.
- BELAR-EPAILE (Lar -alle; -lh- Hb ap. Lh, H). Segador. "Guadañero, guadañil, segaria, belarrepallea
" Lar. "Belhar ephailea, faucheur, id. belharkaria (BN, S)" H. "Belhar-ephaile-ophea.
Hortarako langile multzo bat" Alth in Lander RIEV 1911, 598.
- BELAR-EPAITE, BELAR-EBAKITZE. Siega del heno. Eraieroan. Hilabethe hunetan abiatzen dira belhar
ephaiteak, zekhale eta garagar biltzeak. Dv Lab 207. Errian buru au dala ere, / Uitziarrak kezketan, / Manex
oriek maisu baitziran / belar-epaite-lanetan. Or Eus 303. Lizar-ithurriko belazera joan-etorrian zebillen azken
belar ebaitea aprotxatuz. Etxde JJ 234.
- BELAR ERO. "Bedar ero (V-ger), bedar zoro (V-oroz), hierbas fatuas que brotan en verano en tierras
pantanosas" A.
- BELAR-EUNTZE. Pradera, pastizal. v. belardi. Amaika arrai ta giza-bizitza / gordetzen ditun magala! /
Barerik dago, belar-euntzea, / gari-alorra bezala. "Calmoso como una pradera o como un trigal". Or Eus 385.
- BELAR FIN. Fina hierba. Eta egiñ zioten besta eskerrezkoa, / Naski belhar fiñezkoa. Gy 254. Taza bat ur,
taza bat minagre on, bertze bat arno, gatza, biper beltxa, epizak, perrexila, tipula, belhar finak. ECocin 21.
- BELAR-GAILUR. Extremo de la planta. "(Ensalada) repelada, ensalada belargallur onezkoa" Lar. Cf.
ib.: "Repelar las hierbas, gallurtxoak epaki".
- BELAR-GAIN. (En casos locales de decl. sing.). Superficie sobre la hierba. Cf. BELARRAREN GAIN.
Populua belhar gainean iartera manaturik. Lç Mt 14, 19 (Ol belar gañean, Ker bedar-gaiñean, IBk belar
gainean; He, TB belharraren gainean, Ip belharren gañen; Dv sorropilan, Or larratzean, IBe zelaian). Jainkoa
dago esklabo / Troxetan amarraturik, / Gustien salbatzaillea / Belhar gaiñean jarririk. Gç 70. [Matasak]
zabalduten dira bedar ganian. Mg PAb 139. Etzanda bean, / Bedar ganean, / Egoten guztiz erara. Echta Jos
194. Zigarrotxu bat ixituta bai-nago zabal-zabal arkoloka bedar-ganian. Kk Ab I 65. Bedar-gañian illda eguan.
Altuna 39. Oraindik ere dirdist-dagite belar-gañean / Goñiren malko gartsuak. Jaukol Biozk 69. Belar gañera
pixa egin zuben. Tx B I 228. Bena belhar gozo jatea orano goxoago dük. Etzan adi belhar gainean, plazer
harezak! Mde Pr 132. Belar-gaineko lo-kuluxka. Ibiñ Virgil 46. Zaldi-gaiñetik jeitxi-ta belar-gaiñean lo pixkat
egin naiko ez balu beintzat. Berron Kijote 218.
(Como sust. pleno). [J]ar erazi zituen belar gain eder batean. Mb IArg I 251. Kokuak aintzira-ziar ibilten
dira, orri ta bedar-gañetan mitxeletai burruka-egitten. Altuna 23.
- BELAR GAIZTO (-lh- S; belar gaisto R-is; Lar; bedar gaizto V-gip). Ref.: A; Etxba Eib (bedar gaiztua); Iz R
303. a) Mala hierba. "(La mala) hierba crece mucho, azi da lolloa, nola belar gaistoa" Lar. "Belhar gaiztoak
zainak luze (S)" A. "Bélar gáisto, mala yerba" Iz R 303. "Bedar gaiztua, abrojo" Etxba Eib. v. BELAR DONGA,
BELAR TXAR. Laborari batek ere nahiago eta maiteago du anitz belhar gaixto izatu duen lurra, eta gero
hetarik garbitu ondoan, fruitu anhitz ekhartzen duena, behin ere belhar gaixtorik izan eztuena eta fruiturik ere
emaiten eztuena baiño. Ax 552 (V 353). Hetan, landa iorratu gabean bezala, anhitz hasuin eta belhar gaixto,
anhitz falta, malizia eta bekhatu edireitea. Ib. 41 (V 25). Zeren lehen garbi zena, harengatik elhorriz, arantzez
eta belhar gaixtoz bethe baitzen, eta bai flakatu eta mehatu ere. Ib. 568 (V 363). Heldu zaio komunzki akzident
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
685

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
hori hanitx berotua eta borthizki malfonditua denian eta guziz udan zenbait belhar gaisto ihitzez bustia yan
ondoan. Mong 589. Garia jaio ta azitzen asi zeneko, jaio ta azi zen belar gaistoa ere ta agertu zen gari guzia
zakarrez betea. Mb IArg I 201. Garidunak igit-denboran kendu behar ditu gariko belar gaistoak zam egin ta
sutan erretzeko. Ib. 203. Aramen non opa deutsuedazan atera ta erre bear dozuezan bedar gaistoak; izan ditezen
zuen biotzak Lorategi maitegarriak Jesusentzat. Añ LoraS 185. Egizu kontu, Kristaua, zure zabarkeriaz geratzen
zatzula etze zure etxeak duan sororik gozoena. Betetzen da denboraz larrez, sasiz, arantzaz, belar gaistoz. AA
III 512. Lastoa ta belar gaistoak alde batean, ale garbia bestean. Ib. 288s. Ezarten deutsee, bizitzako ur
mingotxak daukazan bedar gaistua. fB Ic III 363. [Jorratzeak] hiltzen ditu belhar gaixtoak, zeinek iresten baitute
lurrak ogiari eman behar lukeen gozoa. Dv Lab 72.
(s. XX) Soroetan, [...] gardo ta belar gaiztoak, iak eta txillarrak, sasiak eta elorrak, masustak eta baxakanak
elemenian ugaldu. Ag G 129. Eguzkiak erten baño lenago, belar gaiztoak kentze, azkenengo artajorratze edo
beste orrelako lanen batzuk aurreratzeko asmoan. Ib. 23 (cf. en nota: "aien, zaiñgorri, belaunbelar,
barrabasbelar ta orlakoak"). Bainan haziak, sortu deneko, nahi du langilen artha, / Belhar gaixtoak itho ez
dezan, gaitzik ez dakion gertha. Ox 69. Alde guzitan igartu eta / daude gure sagardiyak, / belar gaixtuak
menderatu ta / ikusten ditut erdiyak. Tx B I 174. Kizkien arteko belhar gaixtoak ere iguzkiak eta zola gogorretik
airatu sapak horailduak dauzkate. JE Ber 18. Belar gaiztoak yan ditu / nire bidexka izkutuak. Ldi BB 146. Ekaitz
erauntsien astiñaldiaz batetik eta untz, sapar, elorri, sasi ta belar gaizto guztien jate lanaz bestetik, eunki batzu
barru lurra jo zun. Etxde AlosT 106. Zergatik zikindu zenduan lurra belar gaiztoz? Vill in Gand Elorri 16. Belar
gaiztoa, galtzen gaiztoa. Zait Plat 18. Birritan izan oi dira itzaltsuegi mastiak; birritan ian oi ditu belar gaiztoak
sasi usuekin. Ibiñ Virgil 90. Irina eta zahia, garia eta belar gaiztoak bereizten dakiena. MEIG VII 77.
b) Planta venenosa. Zagita zorrotz bat ifini nagon / berar gaxtoaz gantxitua. Lazarraga 1193v.
- BELAR GALGARRI. Mala hierba. Solua jorratu ta zainduten ezpada, geituaz ta geituaz baduaz bedar
galgarrijak. Kk Ab I 33.
- BELAR-GANTXO. Gancho que, al extremo de una cuerda, sirve para sujetar la hierba al carro. Belar
gantxo berri bat. HerVal 198.
- BELAR GARRATZ (bedar garratz V-arr-gip; bedargarratx V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (bedárgarratxak); Elexp
Berg (bedar garratz). "Bedar-garratz (V-arr), acedera" A. "Bedárgarratxak, las acederas" Iz ArOñ.
- BELAR GAZI. "(Rumex acetosa), acedera común [...], romaza agria, belar gazia" Lcq 140. "Belargazia (R), la
acedera" A.
Oraino bekainean baitzedukan tximista antzeko ebaki-ondoa, ta gogoan zedukan, noizbait belargazi ta odarra
odoldu izana. 'Les salicornes et les traînasses'. Or Mi 48. Geldi geldiro, belargazietan gaindi, Santaetara iritxi
zen belaun-ikaraz. 'De salicornes en salicornes'. Ib. 121.
- BELAR-GIRO. Tiempo de la siega. Ordua noiz joko jantzirik apaiza; ni barnean nago. / Belar-giro baita,
mezamutillak uts, ni Meza laguntzen. "Como es el tiempo de la siega de la hierba". Or Poem 529.
- BELAR GOGOR. "Bedar-gogor (V-ger), bunio (bot.)" A.
- BELAR GORRI (Urt I 352, Hb ap. Lh; bedar-gorri Darric ap. DRA). "Aeschynomene, belhargórria" Urt I 352.
"Belhar gorri (Hb), herbe sanguinale, verveine" Lh. "Bedar-gorri. Euforbio (Darric)" DRA.
- BELAR GORRI BEDEINKATU. "Valeriana roja, belargorri bedeikatuba" Labayru Hist 470.
- BELAR IHAR (belar igar G-goi, AN-5vill). Heno, hierba seca. "Belarrigar (AN-5vill), heno" A."El heno
(belar-igarra)" (G-goi) AEF 1955, 75. v. BELAR ONDU. Esi-ondoan astoak erne, / zintzilik belar igarra / -gurdiarekin
andik igaro da / Txonko gaztea, baldarra. Or Eus 320. Usai gozoa zerion ondutako belar igarrari.
TAg Uzt 240. Aide nabarrean / bedar igarren usaiña. Gand Elorri 123.
- BELAR IHARTU. Heno, hierba seca. Zer da gizona, erretako prest ta gai dagoan lasto ta bedar igartua
baxen? Añ LoraS 191. Otza kentzeko bauku / Mukurre naikua; / Aberientzat, barriz, / Bedar igertua. Enb 170.
- BELAR-IHARTZE. Otoño. Eguna ganbiatzen baita bethi gauera; uda-hastea edo belhartzea, udara; uda,
belhar ihartzera edo larrazkenera; larrazkena negura eta negua uda-hastera. SP Phil 469 (He 475 uda,
igarzera; iarzea, negura).
- BELAR IDOR. Heno, hierba seca. "Belar idorra (L, BN, S), el heno" A. v. BELAR ONDU. Egiten zuen
baitezpada behar zuen lo pixka hura edo lur hutsaren gainean, edo belhar idor batzu bildu eta heien gainean.
Jnn SBi 122. Belar idorren sartzen etxekoak oro / Ari dire ixilik bil-ahal bezenbat. Iratz 49.
- BELAR-HIGITZAILE. "Belhar-higitzaile, faneur, faneuse" Dv.
- BELAR-HIGITZEKO. "Belhar-higitzeko, faneuse ou machine à faner le foin" Dv.
- BELAR-HILABETE. Prairial (mes del calendario republicano). Arrestatua edo erregelatua da, nivosaren
edo elhur ilhabetearen biyeko legeak helduden ilhabethe germinal daitzonaren leheneraino baizen emaiten ez
zioten terminoa edo ephea, luzatua dela praireal edo belhar ilhabetea daitzonaren leheneraino. Revol 147.
- BELAR-IRAULKETA. Volteo del heno. Eguzkia ari da gaiña jotzen; / bazkaria ekar ordu; / gizonek belariraulketara,
/ nexkak etxera bide du. "Los hombres van a voltear el heno extendido". Or Eus 310.
- BELAR-IRAULTZAILE. Volteador de hierba. Iparrak indar artu baleza, / Arabak egiñen uka... / Euntzean
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 686
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
belar-iraultzailleak / zalantza pranko ba dauka. "Los volteadores de hierba". Or Eus 316.
- BELAR IXUR. "Anthemis, kamelubelharra, belharixúrra" Urt I 145.
- BELAR-IZPI (G-to ap. Iz To). Brizna de hierba. "Belarrixpiya, la briznita de hierba" Iz To. v. BELAR-LIPITS,
BELAR-TXIMA. Bildots gizen-gizen bat / dago artegian, / be egiten duela / amaren ansian; / belar-izpi bat
ez zen / aren tripan sartzen, / iru ardik esnea / zioten ematen. It Fab 94. Eskua metaren barnean sartzen denean,
heia beroa denetz ikhustekotzat, athera behar da belhar izpi bat ahalik urrunenetik. Dv Lab 127. Begira nola
kanpoko aldetik belar izpi biguñakin eta barrundik berriz ille eta luma leunakin egiña dagoan [kabia]. Arr GB
59. Belar-izpia alaxe aize biguiñera / makur da; aizea geldiz zuzentzen da bera. "La brizna de hierba". Or Eus
134. Etzanda nago emen. Arpegia ukitzen didate belar-izpiak. Txill Let 65. Zaldiz igaro dan bertan belar izpirik
uzten eztuena ezta gizon andi, ezta egalontziz inoren erria kixkaldu ta menperatu egiten duena ere. Zait Plat 5.
Xori pareak ikusten ziren bel'izpi bana mokoan, / erasiaka han zabiltzala, sar ateraka, sasuan. Xa Odol 197.
- BELAR-JAKINDE (Lar; -lh- Hb ap. Lh). "Botánica, belarjakindea, belarren ezaguera" Lar.
- BELAR-JAKINTZA. "Botanique, belhar-jakintza" T-L.
- BELAR-KAROBI. "Silo (para hierba). Belar-karobi oiekin ez det ba uste danak gustora daudenik" Gketx
Loiola.
- BELAR-KILIKA. "Mimosa, mimosa, belhar kilika" T-L.
- BELAR KIRATS. "Belhar khirats (Hb), tanaisie, plante vermifuge" Lh.
- BELAR KIZKUR. Rodanon badun belar bat, guk belar-kizkur esaten dioguna. 'L'herbette aux boucles'. Or
Mi 55.
- BELAR-KUKU (B). "Agujero por el que se aroja hierba desde el desván a la cuadra. Belar-kuku ona dugu, in
berrie" Izeta BHizt2.
- BELAR-LAN. Trabajo de cortar y acarrear hierba. Belar-lan onek ara beste zer / nekagarririk duana. Or
Eus 319. Leen, gure gazte-garaian, baserritako mutillak neskak begiz jotzera joaten ziran [...]. Udaan gari
ebaiten, arbi ereiten ta belar-lanetan zebiltzanean. And AUzta 64s.
- BELAR LATZ (G; Lar; -lh- Hb ap. Lh; bedar latz V-gip). Ref.: A; Elexp Berg. Nombre aplicado a diversas
plantas. "Correhuela, yerba que nace entre el lino, belarlatza, sapabelarra" Lar. "Berarlatza, allico correhuela"
Izt C 42 (en una lista de plantas). "Belarlatz. 1.º (G-to), allico correhuela. 2.º (G), cardo para pájaros" A. "Belhar
latz (Hb), linaire, plante dont les feuilles ressemblent à celles du lin" Lh. "[Lekuko batentzat] Gallium aparine
delakoa da. Beste informante batek honela deskribatzen zigun: bedar estu bat, zelaittan da ugari azten dana.
Lore zuri, leun, polita dauka; bedarra bera oso latza da" Elexp Berg. Noizpin belar-izpi batzuk, milazka, belarlatxa,
sabi, zumarika ta sarobe-belar, itsasaldeko zelai gazi aien yantzigarri. 'Des prêles'. Or Mi 118.
- BELAR-LEKU. Prado, herbazal. Su ta garretan ipiñi dogu / Bero Euzkadi osua; / Sasi-sastraka erre bioguz,
/ Garbitu bedar-lekua. Enb 53.
- BELAR LEHOR. Heno, hierba seca. v. BELAR IHAR, BELAR ONDU. Arrapastaka belar legor-meta
aztertu zizun, an zulo bat irikiaz. NEtx Antz 139. Lotarako belar legor pilla zuan oea, udara ta negu. Anab Poli
23.
- BELAR-LILI. Flor de hierba. Baina abrats dena, gloria bedi bere baxotasunean: ezen belhar lilia bezala
iraganen da. Lç Iac 1, 10 (He, Ol, IBk, IBe bel(h)ar-lore).
- BELAR-LIPITS. Brizna de hierba. v. BELAR-IZPI. Lore eta zuhaitz ondoer beha zeiezu: batetik bertzearen
artean ez duzu belhar lipitsik ikusiko. JE Bur 84.
- BELAR-LORE. Flor de hierba. Aberats dena berriz bere beheratasunaz, zergatik belhar lorea bezala
iraganen baida. He Iac 1, 10 (Ol, IBk, IBe belar-lore; Lç belhar lili).
- BELAR-LUMA. "Adarca, arrápoa, belharlúma" Urt I 134.
- BELAR LUZE (Añ; bedar luze Añ, H). Primera hierba que se corta en verano para secar y guardar. "Heno: (c.)
beluzea; (G) belar, (V) bedar luzea" Añ. "Foin, opposé à regain. Syn. bedarluzea, beluzea" H s.v. bedarra.
"Holcus lanatus, heno, belarraluzea [sic]" Labayru Hist 469. v. beluze; cf. bibelar.
- BELAR-MAILA. "Bedar-maillaak, las hileras de hierba segada" Iz ArOñ. Euntzera eldu, eskuareka / bultzegin
belar-maillari; / orduun ba zuten beste langillek / goiko odeia bezain lodi. Or Eus 316.
- BELAR-META (Lar, -lh- SP, Hb ap. Lh, H; bedar-meta V-gip, G-azp; H). Ref.: JMB AEF 1928, 15; Elexp
Berg (bedar-meta). Almiar. "Belhar meta, mulon de foin" SP s.v. meta. "Almeir, almiar, montón de paja u heno,
lastameta, belarmeta" Lar. "Meule de foin" H. v. BELAR-MONTOIN. Booz, afaldu-zenean, etzan zen belhar
meta baten gainean. Lg I 247. Belhar meta berotuko da goitxago edo berantxago, nolako trenpua duen. Dv Lab
125. Bere belar meta tenteen indarra nabaitu gabe. Ugalde Iltz 46. Artu du katu-ama umeekin eta belar-meta
gañean jartzen ditu danak. NEtx Antz 139. Sorbaldaz gain, bere beatzez, atzean zeukan belar-meta erakutsi zun.
Ib. 143.
- BELAR MIN. v. belarmin.
- BELAR-MONDOIL (-oll S-saug ap. Lh; H; -mondoi H). "Belhar mondoia, mondoila, monceau de foin" H s.v.
mondoia. Cf. Alth in Lander RIEV 1911, 598 belharrak modoillan.
- BELAR-MONTOIN (Lecl). "Belhar-montoin. Meule de foin" Lecl. v. BELAR-META.
- BELAR-MUTUR. Punta de hierba. Alako batez, entzuten dizu / belar-muturren zarrata. Or Eus 173.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
687

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Urrunetik ikusten baldin baduzu ardiren bat usuegi gerizpe goxoak billatzen eta belar muturrak morrozten. Ibiñ
Virgil 103.
- BELAR-NAI. "Belhar naia. Belhar lerroa, ephaiten edo pikatzen denaren arabera" Alth in Lander RIEV 1911,
598. "Belhar-naia, rangée de foin" Lrq. v. BELAR-MAILA.
- BELAR NARRAS. "Bedar narras, pamplina" Elexp Berg.
- BELAR-OIHAL. "Herbax, tejido antiguo, belarroiala" Lar.
- BELAR-OLIO. "Chortinon, belharolioa" Urt V 5.
- BELAR ON (-lh- Urt, Dv; (AN) Bon ( Lacombe) ap. DRA; berar on Lcc). a) Hierbabuena; planta arómatica,
en gral. "Yerba buena, berarrona" Lcc. "Herbae aromaticae, belharonak" Urt II 341. "Belhar onak, herbes
aromatiques que l'on cultive dans les jardins, telles que lavandes, verveines, serpolets, absinthes, etc. (G, L, S);
légumes propres au bouillon de viande" Dv. "Belar on" Mdg 151 (sin trad.; en una lista de nombres de plantas).
Iñork nai badu belar onikan, / naiz dala lore aziya, / gure baratzan arkituko du / asma diteken guztiya. Echag
60. Uda berriko dago / baratza gurea, / belar onak ugari, / oparo lorea, / usaia txit gozoa, / eder kolorea, /
indarrean sustraia, / berde landarea. Ib. 174. Belar on piska bat ematen bazaiote ill baño lentxeago, txit gusto
oneko aragia izaten dute. "Yerba aromática". It Dial 98 (Ur bedar usaintsu, Dv belhar usain oneko). Emaiten
bazaie eho beno lehen belhar hun aphür bat jatera, aragiak hartzen dü gozo ezinago hun bat. Ip Dial 98s. Gu
bildu giñan elizara jende guztia, jo genduen kanpaia, erre genituen belar onak, bañan trumoi arri atzera
eragiteko ez gendukan bertuterik. Sor Bar 47. Menda edo belar ona bilduaz sorta batzuek egin ditzazute. EgutTo
91-1923 [sic] (ap. DRA).
b) Planta medicinal. Cf. Garate PV 1952, 219: "Empleaban una yerba mágica, llamada belarrona en euskera, o
sea 'buena hierba' en castellano; hay en Vizcaya un pueblecito que se llamaba Bedarona, que se refería a igual
planta en vizc. (Moratín). Tenía la virtud de ablandar los huesos del banquete en el aquelarre". Herioaren
kolpiaren eta haren maleziaren kontre, ezta belhar honik barazetan edireiten. Tt Onsa 136.
c) Legumbre. "Légumes propres au bouillon de viande" Dv. Belhar hunen egosteko sofre hura hobena den
bezala. Ip Dial 85 (It lekazia, Ur leka gauzak, Dv baratzekarien).
- BELAR-ONDO. Planta de hierba. Nola uhinek utzten zituzten harearen gainera barraiaturik itsasoak
iraitsten zituen, eta [...], thuak bezala hegira etxatzen zituen maxkorrak, adartxoak, belhar ondoak, ostria
azalak, ziztapurrak eta bertze halako nahaskeriak. SP Phil 129 (He 132 belhar ondoak). Emagun bada urthe bat,
mende bat, mila mende, belhar hondo bakhotxarenzat, hosto bakhotxarentzat, hare bihi bakhotxarentzat. Dh
166. Noizpait egia izanen da, moltzo hartan belhar hondo, hosto ta hare bihi liteken bezenbat, urthez, mendez
eta milium mendez damnatuek pairatu dituzketela ifernuko thormenta lazgarriak. Ib. 166. Nihon den gizonik
aberatsenak eta antzetsuenak ez du sorraraziko belhar ondo bat. Dv Lab 4s. Haize laño eta gozo batek ur-axala
zimurdikatzen zuen, hala-nola belhar ondo gurdoa gure phentze gizenetan. Arb Igand 146. Lur-mamirik ez da
ezagun, ez belhar-ondo bat, ez zuhatz bat. JE Ber 41. Axuantaren astoa hil-hobien artean belhar ondo bat edo
bertze marruskatuz han-hemenka dabila. Lf Murtuts 16.
- BELAR ONDU (G-AN-gip; belarronde G-to; bedarrondu V-gip; bedarrondo V-gip). Ref.: A (belar,
belarronde, bedarrondu); Elexp berg (bedarrondo). Heno, hierba seca. "Heno" A. "Heno. Aber noiz etortze
zaten bedarrondo batzera" Elexp Berg. v. BELAR IHAR, IDOR, LEHOR, SIKU, ZIMEL. Janari etxean,
lastoa ta belar-ondoa ugari, sapaian. Ag G 15. Belar onduan erori bage / langa berêla atzemanez, / jauzi batean
gaiñeti igaro / atzera begi emanez. "Sin resbalar en la hierba seca". Or Eus 313. Gurditik belar-ondua ustu ta
zabaltzen ari ziran une artan iru mutil gazte. TAg Uzt 240. Segariak eskuarez belar ondua belardin biltzen dun
bezela, aizeak isasten zitun egunsentian artille-mordoak eta zerumugako kutxapean biltzen. Ib. 224. Exeritzeko,
bi petrolio kaja; igali ta belar ondu batzuek zintzilika. JAIraz Bizia 82. Toki aiek ikustearekin artzen zuan pozak
belar ondu usaia ere ekartzen zion. Ib. 109. Bekizu txilin eder / ta bedar ondu usain / gure eskarien lurruna.
Gand Elorri 125. Baña negua etorri eta etxean belar-ondurik ez ba dago, erruki ango beiari. Oñatibia Baserria
33.
- BELAR-ONTZE. "Bedar-ontze, las tareas del heno" Elexp Berg.
- BELAR-ONTZI. Tabaquera. Cf. supra (2). v. BELAR-TOXA. Ateratzen det belar-ontzia, prantatzen det
piparakara bat tabako ta nere pipa ortzetan paa... paa, detala asten naiz atzeraka. T. Larrea EEs 1918, 9.
- BELAR HORMATU. "(Hb), herbe glacée, la ficoïde cristalline" Lh.
- BELARPE. (En casos locales de decl. sing.). Espacio situado bajo (o entre) la hierba. "Latet anguis in herba,
sugéa gordérik dágo belhárpean" Urt II 97. Nola da posible gauden / Lili eta lorepean, / Zu sortzen zaren
denboran / Lasto eta belharpean. Gç 73. Egon gabe [kuia] bere egun ederretan belharpean bare eta harren
bazka, ezin onduz askotan iguzki eskasez. Hb Egia 30. Belarpeko txuloa kilkerrak bai eder, / baña gizontxoa -alegia!--
ez izaki kilker! Ldi BB 102.
(Como sust. pleno). Behar ginduen bat bertzeari lothuak egon, belharpe hartan ez elgar galtzeko. Prop
1881, 38.
- BELAR-PILA, BEDAPILA, BEDOPIL. Montón de hierba. "(Belhar) bedaphila. Bigarren eguneko phulo edo
meta ttikiak" Alth in Lander RIEV 1911, 598. "Bedophil. 1.º (S-saug), pièce de foin coupé; 2.º (S; Foix), tas de
foin dans une prairie où le vert est séparé du sec" Lh. Ez dute joko, ark nai orduko, / errian illun-ezkilla, / ez
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
688

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ta gurdian zamatu ere / azkeneko belar-pilla. "La última capa de hierba". Or Eus 318. Gainera, gure ustez,
edozein belar-pila ez da meta, ezta han-hemendikako idazlan sorta ere aldizkaria. MIH 136.
- BELAR POZOIDUN. "Acónito, yerba venenosa, irabedarra, belar pozoiduna" Lar.
- BELAR-PUNTA. Punta de hierba. Itxasuan hur kotera / lürrian belhar pünta / hurian hariña bihi / urteren
bürian ene phenak hasiren dira. Xarlem 941. Iresten belhar puntta, sorthu arabera, / Sakhailatzen bottoina,
oraino samurra. Hb Esk 236.
- BELARRAREN GAIN. (En casos locales de decl. sing.). "Belarraren gaiñean den obenari (AN-larr), al mejor
que existe en el mundo"; litm. sobre la hierba" A EY III 315. [Bertsolari bat] izan dan onenetakoa eguzkiaren
azpian ta, belarraren gañean. Lab EEguna 83.
Oiu au egiten dut betiko legera: / Eguzkipean bada, betorkit onera; / belarraren gaiñera iñor agertzera, /
elkar neurtuko dugu; betor larratzera. "Que aparezca aquí en la arena (en la hierba)". Or Eus 32.
- BELARREAN. a) En, sobre la hierba. "Pacer el ganado, berarrean ibili abereak" Lcc. v. BELARRETAN.
Barne hau, jauregiko belhartegia edo sabaia zen, lehen; hemen etzaten ere ziren, belharrean, jauregiko hiru
muthilak. JE Ber 60. Bêan, berriz, urrezko / yarioz argiak / belarrean oi-ditun / begibil zoliak. Ldi BB 60. Katin
korrika asi zan belarrean. Anab Poli 134s. Geroago aaztu nebana, jostaillua bedarrean legez. Azurm in Gand
Elorri 71. Belarrean etzanda, lagunek suaren inguruan bilduta edontzia koroitu bitartean, zuri, ots egiten dizu
Leena orri. Ibiñ Virgil 93. Ganadu-mordoska bat / ikullu zarrian, / batzuetan ibiltzen / giñuzen larrian; / gogotik
saiatutzen ziran belarrian. Uzt Sas 29.
Asto bat zebillen bein / bazkatzen larrean, / bururaño estaltzen / zuen belarrean. It Fab 62. Noizik bein ametz
ondoko belarrean zeuden kurinkak esnatzen zitun. Or Mi 100.
Larrealdi bizkorra zegien olakoetan abereak bazterreko belarrean geldiune-bitartean. TAg Uzt 264.
b) En estado, en fase de hierba. "Adhuc tua messis in herba est [...] zure ereinketa belharrean dago" Urt I 167.
- BELARREKOAN. En la siega, en la época de la siega. Ba dakizu: belarrekoan, eguzkiak eta intzak pikuak
eldu ditunean, an da gizona otso-antzo, ta erauzten ditio igaliak oro. Or Mi 3. Belarrekoan. "La faena del heno".
Or Eus 295 tít. [...]. Nekez ikusi / ditiot beso ta zango. / Uretan iñoiz luze, biribil, / oiala baiño zurigo; /
zenbaitez ere belarrekoan / larrak odolduta gero. Ib. 86. Belarrekoan asarre ez dute / sudur ondoko bizarra; /
gosexegorik negu gorrian / jan izan dute malkarra. "Durante las faenas de la hierba". Ib. 320.
- BELARREKO SALTALARI (AN-gip). "Saltamontes" BU Arano.
- BELARRETAN. a) Haciendo los trabajos de la hierba. "Belarretan, arraintzan ari niz (BN-arb)" Gte Erd 20.
Cf. belarreta. Belharretan. Barb Sup 12 (al pie de una foto, donde se ve gente recogiendo hierba).
b) En, sobre la hierba. v. BELARREAN. Kuadro aundian, gizakume bat agiri zaigu, belarretan etzanda.
NEtx LBB 106. Lehen bezain lasai asi dira ardiak belarretan. MIH 202.
- BELARREZKO. De hierba. Herrifrankari ere baliatzen zaio, / Belharrezko gaindia hark ematen dio. Hb
Esk 93.
De hierbas, hecho de hierbas. Txabola antzeko etxetxu bat agiri zan, lurrezko ormak eta bedarrezko
tellatuba zittuzala. Otx 105. Jondoniren zenbait baselizetara joan oi diran bidaztiak lore eta belarrezko koroi
edo burestunak eramatea. JMB ELG 80. Lau kañabera sendoren gañean zurezko solairua eta ortikan gorago
ormak, azpikoaldea belarrezkoa ta gorago lurrezkoa, txapel antzera palmaren ostoak dituztela. JAIraz Bizia 12.
- BELARRIK BELAR. De pasto en pasto. Naiko lan ba du [beorrak], belarrik belar / umea azitzearekin.
"Paseando de grama en grama". Or Eus 328. Ez, ez da lehengo bidea, ohitura hila ez baita sinesmen bizia, ezta
belarrik belar dabilen artaldearen bidea aukeramenaren jabe den gizonarena. MIH 299.
- BELAR-SAIL. "Pieza sembrada de forraje. Sekula-bedar sailla, etxe buruan, arriba de la casa, una pieza de
trébol" Etxba Eib. v. belardi. Belar sail igarra. Or Poem 525.
- BELAR-SARDE (H; -lh L, BN, S ap. Lh; belhar-sagarde Hb ap. Lh). "Berarsardea" Izt C 232 (sin trad., en
una lista de útiles de labranza; aparece junto a sardea, otasardea y garosardea). "Belar-sardea, fourche à foin, à
faner" H.
- BELAR-SARE. "Bedársariak, las hileras de hierba recién cortada. Bedarsare bat" Iz UrrAnz. v. BELAR-
MAILA.
- BELAR-SEGA. "Bedar-sega. Bedarra ebakitzeko tresna luzea; baso garbian garoa ere ebakitzen da sega onen
bidez" (V-gip). P. Urkia EEs 1930, 45.
- BELAR-SEGARI. Segador. v. BELAR-EPAILE. Belar-segari bat, Buket-eneko Ibane tartetik sartu zen.
'L'un des faucheurs'. Or Mi 112.
- BELAR SIKU (bedar siku V ap. A). Heno, hierba seca. "Heno" A s.v. belarrondu. v. BELAR ONDU.
Txomiñ, besakada bat bedar siku emon-da, sutondora joan zan. Bilbao IpuiB 64. Buru-bakoak alakoak ez dau
ba... pipea bedar siku artean itxiten, ta bedar sikuak ez deutso ba sua artuten? Ib. 167.
- BELAR-SORO (AN-gip; belartsoro AN-gip; belasoro AN-gip; belatsoro beasoro G-nav). Ref.: A (belasoro);
Iz Als (bearra); Gte Erd 258; Echaide Nav 102. Prado, herbazal. "Prado" A. "Bearsoro batzuk, campos donde se
siega la hierba" Iz Als. "Belasoro honek zolera ederra dauka (AN-gip)" Gte Erd 258. v. belardi. Baditu lur
onak ereintzeko, baita belar-soro galantak ere. Goñi 22. Presaren eta errekaren artean zegon belar-soro ura
aurrean zuela. Ib. 25. Bazter guziyetan bedats-liliyak dagerzkigu, belasoruetan bitxilorak ereiten dira. J.M.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
689

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Tolosa EEs 1913, 113. Belasoroko belarra ugaria ta ezea zala ikusiaz. Berron Kijote 214. Belasoroan gora
abiatu ziran. Ib. 215. Belarsoroan eseri ziran zear-etzanean. Ib. 213.
- BELAR-SUGATZ. "Bedar-subatz, belar meta. Baztuek bedar-subetz diote" Elexp Berg.
- BELAR-TARTE. v. BELAR-ARTE.
- BELAR-TOKI. Silo de hierba. Belar-tokian belar berdia zanpatuta jarri bear da. Oñatibia Baserria 33.
Arta berdea ona da belartokirako. Ib. 35.
- BELAR-TOXA. Petaca, tabaquera. "Belartoxa, tabaquera (F. Seg)" A. v. BELAR-ONTZI. Orain ere
txamarraren sakeletik belar-toxa ta su-arriya eraman dizkidate. Milla deabru! Alz Burr 22.
- BELAR TXAR (bedar txar Añ), BELAR TZAR (-lh- Lh). Mala hierba (aplicado tbn., en sentido figurado, a
personas). "Zizaña, en los sembrados: (V, AN) lolloa; (G) iraka, zalkea; (V) bedar, (G) belar txarra; (V) orloa,
oloa" Añ. "Belhar tzar, mauvaise herbe" Lh. v. BELAR GAIZTO. Bihikor da nagiaren alhorra, bana
belharzar bezi hanti eztathorra. "Le champ du paresseux est fertile, mais il n'en sort que de méchantes herbes" O
Pr 564. Garija erne onduan, biar da jorratu, esku-etendu, zalgia ta bedar txar guztija aterateko. Mg PAb 150.
Ez da asko bedar txaarrak kendutia soluetati; biar dira erein azi onak frutu onak artu gura badira. Mg CO 81.
Zoli ta prest egon bear dozue, [...] bedar txarrak azi ta ito eztagiezan bertutezko lora ederrak. Añ LoraS 184.
Lurra onthu behar bidean, ahultzen da, belhar tzar guziei bizia emanez. Dv Lab 25. Horrengatik premia dira
jorrak, bereziki belhar tzarrak hazitzen hari direnean edo aintzintxean. Ib. 72. Erbestetik ekarririko aziagaz
emen ernetako bedar txarrak zarie zuek. Ag Kr 100. Zer ez ete da jazoko, bedar txarrak ainbat lasterren atara
biarrian, eurai lagunduten baiake? Kk Ab I 33. Ordutik dira gure baratzan / sortu bedar txar ta sasi, / ta daneen
arte, betiko il daiten, / nai dabe arantzaz josi. Enb 67. Bedar txarra dira orreik; piztirik okerrenak! Otx 28.
Alorrean belar ona ta belar txarra nasirik sortzen diran bezela, Elizan ere onak ta gaiztoak nasirik arkitzen dira.
Ir YKBiz 175n. Yendeak lo zeuden bitartean, etorri zan aren etsaia, gariaren erdian llolloa (belar txarra) erein
zuen ta yoan zan. Ib. 175. Ez zuten nai izan aurren biotz xalotan gorrotozko belar txarrik erein. Etxde JJ 227.
Soluan bedar txarrak kentzen ziarduela. SM Zirik 29. Beti labore kaxkarrak, / ugaritu belar txarrak. / Kalera
kendu ola dabiltzan / baserritarrak. And AUzta 125.
- BELAR-TXIMA. Brizna de hierba. v. BELAR-IZPI. Ganoraz abiatu zan mendian beera Gaztelu zaarraren
ondotik. Bizkarra belar-tximaz josia zeukan. Anab Poli 13. Tokiak dituzu batzuk berdiñak, toki zelaiak, lurra ta
arriak; tarteka belar-txima legorrak, drim esaten zaienak. Anab Aprika 8.
- BELAR-TXORI (bedartxori V-gip ap. Elexp Berg (sin trad.)).
- BELAR TXURI. v. BELAR ZURI.
- BELAR-UKENDU. Ungüento de hierbas. Bereala gazte ta bizkor egingo zula, erantzun zion atso zahar
sorgin arek. Belar-ukendu batzukin lo-arazi zun, eta gero laban batekin zati-zatika puskatu agurearen gorputz
ximela. Egan 1956 (3-4), 59.
- BELAR-UR. Infusión de hierbas. Ethiopiako ofiusa daritzon belhar uretik edaten dutenek uste dute leku
guzietan ikusten tuztela sugeak eta gauza izigarriak. SP Phil 345 (He 347 opiusa erraten dioten belhar baten
uretik). Bi egunean aize txar guziak atera zizkidan; bai belar-ura artu arazi ere. Lab EEguna 66. Aunditasun ori
kentzeko artu beza, goizean baraurik, osin-ura. Eguardian zankogorrien belar-ura. Ib. 91.
- BELAR URDIN (Lar, Añ (A), Lcq 73 y 141; -lh- Hb ap. Lh). "Añil, belarurdiña" Lar y Añ. "(Indogofera
añil), belar urdiña" Lcq 73. "(Polygonum tinctorium), belar-urdiña" Ib. 141. "Belhar urdin (Hb), indigo" Lh.
- BELAR-URKULU. "Bedar-urkulu. Bildotxai bedarra jaten emateko urkulu berezia" (V-gip). P. Urkia EEs
1930, 30.
- BELAR XUGUN. "Belhar xügün (Hb), herbe tendre" Lh.
- BELAR XUT (-lh- BN-baig ap. Lh; SP, Lcq 128, Dv, H; belhar-txut L-sar, S ap. A). "Belharxuta, lavande" SP.
"Belhar xut, lavande" Dv. "Belhar xut (BN-baig), espliego" A. "Belhar-txut (L-sar, S), especie de espliego" Ib. v.
belatxeta. Belhar xutak, badu usain borthizko bat eta eskualde batzuetan horrekin usain on zerbeit egiten
omen dute. Zerb GH 1932, 228.
- BELAR ZANKOGORRI. "Géranium, herbe à Robert. Kurlo belhara, belhar zankhogorria" Alth Bot 8 A.
- BELAR-ZELAI. Pradera, pastizal. "Bedar-zelaixa, pradera. Voz construída con manifiesta redundancia.
Azurtzako bedar-zelaixan giñan, satorrak lanian ikustera joanda" Etxba Eib. v. belardi. Soro gutxi landuko
lirake eta belar-zelairik ederrenak ezer gutxi balioko ligukee. Arr GB 146. Juan zan beiak zebiltzan belar-zelaira
eta etzuan arkitu umerik. Urruz Zer 117. Nola belar-zelairik artean etzan eta pentsurik erosteko dirurik ez, [...],
esne gutxi izaten zan. And AUzta 46.
- BELAR-ZILO. v. BELAR-ZULO.
- BELAR ZIMEL. "Bedar zimel (V), heno" A s.v. belarrondu. v. BELAR ONDU.
- BELAR-ZIRITE. "Belhar-zirite, montón de hierba" A (s.v. zirite).
- BELAR-ZOPA. Sopa de verduras. Belhar zopa kasolan. Pika zazu pastanagria phiruka, eta tipula xeha;
ezaratzu kasolan urina berotu denean. Gorritu direnean, ezaratzu han zerbak eta espinagriak. ECocin 4.
- BELAR ZORO. "Bedar ero (V-ger), bedar zoro (V-oroz), hierbas fatuas que brotan en verano en tierras
pantanosas" A. "Bedar zoro. Izena jaso dogu, baina zer denik gabe" Elexp Berg.
- BELAR-ZULO (bedarzulo V-gip), BELAR-ZILO (AN-erro). "[La yerba] es bajada a los establos por un tubo
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
690

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
de madera de sección cuadrada que, atravesando los pisos, llega hasta la cuadra. Este tubo recibe el nombre de
belar-ziloa (AN-burg)" JMB AEF 1926, 15. "Bedarzulo, silo para hierba fresca. Etxe guztietan jarri zien
bedarzuluak baiña gero eta gutxiao erabiltzen die. Oiñ kanpuan konserbatzen da bedarra plastikuakin tapauta"
Elexp Berg. Cf. VocNav: "Belartxilo o belarzilo. Trampilla en el piso del sabayáu para verter la hierba sobre el
pesebre del establo".
- BELAR ZURI (Lcq), BELAR TXURI (G-to ap. A), BELAR-XURI. "(Cerastium nomen generis), belar zuriya"
Lcq 57. "Hierba que crece en buena tierra y cuyas hojas son como una moneda de cinco céntimos" A. "Ceraistedes-champs
(Ceraistium arvense), sapa-belharra. Uste dugu sapabelharrari belhar-xuria erraten dioten eskualde
batzuetan. Erran gabe doa beraz lore xuriak dituela orotan aise heldu den landare hunek" Zerb GH 1931, 322.
- BELAR-ZUTZ. "Piras cónicas o montones de [...] heno (bedarzutza o bedarmetia)" (G-azp) JMB AEF 1928,
15.
2 belar (Lcc, Saug Voc, SP, Ht VocGr, Lar, Lar Sup, VocS, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv (BN, S), H (G,
L); belhar BN, S sg. A), belarre (Hb ap. Lh). 1. Frente. "Frente, belarra" Lcc. "Belarra, front, kopeta" SP.
"Frente, bekokia, betondoa, kopeta, belarra, belarria" Lar. "Belhar (BN, S, VocBN), frente" A (pero en VocBN
aparece belar). "Belarre (Hb), front" Lh. Hay bellarrea [sic] en un catecismo ms. que lleva en la portada la
indicación 'Baquedano' (comunicación de J. J. Beloki). v. bekoki, kopeta, boronde. Tr. Propio de la tradición
septentrional; al Sur se documenta en Irazusta. No hay ejs. del s. XX. La aspiración (-lh-) figura en algún ej. de
Etcheberri de Ziburu, en Eguiateguy y en Duvoisin, quien da sin embargo la forma sin aspiración en su dicc.
Eta erran zekién ez lagioten kalterik lurreko belharrari ez ezeinere pherderi, ez ezeinere arboreri, baina
solament Iainkoaren seiñalea bere belarretan etzuten gizonei. Lç Apoc 9, 4 (He, Ur (V y G), Ker, IBk, IBe
bek(h)oki, TB begitharte, Echn, Dv, Ol kopeta). Lehenik emaiten dut eskua belarrean erraiten dudala: In
nomine patris. Mat 41s. Hartarakotz ur sainduaz xahutzen dut belharra, / Iongoikoa, ikhus azu arren ene
beharra. EZ Man I 10. Ur benedikatu sainduz belarra bustitzea. Ib. 23. Zutzaz dire gozatzen dohatsuak plazerki
/ Eta hotzturen belarra daroezu emeki. Ib. 135. Okhasinoa kopetan, belarrean, aitzin aldean, illetsu da, eta
xerlotsu, baiña garhaitean, garzetan, gibel aldean, motz, soil, garbal, karsoil eta ille gabe. "Fronte capillata est,
et posto occasio calva". Ax 153 (V 101). Bertarik nola, samur-samurra, / Belar hori zimur-zimurra, / Utzi
zitzadan manuz baitzauzat, / etxekiterago eniz ausat. O Po 16. Kristalez du belarra / Sudurr'oro zilarra. Ib. 32.
Fidelen ororen buriak eta belarrak aphezak zeiñatzen dutianian. Tt Onsa 40. Zergatik Jaun Apezküpiak
berekatzen dü konfirmatzen dianaren belarra? Bp I 65. Kristau fiel guztiak / daude obligatuak, / [...] / iru
gurutze egitera, / belarrean leena, / aoan bigarrena, / bestea bularrean. Iraz 3. Egitea gurutze bat eskueko
eskuaren beatz biakin belarretik bularretaraño. Ib. 10. Ez nadiñ ahalge, Jauna, zure Ebanjelioaz, ez eta zure
Gurutzeaz, zoiñaz belarra markatu baitut. JesBihD 46 (ap. DRA). Behar da izan osoki bere beithan bildia,
modestki beztitia eta üken belarra xahü eta agertia. CatLan 129. Haren izena heen belarrian iskiribatia dateela.
AR 84. Eiten dizi Kurutziaren señalia belarrian, ahuan eta estomakan. Ib. 230. Halako gizonari honki zekeio
alanbrezki [sic] -belharra, nekez gorritzen dena, igel beltzaren begiak, eskü arrapazaliak, sagiaren zankhoak.
Egiat 262. Eta belarra behar derozie / Kolpü batez erdiratü. Mustafa 193 (ap. DRA). Belarrari arrimatu zuen
phistoleta, bainan karga etzen elki. Arch Gram 90. Gaztigu nihonereko guziak bota didazkidatzu gainera,
bainan jabal bedi zure belharreko hasarredura. Dv LEd 205. Eta hura [xafla] moredinezko xingola batez
lothuko duzu, eta burukoaren gainean izanen da, Aphez-handiaren belhar aitzinean. [...]. Eta xafla izanen da
bethi haren belharrean, Jauna jabal dakiotentzat. Dv Ex 28, 38s. Atsekabetan dauden gizonen belharretan egizu
thau baten hatza. Dv Ez 9, 4. Eta haren belarrian izen bat izkiribatürik. Ip Apoc 17, 5. Kopeta edo belarra
zabala du, begia argia bainan eztia. Prop 1882, 279. Hainbertzenarekin zaldiak burua oldarrean altxatu; kaska
bat eman dio zaldiak gainekoari belarrean. HU Aurp 73.
2. (SP, H, Lander ap. DRA). Frente, fachada, cara, parte delantera. "Etxe belarra, devant de maison,
frontispice" SP. "Frontispice, façade d'un édifice" H. "Frente, fachada (BN, Lander), elizabelar" DRA.
belaar. "Belaar (V-m) 1.º lomo o lado del colchón, almohada, etc. 2.º (V-m), cualquiera de las superficies
planas de los barriles" A.
3. (S ap. A; SP). "Ogi belarra, grigne de pain. Ogi mokorra" SP. "Ogi belar (Sc), corteza de pan" A.
4. "Belar, au moral, front, hardiesse (L)" H. v. bekoki (2). Guk eztugu belarrik ezetz erraitekorik. Canc.
pop. (ap. H).
5. "Position directe d'une chose en regard d'une autre. Iguzki belarrari iarria dagoen mahastia, vigne établie
directement au soleil" H.
- BELAR-BELARREAN. "Suaren belar-belarrean berotzea, se chauffer tout en face du feu" H.
belaraki. "(Hb), raquette, instrument pour jouer à la paume ou au volant" Lh.
belar-bakoitz. v. BELARRI-BAKOITZ.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
691

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
belardazari. "Herbolario, botánico, belardazaria" Lar.
belardi (G), belarti, belardoi (R-is), belati (AN-5vill), bedardi, berardi. Ref.: A; Echaide Nav 102. 1. Prado,
herbazal. "Landa (Francia), zelai (AN-gip), soro (G). Sorho (Francia), belardi (AN-gip), zelai (G)" Bon (ref. a la
distribución e interferencias de 'campo cultivado' y 'prado'). "Prado" A. v. BELAR-EUNTZE, BELAR-SORO,
BELAR-ZELAI, belagai, belartegi (2), belartza. Tr. Propio de la tradición meridional. No se encuentra,
salvo algún ej. moderno, en textos vizcaínos. La forma belarti se documenta una vez en Mendiburu, y berardi en
Iztueta. Arzai onak bere ardienzat billatzen ditu mendi, larre ta belardi onak. Mb IArg I 309. Nere ondotik
dabillena ibilliko da gal-bideetatik urrun ta sartuko da belardi onak diran tokian. Ib. 372. Gure Jaunaren belarti
onak, eta Elizako Sakramentuetako jan edan indarti garbiak utzirik, sasiz sasi ibilli izandu gara gu, ta bekatu
zorrotzen larrez ta puntaz odoltuak eta galduak. Mb OtGai III 18. Turmoietako ebiak ere galtzen dituzte soroak
eta belardiak. Echve Dev 283 (Harriet traduce inexactamente 'les foins et les regains'). Arkitzen dira baserri-etxe
asko, berai dagozkioten alor, baso, berardi eta abere mueta guztiaz ondo janziak. Izt C 182 (v. tbn. pág. 234, en
una lista de nombres relacionados con la agricultura). Joan zan eguzkiak ederki berotzen zuen [...] belardi
batera. Arr GB 57. Kontxako erdi parian batelikubak geldi geldi, belardi eder zabal batian bildotx beltxak
bezela. EE 1885a, 223. Botatzen edo ematen badiogu mineral au bakarra, iru edo lau urtean besterik gabe naiz
belardiari ta naiz soro edo lur gorriari, [...], mogitzen ditu lur artan dauden beste alimentu klase guztiak.
GipNek 1903, 27a. Alderdi artako erriak baldar ta txiroak ziran geienak; ango lurrak, agor, lau, zabal ta
berdiñak, zugazti ta belardi gabeak. Ag G 113. Belardiak eta soro landuak. Ib. 11. Ango gari-artoak! Ango
gerezi eder, marrubi gozo, belardi mamintsuak! A Ardi 36. Gizonen gogua bere bizitokiak edo ikuskizunak
eratzen du-ta, Euskal-kantetan agertzen zaizkigu gure sagastiak belardi orlegiaz inguratuak. ADonostia Itzald II
11. Moztu zetuztean nonbait basoak, eta aritz-pagoakin batera, an joan dituk erabat nere belardiak, eta errekak,
eta txori gaixoak ere. Mok 14. Belicaire bere belardiekin. Or Mi 33. Betiaren begi, / Yainko-geznaria, / belardi
beltzeko / loreño txuria. Ldi UO 18. Olerkariaren paperetan, belardian garo naroaren azpian basaka loreak
apalki ezkutatuta egoten diran eran gordeak zeudenak. Aitzol in Ldi UO 4. Urrutiago belardi ezeak, erriskak eta
Schwitz-ko baserriak eguzki argi izpitan ageri dira. Goen Y 1934, 92. Zenbat ardi bazkatzen / belardi yorietan.
Ir Y 1934, 175. Jueza bera bien tresnekin / belardira sar oi uan, / apustulari biak besterik / jasan bagerik
ondoan. Or Eus 305. Askatu idiak, eta etxeondoko belardira larrera bialdu zitun eztenka. TAg Uzt 267.
Zoritxarrez mendi sail asko billatzen da soill-soill. Batzuek garaman, belardi besteak, txillar da otadi asko
ezeren etekiñik gabe. Munita 95. Belar gainean etzan nintzen haien artean, goizeko ekiak, [...], argitzen gintuela,
belardiak, behiak eta ni. Mde Pr 130. Biartik (Elizama) errogatibetan ibilliko da gure soro belardi loretuak zear
otoika. EgutAr 25-5-1957 (ap. DRA). Elizondoko belardian ganadu-peria zan. Anab Poli 133. Gau intzetan,
zelaiaren bedardi orlegia guztia zidarrez. Egieder Usk 24 (ap. DRA). Toki menditsua au ere, ardi-tokia, pagadiz,
belardiz ta mota askotako landarez ta egaztiz josia. Vill in Gand Elorri 12. Bide zabalen inguruan zelai ta
belardi ioriak [...] zabal-zabal edatzen ziran. Zait Plat 20. Zoruntasun-belardi, / bazkategi gizen, / betiko poziturburu
garden. "Prado de bienandanza". Gazt MusIx 89. Lengo lagunak, zelai ta belardi zear, ikusi ez
badagite. Ib. 156. Belardi gurian antxume gizenak iolasean ari dira elkarri adarka. Ibiñ Virgil 92s. San
Juanetan ikusgarriak / dira emen belardiak, / erdiak jaten dira berdetan, / legortu beste erdiak. Uzt Sas 169.
"Almarjal, beira belardia" Lar.
2. (Lar, H -lh- (V, G)). Cantidad de hierba. "Herbaje, belardia, bedardia, belartza, bedartza" Lar. "Belhardia,
abondance de foin, foin qu'on est à faner" H. v. belarketa.
3. "Belardi (G), henil, lugar en que se guarda el heno" A. v. belartegi.
belardoi. v. belardi.
belardun (-lh- Urt IV 33), bedardun. Herboso. "Caespes viuus, lur zathi belhar duna, lur pheza belhar duna"
Urt IV 33. "Herboso" Lar. Ez fida bazkagia gizenegier eta belhardünegier. "Trop abondants en herbes". Arch
Gram 121. Ara an doiaz baserritarrak / pozez euren biarrera; / ara idisko bei ta txaltxuak / Arin bedardun
landara. Ezale 1898, 66a.
Pradial (mes del calendario republicano). "Prairial, belhardun" Revol 160. v. BELAR-HILABETE.
belargile. "Forrageador, zaralegillea, belargillea, zuhaingillea" Lar. "Herbero, anticuado, forrajero, belargillea"
Ib. Cf. belagile.
1 belari (SP, Urt I 118, Lar, Dv). 1. Velero. "Untzi belaria, navire à voiles" SP. "Velero, velera, muy ligero,
belaria, ariña. Lat. Navis celerrima" Lar. "Belari ou belakari, (bon ou mauvais) voilier" Dv. Nekeez berze
alde duk herioa hurbilla, / Zenbat lodi baita untzi belariaren gilla. EZ Man II 129. Egizu othoi untzia den urean
belari. Ib. 129 (parece tratarse de hipérbaton (=untzi belaria den urean); no se puede excluir sin embargo un uso
predicativo, con un sdo. aprox. de 'haz que el barco navegue a vela en el agua').
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
692

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
2. Marinero que maneja las velas. Eta nork ez daki ez dela haizea bezain aldakorrik, batean ba, bestean ez,
batean alde baterat, bestean besterat! Bazutela lan belariek! "Les voiliers". Ardoy SFran 152. Belariek bazuten
lan haize ukaldier eta uhainen oldarrer behar zen bezala ihardokitzeko, batean belak altxatuz, bestean apalduz,
untzia joan zadin edo lasterrago edo emekiago. Ib. 246.
2 belari (V, G ap. A; -lh- Hb ap. Lh, H), bela-hari (Dv). "Belahari, syn. de lixta-hari, ficelle" Dv. "Gros fil à
coudre des voiles, sacs, etc." H. "Hilo para coser velas" A. Halakoak ezagun edozein bidetan, / Xapelak gorri
eta abreak mukhitan, / Xelina pelatua, kapa leihoekin, / Krapestuak hirrikan belhari puskekin. Hb Esk 204
(Harriet traduce: 'les licous en morceaux, rattachés avec des ficelles'). Khendu nioen taula bati itze bat; mokoa
amutu nioen, lothu belhari luze bat, ezarri bixkotx zathixka bat amu mokoan, eta urerat aurthiki. Prop 1896, 185.
belharika. v. belaunika.
belarjale (PMuj). Herbívoro. Fosilak ematen duten kontuan, belar jale ziran aldi aietako animali geienak.
J 1958 (nº 8), 78. Belar-jalerik baldin bada, nunbait belarra ere ba-dagoelako izango da. Vill Jaink
114.Ugaztunen elikadura. [...]. Ardi, behi, zaldi eta horrelako abereak belar-jale dira. Ugaztunak (Donostia
1976), 3.
belarka (R, -lh- S; -lh- Lecl, Dv (S), H (BN, S)), bedaka (S; H). Ref.: A (belarka, bedaka); Lrq (belhar,
bedaka). Siega, recogida del heno. "Belharka, fenaison" Lecl, Dv y H. "Bedaka, fenaison" H s.v. bedakari.
"Belarka (R), belharka (S), siega del heno" A. "Bedaka (S), siega. Bedakan ari (S), belakan ari (BNc), segar,
remover hierbas" Ib. "Agian bedakako arotuko düzü. "Quizá, para remover las hierbas, habrá buen tiempo" Ib.
s.v. arotu. "Belharka, fenaison" Lrq. Egün bat irabazten da, eta üztaileko egün batek badü bere enplegia
bedakan. D. Béhéty GH 1932, 92. Bedaka hortan zitak berotu kapela. L. Ligeix in Onaind MEOE 1110. Bedaka,
ogika, arradailka, iratzeka, gaztaina biltzea, arto biltzea, zonbat lan goxo etxalte batetan, denbora ederrarekin.
K. Oxibar in ZIZ 45.
belarkari (R; -lh- S; Lecl, Dv, H), bedakari (S; H). Ref.: A (belarkari, bedakari); Lh (belharkari); Lrq (belhar,
bedaka). Segador, persona que trabaja en las labores del heno. "Faneur" Lecl, Dv. "Belharkaria, faucheur,
faneur" H s.v. belharka. "Belarkari (R), belharkari (S), segador" A. "Bedakari (S), forrajero" Ib. "Belharkari,
ouvrier qui travaille à porter le foin au grenier" Lh. "Belharkari, qui travaille aux foins" Lrq. "Bedakari, faneur"
Ib. Ez da ohartu denbora haietan (udaldian) artzain eta bedakariek hur sano eta arhinez ziela beren egarria
hausten. GAlm 1954, 42 (ap. DRA).
belarkatu (R; -lh- BN, S; Lecl, Dv, H), bedakatu (S; H (S)). Ref.: A (belarkatu, bedakatu); Lh; Lrq (bedaka,
bedakatze). Segar, recoger heno. "Belharkatu, faner" Lecl. "(Abb), faner le foin" Dv. "Bedakatzea, faner du
foin. Bedakan eraunstia, travailler à faner" H. "Belarkatu (R), segar heno" A. "Bedakatu (S, Chaho ms.), segar"
Ib. "Egün bedao dük, hots bedaka (Sc), hoy hace buen tiempo para cortar hierba, ea a segar" Ib. s.v. bedao.
Jentík, bedaká behárrez, óro góiz mezán. "Voulant aller faner". Lrq Larraja RIEV 1935, 144.
belarkatzaile, bedakazale. Segador. Hantik egün zunbaiten bürian, paperak sos-bedakazale baten eskietan
ezariren dira. Eskual 10-4-1908 (ap. DRA).
belarketa (Hb ap. Lh). 1. Cantidad de hierba. "Belharketa (Hb), abondance d'herbes, de foin" Lh. Errán-zue
bada Jesusek: Jarrarazi-zkizie jendeók. Ezi belarkéta andi-bát zé leku-gártan. LE Io 6, 10 (Lç belhar handi).
Cosecha de hierba. Behar bezala berritzen, ontzen eta arthatzen baditugu gure pentzeak, izan dezazkegu
belarketa haundiak. Gatxitegi Laborantza 79.
2. "Belarketa (acarreo de la hierba)" (BN-baig) Satr CEEN 1969, 163. En HerVal 274 hay belargeta, "acarreo
de hierba", sg. el editor; probablemente en el orig.
belarketari. "Belharketari (Hb), ouvrier qui charrie les foins" Lh. "Herboriseur, belharketari" T-L s.v. herbette.
belarki (A DBols), bedarki (A DBols). Vegetal, planta. "Herbáceo" A DBols. "Vegetal" Ib. Babazuzak io
zituen Larreko belharki guziak ere, eta porroskatu zituen Larreko arbola guziak. Urt Ex 9, 25 (Dv belhar guzia,
Ur belar guztia, Bibl belar guzia). Seigarren egunean, Jainkoak manatu zion lurrari ekhartzeaz, ez belharkirik,
ez eta arbolarik, orduraino gisa; bainan bai alimalia bizi eta mota guzietarik. Lg I 14. Ustelkia da belhar
ondakin eta azienda ondakin usteldua. Lurrak hazten dituen belharki, arbolaki, animaleki, orok egiten dute, hil
diren ondoan, ustelkia. Dv Lab 19. Bedar edo bedarkien artean arola esaten iako, beste gauza askon arteko
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
693

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
apotz edo aputzari. Ezale 1897, 150a. "Endekia" jatorrizko indarra ta izatia galdu dabezan lora edo
osterantzeko abeki edo bedarkiren bat da. A Txirrist 69. Ezti utsezko breska, argizai gabea zirudien aren
biotzak. Arantze gabeko arrosarik eztala diote. Ura belarkia izan balitz bai. A Itzald II 71. Ostotan badu eskea, /
naiz iguin duten alea; / beste belarki denak utzita / ontara dator barea. "Dejando las demás plantas". Or Eus
278. Aurretik alkarri itzemanda daudenen antzera, maite-beroaldiak eztenkatzen ditu bizidun guztiak, naiz
zentzudun, naiz zentzunik gabeko belarkiak izan. TAg Uzt 146s.
Alimento vegetal; verdura, hortaliza. "Menestra, belarkia, bedarkia. Lat. herbarum condimentum" Lar.
"Légume. Jaten zuen belharki zerbait, onkhailurik gabe, il mangeait de quelque légume, sans aucun condiment"
Dv. Guziek erraten darokute gure apostoluak bizitze garratz eta dorphe bat zaramala; etzuela yaten
haragikirik ez eta arrainik, erroz eta belharkiz bizi zela bakharrik. Lg II 84. Esate-eben orduban, gixon orrek
ezebala jaten bedarkija baño, bein bez okelarik ez koiperik. Kk Ab II 98. Beti jaten dau bedarkija egosita, ta
besterik ez. Ib. 99. Baña ai zuei Farisauoi! Zuek mendaren ta boskotxaren ta belarki guzien amarrenak ematen
dituzue, baña zuzentasunaz eta Yainkoaganako maitasunaz axola gutxi duzue. Ir YKBiz 273.
Trozo de planta. Hartu zuen lore gorri bat, lili zuri bat gero, biak belarki batez estegi, eta lore-sorta
bikoitza uhaitzeko uretara egotzi. Mde Pr 142.
- BELARKI-KIZKIN. Célula vegetal. Belarki-kizkiñetan ondo baño obeto ikusten danez kizkin-koskoa orratzziritzez
bezelatsu batera ta bestera josita ageri da. Zait RIEV 1933, 64.
belarkin. "Botaniste, belharkin" T-L. Belharkinak oihan-pean dituzte argitaratzen zuhainen erabidea eta
begitartea. Herr 29-10-1954 (ap. DRA).
belarluze, beharri-luze (SP). 1. Curioso, espía. "Beharri luzea, zelataria, espion, qui est aux écoutes" SP.
Beharriak minbera dituztenek askiko dute ixtupaz tapatzea edo moztea, laburtzea bederen poxi bat "beharri
luzeak" aomen baitire orotako kilikenik. Eskual 21-3-1913 (ap. DRA). Diabruak tentauta, jarri ziran, belarrixa
zorrotz ool zaarron aurka, jakin gurarik zer moduko barriketia erabiltzen eben senar-emaztiak euren artian,
[...]. Eta gertau zan, belarri luzion zoritxarrerako, [...], senarrak esan zetsala emaztiari. Etxba Ibilt 461.
2. belarri-luze (Lar, Añ), beharri-luze (Añ). "Orejudo, belarri luze" Lar. "Orejudo: (V, G) belarri, (AN)
bearri luze" Añ. Monagillo belarri luze bat intzentsaioari aize ematen ari da bazter batean. Lek SClar 134.
Orduantxe ezarten zaizkie xedebak lertzunei, sareak oreiñei; orduantxe erbi belarri luzeak eizatzen dira. Ibiñ
Virgil 76.
(Referido a una variedad de cerdos). "(V, G), cerdo de orejas largas" A. Cf. infra (3). Gipuzkoan ez zegoan
bertako txerri belar luzea beste kastarik eta beste modelo kasta ori ekarri zanetik askoz geiago balio izan du
txerriak gorputz igualean kasta orretakoak. Agric 9.
Emen ez dago belarri-motzik, / danok belarri-luziak! Auspoa 77-78, 276 (opuesto a belarrimotz 'que no habla
vasco').
3. (Mg Nom, Añ, VocCB, Dv (V), A). Cerdo. "Urdea, ganaubelza (G), txarrija, belarluzea (G). Marrano" Mg
Nom. "Cerdo, marrano: (V) txarria, luañekoa, belarluzea; (G) txerria, azienda beltza" Añ (v. tbn. s.v. lechón).
"Cerdo, cochino. Sin. urdea (G), belarluzea (V)" VocCB s.v. zerri. "Belarluze-a (contraction de belarri luze-a),
animal aux longues oreilles. Il se dit en Biscaye du cochon" Dv. "(V; Mg PAb), cerdo (en término respetuoso)"
A. Txarrijak berak, ain ezaña izanik daukaz izen asko. Batzuk esaten deutsee, lauoñekua; bestiak belarluzia,
beste batzuk ganau zurdaduna. Mg PAb 87. Eldu zan korta batera azeri bat, ta topau eban an belarluze edo
txarri gizen ta mardua. Ib. 88. Diriala txakurrak ta belarluziak legez, euren janak atera edo errebesau ezkero
barriro jaten ditubelako, ta garbitu onduan biurtuten dirialako etzitera pekatuben zikintzan. CrIc 155. Baso,
mendi ta solo, etxetik legua laurengo ingurua, beria eban Darik, eta ganera eukazan: [...], 5 aker, 10 belarluze
(cerdo), 25 zaldi, ta egazti asko. Echta Jos 308. Belarluzeak zirean etxerako; eurak bear ebezan, urdai,
lunkainka ta koipe zuzentzeko. Ib. 309.
4. (Sal ap. A), beharri-luze (L, BN, S ap. A), beharri-luz (Hb ap. Lh), beharluze (SP). Burro. "Behar-luzea,
âne" SP. "Belarluze (Sal), burro (menos crudamente)" A. "Belarri-luzeak [sic, sin duda por beharri-] (Lc, BNc,
S), burros (dicho así por eufemismo)" Ib. Cf. VMg 75: asto buru andiko ta belar luzedun bat; Gy 305: beharri
luzedun bi abre [=asto] aitziñean; Etxde JJ 173: sarritan asto-koskorragana urreratu oi ziran eta perrak jarri ta
kendu, belarriluzeduna bere onetik ateratzen zuten. Zer bada diotza miñki, / Beharri luze hau xoilki, / Izan
behar da gaitzago / Neretzat gobernatzeko, / Ehun printze betan baiño? Gy 60. Beharri-luze bat behiñ bazioan, /
Zaldi guti ikhasi baten konpaiñian. / Hunek bizkarrean basta hutsa zuen; / Asto gaizoa aldiz haiñ kargatua zen, /
Non aboro ez baitzirauken. Ib. 126. Galdetu zion zerk berezten zituen beharri-luz eta aphezpiku bat. [...],
beharri luzek gurutzea bizkarrean baitu, eta aphezpikuak bulharretan. Hb Egia 29. Bainan, nun dut nik nere
bederatzigarren astoa? [...] Gibelean utzi othe dut nere beharri luzea? Barb Sup 72. --Norenak dire pentze
horretako beharri-luze horiek? --Asto horienak, yauna. A Morf 592 (cf. ib.: "beharri-luze en la pregunta valía
por 'orejudo', eufemismo de 'burro'. Al otro le sonó la palabra significando 'de quién son esas orejas largas' y
pudo contestar 'de esos burros, señor'"). Handik aise hel-araziko dugu gure beharri luzea. Lf Murtuts 15.
(Usado como nombre propio). Beharri-luz nola baitzoan gogara. Gy 199. Bada egitekoa zoakontzat ongi /
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 694
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Astoa zuen hark hartu zerbitzari. / Sortzeak emanik hunek nola baitu / Boz hazkar bat zoiñak parerik ezbaitu, /
Beharri-luz beraz kordexazalari / Zitzaion izatu musde lehoiñari. Ib. 108 (cf. supra ejs. del mismo autor en la
forma -luze).
5. "Belarriluze, liebre" Iz ArOñ.
belarmin (AN-egüés-olza; Lar, Lcq 105; -lh- Hb ap. Lh), bedarmin (V-arr-gip), berar min, belamin (S). Ref.:
Bon-Ond 152; A (bedarmin); Alth RIEV 1911, 598; Elexp Berg (bedar min). Nombre aplicado a diversas
plantas. "Artemisia, yerba, artemisia, belar miña" Lar. "Berarmiña, artemisia" Izt C 42 (en una lista de plantas).
"Hellébore, belarmin (AN-egüés-olza)" Bon-Ond 152. "Bedarmin (V-arr), ortiga" A. "Belhar min (Hb), armoise,
sorte de plante" Lh. "Belamina. Belhar ezin gehiago khirats bat" Alth in Lander RIEV 1911, 598. "Centáurea
menor" Elexp Berg. Cf. ejs. de belar min 'hierba amarga' en Mendiburu (IArg I 273) y Lardizabal (464).
Belarmiñez izarturik dagoen lur etzea barna, an dakustzi goldelari bizkorrak mandoen atzetik golde gañera
makurturik. 'Dans les guérets étoilés d'aurioles'. Or Mi 109 (en las notas de la ed. de Rostaing: Centaurea
solstitialis). Lore-izen batzu nola itzul frantsesera: belar-min, 'armise' [sic, por armoise]. Egunaria 25-12-1971
(ap. DRA). Xixarien kontra erabil ditazke asko landare: belarmina, xixari-belarra, baratzuria... Egunaria 9-9-
1971 (ap. DRA).
belarmintz (Lar, Darric ap. DRA; -lh- Hb ap. Lh, HeH Voc). "Aloe, planta de que se hace el acíbar, zabila,
belarmintza" Lar. "Belharmintza, zabila, zuhamu edo belhar mota bat" HeH Voc. "Belhar mintza (Hb), espèce
d'herbe amère" Lh. Nicodemo ere, [...], ethorri zen mirra eta belhar-mintza nahastekatu ehun liberaren heina
ekhartzen zuela. HeH Io 19, 39 (cf. nota: "belharmintza edo zabila, erdaraz aloes deitzen den belhar urrin oneko
bat da"; He mirrazko eta aloezko baltsamu batetarik).
belar-motz. v. belarrimotz.
belarondo. v. belarrondo.
belarpe, beharripe. Zona bajo la oreja. Geroxago, bertze marra bat helaraziko du aho bazterretarik bi
beharritaradino. Handik laster bertze bat eremanen du beharripe batetik bertzerat, mazeletan gaindi, behereko
ezpainaren eta kokotsaren artetik. Prop 1897, 281. Biak euken eskumako belarpean orañen andi samar bat, eta
esan dan lez, zirean alkarren antzezkiak. Echta Jos 355.
belarraldeko, beharralteko (S ap. Lrq; Foix ap. Lh). Puñetazo; bofetada. "(S; Foix), coup de poing, gifle" Lh.
"Beharralteko, gifle" Lrq s.v. beharri. v. belarrondoko. Aberatsak, zañak ozkitürik, hara heltü bezain sarri,
beharralteko bat emaiten dero galthazaliari. ArmUsk 1900, 78. --Halako sarjanta izan duzu hamar egunez
edaten ene ostatian, eta deusere eztizu nahi phakatu. --Ezteizu deusere eman hamar egunez?. --Atzo, bai, eman
ditazut beharalteko bat. Egunaria 1956 (ap. DRA).
belarreko (Hb ap. Lh, Dv). "Diadème" Dv y Lh (que cita a Hb). v. diadema. Basabere bat, zazpi buru eta
hamar adar zituena, eta hamar adarretan hamar belharreko. Dv Apoc 13, 1 (Lç, TB diadema, Ip khorua).
belarreria. Conjunto de hierbas, de verduras. Ortzirale batez, ostatu batean ari nintzan afariten arroltze,
ilhar eta belharreria zerbaitekin. Arb Erlis 138. Alhor hek berak arte laburrez, belharreria lodi batek, bai eta
zuhaitz gazte lerdenek estaltzen eta gurutzatzen dituzte. Prop 1896, 109. Belarreria berde guzia emaiten diet
janari. Bibl Gen 1, 30 (Urt belhar ferde guziak).
belarreta, bedarreta (V-gip). "Bedar garraiatze lana" Elexp Berg. Cf. BELARRETAN.
belarrezkinako. v. belarrizkinako.
belarri (V, G, AN-larr-5vill-araq-ulz, L-côte; Lcc, Mic, Urt V 332 (-lh-), Lar, Añ, VocCB, Dv (V, G), H, Zam
Voc), beharri (AN, L, BN, Sal, R, S; SP (sin trad.), Deen I 259, Urt III 201, VocS, Lecl, Arch VocGr, VocBN,
Gèze, Dv, H; bearri Lar, Añ), belaarri (V-gip), begarri (L-sar, B, Sal; Dv (B), VocB), biarri (AN-5vill-ulzgulina-erro-egüés-ilzarb-olza,
Ae, R; Dv (R-vid)). Ref.: Bon-Ond 139; VocPir 212; A (bearri, begarri, belarri,
biarri); ContR 518, 531; Iz R 287, 303, ArOñ (beláarrixa), To, Ulz (biarri), UrrAnz (bélarrixa), Als (belarriya);
Lrq; Izeta BHizt (begarri); Etxba Eib (belarrixa); Holmer ApuntV; EAEL 3; Echaide Nav 125; Elexp Berg; Gte
Erd 286; Izeta BHizt2 (begarri).
Tr. La forma belarri se emplea en la tradición vizcaína y guipuzcoana; hay belaarri en J.A. y J.J. Moguel y
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
695

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
fray Bartolomé, así como en el texto B de Lazarraga (en el texto principal hallamos un ej. de belarri). Beharri es
la forma empleada al Norte y en textos alto-navarros, aunque encontramos belarri en Harizmendi, Lapeyre,
Mattin (141) --en todos ellos junto a beharri--, y F. Irigaray. Biarri se encuentra en CatUt, CatUlz y en los
roncaleses CatR y Hualde. La forma begarri se documenta en Echenique y otros textos baztaneses (aunque en
CatB y CatEliz aparece bearri). En DFrec hay 50 ejs. de belarri, todos ellos meridionales, y 11 de beharri, 8 de
ellos septentrionales.
1. Oreja; oído. "Oreja" Lcc y Mic. "Orejudo, belarri andiak daukana" Lcc. "Beharria ioana du, il a la joue
[sic] emportée" SP. "Beharri kilikorrak" Ib. "Oreja" y "oídos" Lar y Añ. "Cera de los oídos, belarrietako ezkoa,
ezkidea" Lar. "Oltzak begiak, sasiak belarriak. Ib. s.v. aparador ("refrán que enseña el gran tiento en el hablar
aun a solas y en secreto; porque, como dicen, las paredes oyen. Litm. significa que el aparador tiene ojos y el
zarzal oídos"). "Oreille" VocS, VocPir 212. "Biarri, oreja" Mdg 162 (en una lista de nombres de partes del
cuerpo humano). "Begarri, oreja" VocB. "Biárri, oreja. Biarritik, de la oreja. Silabeando pronunció be-a-rri"
ContR 531. "Biárria, la oreja; bi biárriak, las dos orejas" Iz R 287, 303. "Biarrí bet, una oreja; bí biarríek, las
dos orejas" Iz Ulz. "Bélarrixa, bélarrixak, la, las orejas. Bélarriya (id.)" Iz UrrAnz. Tr. Documentado desde
Leiçarraga, es de uso gral.
Idoki zezan bere ezpatá, eta iorik [...] zerbitzaria, edeki ziezón beharria. Lç Mt 26, 51 (He, TB, Dv, Ip,
SalabBN, Leon beharri, Samper bearri, Hual biarri, Echn begarri, Ur (V y G), Ol, Or, Ker, IBk, IBe belarri).
Predikatzen ditugu, [...] begik ikusi eztituen eta beharrik enzun eztituen gauzák. Lç 1 Cor 2, 9. Ebagi deutso /
belaar[r]ia baterik [por bateri?] / lanternea / eskuan eroeanari. Lazarraga (B) 1200v. Belaar[r]ia / efini deutso
osorik. Ib. (B) 1200v. Belarriakaz enzutea. "Oir con los oídos". Bet 16 (Cap 16, Cb CatV 59 belarriakaz, Iraz 44
belarriakin, CatBurg 42 belarriz, CatUt 13 biarris, Añ CatAN 61, CatEliz 458 bearriz, CatB 80, CatSal 65
bearriez, CatLuz 27, Legaz 50 beharriez, CatAe 64 bearries, CatR 65 biarriez, CatUlz 52 biarriz; cf. infra
BELARRIZ). Ene begiek ikus dezaten hark nai duena, alaber ene bearriek enzun hark nai duena. Ber Trat 59v.
Baña ahoa idekirik beharrietaraño / Gormantari sartzen dio lohi eztarriraño. EZ Man I 107. Bista eta ukitzea /
guztiz zaizkit trunpatzen; / beharriez baizen eztut / hor zarela sinhesten. EZ Noel 125. Gaixtoari bethi dagoka
bere beharrietan beldurtasunaren soiñua. Ax 433 (V 282). Zahartzean begietako bista laburtzen da, beharrietan
gorreria egiten da. Ib. 182 (V 123). Bitartean beharrietaraiño bekhatutan barrena sarthuak egon. Ib. 150 (V
99). Zer probetxu da gordetzea, eta ienden begietarik eta beharrietarik ihes egitea? Ib. 435s (V 284). Aldiz bi
beharriak / Xuri miragarriak, / Saldoa maitariri / Gorheritan iarriak. O Po 36. Hitz ixila, hirur beharritan
iraganez geroz, orotan lasterka dabila. O Pr 622. Zure bista, begia, beharria eta berze sensuak. Hm 196. O
hitzaren eztia eta amolsua bekhatorearen beharrian! SP Imit IV 1, 2. Bere izenez kontetatzen / Egun gure
beharriak. Gç 133. Biziki iratzarririk egon gure sendimentien gañen; onsa begira begiak eta beharriak. Bp I
106.
(s. XVIII) Aditzen badute, hek gogoan eztuten zenbait presunaren kontra, badela zenbait erraiteko, orduan
beharriak erne tuzte, irria prest. ES 196. Zeren hekien beharriari estrainio edo arrotz eta irrigarri iduritzen
zaizkon eskuarazko hitzak. Ib. 163. Erraiten dudanean obtinuit, arrozoinak galdegiten du bigarren letratzat B.
Ordea beharrietako soinuan lehen dirudi dela P ezen ez B. Ib. 161. Begia ez da asetzen ikhustez, ez beharria
aditzez. Ch I 1, 5. Ikhusi izan balu Rebeka Eliezer ganik hartzen eskumuturretako eta beharritako yoia
urrezkoak. He Phil 352 (cf. belarritako). Dohatsü dira, Jinkuaren hitzaren herots txipia entzüten dien
beharriak, eta mündü huntako elhe gaixtuer, goguarik emaiten eztienak. Mst III 1, 1. Belarri txikiak ditu
bihotzak, munduko ta Jainkoaren hitzak batean aditzeko: itsi bear diezte munduko hitzai, nai baditu
Jainkoarenak aditu. Mb JBDev 107. Ez duzu behar hemen bilhatu ez termino hautaturik, ez arrimu beharriaren
kontentatzeko kapable denik. Daguerre in Brtc 3. Sorthü zenandian egünian [...] pikarrai zenandian Odolian,
bazüniana ürrhe, perlak ere beharrietan ta ükharaietan? Egiat 238. Gizonak ditu ekusteko begiak, enzuteko
belarriak, hitz egiteko mihia, ukitzeko eskuak, ibiltzeko oñak. Ub 148.
(s. XIX). Baña minberatu ez ditezen zure belaarrijak, largako deutsut onetan geijago aitatu baga. Mg PAb 69.
Nork eztaki, begiak ekusi nai dituela, belarriak aditu, eta eskuak, ta gorputzak ukitu gauza debekatuak? AA I
614. Erran diezakezuedan guzia da, gizonaren begiak deus eztuela egundaino ikhusi, gizonaren beharriak
egundaino deus eztuela aditu. Dh 169. Euskaldun askori miñberatuko deutseez belaarrijak Liburu onetan
irakurriko ditubeen berba arrotz ta naastekuak. JJMg BasEsc VI. Begiek eztiela deüs ere ikhusi hain ederrik, ez
seküla beharriek deüs enzün hain eztirik. UskLiB 69. Nola zerez bait-dezu / belarria fiña, / eta gustoa berriz / da
gauza jakiña. It Fab 15. Lan horren berriak / Otso aiten beharriak / Enzun zutien. Arch Fab 141. Eztik
beharririk / Sabel gosiak. "Ventre affamé, n'a point d'oreilles". Ib. 217. Zergaitik ardia ostutzen dabenak egiten
deban aurrenengo lana dan, belarri biak kentzea, jabeak edo beste edozeñek egiazko marraetatik ezagutu ez
degion. Izt C 223. Herbiaren beharriak. Gy 67. Erne dire beharriz nola izpirituz, / Ez dire loharkatzen kantaz
eta xiztuz. Hb Esk 80. Gauzen hiruetarik biak alegia hirrigarri batzuez ditu, [...], eta asko erakuspen,
ahalkagarri eta beharri garbiek ezin entzunak. Hb Egia 84. Ollar-otsa belarrian sartu zitzaion. Lard 448.
Egungo egunean bethetzen da zuen beharriz aditu duzuen iskritura hori. Dv Lc 4, 21. Emazu egosten xerriaren
burua, beharriak, muthurra eta mihia khendurik. ECocin 11. So' izü nuntik ezagützen dien zuiñ den Agota: /
Lehen sua egiten zaio hari beharriala; / Bata handiago dizü eta aldiz bestia / Biribil et' orotarik bilhoz
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
696

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
üngüratia. ChantP 174. Ezurrak zaizkit gogortu, / belarriak ere gortu, / modu onetan mutill zarraren / enbidia
nork du? Xe 243 (cf. BELARRIAK GORTU). Baña, entzunagaz bat personea berban, / Ezagututen ez dau
belarriak nor dan? AB AmaE 246. Belarriak zintzilik, / atzekia loka [astoak]. Noe 68. Errientak, beharri batetik
harturik [...], eskolaren erdira ereman baininduen. Elzb PAd 50. Donostiaren erdia gortu zuten, belarrietako
miña egiteraño. Urruz Urz 13. Arropa kantail batekin eginen ginituen urde beharriak bezelako batzu. Elsb Fram
167. Apostoluak etzaizku mintzo beren begiz ikusi eta beren beharriz entzun dutenaz baizik. Jnn SBi 32. Lehengo
gudu, gerla eta kalapita izigarrien aipamena oraino beharrietan eta gogoan dakartenek. HU Aurp 87.
Noberagaitik inok txarto esaten daben guztian, ezkerreko belarria (esakerea danez) berotuko balitz, onezkero
gure ezkerreko belarria berotu ez eze, erre ta kiskaldu ta austuta egoan. A Ezale 1897, 33.
(s. XX). Ezeukien orduan belarririk ezer entzuteko, ez bururik ezer ulertuteko, ez biotzik ezer gura izateko. Ag
Kr 191. Gozoak dira haren bersuak; asetzen daukute beharria. JE Bur 145. Neke baita ere, bereziki laborari
batzuentzat, lañoki mintzatzea, elgar kitzikatuz nehoren beharriak laidostatu gabe. Ib. 147. Zakurra ene
sahetsean [...], beharriak xut. Ib. 16. Ernaiak ziran Joanesen belarriak. Oso egiña zegoan Joanes mendi-oiarzun
guztietara. Ag G 2. Ez dira aren belarritarako iñoren konsejuak; berea eta berea besterik ez du egiten. Ib. 6.
Belarri biak moztuko zituzkean Joanesek, Azkarragako semeak ondo ikusteagatik. Ib. 246. Euzkel-belarri pitinpitin
bat duenak eztago zer esanik bigarren era lenengua baño obeto arkituko duela, bigarrena egitazkua
dalako. LzM EEs 1912, 119. Urtebarri barri / daukonak eztaukonari / nik eztaukot eta niri / emoten eztaustana...
/ txarri-belarri! Canc. pop. in Kk Ab I 60. Usai oneko sudurra dute, / belarriyak erne para, / puska galantak
artuko ditu / iñor deskuidatzen bada. Tx B II 96. Isatsa kendua ta / belarriyak motzak, / larruzko trajia ta /
ezurrezko ortzak. Ib. 128. Ilargiari esker bazoazin begi erne eta asots guzieri belarriak so. FIr 150. Beren
urratsen arau, gelditze ala abiatze, hein berean doa artaldea, aintzindarien ondotik, begiak larrituak eta
beharriak xutik. Zub 97. Esan egijozu perratzalliari datorrela ointxe berton aizturrakaz eta laburtu dagistazala
belarrijak albait ariñen. Otx 121. An Zaldibiko Okerra --agoten belarri, / dindil aundiak, eta sudurra ere larri--.
Or Eus 15. Oraindik an du belarrietan / maite-kantaren zantzua. Ib. 88. Eskuiko bearria soñuka ai bada,
norbaitek ongi xardukitzen du; ezkerrekoa txistuz ai denean, gaizki (Ae). A EY I 78. --Dollorkume arraioa! -esan
zuen amorro biziz sarjentuak mutikoari belarritik elduta. NEtx Antz 141. Belarriak erne ta zurt zitun
gauaren ixiltasuna urratuko zun otsaren zai. Etxde JJ 152. Biotzeko belarria erne dagokizut. Or Aitork 82.
Zerbait entzun guraz, ateko olari belarria eutsola jarri zan. Erkiag BatB 81. Xantxinek badu bere erran zaharra
ere, Gilsau jaun aphezak bere paperetarik atheratu dautana: "Jainkoak egin zuen Santsin, bere buru eta
beharriekin". Herr 33 [sic]-3-1955 (ap. DRA). Neurtitza nekagarri zaio belarri piñari, [...], beti doiñu zurrunera,
doiñu bakarrera erortzen baita. Or in Gazt MusIx 20. Errondan gabiltza / belarriak erne / begiak zabalik /
estalia dagona agertzeko. Lab SuEm 166. Gaur ere hemen astokerian / bertsutan bainaiz hasia, / beharriz eztut
itxurik bañan / astoaren irrintzia! Mattin 136. Ezin ukatua da ere, hainbatean errexki eta ongi kantatzen duen
baten ahotik, pertsu bera ere beti goxoago dela beharrientzat. Xa Odol 64.
Oído musical, aptitudes para la música. "Belarrixak euki, tener oído musical. Kanturako lelengo biar dan
berezkua: belarrixak euki" Etxba Eib. "Kanturako belarri onekua da" Elexp Berg. Ala ere ez dide kantatzen
bentajarik eramango [...]; bada eztarri garbi garbia ez badet ere, belarriak galantak ditut. GavS 7s. Or bada
neska bandera bat, aspuak baña belarri txarraguak ditu eta ordu guziyetan kantari ari da. Iraola 14 (cf. infra
(2)). Musika ederzale sutsuak ditugu gure arrantzaleok betidanik; belarri oneko, entzumen fiñeko, kantasamurrentzako
ao-zuriak. Erkiag Arran 190.
"Orejudo, de orejas grandes o salientes. Usado como burla y apodo entre niños. Ama, danak "belarri" esaten
doste" Elexp Berg. ""Belarri"-kin noia bakaziñotara" Ib.
"(BN), terme de numération et d'élimination dans un jeu d'enfants. Baga, biga, higa, laga, boga, sega, zahi,
zohi, bele, harma, zamuka, zamari, dutxulu, beharri (celui sur lequel tombe le mot beharri sort du groupe)" Lh
(s.v. zamuka).
(Como primer miembro de compuestos). Aietaz oroitzea etzaigu atertzen belarri-idurimenean. Or QA 126.
Nere belarri-oroimenak laguntzen zidan. Ib. 160. Euri-izpiz josita zegoan belarri-puntetaraño. Anab Poli 99.
Eztu egonarririk; belarri-ikara eta zain-ikara dabil. Ibiñ Virgil 96.
2. beharri (S ap. Giese CasaS; H). Asa, mango. "Beelarrija" Mg PAb 134 (en una lista de objetos de ferrería;
'mango de hierro' sg. Zubiau Burd). "Pitxer-, pegar-beharria (S), anse de cruchon, de cruche. Syn. giderra (L),
kirtena (V, G)" H. "El asa de la ferréta: behárria" Giese CasaS. Zepoa garbitzeko modue. [...] eta beste pieza
arkeatuak lo mismo bein punta belarriekin sartu elzean eta gero beste puntarekin. (Berastegi, 1763). ETZ 130.
Aspuak baña belarri txarraguak ditu. Iraola 14. Mutur, kerten ta belarri gabeko pitxar ta bonbillak. Ag G 55.
Edontzi ura ikusi ba zendute, etzenuten siñestuko artzai-aiztoz egiña zenik. Inguruan larre ugari loretsua
zedukan, eta bi basauntz larrea yaten, edontziaren belarritako. 'Formant les anses'. Or Mi 44. Bere ardaua
seguru gordeteko pitxarrari belarritik eusten eutson. Or Tormes 19. Neretzat ere, Alkimedonek berak bi gopor
egin zitun, ontzi-belarriak akantu guriz baranoan besarkaturik. 'Ansas'. Ibiñ Virgil 38. Ardo-txanbil zaharra
belarritik eutsita zeukan. Ib. 48.
3. (V-gip, G-goi), beharri (H). Ref.: Arin AEF 1860, 60; Iz ArOñ; Elexp Berg. "Golde-beharri, oreille de
charrue, pièce obliquement placée pour renverser les tranches de terre. Syn. akerra, akertxoa (V, G)" H.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
697

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
"Vertederas de madera" (G-goi) Arin AEF 1960, 60. "Bolda-belaarrixak, las dos maderas laterales que tenía zurboldia
para apartar la tierra" Iz ArOñ.
4. Muñon(es) del yugo. Buztarri bat lau bearriak berriturik. HerVal 160. Ertzak edo belarriak izenez
ezagutzen ditu esku-langille onek bi buruntzako uztarriaren iskiñak. "El uztarri doble se compone de extremos,
conocidos por ertzak o belarriak". Garm EskL I 124.
5. (V, G ap. A), beharri (Sc ap. A). "Belarri (V, G), agalla de peces" A.
"Beharri (Sc), aleta de pescado" A. Cf. BELARRI-ZABAL (b), BELARRI-HANDI (b).
6. "Beharri (Lc, BNc, R, S), piezas de madera del rastro en que se fijan las púas" A.
7. (Vc ap. A). "Hebilla, p. ej. de pantalones" A. Garai berekoak dirudite Salbatierrabideko bigarren
lurmallan agertu ziran zenbait gauzak, batez ere [...], eraztunak, orratz-galezkorrak. gerrestun-bearriak,
burdiñorizko orratz eta jostorratzak eta abar. JMB ELG 74. Brontzezko berrogei ta amar belarri be egin eta
txibistetan sartuko dozuz. Ker Ex 26, 11 (Dv hersgailu).
8. Nudo en la esquina de una tela, etc. "Cuando se despachaba a un criado que no tenía maleta, se metían sus
efectos en un saco, y para el fácil manejo de éste, se le hacían cuatro puntas o cabos, dos arriba y dos abajo. Y
por alusión a la marcha forzada de un criado se decía: goan da, zakhua lau beharri (Lander)" DRA. Antxen
egoan [...], alai barri barriak, atsoaren buruko zapiaren belarriak bezela txairo ta sotil zituala, "Otoipe" untzi
ederra. Erkiag Arran 79s. Buruko zapi txistandunak belarriak tente eta zut. Ib. 39.
9. bigarri (G-bet ap. A). "Seno u ojete de cuerda o de alambre no bien estirado" A.
- AHOTIK BELARRIRA. v. aho.
- HARRI ETA BELARRI. v. harri.
- AZTAL-BELARRI. v. aztal.
- BEGI-BELARRIAK. v. 1 begi.
- BELARRIA ATXIKI. Prestar atención, prestar oídos. Denek beharria atxiki ginakon mintzazale berriari,
behatzera ez ginitzaizkolarik ausartatzen. JE Bur 95.
- BELARRIA HEDATU. Prestar atención, prestar oídos. Etxerat zenean, gizon batek bi hitz egin nahi izan
ziotzan. Yarrarazi zuen eta hedatu zion beharria. Hb Egia 20.
- BELARRIA EGIN. "Apostaría (litm. haría) la oreja, belarria egingo neuke (V)" A EY III 247. Joxepiñaxiren
buruan zure aberastasunak, elurra izotz-gainean bezelaxe, gogortu ta mamitu aldira: belarria egingo nuke. A
Ardi 33.
- BELARRIA (BELARRIAK, etc.) EMAN. Prestar oídos, prestar atención. Jauna, kontserba zazu zure
gantzutua, / Emozu bizi luze eta dohatsua: / Eta denen buruan zeruko gloria. / Emozu otoitz huni zure beharria.
Monho 162. Oi arima nerea, [...], oraidanik emozu, haren deiari beharria, oraidanik begira zakiozko. Dv LEd
255s. Hekien erasia aditurik, beharria eman nioten. Prop 1893, 63. Zoin ederrak ziren Jesusen predikuak eta
beharriak nola ematen ahal ziozkaten aditzaileak! Zerb IxtS 86. Gizeraile lagunak beha zitzaizkion, beharri alfer
bat baizik ez emanez, ordea, haren eleetara. Mde Pr 134. Ez zait iduritzen eman behar dugula beharri
kinkulin-zinkulin nigartsu tturuta horieri. SoEg Herr 15-1-1959, 1.
- BELARRIA ERAKUTSI, B. GOZATU, B. IREKI. v. BELARRIAK ERAKUTSI, BELARRIAK GOZATU,
BELARRIAK IREKI.
- BELARRIA JO. Golpear el oído, hacer daño al oído (palabras, etc.). Hainbertzenarekin, ene aldeko ikusliar
baten hitz hauiek jotzen dautate beharria frantsesez. JE Ber 58s.
- BELARRIAK (BELARRIA) AGERTU. Mostrar las intenciones. "Beharria ager, se trahir" Hb GH 1929, 90.
Cf. Hb Egia 89: gezurrak ageri ditu beharriak, ez du nihor enganatzen. Kerman alabearen irakasletzat
etxeratu ebanean bere, ez eban belarririk agertu lenengotan. Erkiag Arran 128.
(Belarria agertu eragin). Antiguako Amari eskerrak emon bearrean egozan, otsoari belarriak agertu
eragiñ eutsazalako. Ag Kr 188.
- BELARRIAK APAL(IK). Con las orejas gachas. Cf. BELARRI-APAL; BELARRIAK APALDU.
Arratsalde erditan, noizpait eta norapait barreiatu zirelarik nere kruxpetak, beharriak aphal athera nintzen,
oihuen eta hirrien azpian. Barb Sup 28. Piarres, beharriak aphalik bazoan orai, etxeari buruz. Ib. 140. Buztan
beharriak aphal, / Belhaunez dal dal. Ox 98. Belarriak apal, baitezpadako izerdiz bustita eriotza urbiltzerakoan
oztenagotzen zaiona. "Demissae aures". Ibiñ Virgil 104. E, otso! orain belarriak apalik, eztok? Bilbao IpuiB 187.
- BELARRIAK APALDU. Agachar las orejas, ceder o retirarse humildemente. Berás zer in bear dúgu guk?
Beárriak apáldu, uzkúrtu biótza humil humíla. LE Ong 94r. Emonik baña guztiai laster / Tripalarriak / Aldendu
ziran apalduagaz / Belarri andiak. AB AmaE 44.
"Abatido, bajando las orejas, belarriak apal-apal eginda (V-ger-m)" A EY III 319. Belarriak apal-apal
eginda gelditzen ziran entzuleak oro, zer erantzunenik iakiteke. Zait Plat 90.
- BELARRIAK HARROTU. Aguzar los oídos. Egin nai liekenak ere, belarriak arrotzea alperreko lana luke,
ango marmario-otsaz ezpaitago ezer entzuterik. Ldi IL 25.
- BELARRIAK ATERA. "Belarrixak etara, sacar las orejas, zurrar. Aittajuna etortzen bada belarrixak
etarakosku" Elexp Berg. Gizajoari oraingo belarriak atara ezeze, bizkarreko azurrak be apurtuko eutsazan
milla bider [maixuak]. Bilbao IpuiB 149.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
698

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BELARRIAK BEHEAN, BEHARRIAK BEHERA. Con las orejas gachas. Zakurra ixill-ixill / badijoakio, /
guztia beldurturik, / belarriak bean, / burua makur eta / buztana anka-pean. It Fab 23. Ixil ixila itzuli zen /
Barurik bere etxera; / Ahalketurik oillo batek / Atzaman balu bezala; / Ezaririk sabel pian buztana / Beharriak
aldiz behera. Arch Fab 147s.
- BELARRIAK BERO IZAN. "Gaur medikuak belarriak bero izan dituez, hoy bien se ha murmurado contra los
médicos" Zam Man 19.
- BELARRIAK BEROTU (V; beharriak berotu Dv). Ref.: A; Elxp Berg. a) Calentar los cascos, intentar
convencer. "Beharria berotzea, donner des préventions, indisposer, donner de mauvaises impressions" Dv.
"Belarriak askori berotu (Vc), esparcir noticias" A. "Calentar los cascos a alguien. Batek esan da esan da esan
jardun, da entzun da entzun da entzun eitten dabenai, belarrixak berotu eitte jakok. Zeozeaittik e, beste baieaittik
gaizki esaka ero: belarrixak berotu jotsak arek" Elexp Berg. Cf., con el sdo. propio de 'calentar las orejas' en Mg
PAb 94. Norbait, Portunek belarriak berotuta, bide txarretatik aurrera asi ez zeitean. Ag AL 50. Norbaitek
puztuta, asi zitzaidan amona belarriak berotzen: Isabel emaztetzat artu bear nuela ta bear nuela: ni isilik. A
Ardi 19. Bere kaltian berotu ditu / alperrik zenbait belarri. Tx B I 64.
Reprender, reconvenir. Enzun biar baditu, enzun ditu. Zelan berotu deutsadazan belarrijak. Bela bat baño
balzago ifini dot. Astar II 108. Lenbizi, Artazubiaga otso orri belarriak berotu nai nizkiokek. NEtx Antz 25.
b) "Abofetear" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 348. "Mutikua! etortzen banok orra neuk berotukostat belarrixak"
Elexp Berg.
- BELARRIAK BETE. a) Llenar los oídos. Mundua, ixil adi: utzik / Hire ponpa itsusiak; / Zeruko plazerez
tiagu / Bethe behar beharriak. Gç 133.
b) Colmar la medida, agotar la paciencia. Jainkoak agindu zion, Ninive zeritzan errira joan, eta Jainko
egiazkoaren lege garbia erakusteko; bada, Ninivetarren biurrikeriak belarriak bete ziozkatela. Lard 250.
- BELARRIAK BURRUNBARAZI. "(Hacer) zumbar las orejas, belarriak burrunberazo" Lar.
- BELARRIAK EMAN. v . BELARRIA EMAN.
- BELARRIAK (BELARRIA) ERAKUTSI. Mostrar las intenciones. Gerotxoago, ekatxak belarriak erakutsi
ebazanean, izan zirean estutasunak. Echta Jos 94. Gizona, eta ez onek asmatutako sistema, mintzo denean, egiak
laister-asko erakusten du bere belarria. Vill Jaink 89. Osatzaillea ez zan ez bataren ez bestearen aldeko, eta
txiñel-burua bera bere, zuurra izanik berba ta esanetan, ez zan "belarria" iñori erakusteko zale. Erkiag BatB 88.
- BELARRIAK GORTU (Lar, Añ). "(Hacer) oídos de mercader" Lar. "Orejas, oídos de mercader, hacer que no
se oye" Añ. Behar duzu halaber hainitz gauza iragan beharriak gorturik. SP Imit III 44, 1. Gorturik zeure
belarrijak Jaunaren deijetara, egiten dozu demoninuak dirautsuna. Astar II 227. Ez bada arren, belarriak gortu
ene deiai, ez ene eskariai. Añ EL 2 166. Yupiterrek beharriak / Gorthuak ditu gaiñ hartan. Gy 239.
(Belarriak gor egin). Kistar dirala diñoen ugazabak Aita Santuaren deiari belarriak gor egin dautsez.
Eguzk GizAuz 156.
- BELARRIAK (BELARRIA) GOZATU. Regalar, deleitar los oídos. Onetarako izan bear al zuten gure
Leonen organu ta ingeles-ikasteak? Arabako arkaitzai belarriak gozatzeko? A Ardi 97. Haur denborako soinu
eztiek beharriak goxatzen ziozkaten. JEtchep 115.
Halagar. Onuzkero ez ote diozu beste nexkaren bati belarririk gozatu, gero? NEtx Nola 31. Ez al den
ikusten belarriak goza-zai daudena? NEtx Antz 42.
- BELARRIA (BELARRIAK) KILIKATU. a) "(Buscar la) paja en el oído, es buscar fácilmente ocasión para
reñir y hacer mal, belarria besteri kilikatu" Lar.
b) Excitar los oídos. Eta zure kantaz den bezanbatean / Zoiñak haiñ goxoki beharri guziak / Baitauzka
kilikatuak, / Filomela egiaz ezta aprendiz baizik / Zure aldean ezarririk. "Frapper les oreilles". Gy 294.
- BELARRIAK IPINI. Atender, prestar oídos. Zure belarriak ipiñi itzazu nere otoitaren abotsera. ArgiDL
117. Belarrijak geuganantz artez-artez imindda daukoz, eta geuk diñoguna entzuten adi-adi dago. Otx 174.
- BELARRIAK (BELARRIA) IREKI. Prestar atención, escuchar. Cf. Lç Mc 7, 35: Eta bertan ireki zitezen [gor]
haren beharriak, eta laxa zedin haren mihiko etxekidurá "ses oreilles furent ouvertes". Belarriok irekazu eta
danzuzun. Lazarraga 1185r. O Adamen hazi kalte / handian eroria: / berri onen entzuteko / idekak beharria. EZ
Noel 29. Idekazu belarria / Zure bihotzarena / Aditzekotzat oihua / Ene othoitzarena. Hm 169. Ez diotzogutela
behiñere beharriak idek, dabilltzan berriei eta habarrotsei. He Gudu 62s. Anbizionearen / Eta itsasoaren / Dei
enganagarriari, / Ez zaiola behar beharria ideki. Gy 83. Eta etxeko jaunak, bere athearen aintzinean xutik, /
Ideki tu beharriak, eta erran du: Nor da hor? Zer nahi dautet? Balad 261. Idek zatzik beharriak, Pello, eta ez
hadila lokhar. Elzb PAd 57. Belarriak eta arima detzagun bethi idek Fedearen, Elizaren, Aita Sainduaren
hitzeri. Lap 19 (V 11).
- BELARRIAK ITXI (Lar, Añ), B. HERTSI. Taparse las orejas, hacer oídos sordos. "(Taparse los) oídos,
belarriak itxi" Lar. Txoroen hitz belarriak itx. "(A palabras) locas, orejas sordas, txoroen hitz belarriak itx" Ib.
"Orejas, oídos de mercader, hacer que no se oye" Añ. Nehor emaztez edo emaztetako gauzaz mintzo denean,
ez ernaturik egon, herts beharriak, itzul burua bertze alderat. Ax 412 (V 268). Iende prestuek, halakorik ez
enzuteagatik, beharriak hersteintuzte, burua bertze aldera itzultzen dute. Ib. 259 (V 173). [Jangoikoak] adirazten
dizunari belarriak itsirik, sartzen bazara zu zere gauza gaistoetan. Mb OtGai I 119. Zenbat bider abisatua izan
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
699

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
naz, ta belarriak itxi ditut? Cb Eg II 92. Au entzutean, ango / igel kantariak / itxi omen zituzten / beren belarriak,
/ ez aditzeagatik / aren deadarrak. It Fab 117. Ausentziyan da argureriyan, / mingañaren pikardiyak; / aditu nai
eztuenik bada / itxi bitza belarriyak. Xe 344. Aldi hartan ere, Juduek hetsi zituzten beharriak Jainkoaren
mintzoaren ez entzuteko. Jnn SBi 17. Tolosan sartu ziranean, ango emazteek, bai karlistenak ere, belarriak itxi
bear txapelgorrien biraorik ez entzuteko. Or QA 83. Nork arotz eta nekazarien mintzo apal, beti zahar eta beti
berri honi belarriak eta bihotza itxi? MEIG II 48.
- BELARRIAK LUZATU. Prestar atención, escuchar atentamente. Hura bere partiden kondatzen ari, gu
beharriak luzatuak aditzen. Zerb Azk 112. Garaidiri belarriak ederki luzatu zitzaizkion! Loidi 78.
- BELARRIAK TAPATU. Cerrar los oídos, hacer oídos sordos. Zuhurtzia handi bat da gizonen hitz banoen
mezprezatzea, eta sirena perillosen kanta eztiei eta lausengu xarmagarriei beharria tapatzea. Ch III 27, 5. Ez
othoi tapa zure arimako beharriak. Brtc 179. Zu joka nere bihotzeko athetan, eta niri deiez, eta nik atheak hertsi
eta beharriak tapatu. Dv LEd 133s.
- BELARRIAK TENTE EDUKI (JARRI, etc.). Estar (ponerse, etc.) atento. "Belarriak tente eukitzen ditu orrek
(V-gip, G-azp)" Gte Erd 27. Errezelo txarrian / tente belarriyak. JanEd II 134. Bertso batzuek ateratzeko /
lenguan esan dirate; / gauz ori ondo entzun artian / jarri belarriyak tente. Auspoa 61, 106.
- BELARRIAK (BELARRIA) ZABALDU. Prestar oídos, escuchar. Baldin beharria zabaltzen badio, o
Iainkoa! zein seinale gaixto den bihotza gero galduko duela. SP Phil 303. Zaude erne, eta zabal etzazu zure
bihotzeko beharriak. He Phil 79. Belarriak zabaldu badira hipui zikiñak eta aragizko hitzak gustoz aditzeko. AA
CCErac 113. Murmuradoriak ez badauka aurrian, nok belarrijak zabaldu, nok entzutia emon, nok barre egin
[...], bere kauten ixilduko da. fB Ic II 201. Zabal othoi beharriak. Hb Egia 146.
- BELARRIAK ZORROZTU. Prestar atención. --Zure aginduetara naukazu --erantzun zion eskaleak
belarriak zorrozturik. TAg Uzt 206. Oi ez bezela belarriak zorrozturik, erdiko balkoean gelditu zan kantariak
zionari adi-adi. Ib. 244.
- BELARRIA MAKURTU. Prestar atención, escuchar. O Apostolu saindua, / zeure orenetara, / beharria,
othoi, makhur / ezazu kantetara. EZ Noel 147. Ene othoitzera makhur / Ezazu beharria, / Eta zaite othi ene /
Libratzera lehia. EZ Eliç 283.
- BELARRIAN. (Hablar, decir, etc.) al oído. Bekhatu hetarik haiñitz zitzaiola barkatu, / Aphezaren beharrian
noiz baitzen konfesatu. EZ Man I 55. Dantzarijak albokuari belaarrijan esaten deutsazan berba desonestubak.
fB Olg 160s. Eta nok esan deutsu zuri, Eleizakoen izena bere belarrian aitatu dagiodanean, ez dala geituko bere
geisotasuna? Itz Azald 162. Haren eskua aski zuten hiltzerat zoatzinek, eta beharrian solas goxo bat, bakean
hiltzeko. Ardoy SFran 155.
- BELARRI-HANDI. a) "Belarriaundi, orejudo. Aren anaia alako belarriaundi bat dok" Elexp Berg.
Ikustekoa da nolako benetasunez ari dan bere zer-egin txikian gure monagillo belarri-aundia! Lek SClar 134.
b) "Beharri-handi (Hb), oreille-grande, nom du thon de la Méditerranée" Lh.
- BELARRIAN IZAN. a) Oir. Ardura duk beharrian oihu oilaharrerena, / Atzartzen duela lehoin prinze
animalena. EZ Man II 17. Eta aldamenekoaren oihuak belarrian ditugula, nola amets egin, "Cinemascope",
mundua sortu zenez gero ikusi den gauzarik miragarriena, berriarekin ere? MEIG I 129.
b) Recordar (palabras). v. BELARRI-BELARRITAN IZAN. Zoin giristinok ez ditu beharrian lehengo
profetaren solasak: "Ez, Bethleem, ez haiz herritan txarrena". Ardoy SFran 31.
- BELARRI-APAL. "De orejas gachas. Bikixak izan arren txal bat belarritentia da eta bestia belarriapala"
Elexp Berg. "Abereengatik batik bat, baina pertsonengatik ere esan daiteke" Ib.
- BELARRIA PARATU. Prestar atención, prestar oídos. Hura enzunen dut, bainan eztut eginen erranen
derautan gauzarik; beharria paratuko diot, bainan hersiko diot bihotza. SP Phil 304. Haren oihuei ez diotela
beharria paratu nahiko, edo ez duela eraman nahiko sorbalden gaiñean harturik, bere heiara. He Phil 46.
Hitzunzikeriei beharriya bere nahirat paratzen dioena, hetan partalier egiten da. Mih 65. Ikhusi nahian ez
behatzea, aditu nahian beharria ez paratzea, berriak jakin nahian ez galdetzea. Dh 70.
- BELARRIA PRESTATU. Prestar atención, prestar oídos. Presta diezadazu zure beharria ene aflikzionearen
egunean. Gç 47. Haur beita zühürtze handia, hitzen aize orogatik ez zotükatzia, eta lausenkari gaixtuer
beharriaren ez pherestatzia. Mst III 27, 5.
- BELARRI-ATZE. Zona de detrás de la oreja. v. BELARRI-GIBEL. Beiñ-ola, zer esan asma-eziñik
nengoala, papera aurrean, luma belarri-atzean, maai-gaiñean ukalondoa eta masaillari emana eskua, lagun bat
agertu zitzaidan bat-batean. Berron Kijote 10.
- BELARRIA ZABALDU. v. BELARRIAK ZABALDU.
- BELARRI-BAKOITZ. (El) que tiene solo una oreja. Belar-bakoitzak marra marra, / nola zaldi batek
garagarra, / Apurtzen zuen bere ortzetan, / Biurtzen zuela iriñetan. Mg in VMg 98. Burla eta barre egiten
deutsanak [...]; berbaz, esanagaz ez izenak, edo izen gestuak, dei eginagaz begi bakotxa, belarri bakotxa,
errena, trakua edo onelako izen, utsune edo faltaren bat adi erazoten dabenagaz. Astar II 84.
(Con suf. aumentativo). Dantzu artoak lurrera giten / belarri bakotxtoa [=basaurdea] marra marra, / zelan
zaldi-mandoak garagarra, / eta apurtuten ortz-aginetan / biurtu giñokoan urunetan. Zav Fab RIEV 1909, 29.
- BELARRI BATETIK SARTU ETA BESTETIK ATERA (IRTEN, etc.). Entrar por un oíod y salir por otro.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
700

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
"(Por un) oído se entra y por otro se sale, belarri batetik sartzen, ta bestetik irteten da" Lar. Gaizki errana
berez arinki beharri batetik sar eta bertzetik ilkhi litekeiena, erraiten ohi den bezala, finkatzen da enzuten
dutenen fuinean. SP Phil 354 (He 357 beharri batetarik sar eta bertzetik ilkhi, Echve Dev 401 belarri batetik
sartuta bestetik erraz atera). Andren erostak, belarri batetik sartu ta bestetik urten. Erkiag BatB 172s.
- BELARRI-BELAR (belarri-bedar V, G; beharri-belar S; beharri-belhar Foix ap. Lh, Alth Bot A; begarribelar
B; biarri-belar AN-5vill, R). Ref.: Lcq 93; A (beharri-belar, begarri-belar, belarri-bedar, biarri-belar);
Lh; Iz ArOñ (belarri-bedarra). Nombre aplicado a diversas plantas medicinales. "Sempervivum tectorum [...] en
esta comarca biarri belarra" Lcq 93. "Joubarbe des toits, artichaut sauvage. Behari belharra. Zeren zonbaitek
uste dien haren sapak sendotzen dila beharriko mina" Alth Bot 9. "Beharri-belar (S), beharri-belharra (S; Alth),
jubarba, brusco" A. "Begarri-belar (B), hierba que crece mucho en los tejados y cura las orejas" Ib. "Biarri-belar
(R), siempreviva" Ib. "(S, Foix), artichaut sauvage" Lh. "(S, Foix), joubarbe des toits" Ib. "Olantago lanceolata"
Iz ArOñ. "Uva de gato" DRA. Belarri-bedarren lurruna bere ona da onetarako [belarriko mina kentzeko].
Belarri-bedarrak tellatu batzuetan artuten doguz. Lodi lodiak dira (V-arr). "El vaho de hierbas llamadas de
oídos". A EY IV 231. Belarri-belarran izarditik lau tantan belarriin sartu. Batzutan sendatzen da. Belarribelarra
etxe askotan gorde oi da lur piska batekin tella gañen. Arin AEF 1980, 65. Belarri-miñentzat belarribelarra
oliotan prejitu eta olio ue belarriin sartu. Ib. 65.
- BELARRI-BELARRIETAN IZAN. Tener muy presente, recordar (palabras). v. BELARRIAN IZAN (b).
Belarri-belarrietan bait ditut oraindik gaurko onen anaitxo nagusiak --"Biotz-begietan" olerki-idaztiak alegia.
Markiegi ib Ldi IL 7.
- BELARRI-DILINDAKA. Pendiente. Ikusi balu Errebeka Eliezer ganik eskumutur-ioiak eta beharri
dilindakak hartzen. SP Phil 349 (He 352 beharritako yoia urrezkoak).
- BELARRI-DILINDAKARI. Pendiente. Hautatu izan zen haren espos izaiteko, eta hartarakotz harkhez
eman izan zeizkon beharri-dilindakariak eta urrezko esku-mutur ioiak. SP Phil e) 4v.
- BELARRI-DILINDAKETA. Pendiente. Isaak, Iainkoaren adiskide handiak beharri dilindaketak igorri
ziotzala Errebeka garbiari. SP Phil 399.
- BELARRI EGIN. No escuchar, hacer oídos sordos. v. BELARRIAK ITXI. Mutilli buruz belarri egitea
gogoak emanen balit, Pamparigustako erregeak berak bere burua aginduko balit ere, atsegin niken zazpi urtez
nire oiñetan irrikatzen ikustea. 'Si de n'écouter personne, j'avais résolu'. Or Mi 32.
- BELARRI EGON. Estar atento. Cf. DENA BELARRI. Atenai osoa belarri egon zan Gorgiaren itzaldia
entzuten. Zait Plat 122.
- BELARRIEN HEGALERA. "Erraiok, erraiok begarrien egalera! (B) (Ari esatea ez du ongi artuko)" Inza
NaEsZarr 2021.
- BELARRI-ERNE. Con los oídos atentos. Eleder an zan, belarri-erne, / ipui ta bertsu jakin nai. Or Eus 195.
Garoartean kuzkur eta belarri-erne gelditu zan zakurra basakatuaren gisan. TAg Uzt 83.
- BELARRI-ERTZ. Borde, contorno de la oreja. Orra non artzai batek / bere etxolatik / zein dan ezagutzen du
/ belarri-ertzetik. It Fab 150. Ekaitza datorrelarik, / eguerdia geldi, / belarri-ertzean dabil / furrundakan euli. Or
Eus 58. Or, an, zantzulariek Leitzara bidean / eskua sarri dute belarri-ertzean. Ib. 148.
- BELARRI-ERTZERA. (Decir, etc.) al oído. Mutillak! Bazenekite onen amari belarri ertzera egi batzuek
esateko zer gogoa daukadan. Alz Ram 41. Orrako mutiko argal betaurreko-beltz ori, belarri-ertzera itz goxoak
esaten ari zaiola dirudit. Ldi IL 23. Zuriñeren albotxuraño elduaz, isilmisil esan eutsan belarri-ertzera. Erkiag
Arran 130. Bear bada, zure belarri ertzera esan dizu lagun lotsa-galduren batek: "Ase, ase ire griñak". MAtx
Gazt 23.
Esaiok belarri-ertzera, expresión usual en G con el sdo. 'no le va a gustar lo que oiga'. v. BELARRIEN
HEGALERA.
- BELARRIETARA, BEHARRIETARAT. a) (Llegar, llevar, etc.) a oídos (de). v. BELARRIRA (b). Hire
salutazionearen boza ene beharrietara heldu izan den bezain sarri. Lç Lc 1, 44 (He beharrietarat, TB, Dv
beharrietara, Ol, Or, Ker, IBk, IBe belarrietara; Oteiza aitzera). Hel zedin famá Ierusalemen zen Elizaren
beharrietara. Lç Act 11, 22. Gauza arrotz batzu gure beharrietara ekharten dituk. Ib. 17, 20. Oha espiritua [sic]
satsua, ahalkhadi dohakabea, hi hagitz likhitsa aiz, halakorik niri beharrietara ekhartzeaz. SP Imit III 6, 4 (Mst
ene beharrietara erakharri). Bidean zirela, hedatu zen Daviten beharritarat berria Absalonek hil zituela printze
guziak. Lg I 310. Nik ezteutsut ezer aitu belarrijetara eldu bajataz bere berba zantar, buruban artu ezin
neikezanak. Mg PAb 83. Besteren kreituko etena, oraindo ixilik dagoana, edo gitxik dakiana, eztakianaren edo
eztakien belarrietara eroan dozunez. Añ EL 2 153. Erronka andi au zezen jabearen belarrietara iritsi zanean. Izt
C 247. Eldu dira zuen eskarijen diadarrak Marijaren belarrijetara. Ur MarIl 21. Guziak Jaungoikoaren
judiziora deitzen gaituen turuta lotsagarria, nere beharrietara heltzen da. Dv LEd 254. Iritxi zan berri ori gure
santuaren belarrietara. Aran SIgn 68. Eldu uen kanta Bergarako juezan belarrietara. Apaol 98. Nik uste lotarik
ere erdaraz amesten diren; eta ahalik balute, gauaz ere lethorzke berdin gure beharrietara. Arb Igand 21.
Larruaren barnean eztauzkela, beharrietara doakotenean bascou itsusi hori. HU Aurp 214.
(s. XX) Amen-omenek beharrietarat ekarri daukute eskual hirixka batean egun hotan gertatu bitxikeria hau.
JE Bur 191. Urrutiko baserrietatik tuntun ots berria dator gure bidaztien belarrietara aizetxoaren egoetan. Ag
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
701

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
G 198. Bainan, gero, ahapetikako solasño batzu heltzen zaizko beharrietara. Barb Sup 3. Berria heltü zen haien
beharrietara bost kontrebandist igaran zirela Zalthondoko ibarra gora. Const 31. Noiz ere karrikatik
beharrietarat heltzen baitzait neurriz-gaineko burrunba bat. JE Ber 93. Eldu zan nundik edo andik izparra
Lebarioren belarrietara. Kk Ab II 26. Ibarraldetik belarrietara datorzkigun zakur-zaungak. TAg Uzt 78. Segur
bekundea belztuko du, norbeitek, haren espantuak hemen egin dituela heltzen bazaio beharrietarat. Zerb Azk
113. Ez dadilla iñoren belarritara eldu nire asmoen berri. Etxde JJ 189. Ortziko loretxu zidarrezko ditugun
izarñoak ames-egalkaden aize soiñu-isilduna el-erazten dabe gizonen belarrietara. Erkiag Arran 30. Zaldi baten
trosta heldu zelarik haren beharrietarat. JEtchep 23. Oi! zer berri latza düzün / beharritara ekharri, / Dolümen
handitan herria / behar diküzü ezari. Casve SGrazi 118. Auntzaiak au esan-ta bereala, araxe bere belarritara
eldu zitzaion rabelaren soiñua. Berron Kijote 126. Liburuaren deitura nere belarritara eldu zanean. Ib. 111.
Horrelakoak, gure hizkuntzara aldatzen direnean [...] ez direla inoren belarrietara iristen. MIH 219.
(En función de part.). v. belarrietaratu. Elizari egiten ziozkan galera eta ondamendi negargarriak
belarrietara zitzaizkionean [...], karta bat eskribitu zion. Arr May 164. Zuurtze aundi bear izan nuen nere
pozaldia itzalgaizteko, liburu aren idaz-gaia nere belarrietara zeneko (Quijote IX). Or RIEV 1929, 7. Orra, zure
agur-mintzura nere belarrietara dan bezain laster, umea pozez yauzi zait nere sabelean. Ir YKBiz 8. [Gure
otoitza] Zure aintzinean biotz-oiuz Zure belarrietara dugularik. Or Aitork 290.
b) Al oído. v. BELARRIRA. Ikusten denean nihor paoatzen dela eta beregindurik heldu dela emaste edo
neskato baten beharrietara hitzkatzera, solhastatzera, legezko ezkontzan sartzeko borondaterik gabe. SP Phil
303 (Echve Dev 344 neskatxa baten belarrietara esan; He 304 neskatxa bati beharrira erran). Ill zen Acab,
begarriyetara ongi erran zion profeta falsuetaz fidatu zelakoz (Zugarramurdi, 1875). ETZ 293. Eliza ama
sainduaren hitza beharrietarat turrutatzen daukute, eta gu lo! Lf Murtuts 13. Azkenean mintzoa itzuli zitzaion, ez
zekien ordea bere bihotzean bakarrik zenetz mintzo, ala haurraren belarrietara. Mde HaurB 51.
- BELARRI-GARBI. Puro de oído. Nai neuke, albalitz, ez belaarri garbijak tristetutia. Ez biotz garbijai
kezkaak [...] iraastia. fB Ic II 6.
- BELARRI-GARBITZAIKI. "Monda orejas" y "escarba orejas" Lcc.
- BELARRI-GIBEL. Zona de detrás de la oreja. v. BELARRI-ATZE, BELARRI-OSTE. Kopetetarik eta
beharri gibeletarik odola atheratziaz ere probetxu handia eginen du [idiak]. Mong 591. Dirdiratzen duela
[ileak] mazelan behera, / Beharri gibelean sar arte ondarra. Hb Esk 182. Beharri gibelean hatz egin eta, irri
faltso bat ezpainetan duelarik. Elzb PAd 76.
- BELARRI-GINGIL (beharri-gingil S ap. A; Hb y Foix ap. Lh; beharri-kinkil Dv; beharri-tintil L-ain ap. A).
"Beharri-kinkila (BN-bard), lobe de l'oreille" Dv, que remite a gingila. "Beharri kinkila (BN-bard), beharri
gingil (Sc), beharri tintila (L-ain), lóbulo de la oreja" A.
- BELARRI-GOGOR. "Belarri-gogorra, (adj.) sin oído musical. Belarri-gogorra izan arren, beti kanturako
prest" Etxba Eib.
- BELARRI-GOR. "Belarri-gorra. (Adj.) sordo. Zartzara, belarri-gorra jarri da" Etxba Eib.
- BELARRI-GOZAGARRI. Grato al oído. Oraindik ere qué que que- ori ez da belarri gozagarri; baiña
barrungo itzari begiratu ezkero, ezin esan olerki eder orren neurtitz ederrenetakoa ez danik. Or in Gazt MusIx
20.
- BELARRI-KAKA (V-arrig; Lcc; beharri-kaka L-côte, S, R; T-L). Ref.: A (kaka); A Apend (belarri-kaka).
"Cera de oreja, belarri kakea" Lcc. "Belarri-kaka, cerilla del oído (V-arrig)" A Apend. "Cérumen, beharri-zakar,
beharri-kaka" T-L. v. BEHARRI-ZAKAR.
- BELARRI-KARATS. Asaro (Bot.) "Asaret, beharri-karats" T-L.
- BELARRI-KATTALO. "Beharri-kattalo (S; Chaho), animal que tiene las orejas gachas" A (s.v. bearri).
- BELARRI-KILIKOR. "Beharri kilikor, casto (Darric)" DRA.
- BELARRIKO ATABAL. "Beharriko atabal, tympan" Arch Gram 2.
- BELARRIKO MAMORRO. "Belarria minez dagoanean, barruko arra egarri izaten da ta ondo da ur bedinkatu
tanta batzuk belarrian sartzea. Ar onek Arratian belarriko mamorroa dau izena" A EY IV 231.
- BELARRIKO MINAREN BELAR. "Belarriko miñan bedar, uva de gato" Elexp Berg. "Teilatu gainetan eta
egiten den kaktus tankerako landare potolotxoa" Ib. v. BELARRI-BELAR.
- BELARRIKO ZULO. v. BELARRI-ZULO.
- BELARRI-LUZE. v. belarluze.
- BELARRI MAKAL. "Belarri makala, solanum nigrum, yerba mora" Arzdi Plant1.
- BELARRI-MAMI. Lóbulo de la oreja. "Belarritakoak. Belarri-mamitik sartzen zaizkien ereztun-edergalluak"
P. Urkia EEs 1930, 51. v. BEHARRI-GINGIL.
- BELARRI-MINGARRI. Disonante, que hace daño al oído. Agintari bikainenak ots belarri-mingarriak
eragotzi edo eztitu bear ditu, ritmu atera arte. Zait Plat 72.
(Fig.). Absurdo. Ez dun belarri-mingarri, une berean guregan asko arki ditezkela aitortzea. Or QA 57.
Pozten ere nintzan, Itun zarreko lege ta Iragarle, oi ez bezalako begiz irakurrarazten, len belarri-mingarri
bainerizkien. Or Aitork 131. Nork esango dio euskaldun Naparroako koko bati? Nork esango Euskalerria
euskeraz tutik egiten ez dan errialde bati? Neretzat belarri mingarri da, beintzat, eta beste askorentzat ere. Or
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
702

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
EG 1952 (3-4), 23.
- BELARRI-MOTZ. v. belarrimotz.
- BELARRI MOTZEKO. De una sola oreja. Ebakitzen dio belarri eskuikoa / Largatzeko ala belar-motzekoa.
/ Gurrinka dijoa au basora. Mg in VMg 98.Osatu zan belarri motzekoa, / ta kilika eukan lengo soloa. Zav Fab
1909, 30.
- BELARRI HOBEA IZAN. Dar más crédito. Ondo merezitta izango zenduke illgo baziñuez, zeure etsaiari
belarri obia dozunetik, ondo gura detsueneri baño. Etxba Ibilt 481.
- BELARRI-ON. "(Adj.), filarmónico" Etxba Eib.
- BELARRI-ONDO. v. belarrondo.
- BELARRI ONEKIN, BELARRI ONEZ. (Escuchar) con agrado. Etzituzten beharri onez aditzen holakoak
Josepen anaiek eta bekhaiztu ziren. Zerb IxtS 25. Zein maisuk txartexa dunik entzun lezakek belarri onez, auts
ortatik beretik atera dan gizona oiuka ta esanka: "Homer-ek asmatuak dituk oiek, eta iainkoeri egotziak". Or
Aitork 30. Belarri onakin entzunaz erantzun zintzo au, bere alde zalakuan. Etxba Ibilt 476.
- BELARRI-OSTE. Zona de detrás de la oreja. "Belarri-ostian zulatu azurra eta osatu eben" Etxba Eib. v.
BELARRI-GIBEL.
- BELARRI-PARSAILA, BELARRI-PARPAIL. "Beharri parpail (G-to) [sic], lóbulo de la oreja" A. "Belarriparsailla
(G-to), lóbulo de la oreja" Ib. v. BELARRI-GINGIL.
- BELARRI-PINTZ. "Beharri phintza, tympan" H (s.v. phintza).
- BELARRIRA, BELARRIRAT. a) (Hablar, decir, etc.) al oído. v. BELARRIAN, BELARRI-ZULORA,
BELARRIETARA (b). Beharrira ganberetan erran duzuena, predikaturen da etxe gainetan. Lç Lc 12, 3 (He
beharrirat, TB, Dv beharrira, Oteiza, Brunet, Or, Ker, IBk, IBe belarrira; Ol aotik belarrira, Leon beharri
xilorat). Halako bati erran zioen egun batez sekeretuan beharrira Demonakte zeritzan filosofo batek. Ax 416 (V
270). Neskatxa bati beharrira erratera. He Phil 304 (SP 303 neskato baten beharrietara). Yoantzen lehian
Maria bere aizpa ganat, eta erran zion beharrirat: nausia ethorria da, zure galdea du. Lg II 204. Urten biarko
dabela Juizioko egunian ta mundu guztiaren aurrian, orain gizon bati bere belarrira esan gura eztituban
pekatubak. CrIc 160. Ez deutsubez iños esaten belarrira berba laban edo amorezkorik? Mg CO 137. Norbaitek
belarrira / esan dit onetan / Jauna jaioko dala / gaur amabiyetan. Echag 29. Ixilik belarrira / dizu ark itzegin, /
zer esan ote dizun / nai nuke nik jakin. It Fab 94. Beste emazte batek beharriala, / Ahapetik lau errun tiela / Du
erraiten. Arch Fab 135. Errak egia, / Zer zeia erraiten? / Beharriala zeia minzatzen, / Aztaparraz hinduelarik
itzulzen. Ib. 181. Xikittoak hartzen ditu bana-bertze, / Eta beharrira mintzatzen zaiote. Gy 155. Amak Semeari
belarrira esan zion: Ardorik ez daukate. Lard 374. Ethorri zitzaion gorthesano bat, eta erran zion beharrirat
herriko legea. Hb Egia 32. Hitz bat erran gogo diote sarri / Beharrirat, beharrirat kuiari. Elzb Po 206. Ari ziran
ikazgiñak txutxu mutxu alkarri belarrira itz egiñaz; ezagun zuten soseguz ez zeudela. Apaol 64. Han arizan
zitzun luzaz ez dezakezit zer yestu egiten, zer mezu elgarri beharrira adi-arazten. Elsb Fram 174. Asi iakaz
gizonai / belarrira esaten. Azc PB 175. Aitari belarrira esan eutsan. A BGuzur 111.
(s. XX) Gelako ormak be entzun ezeien, ixil-ixilka esaeutsan belarrira: entzutea eidau geiztoa dala Mati.
Echta Jos 223. Gero guziyen bukaeran, ala esan ziran belarrira. Iraola 128. Gauza bat bakarra iritxi zuan
Malentxok: bere lengusu Martiñek, edanez ausarditurik, neskatxari belarrira esatea: --Neuk maitetuko zaitut
iñork baño geiago. Ag G 231. Alkarregaz dantza-egin dagigunian, zenbat matte zaitudan belarrira esango
dautsut. Altuna 39. Huna zer dautan erran hartzak beharrira. Ox 124. Azken hitz horik Haritxabaletek erran
zütian botza apaltüxez eta Jaun Apezküpiaren beharriala igorriz. Const 34. Baina huna nun beharrirat mintzo
zaitan ene sahetseko lagun soingabea. JE Ber 60. Manu morroiak esan eutsan belarrira. Kk Ab II 12. Belarrira
zerbait esanaz eraman bitza eskubi-aldeko zuaitz-artera. Lek EunD 47. Goizaldeak irira / oi-duan ots gozo
ñabar / aizeñoak Gazteren / belarrira dakar. Ldi UO 36. Gazteñoen belarrira mintzo biguñez itz eztiak ixurtzen
oitua. TAg Uzt 7. Gaineratu zuen, Theresaren belarrira ahapeka. Mde HaurB 30. Esana didazu, Iauna, ozenki
nere belarrira, beti zerala, betiera Zuk bakarrik daukazula. Or Aitork 347. Eldu zetsan bizkarretik Bixente bere
lagunak eta belarrira esan zetsan. SM Zirik 71. Lasak belarrira zerbait esan zion. Ugalde Iltz 42. Nik belarrira
esan nai diet / aitari eta amari. Basarri 118. Lekuko batek kondatua du aski zitzaiola beharrirat Jainkoaz
mintzatzea, ordu berean eztitzeko. Ardoy SFran 155. Gaztanbide'n ama'n hiltzia norbaitek erran beharrialat
merari. 'On chuchote quelque chose à l'oreille du maire'. Casve SGrazi 54.
v. tbn. Añ GGero 279. Aran SIgn 25. Moc Damu 14. Alz Ram 134. Lab EEguna 97. Ir YKBiz 277. Osk Kurl 42.
NEtx LBB 139. Azurm HitzB 64. Beharrira: Dv LEd 271. Beharrirat: Laph 112.
b) (Llegar, llevar, etc.) a oídos (de). v. BELARRIETARA. Aingerua hanbatekin, / Hitz hauekin, / Nazarete
hirira / Ethor zedin berri haren / Mariaren, / Heltzeko beharrira. O Po 56. Hire gaitza eztuk net gaitza, hire
auzoaren beharrira ezpadaitza. "Ton mal n'est pas un mal formé, tandis qu'il ne vient pas aux oreilles (ou à la
connaissance) de ton voisin". O Pr 239. Berri gaisto hau banatu zen laster Indi berean [...], bai ta beraren aide
andi Kardenal jaunen ta Aita Santu beraren belarrira ere. Mb IArg I 264. Heien arteko mezu guziak zatozkidan
beharrira. Xa Odol 320.
- BELARRIRIK BELARRI. De oreja a oreja, de oído a oído. Ango albistak isil-misil, belarririk belarri
barreatu ziran. Erkiag Arran 150.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
703

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BELARRI-SOINU. "Bearri-soñu (R), zumbido en el oído" A.
- BELARRI-TENTE. "De orejas tiesas" Elexp Berg. "Bikixak izan arren txal bat belarritentia da eta bestia
belarriapala" Ib. s.v. belarriapal.
- BELARRI-XAHU. "Bearri xa¸) (R-uzt), oídos finos" A.
- BELARRI-XAHULE. "Escarvaorejas, belarri txaulea" Lar. "Mondaorejas" Ib.
- BELARRIZ. De oído, por medio del oído, auditivamente. Bixta eta ukitzea hagitz zaitkit nahasten / eta
beharriz dut xoillki hor zarela sinhitsten. EZ Man II 79. Arengaz dakigun pixka ere belarriz sartu baitzaigu. Or
QA 137. Eladeko arorik bikainenean ere, begiz baino areago belarriz ikasten zuten ango erritarrek. Zait Plat
111. Ezaguerari dagokio ederra, ta sortzetikoa begiz ta belarriz jaso oi dugu geienbat, auek baitira ederzentzunik
berezienak. Onaind in Gazt MusIx 145. Beharriz eta entzutez, Benveniste baztertuz gero, ez naiz inoren
ikasle izan. MIH 369.
- BELARRI-ZABAL. a) "De orejas salientes. I be txikitan belarrizabala itzan" Elexp Berg.
b) Arrañ beharri zabala, / Hunki jin hizala / Gure mahañiala. 'Poisson aux nageoires plates'. Etch 390.
- BELARRI-ZAKAR. "Cerumen, beharri-zakar, beharri-kaka" T-L.
- BELARRIZ ALDEAN JO. "Abofetear, [...], bearriz aldean jo" Lar. Cf. belarrizaldeko.
- BELARRI-ZILO. v. BELARRI-ZULO.
- BELARRI-ZILOGABE (beharri- Hb ap. Lh). "Genre de vers mollusque nus dont le manteau est couvert d'une
coquille" [sic] Lh.
- BELARRI ZINTZO. "Belarri zintzoak (V-ger), oídos finos" A.
- BELARRI-ZULO, BELARRI-ZILO, BELARRIKO ZULO (V-gip). Conducto del oído. "Belarriko zulua,
conducto del oído. Belarriko-zuluan sartuta daukat atzoko soñua" Etxba Eib. Astoaren aldamenera etorri, ta
belarri batetik itzegingo balio bezela jarri zan, eta bitartean beste belarri-zulotik ardagai piztua sartu zion. Muj
PAm 68. Egia da berritsuek beren izkera belarri-zulotik sartzeko moduan itzegiten bazuten ere, tarteka
Ondarrabiko arrai-saltzaleak ederki txautzen zituztela. Anab Poli 71. Lasto bat hartu zuen gure azeriak eta
zakurraren beharri ziloa kilikatu. JEtchep 32.
- BELARRI-ZULORA, B.-ZILORA. (Decir, etc.) al oído. v. BEHARRIRA. Eta kondatzen du beharri xilora.
/ Prekauzione hau alfer zen segurki, / Sekretua kanpo ya baitzen aspaldi. "Raconte à l'oreille le fait". Gy 150.
Baiña zer erran dauk beharri xilora? Ib. 167. Zato hunaxe hurbil, Maria; beharri xilora erranen dautzut. HU
Zez 56. Ilhunbean erran dukezuena alabainan argi bethean erranen dute eta gela zokoan beharri xilorat erran
dukezuena teilatu gainetik errepikatuko dute. Leon Lc 12, 3 (Lç beharrira). Ezpeletar batek salhatu daut hori
beharri-xilorat. Lf Murtuts 1. Alta Frantsesei etzion nehork mezurik helarazia egun hartan! Nehork... ez
bazitzaion segurik Jainkoak beharri xilorat berria salatu? Ardoy SFran 199.
- BURU-BELARRI. v. buru.
- DENA BELARRI, ORO BELARRI. (Ser, etc.) todo oídos. Gutarteko batek berriz hasi zuen ordean solasa,
dena beharri egundaino bezala jarri baiginen. JE Bur 106. Bagoazi gaztetuak hamar urthez, dena begi, dena
beharri, gogoa arin. JE Ber 7. Erran ezagük arren nuntik huna den hire boztariua; oro beharri nük eta hireki
alageratzia baizik eztiat galthatzen. Mde Pr 47. Batzuetan kanpotik heldu ziren arrabots batzu eta Peio ttipia
dena beharri zagon. JEtchep 23. Bere anai-arreben kalapiteri dena beharri eguerdi eta arrats. Ib. 24. Bere
baitarik, ez ote zen dena begi eta dena beharri, eta nun izan da misionestik jendearen ganik hoin hurbil egon
denik, gau eta egun? Ardoy SFran 316.
- ITSAS-BELARRI. v. itsas belarri.
- ORO BELARRI. v. DENA BELARRI.
Etim. Relacionado seguramente con beha; v. FHV 221.
belarribiko. "(Vc), clase de uva tardía" A.
belarridun, beharridun (Dv). "Beharridun, qui a des oreilles" Dv. Yentill batek bazadukan / Zurezko
yainko bat maitheki etxean, / Yainko gor diren hetarik / Beharridun direlarik. Gy 312. Entzuteko belarridunak
bentzu. Ol Mt 13, 43 (Lç enzuteko beharririk duenak, IBe aditzeko gauza denak). Salmu orietan asko ta askotan
Iainkoa belarridun egiten du, ta guk ere belarriz atzi dezakegula adierazten du. Or QA 132.
"(Fig.) qui a bonne oreille" Dv.
belarri-eskiñeko. v. belarrizkinako.
belarrietako. v. belarritako.
belarrietaratu, beharrietaratu (Dv), beharritaratu. Llegar a oídos de alguien, enterarse. "Beharrietaratu, ad
aures venire, arriver aux oreilles" Dv. v. belarriratu; cf. ejs. de belarrietara más aux. s.v. BELARRIETARA.
Hots ariñ bat zaio beharritaratzen, / Eta fite zaio ihesari lotzen. Gy 117. Berri au belarrietaratu zitzaion bezela
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
704

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
pake eta sosegu ederrean geratzeaz gañera, poz atsegiñaren señale andiak eman zituen. Arr May 153. Ez nintzen
hargatik hartaz khexamendu zerbeit gabe, beharrietaratu zauzkidan errankizun batzuen gainean. Prop 1899, 40.
Hauien xede gaixtoak aski laster beharritaratu zitzauzkun, bainan ez noiz jazarri beharrak gintuen. Zerb Bahnar
175. Txokondo itzal batean dagon seskadi ezkututik, norbaitzuen itzotsa belarrietaratu zitzaion ustegabean. TAg
Uzt 100.
(Tras gen.). Behar ditun bada, nere beharrietaratu diren guziak aditu. Prop 1909, 83. Seminarioko
aitzindarien beharrietaratü zen Haritxabaletek egiten zian lana. Const 19.
(Trans. ) Hacer llegar a oídos, hacer saber. Sorgin [...] bat zala elizako buru edo agintariari belarrietaratu
zien. Arr Bearg 256. Diglosia da ahoa bete belarrietaratzen diguten deadarra, eta nik ere diglosia diot. MEIG
VII 41.
belarrigabe. Sordo. Negar gaziak ixurtzen zenituen enegatik; hain emakume baitzara, mintzatu gabeko
hitzentzako belarri gabea... Mde Pr 143.
belarrigabetu (Lar), beharrigabetu (Lar). "Desorejar, belarri-, beharrigabetu, belarriak epaki" Lar.
1 belarriko (V, G ap. A; Lcc), beharriko (Ae ap. A Aezk 290). Pendiente. "Zarcillo de oreja, belarrikoa" Lcc.
"Bearriko, pendientes, zarcillos" A Aezk 290. v. belarritako. Belarriko urrezkoak / eta besakiak / Eleazarrek
ditu / ateratzen biak, / eta ematen dizka / biak Rebekari. It Fab 236. Diremantezko belarrikuak, / begi
engañagarriyak, / buruban berriz pañolituak / frantzes moduan jarriyak. Xe 312. Neskatileak artuten dituz /
emon da mutil zoroak / euritako bat, urrezko ebillak / ta urrezko errosarioak; / idunerako kurtze bat eta / oriak
belarrikoak. Azc PB 117.
2 belarriko. "(V), comuña" A, que cita a Añ.
belarrimotz, beharrimotz (Dv, Hb ap. Lh). 1. De oreja cortada, que sólo tiene una oreja "Beharri-motz, qui n'a
qu'une oreille" Dv. "Courte oreille" Lh. v. BELARRI MOTZEKO. Baserritar gaixo kalte artuak / egozten
deutsaz ostera eskuak, / ta ebaiten belarri eskoikoa. / "Belarri motz, eurt, oa" / Girrintzaka doa bere basora. Zav
Fab RIEV 1909, 29. Bide ortan barrena, aurki giñake belarri-motz, anka-motz eta esku-motz. Ldi IL 53.
2. belarmotz (V, G ap. A), belarrimotx. De orejas cortas. "(V, G), cerdo de orejas cortas" A. Cf. belarluze (3).
Asto belarri-motxa / baten azienda, / karga arindu eta / kontentu omen da. Ud 34.
3. (V-gip; A), belarrimotx (V-gip; belaarrimotx V-gip), beharrimotz (L), belarmotz. Ref.: Lh (beharri-motz);
Iz ArOñ (belaarrimotza); Etxba Eib (belarri-motxa); Elexp Berg. "Maketo: motz, belarrimotz, belarribako, baltz,
azurbaltz [1897]" AG 2405 n6. "Motz (Vc, Gc), apodo con que se designa a gentes del Sur; úsase también en el
mismo sentido belarri-motz" A. "Surnom des Cascarots et en général des étrangers à la race basque" Lh.
"Belarrimotza, el que no entiende euskera; delante de ellos se dice, estosku ikusiko, no nos entenderá.
Beláarrimotxak" Iz ArOñ. "Los que se sienten xenófobos, lo dicen de los castellanos. Belarri-motxa ori be, gure
ogixa jatera etorrittakua" Etxba Eib. Cf. VocNav: "Belarrimotxa (despct.). En vascuence significa 'oreja
cortada'. Lo aplicaban los carlistas en la segunda guerra civil a los carabineros. Y lo aplican los nacionalistas a
los maquetos. Puede que encubra el insulto de ladrón, porque a los ladrones se les cortaba la oreja". Cf. Tx B III
65: Beso makalak eta / agiñak zorrotzak, / euskeraz ikasteko / belarriak motzak.
v. maketo.
Madriltik etortzen diran belarri-motxak, ustez diru asko ekarriagaitik, ez dute nik bezelako arratsalde gozorik
pasatzen Pardiolan tokan jokatuaz. Ezale 1897, 251b. Sanchez belarrimotza petenera bat agin-artian kantetan
iñardubala. Kk Ab I 103. Iñoz baño kantarijago ta argijago ebillan Anton Berakatz, batez-be auzoko
belarrimotzagaz. Ib. 103. Aurrari zertan jarri belarmotz izena? Auspoa 132, 105 (ap. ELok 46). Wisigoth eta
Agotak, heien ondotik, sudurra luze urrundu ziren Ziberoako mendietarik, beharri-motz bakar batzu baizik ez
hemen utziz, eskelari. JE GH 1926, 615. [Euzkeraz ikastera] bidaldu gura ezta / Geratzen bazara... /
Belarrimotzak baño / Askoz txarrago zara. Enb 41. Txadinen jarrai jarten bazare / Euzkadi oro, mutil ta neska, /
Laster dira or, apatx-otsian... / Belarri motzak iñes-iñeska. Ib. 202. Alde guzitan belarrimotza / ikusten da
ugaria, / beren izkuntza nabar-zikiñez / naztuz euskaldun iendia. I. Laspiur EG 1956 (1-2), 15. Emen ez dago
belarri-motzik. Auspoa 77-78, 276. Bi belarrimotzak an jetxi ziran. Anab Poli 72.
belarriondo. v. belarrondo.
belarriratu. Tr. Documentado exclusivamente en la tradición meridional. 1. Llegar a oídos de alguien,
enterarse. Isabelen agotik, lengusu baserritarrarekin ari zala, itz-mordo eten auek belarriratu zitzaizkidan. A
Ardi 84. Idaztiaren izena belarriratuta artu nuan pozari itxura kentzeko zentzua oso bearrekoa izan nuan.
"Cuando llegó a mis oídos". (Quijote IX). Anab RIEV 1928, 610 (AIr ib. 610 entzutearekin). Alako batean
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 705
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ikaratu ziran batzuk, "pit" txistua belarriratu zitzaiotenean. Anab Eusk 1930, 117. Nire ezpainetatik Gipuz eta
Gipuzkoa belarriratzean, norbaiti bear bada bururatu izango zaizkio berak, Larramendik, an idatzitako itz auek.
A Y 1934, 12. Baita bada emen, Asian danik belarriratu ez ta Peloperen ugarte andi doriarrenean ere iñoiz erne
ez dan landarea. Zait Sof 125. Etxahuniako aurrai ere, azi ala, Xalbat eta Engraziren arteko ibillerak sortutako
susmurrak belarriratzen joan zitzaizkien. Etxde JJ 227.
(Aux. trans. tripersonal). Llevar a oídos de alguien, hacer oir. Gaintza, belarriratu zidan Anttonek neri;
Gaintza: arrapa zak ori. A Ardi 71. Urmaeleko xusmurrak eta arbolen kulunkaera arrigarri ta aldakorrak,
garbiro belarriratzen didate biotzaren itz aula. Txill Let 25. "Saio batzuen ondoren bi bira osoak egin bear dituk
aidean", belarriratu zion nagusiak Poliri. Anab Poli 111.
(Aux. trans. bipersonal). Oir. Txilik euren oiñ-otsa belarriratu ebanean, bide-erdi urten da zer euken
itaundu eban. A BeinB 79. Ez berak, ez nik, ez iñok ezkaieuan zorgiñik ikusi, ez putzik belarriratu, ez santzorik,
ulurik, irrintzarik, ez orretariko zorginkeriarik entzun. A BeinB 58. Urabillak esaniko guztia ederto aditu ta
belarriratu ta gogoan artu ebala. A BGuzur 121. Ni zaratan oitua izan ez eta polliki-polliki goizeko kinkik
txikiena belarriratu ta nabaritzen nuan. Anab Poli 79.
2. Itz barriak ez daiz beingoan belarriratuten. "Las palabras nuevas no se familiarizan al oído de una vez".
A Gram VII.
belarritako (V, G; belarritxako V-gip; belaarrittako V-gip), beharritako (Hb ap. Lh), begarritako (B; VocB),
belarrietako (V, G; Añ), beharrietako (Ht VocGr 399, Lecl, Dv, H; Hb ap. Lh). Ref.: A (begarritako,
belarrietako); Etxba Eib (belarritxakuak); Iz ArOñ (beláarrittakuak), Als (belarritakúk); Elexp Berg. 1.
Pendiente. "Pendants d'oreilles, beharrietakoak" Ht VocGr 399. "Arracadas: (c.) arrakadak, belarrietakoak, (G)
zirzilluak" Añ. "Beharrietako, pendant d'oreilles" Dv. "Beharrietakoak (L), pendants d'oreilles. Id. beharrietako
petentak (He Phil). Syn. zirzilluak, belarrietako zirzilluak (V, G), petentak (L, BN, S)" H. Cf. He Phil 352:
eskumuturretako eta beharritako yoia urrezkoak. v. 1 belarriko. Eman ziotzan beharritakoak edo petentak,
eta esku-muturretakoak edo brazeletak, egin zion laguntzaren alderat. Lg I 66. Egizu kontu, leku onetatik
datorren guziarentzat astean beiñ botatzen dirala perlak, diamanteak, belarritako eta ebilla ederrak. AA III
439. Eliezer-ek berekin zeramazkien belarrietako eta eskumuturretakoak eman ziozkan. Lard 27. Emazte eta
alabaen urrezko zirzillu edo belarrietakoak eskatu ziezten, oiekin jainko bat egiteko. Ib. 79. Eman ziotzan
urhezko beharrietakoak. Ib. 24, 22. Eman ziozkaten bada zeuzkaten jainko arrotz guztiak, eta berekin zeuzkaten
belarrietakoak. Ur Gen 35, 4 (Ol belarrietako guziak; Urt erreztun hekien beharritarik dilindan zeudezenak, Bibl
beharrietako usteiak). Baita diamantezko belarritakoak, / Erregiñak daukazan baño obagoak! AB AmaE 280.
Artu urrezko erloio edo orduari ederrak eta, part! itxasora, artu diramantezko belarritakoak eta, part! A
BGuzur 142. Arrek iri ekarriko dizkian belarritakoak, eraztunak, pitxiak eta soñekoak! Ag G 260. Batak
ollaskuak, bestiak usakumiak, bestiak bildotsa, besteak belarritakoak eta nik eztakit zenbat gauza, erregalo
egiten omen dizkaten atsuari. Urruz Zer 42. Goiz artan bina gerazi belarritako yarri zituen ollanda ark. 'Pour
pendeloques'. Or Mi 17. Andregai txiki oso polita bilatuko zidala esan zidan; arribitxizko belarritakoekin eta
estalki gorriz jantzia. Sabiaga Y 1934, 26. Belarritako zuri dirdaitsu; / lauso lezake begia; / izotz-tanta bat
eguzkik jo-ta / ez ua bezin argia. Canc. pop. in Or Eus 362. Gezur-pitxi ta txintxirrin disdiratsuak ere bai ugari:
erestun, eskuturreko, belarritako, zintzurreko... Alt LB 80s. Ez dakit zer saltzen duan: bizarra kentzeko orritxoak
ala belarritakoak. Lab SuEm 167. Guztiak euren urrezko belarritakoak kendu eta Aaron-i emon eutsoezan. Ker
Ex 32, 3 (Bibl beharritako urre eraztunak).
2. "Belarritako, comisión, encargo en secreto (V-m)" A Apend.
belarritar. Partidario del oído. --Gero, liburua itxi, ta itz aiek entzuten iarraitze bezalako ori, [...], ez da
batere txarrago begi-emate edo contemplatio ori baiño. --Neretzat bezala ari zera, ni oso belarritar bainaiz. Or
QA 126. Belarritar oriek ederki baliatu oi dira beren ixiltasunean ari dirala, beren arnasaz beraz ere [...]
Iainkoaz oroitze ori ez galtzeko. Ib. 131. Dabid ain begitar dala, aski belarritar dugu. Ib. 132.
belarritxo, beharritxo (Urt III 202). Dim. de belarri. Buruko zapia askatu, belarrondoko illetxoak
beatzakiñ jaso ta lotu zuan ostera zapi ori, txiztanak, belarritxo biren irudira, tente ta lerden jarriaz. Ag G 53s.
belarritzar, belarrizar. Aum. de belarri. Midas Erregeak omen zituan belarritzar batzuek, astoarenak
zirudienak, eta iñork ez ekusteagatik estaltzen omen zituan kontuz illearekin. AA III 490. Gure autuben adi egon
dalako bere belarritzarrakaz. Otx 176. Lenen-lenengo belarri zarrok txikiagotu bear deustazuz. Bilbao IpuiB 20.
belarrizaldeko (AN-larr), beharrizaldeko (Ae; Lar DVC 189), bearrazaldeko. Ref.: A Apend (bearrizaldeko);
Asp Leiz. Sopapo, bofetada. "Bearrizaldekoa, bearrizondokoa, bofetada" Lar DVC 189. "Mojicón" A Apend.
"Bofetada" Asp Leiz. v. belarrondoko; cf. BELARRIZ ALDEAN JO. Ematen zizkioten bearrazaldekoak
erraten ziotela adibina zak nork ematen drauan. Ber Trat 10v.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
706

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
belarrizar. v. belarritzar.
belarrizari, bearrizari (Lar). "Cañuto, soplón" Lar.
belarrize, bearrize (Lar). "Cañutazo, el soplo que se da en secreto a otro" Lar. "Soplo, aviso, delación" Ib.
belarrizkinako, belarri-eskiñeko (V-ger), belarrezkinako (V-gip). Ref.: Ort Voc; Elexp Berg (belarrezkiñako).
"Belarri-eskiñeko, sopapo, bofetada" Ort Voc. "Torta, bofetón en la cara. Belarrezkiñako bat emungotsut, gero
e!" Elexp Berg. v. belarrondoko. Belarri eskiñeko bat omon dost lelau-lelau. Ort Oroig 96.
belarrizle, bearrizle (Lar). "Soplón" Lar.
belarroi. v. BELE-ERROI.
belarrondeila, beharrondella (S), beharrondoella (S). (Pl.). Paperas. "Beharrondellak, -ondoellak (S-saug), les
oreillons" Lh.
belarrondo, beharrondo (SP (sin trad.)). 1. Oído. Sapar-ondok behar-ondo. "Derrière le buisson il y a
souvent quelque oreille (qui écoute ce qu'on croit dire en secret)". O Pr 404. Kantari zarra isildutzean / Oso
samurrik nenguan; / Kantua daukat gaurdaiño ere / Ementxen, belarronduan. Ag Ezale 1897, 186.
2. (V, G, AN ap. A), belarondo (Lar), beharrondo (BN, S ap. Lh; Hb ap. Lh), belarriondo, begarriondo. Zona
de la cara junto a la oreja; carrillo, mejilla. "Abofetear, masallean, belarondoan, bearriz aldean jo, bufetatu" Lar.
"(Hb), joue, mâchoire" Lh. v. ahutz, masail, matrail. Sistiriña dariozu / ukondoetatik, / txapelaren atala /
belarri ondotik. Zav Fab RIEV 1909, 37. Pauko kuntrolür jaunak zer lana egin zin, / Eihartxeri bilhutaik lothü
zeionin! / Berak ere pelüka, bertan lürrian zin, / Bi beharronduetan Eihartxe ilhagin! Etch 272. Jaun ihiztaria
goizetan ernerik / Ixil dago kaiolan kokorikaturik, / Harma behar-ondoan, begiak argirik, / Othe denez airean
ihizi-lerrorik. Arb Igand 8. Gaztaiña margoko ule ugari eder, kopeta-aldean da belarrondoetan, berez,
egokitasun andiagaz kiskurtua. Ag AL 11. Bere ortz ustelak erakutsiaz belarrondotik belarrondorañoko aoa
irekitzen zuanean, izutu egiten zan edonor. Ag G 170. Buruko zapia askatu, belarrondoko illetxoak beatzakin
jaso ta lotu zuan ostera zapi ori. Ib. 53s. Basaurdeari belar-ondoan segakada ikeragarria emon eutson eta
belarria, azkorakadeagaz sezpala lez, lurrera yausi zan sartadeagaz bat. Larrak EEs 1927, 92. Atrapetan dau
bertan, asten yako auska, / Belarrondua jarri eutsan berotuta. Enb 163. Bearra duenak begarri-ondoan atz (B).
A EY III 103. Eskale maltzurraren erantzuna entzunik, belarriondoari azka ekiten diote baserritarrak. TAg Uzt
240. Belarrondoko otzak astindu bear ziozkat. Ib. 46.
Iru urte t'erdi pasatu ditut / Eibarren bertan serbitzen, / orduko ere ondo nekien / belarrondoa garbitzen [=
'ser espabilado']. Tx B III 41.
(B), beharriondo. Zona cercana a la oreja. "Belarri ondoan paratu zuen (B), [...] montra [...] beharriaren
ondoan ezarri zuen (BN-arb)" Gte Erd 166. Cf. infra BELARRONDORA. Han berean, nere beharri ondoan,
mehatxu batean bezala, boz bera entzun nuen hirugarren aldikotz. Barb Leg 149. Liztorra bezela dabilkio
zerbait belarriondoan. TAg Uzt 26.
3. Sopapo. v. belarrondoko. Yuanes haundiak, hori entzun eta ximixta bezala badoa arrotzaren ganat, eta
kondatzen ez diren paso, beharrondo, ukamilo ukaldi eta ostiko [...] emaiten dazko. Zub 107.
- BELARRONDORA. (Decir, etc.) al oído. v. BELARRIRA. Arrast ixiotuaz joan jakon Indianoa, ta
itxasgizonari esaeutsan belarrondora, euskeraz. Ag Kr 101. Huts egiteak nehor ezin du ohora, [...] / holakorik
ez erran beharri ondora. Xa Odol 255.
belarrondoka, beharrondoka (SP, H), beharondoka. Dando sopapos. "Behar ondoka" SP (sin trad.), que cita
a Ax. "Beharrondoka, à soufflets répétés" H. "À coups de poings" Lh. v. belarrondokoka. Alde batetik eta
bertzetik beharondoka hari zeikan, batean bizarra, bertzean beharriak thiratzen zerautzan. Ax 343 (V 228).
belarrondokatu, beharrondokatu (H), beharondokatu. Abofetear. "Beharrondokatzea, frapper à soufflets
redoublés" H. Orduan thu egin zioten bisaiarat, eta batzuek ukhumilakatzen zuten, eta bertzek
beharondokatzen. TB Mt 26, 67 (Lç bufeta zezaten, HeH beharrondokoka hari zitzaizkon).
belarrondoko (V, G, AN; Lar, Añ, vEys, Dv (V, G), H; belaarrondoko V-gip), beharrondoko (L, BN, S;
VocBN, Gèze, vEys, Dv, H, A), belarondoko (V-gip), beharondoko (SP, Urt, Ht VocGr), belarriondoko (V, G),
begarri-ondoko, beharri-ondoko (AN). Ref.: A (belarrondoko, belarriondoko, bearri-ondoko); A Apend
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
707

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(belarriondoko); Lh (behar-ondoko); Iz ArOñ (beláarrondoko); Etxba Eib (belarondokua); Elexp Berg; Gte Erd
304. 1. Bofetada. "Behar ondokoa, soufflet" SP. "Alapa, mazelákoa, matraillákoa, [...] beharondókoa" Urt I
470. "Soufflet, beharondokoa" Ht VocGr 426. "Bofetada, bofetón [...], masalleko, matralleko, matalekoa,
autzekoa, belarrondokoa, zaplada, zinkeia, ukaldia" Lar. "Soufflet, mathelako, beharrondoko, buhader, hauspo"
Gèze. "Beharrondoko, soufflet sur la joue" Dv. v. belarrizkinako, belarrizaldeko, masaileko, ahutzeko,
zaflako. Ikhusiko duzu emazte gaixto bat, hasten dela oihuz, [...], zeren bere senharrak, soberaniak gainez
eginik, behar-ondoko bat eman dioen. Ax 517 (V 333). Baldin lurreko Errege bati behar-ondoko bat emaiten
dioenak gaztigu handiagoa merezi badu, edozein bertzeri emaiten dioenak baiño. Ib. 609 (V 391). Zenbat illetiraka,
zenbat ostiko, zenbat bear-ondoko edo masalleko etzituen Jesus Onak artu? Mb JBDev 15 (ed. 1900, 37
belar-ondoko). Esan ta egin ematen dio / Bere arpegi ederrean / Belarrondoko portitz bat, zeñez / Ezarri zuen
lurrean. Bast 14. Izan zuen atrebentzia behar-ondoko bat emateko nausi dibinoari. Lg II 261. Blasfemia asko
esaten eutsezala bere izen santuaen kontra, eta estaldurik bere arpegia, emoten eutsezan belarrendoko [sic]
andiak. Oe 155s. Emoten deutsa konfirmau onduan belarondoko txikin bat. CrIc 134. Eman zion etsaiak juduari
belarrondoko edo masallako ikaragarri bat. Mg CC 224. Neskatilla onek atzeratu eban gorputza, baña bai
prestau bere besua emoteko belarondoko ain sendo ta zolija, zein da ikariaz, ta uste bagako esku ezartiaz, jausi
zan beera [mutilla]. Mg PAb 106. Haren aurpegi adoragarria dakusat guzia behar-ondokoz uspeldua ta kherru
zikhinez estalia. Dh 484. Auzoko persona nausi batek belaarri ondoko bat emoten badeutsa zeure umiari. fB Ic I
app. 15. Aurpegi beneragarrira txistu egin, ta belarrondokoak emoten deutsez. Añ EL 2 220. Azotez ebagirik eta
belarrondoko eskergeakaz lotsaturik entzuten zenduala [...] eriotzako sentenzia. Ib. 115s (EL 1 108 matrallako
gogorrakaz). Laido handirekin herrestatua Jerusalemeko karriketan, azote kolpez zaurthua, burlatua,
beharriondokoz joa. MarIl 227. Zugaitik artu zituzan belarrondokuak, lotsarijak, azotiak. Ur MarIl 114. Ez
diotzate bekhaiztuko thu eta beharrondokoak, gaxtaginekin emanen dute. Hb Egia 47. Yo zuten ukumil ukaldika,
eta batzuek eman zitiozten begarri ondokoak aurpegian. Echn Mt 26, 67 (SalabBN behar ondokoak). Erraiten
zeren: salütatzen zütügü, Jüdiuen erregia; eta beharrondoko emaiten zeren. EvS Io 19, 3 (He ahutzeko, LE
zaflada). Emango diat belarriondoko bat! Sor Gabon 22. Nork ematen zion ikusi gabe, belarrondoko portitz bat
artu zuen. Arr May 27. Errukigarri aren sariya izan oi zan gosea, itz gogorrak eta maiz belarrondokoak eta
ostikarak. Apaol 94. Behar-ondoko bat ederra eman deie, gure ministro, prefet eta botiga guziari, Bordaleko
soldado tribunalak. HU Zez 134. Eskualdun soldado horri eman zioten beharrondoko bat. Ib. 24. Artu zituzan
matrallako eta belarrondoko andiak, burla, barre eta destaña ikaragarriak. Itz Azald 34.
(s. XX) Bethi eta bethi azken zimikoa, azken behar-ondokoa eta azken ostikoa, ez apezarentzat ez (mihiz ba, ez
ordean izaitez). Eskual 7-8-1908 (ap. DRA). Harek gibeletik zimiko; hunek, itzul eta, beharrondoko. JE Bur 43s.
Pozik emango zizkioken belarrondoko eder eder bi. Ag G 226. Motrollo ezta aren bildur, belarrondoko bategaz
urriñera bidalduteko biar dan baño zazpi bidar indar geiago dauko ta. Kk Ab I 35. Mutill ergelari belarrondoko
bat emanaz, lurrera iaurti edo bota du. JBDei 1919, 278. Beharrondoko batez erroz gora aurthikitzen du
Zirikandok Mattin. Ox 60. Omoten-tsaten belarri-ondokuegaz zurtute itxikot dauen lekuen! Ort Oroig 98.
Ostikada ta belarrondoko galantak banandu dautsiez. Kk Ab II 55. Ematen diyodan belarriondokoarekin, artoalia
apurtzen dan bezela nere atzaparretan apurtuko det. Alz Burr 25. Beharrondoko bat eman zion, zolia,
merezi baitzuen. Mde Pr 159. Ia neure esku berberonek be belarri ondoko bana emon agiñean izan dotaz-da.
Bilbao IpuiB 87. Hemendik ezpadituk bi hogerleko ateratzen, belarrondoko bana emango dizkiagu aitak eta
biok. Arti Ipuin 25. Etxekoandreak, esaten dio mutillari: belarri ondoko bat ala bi nai dituzu? And AUzta 50.
Sorgiñak, belarrondoko aundi bat jaurti zetsan aurreko gabian bezela. Etxba Ibilt 468.
2. (V-gip, AN-gip; vEys), belarondoko (Lar), beharrondoko (L, BN, R-vid; SP, vEys), belarriondoko,
beharriondoko (Sal, R; Hb ap. Lh). Ref.: Bon (beharri-ondoko); A (belarrondoko, bearrondoko); Lh (beharondoko).
Almohada. "Behar-ondoko. Oreiller. Lumatxa" SP. "Cabecera de cama, almohada, burukoa, buhurdia,
aurdikoa, belarondokoa" Lar. "Belarrondoko (G, V), beharrondoko (L, BN) soufflet; (L) oreiller (inconnu
aujourd'hui)" vEys. "Behar-ondoko, coussin, oreiller" Lh. "En algunos sitios, almohada. Se conoce la voz en
Eibar, por el chiste que permite el equívoco homofónico, pero no se usa. En su lugar se dice almuadia, almuadaazala.
Cuando se procura no incurrir en el barbarismo se dice buru azpirakua" Etxba Eib. Cf. And AUzta 50:
"Naparroan almohadari esaten diote belarriondokoa"; Garate 6. a Cont BAP 1949, 355: "Un estudiante
guipuzcoano fue a examinarse al Instituto de Bilbao. En la fonda, una sirvienta de Amoroto le preguntó: Nai
dezu belarrondoko bat?. El guipuzcoano se alarmó, porque creyó le ofrecía una bofetada, cuando en realidad la
oferta era una almohada sobre la que se posa la oreja del durmiente". v. aburdiko, bururdi, buruko.
3. (V-m ap. A). Patilla. Arpegiz eder, martzal eta gorri zen; illea zuri, belarrondokoak (patilla) motz-motzak
eta begiak txipi bezain diztiratsuak. Etxde Itxas 46.
belarrondokoka, beharrondokoka, beharondokoka (Urt V 309). A bofetadas. "Colaphizare, [...]
beharondókoka vel mazelákoka" Urt V 309. v. belarrondoka. Thuka, behar-ondokoka, ile-tiraka, ostikoka
darabilate. Dh 483. Bertze batzuek berriz beharrondokoka hari zitzaizkon. HeH Mt 26, 67 (TB
beharondokatzen).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
708

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
belarrondota, bedarrondota (V-gip). "Las tareas del heno. Bedarrondotia lan astuna da" Elexp Berg.
"Aurtengoz akabaittugu bedarrondotak" Ib.
belarrosi. v. bilarrauzi.
belartari (Lar), bedartari (Lar). "Herbajero, arrendador de las yerbas, belartaria, bedartaria" Lar.
belartatu (Lar), bedartatu (Lar). "Herbajar, pastar los ganados" Lar.
belarte (Lar, Hb ap. Lh). Velarte. "Velarte, un paño fino, es voz bascongada belartea, intermedio de velo y de
pelo" Lar. "(Hb), sorte d'ancien drap fin, et de bonne laine" Lh. v. belabre. Indazu belartezko xakea zerren
er[r]axazkoa megatx da otz onegazko. "Dame el sayo de velarte". Mic 12v. Belarte-atorra, illagi gozo-fiñezko
galtzak eta oiñetako leunak, eta aste-egunetan bellori fiñez jantzi-ta bere burua ederresten zuan. "Sayo de
velarte". Berron Kijote 31.
belartegi (AN, L-ain ap. A; Aq 1286, -lh- Dv, H; belharthegi Hb y Foix ap. Lh), bedartegi (H), belartei. 1.
Henil. "Henil, belartegia" Aq 1286. "Fenil" Dv y H. v. beluztegi, belardi (3). Sartzen bada barnerat
[belharra], itxurak enganaturik, belhartegian bihurtzen da, berotasuna hartzen du eta gozoa galtzen. Dv Lab
121s. Hainitzek bazka-zilhoak egiten dituzte errextasun batengatik mañateren gainean. Hori baino hobe laiteke
kanpotik ematea belhartegiari bidea. Ib. 218. Aberetegiko hatzak ez du belhartegian sarthu behar. Ib. 128.
Miatuko zituzten xeheki oihanak, xarak, urruneko etxeak, sabai edo belhartegiak eta ardi bordak. Elsb Fram 71.
Haur hotza, mukuzua baizik ez zen oraino, eta belhar-leatxunak behin baino gehiagotan sartzen zituen, xixtuz,
belhar-tegi nekeenetan. Barb Sup 145. Elizak bilhakatu ziren aberetei, belhartei... Iriart GH 1927, 148. Barne
hau, jauregiko belhartegia edo sabaia zen, lehen; hemen etzaten ere ziren, belharrean, jauregiko hiru muthilak.
JE Ber 60. Azkurria ere emango diezu ta aldaxka xamurrak ugari; negutean, berriz, eztiezue orregatio
belartegirik itxiko. "Faenilia". Ibiñ Virgil 100. Suak suntsitzen du Hegiapalen borda bat, aldean duen belartegi
batekin. Lf ELit 175.
2. (AN-5vill), belategi (AN-5vill), belatei (AN-5vill). Ref.: A; Caro EJ 1951, 113; EAEL 67. Echaide Nav 102.
Prado, herbazal. "Belategi, prado, hierbal" A. "Prados naturales que en Vera se llaman belartegiyak" Caro EJ
1951, 113. v. belardi. Ni, ni naz bide zuzen edo belartegi onerako sar-bidea. Nere ondotik dabillena [...]
sartuko da belardi onak diran tokian. Mb IArg I 372. Ardiak joan bear dute arzaiak daramazien larrera edo
belartegira. Mg in BOEg 2543.
belarti. "Herboso, belartsua, belartia, belarduna, bedartsua" Lar. v. belartsu.
belarti. v. belardi.
belartsu (Lar, Añ (G); -lh- Urt I 96, Dv, A), bedartsu (Lar, Añ (V)). Herboso. "Acerosus, belhartsúa,
lastotsúa" Urt I 96. "Herboso" Lar y Añ. "Herbeux" Dv. "Abundante en hierba" A. v. belarti. Toki ura
belartsua zan gero. Ol Io 6, 10 ( Leon, Or, IBe belartsu; Lç zen belhar handi lekhu hartan). Iturribegiko ur
txirrioak, eskeñitako ur eztiakin batzen diran sakan ixil eta belartsuaren gain, oña ezarri etzazun. Zait Sof 109.
Eguerdi-aldean, Gorbei-mendie dakusgu, ango atx eta landa guri bedartsuekaz. Akes Ipiña 21. Lur mardul eta
ezotasun goxoz bustitakoetan, landa belartsu ta emankorretan. Ibiñ Virgil 86. Zoaz Tarento oparoaren inguruko
baso mearretara, edota Mantua doakabeak galdu zituenak bezalako landatara, ibai belartsuan kikneak
bazkatzen ditutenetara. Ib. 86.
belartu (Lar, Añ), bedartu (Lar, Añ (V)). 1. "(Hacerse, y llenarse de) hierba" Lar y Añ. "Belhartu, pousser en
herbe" Dv.
2. "Marchito" BeraLzM.
belartxeta. v. belatxeta.
belartxiki. "Lechón, marrano: (V) txarria, belarluzea; (G, AN) txerria; (c.) lauñekoa, urdea; (V) belartxikia,
ganadu baltza" Añ. Cf. belarluze (3).
belartxo (Urt V 13), bedartxu. Dim. de 1 belar. Kangrenatzar bat jajoko jako / Ondo ezpadogu sajeetan; /
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
709

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Ez dira ez onlango heridak / Bedartxubakaz osetan. Mg PAb 63. Gorrotorik eztauke bedartxu oztiñak / txori
pijuak dira zugaitz atsegiñak. Laux BBa 90. Basoko lau bedartxu daukodaz egosten lapikotxu onetan, eta gatz
barik, atan be. Otx 110.
belartza (Lar, Añ), bedartza (V-gip; Lar, Añ; -tzaa V-gip). Ref.: Iz ArOñ (bedártzaa); Etxba Eib (bedartzia);
Elexp Berg (bedartza). 1. Prado, herbazal. "Herbazal" Lar y Añ. "Bedártzaa, yerbal" Iz ArOñ. "Lugar de hierba
tupida. Pagadittik urtenda gero zan bedartzia" Etxba Eib. "Lugar de hierba abundante. Leporaiñoko bedartza
baten sartu giñan" Elexp Berg. Cf. A Morf 83 B (en relación con el sufijo -tza): "En Mondragón este sufijo
profesional debe ser o haber sido tzae pues al recibir el artículo intercalan siempre una -i-. [...]. Lo mismo sucede
en el tza (108) en acepción de grupo: bedartzaia 'campo de hierba', artotzaia 'maizal'". v. belardi. Tr.
Bedartza se documenta en autores vizcaínos desde mediados del s. XIX; belartza en Uriarte y Azkue.
Bedartzak, ganaduak eta lur gijaubak bardin egon biar dabe. "El pasto". Ur Dial 61 (It, Dv, Ip bazkak). Eta
aziko dirade, azitzen diraden bezela zarikak belartzan ur korronten aldean. (Is 44, 4). Ur in BOEg 1194. Ibai
baten ertzean etzunik bedartzan, / Mutill erdi mamo bat egoala lotan. AB AmaE 206. Bioleta bedartzan legez
ezkutetan / Erri auxe dalako mendi artietan. Ib. 414. Beste bazkaldar guztiak mordoxketan jarri ziran, belartzan
eserita. A Ardi 64. Bijen bittartian zaldijaren ugazaba bedartzan jarrita itxaron eta itxaron eguan. EEs 1924,
159. Gaste orreik goruntz duaz / Abesti eta ikurriñez. / Lañuan baño tiro otsak: / bedartza dager odolez. "El
hierbal es una mancha de sangre". Laux AB 53. Zelaian, bedartzan jesarri ziran, zabal lurrean, izadiak udarako
gertau dituan bigungarrien ganean. Erkiag Arran 121. Ipiñeburuko artalde guztiek ango bedartza samurretan
yaten deude. Akes Ipiña 19. Egunez, eguzkitan, bedartza orlegia, zidarrez barreka. Egieder Usk 56 (ap. DRA).
Guztientzako dozu / euskotar abegi, / bedartza loretuan, / ur, gaztae, mami. Gand Elorri 65. Esan zetsan
azkenian, leiotik ikusi eban guztia lorateiko bedartzan. Etxba Ibilt 471.
2. (Lar, Añ), bedartza (V-gip; Lar, Añ). Ref.: IzG 198; Elexp Berg. Cantidad de hierba. "Herbaje" Lar y Añ.
"An dao bedártzaia! ¡qué cantidad de hierba hay allí! (V-gip)" Iz IzG 198. "Abundancia de hierba" Elexp Berg.
v. belarketa, belartze. Baserri-jentea, [...], sarritan goganbeartsu ta errezeluz betea, sabaiko galtzu
bedartzea eskeintzeko gertu agertu yaka. Erkiag BatB 113.
belartzadi, belartzari (G-goi). "Belartzari, prado, herbal" JMB At. v. belardi.
belartzari, bedarzari. "Herbolario, botánico: (c.) bedar- o belarzaria" Añ. Cf. belardazari.
belartzari. v. belartzadi.
belartze (-lh- S ap. A; SP, Dv). 1. Cantidad de hierba. "Belhartze handia, quantité d'herbe. Hau da belhartzea"
SP. "Quantité de foin. Aurthen belhartze handia bildu dugu, cette année nous avons amassé une grande quantité
de foin" Dv. "Montones de heno" A. Belarze (1284). TAV 2.1.8 (nombres de los seles de Roncesvalles). Don
Semen de belarze (1309). Arzam 164. Belarze ezkiza (1284). Ib. 164.
2. (-lh- SP, Dv, H (L)). Primavera. "Belhartzea, belhastea, printemps" SP. "Printemps" Dv, que cita a EZ y He.
"Printemps (abondance d'herbes, ou saison où l'herbe pousse)" H. v. bedatse. Aroen izenak dire, belhartzea,
uda, ihartzea edo larazkena eta negua. EZ Eliç XXIV. Eguna ganbiatzen baita bethi gauera; uda-hastea edo
belhartzea, udara; uda, belhar ihartzera edo larazkenera; larazkena negura eta negua uda-hastera. SP Phil 469
(He 475s belharze).
3. (-lh- Dv A). Tiempo de la siega. "Belhartze (S), temps de la fenaison" Dv. --Belhar ephaiteko arorik
hoberena da lore bethean, hazia egin aintzinean. Zohitzera uzten bada hazia, belharrak galtzen du bere
indarraren erdia. --Erne egoteko da beraz belhartzetan. Dv Lab 119.
belasa. v. belaze.
belasaran. v. BELA-ZARAN.
belaska. v. 1 belaxka.
belaskiro. "(G), con torpeza" A. Cf. 1 belaxka.
belasoro. v. BELAR-SORO.
belaste. "Belhartzea, belhastea, printemps" SP.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
710

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
belastun (BeraLzM). Pendiente. Neol. creado por AG en 1896, de belarri 'oreja' y estun 'aro, anillo' (AG 1015
nota). Según NeolAG el primer ej. se encuentra en Euzkadi 1915, 466.
belategi. v. belartegi.
belati. v. belardi.
belats (belas G-to ap. A Apend), belatz, belatze, beratz (V ap. A). 1. Prado. "Hierbal" A. "Herbal" A Apend. v.
belardi, belaze. Irabaztun ori lanian aixa / belatze tontor batian. EusJok II 73. Orduan, sagar-ondoak eta
belatzeko landara guziak obeto artzen dituzte lurreko janariak, eta simaurra zabaldu ta gero arretziak ondasun
asko ta asko dakarzkie sagasti ta belatzari. EEs 1916, 271. Lurraren azal muskerra arrotzen / ari dira azpiti
gora; / ba dute neke larrutzerako / euntze (belardi, belats) geienen galdorra. "Trabajo les queda mientras
desuellen la mayor parte de las crestas de las praderas". Or Eus 296.
2. belatz. (Uso pred.). (Estar, etc.) cubierto de hierba. Sagar-ondoa besterik ez badago sagastian, lurra azalarrotu
[...] egiten da. Sagastia belatz badago, belar gañera simaurra zabaldu ta arret arin bat ematen zaio
lurrari. EEs 1916, 271. Sagastia belatz dagonean. Ib. 271.
belats. v. 1 belatz.
belatse. v. bedatse.
belatu. Velar, cubrir con un velo. Baldin beraz emaztea ez bada belatua, motz derotzatela biloak. TB 1 Cor
11, 6 (Lç estaltzen ezpada, Dv estaltzen ez bada).
belatu. v. beilatu.
belatx. v. 1 belatz.
belatxar. v. belatzar.
belatxarre. Corneja cenicienta. "Belatxarrea, corneille mantelée (la). Burua, lephoa, hegalak eta buztana
beltzak ditu: gainerateko guzia, zuriska da. Hortarik heldu zaio bere izena, ezen hemengo grisa eta Bizkaiako
arrea gauza bera dire" Dass-Eliss GH 1923, 490 ( Lh). v. bele. Mamu tzar hainitz garbitzen du
belatxarreak, bainan xori ttipi frango ere ba. Dass GH 1923, 490.
belatxau (G, BN-lab; Lar, Hb ap. Lh , H (V, G)). Ref.: Lh; Arzdi Aves 163. "Graja, belatxaua" Lar.
"Hay grajas y grajos, belatxauak" Lar Cor 42. "Belatxaua. Graja" Izt C 197 (en una lista de aves). "Choucas,
espèce de corbeau. Syn. belatxikia" H s.v. belatxa. "Corvus corone. Belatxaua, beltzurra (G). Graja" Arzdi Aves
163. "Belatxaua, choucas (le). [...] Etxe-usoaren heintsukoa da. Ez du beleak bezen luma beltza azpian bederen.
Beleetan bat balinbada ongi-egilea, denik ere hau da: hainitz sagu, arratoin eta suge jaten du" Dass-Eliss GH
1923, 491 ( Lh). "Épervier" Lh. Belatxaua dorre edo etxe handi zahar bat den zoko guzietan kausituko da:
hango hegaztina da. Dass GH 1923, 491.
belatxeta (Lar, H; -xet Hb ap. Lh), belartxeta (Lcq 128, BeraLzM). "Espliego, viene del bascuence esplika,
ispilikua, belatxeta, que vale lo mismo" Lar. "Espilikua, belatxeta, espliego" Izt C 44 (en una lista de nombres de
plantas). "Lavande, plante" H. v. BELAR XUT. Bazekian [...] zeiñ tokitan zeuden kamamilla, belatxeta,
karraskilla ta beste orrelako belar mota gizonarentzat osasungarriak. Ag G 3.
belatxi (H, Arzdi Aves 163). "Belatxia, grajo" Izt C 197 (en una lista de aves). "Geai, oiseau" H, que cita a Izt.
"(Pyrrocorax alpinus Vieill.). Belatxiya, belatxiki" Arzdi Aves 163.
belatxia. v. belaxte.
belatxika. v. belatxinga.
belatxiki (Lar, Añ, H, Hb ap. Lh, Arzdi Aves 163), beletxiki. "Grajo, belatxikia. Lat. gracus, graculus" Lar.
"Grajo, cuervo menor: (c.) bela txikia; (V) erroia" Añ. "(G) choucas" H (que s.v. belatxa da tbn. la acepción de
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
711

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
"geai [= 'arrendajo'], syn. uxkinaxoa", aunque advierte que es más probable la primera acepción). "Belaxiki (Hb),
par extens. geai" Lh. "(Pyrrhocorax alpinus Vieill). Belatxiya, belatxiki" Arzdi Aves 163. "Bele-txiki [...],
grajilla" MItziar Txoriak 185. Badakit, enzunaz beste gabe, neskatx gazte baten izena dagoala itxatsirik
liburutxo onen aurkean, jardungo dutela siñuka ez gutxik, diotela beren artean, iñoren lumaz janzi nai duela
bela-txikiak. VMg IX. Literaturako idazlanak ondu ditu hartan [Kornubieran], hala nola An Balorez
("Belatxikia" Kornubiaren ikur-hegaztia) deritzaion antzerki bat. Mde Pr 259s.
belatxikiar. "Grajuno" Lar.
belatxiko (V-arr ap. A), beletxiko (V-arr ap. A). "Belatxiko, vencejo (pájaro)" A. "Beletxiko, golondrina" Ib.
"Elizelai, txirritxori, zirrinkillu, belatxiko eristen dautsogu erdeldunak 'vencejo' eristen dautsoen txorijari" Altuna
Euzk 1930, 448.
belatxinga (V-arr-ger-m-gip, G-goi-bet; VocZeg (-ea det.), Hb ap. Lh , MItziar Txoriak), belatxingar,
belatxika (V-arrig-oroz, AN, BN), belatzinga (BN-lab). Ref.: VocZeg 287; A (belatxika); Lh (belatzinga); Iz
ArOñ; Etxba Eib (belatxingia); SM EiPáj; Elexp Berg. Chova; usado tbn. referido a otros córvidos.
"Belatxingea" Izt C 197 (sin trad.; en una lista de aves). "Grajo" VocZeg 287. "Corneja. Sg. Larrinoa, es un ave
conocida con el nombre de Pyrrhocorax alpinus" A. "Belatzinga, hobereau (le). [...] Mirotza baiño tipixago
izanagatik, ez litake errex hartarik berextea, mokoaren bi sahetsetan bizar beltz bat ez balu. Xori tipiak arras
maite ditu: allardak halere bertzeak baino nahiago. Ezinbertzean bakarrik lothuko da mamutxeri eta guziz
larrapoteri. Zuhaitzetan eta harroka zilhoetan egiten du bere ohantzea. Haitz-xoria berdin erraten diote leku
batzuetan belatzingari" Dass-Eliss GH 1923, 380 ( Lh). "Belaxinga (Hb), corneille" Lh. "Belatxingea [...],
corneja" Altuna Euzk 1930, 502. "Variedad de cuervo" Etxba Eib. "Chova piquirroja, (Coracia pyrrhocorax),
crave à bec rouge. Belátxinga. Belatxingaak, las chovas piquiamarillas" Iz ArOñ. "Chova piquirroja" MItziar
Txoriak 187. "Corneja negra, (Corvus corone)" SM EiPáj. "Grajo. Bela hankagorri bat. Rioja aldian belatxinga
bandara galantak ikusten die" Elexp Berg. v. bele. Txotxaren agertzearekin bat, olloak karakaka asi ziran,
eta xaguxar eta belatxingak egalka. Eston Iz 89. Primaderan eta udazkenean nun-nahi kausi ditake belatzinga.
Dass-Eliss GH 1923, 380. Makilla kakodunean belatxinga zegoen kuzkur, ta aren ondoan ollo zuri bat, eta
arkaitzeti zilintzan bae bat. 'Corneille'. Or Mi 72. Aizaro bildurgarrietan, sorgiñaren aurretik olloaren karaka
entzuten zen eta belatxingarren ega-ukaldia. Ib. 72. Naiz erriak bestela uste, ontza, mozoloa, untza ta belatxinga
gautxori arrapariak, nekazariaren lagunak dira. NekIr 65. Arte arro gaiñetik eta ezker-aldetik, edonolako auzi
berriak mozteko belatxinga batek adieraz ezpazidan, ez zure Meri zaharra ezta Menalk ber-bera ere, ez
zitezkean bizirik. "Cornix". Ibiñ Virgil 59. Belatxinga nekagarriak aldarri betean euriari ots-egiten dio ondar
legorrean bakar dabillen bitartean. Ib. 77.
- BELATXINGA MOKO-HORI. "Belatxinga moko-oria, Pyrrhocorax graculus, chova piquigualda" MItziar
Txoriak 187.
belatx-kume. v. belazkume.
belatxo, belatxu. Dim. de 1 bela. Cf. Lar: "Velacho, voz bascongada, es diminutivo de bela". Etsaiaren La
Capitana aldondu zanean ekin zitzaion Don Antonio Almirantari, eta kanoi tiro batekin bota zion belatxo
proakoa. Izt C 442. Neure lagunok, bai marinelak / o'in honi zer'in geinio? / Belatxu bati amarradute / ureri
emon geinio. (V-arr) Balad 141.
1 belatz (BN, S; Lcc, O-SP 226 SP, Lar Sup, Hb ap. Lh, H, A, VocNav), belatx (L, BN; SP, Dv, H), belats,
pelatx (L-ain; Dv). Ref.: A (belatz, belatx, pelatx); Lh (belatz, belatx); Lrq /belác/. 1. Nombre aplicado a
diversas aves rapaces. "Azor, belatza " Lcc. "Belatz veut dire proprement un épervier" O-SP 226. "Eskuko
xoria belatxaren esperanzan utzi duzu, vous avez quitté le certain pour l'incertain" SP (con la indicación pr. de
'proverbio'). "Azor, ave, belatza , aztorea" Lar Sup (que lo toma probablemente de Lcc). "Belaza,
azorearen antzekoa" Izt C 197 (en una lista de aves). "(BN), épervier" Dv. "Pelatx. En quelques localités on
confond pelatx avec belatx, épervier" Dv. "Belatxa. Épervier, oiseau, faucon en général. Syn. xaflaxa (V, G, L,
BN), mirotza, belaioza (Is), xapalatxa (G), aztorea (G, L)" H. "Belatx (Lc, BN), gavilán" A, que para la forma
belatz cita a Oihenart. "Épervier. On dit plus souvent esparbe" Lrq. v. apobelatz, zapelatz, gabirai, mirotz,
aztore, belaoitz. Tr. Documentado exclusivamente en la literatura septentrional, aunque se encuentra como
nombre propio en documentos navarros medievales. En Goyhetche se encuentra belatxa, con -a constitutiva.
Agro de Gomiz Belatza (963). BGCard 15. Nunnu Belagga (991). Arzam 165. Alia vinea en valleio
de belatza (1084). Ib. 165. In belatz mendia (1235). Ib. 165. Iauna hagoan iduki zazu ene hegatsa /
Egin ohi tutzun legez uso eta belatxa. EZ Man I 106. Belatz duana ez utz hagati, austore jingei denagati. "Ne
laisse pas aller l'épervier que tu tiens sur la perche, pour l'espérance d'un autour qui te doit venir". O Pr 85. Xoria
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
712

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
kagiolan emaiten den edo belatza bere lokharriez lotzen den bezala, eskuaren gainean iar dadintzat.
"L'épervier". SP Phil 103 (He 105 astorea, Echve Dev 129 gabirabaren antzeko eiztariak erabiltzen duten
txoria). Indietan ümen da herri bat non arranoak beno hanitzez, belatxak handiago beitirade. Egiat 256. Belatx
bezain arhin banintz, / Juaiteko airian, / urzoño hura arrapa niro. "Guazen bada, guazen lagun" (Col. Chaho)
(ap. DRA). Belatxa bat fite, bisa bis goiean / Balentzan zagona hegalen gaiñean. "Un autour". Gy 174. Belatxa
airean duk hate, / Arranoa animuz bethe. "Le faucon est léger, l'aigle plein de courage". Ib. 227. Lau belatxek
khendu nahi zioten sabeletik; bainan yaun batek haizatu ziotzan eta sendatu zioen hek egin zauria. Hb Egia 72.
Hegalttoak oraino ditut laburregi; / Nik nola ihes egin belatx gaixtoeri? Elzb Po 216. [Parisiano hek] zutela
iduri gure mendietan airean ikhusten ditugun belatxer edo letsuner. Elsb Fram 135. Oren eztia... Oren xuria...
lokarturik harrabotsak, / Harrok'artetan elgartu dire multzoka xori belatsak. Ox 31. Ikusi dut belatsa frangotan,
/ xori bati lotzekotan, / Hegaldatzen peña bazterretan, / hura nahiz ahurretan. Ib. 170. Lagun xoil bat ez norek
lausenga baizik eta mendi gaitzak, / Noizean behin harroketarik hixtuka xori belatsak. Ib. 178. Goihenetxek
botza idor zian; eta Ardatxek belatxa bezain arin. Const 39. Badu xaflaxak bertze izenik ere: belatza, zapalatza
eta esparbera. Dass-Eliss GH 1923, 379.
belatx (BN, S; VocBN, Dv, H (L, BN, S)), belax (Ae). Ref.: A; Lrq (bele); CEEN 1970, 326. (Aplicado a
córvidos). "Corneille" VocBN, etc. "Corneja" A, que cita VocBN. "Herri zenbeitetan, hala nola Uztaritzen,
belatxa erraten diote belamikari" Dass-Eliss GH 1923, 490. "Belax, corneille" Lrq. "Belaxak, choas (Ae)" CEEN
1970, 326. v. bele.
2. "(S), au pluriel, volatiles en général" Lh.
3. (Empleado como adj.). Onelako jaun prestuak dirade euskaldunen odol garbitik sortargituak eta ez arako
erbesteetako dantza zatar itxusi nazkagarriak usuan jarri nai dizkiguten txoro belatx uanditu aiek. Izt D 161
(DRA lo interpreta como "casquivano").
- BELATZ-ULITXA. Nombre de cierto parásito. Jakizu belatxa ulitxa (emozute nahuzun izena) hek han
ilepean sorthuak direla, ba eta haziak, ilea janez. EGAlm 1904, 42 (ap. DRA).
- JAINKO-BELATX. v. jainko.
2 belatz (O-SP 226 SP, Dv y A). Afable, simpático, agradable. "On dit [...] en Basse Navarre gizon belatza
pour un homme qui a un visage agréable" O-SP 226. "Simpático. Gizon belatza, hombre de rostro agradable" A.
Cf. Lh: "Probablement contraction de beleratz, 'actif, diligent', et par extens. 'sympathique'". Azal zuri, begi
urdiñ, gorputz iaioko mutilla, alai ta askatua, aratz ta belatza . Ag G 138. Kataliñ apal, belatz, lotsatiak,
etxean bakarrik gelditzen zanean, bere aurrari egiten zizkon jolasak eta esaten zizkon txera palaguak etzuten
beñere azken ta neurririk. Ib. 75.
Dócil (referido a animales). Zaldi belatzak, jazar gogorrean, bultzada zailletan igorturik, pitza dariotela,
aul ta kemenge, atzeraka asiarren, zaldikoai etzaiote ia nekerik ezagutu. Ag EEs 1917, 214.
(Tiempo atmosférico) agradable, apacible. Giroa dago belatza, / atsez, inguramena, / kirioak oro lasayik, /
sendixun, gotalmena. Aguerre Rev. Pamplona, Navidad 1957 (ap. DRA).
belatz. v. belats.
belatza. "Bandada de cuervos. Arto-saillian jatxi zan belatzia, eta baltz baltz agiri zan" Etxba Eib.
belatzar, belatxar, beletzar (MItziar Txoriak), beltzar (H). Cuervo (la especie de mayor tamaño). "Beltzarra
(bele-tzarra), espèce de gros corbeau" H, que remite a beltzurda. "Belazarra, el mayor, o sea, el que suele andar
solitario o en pareja, el que se llama propiamente cuervo" Iz To. "Corvus corax, cuervo" MItziar Txoriak 182.
(Aumen. despectivo de bele). Astoak bizkar ezurrean / Zeukan zori txarrez zauria: / Zan ikuskizun
negargarria / Belatzarrak ekin zionean. Mg in VMg 113 (cf. ib. unas líneas más abajo belea). Ekusten zegoan
larpetik Otsoa / Zein larri zerabilten astoa; / Astazaiak bereaz ez errukirik / Ez belatxarrari iges erazoterik. Ib.
114.
(Referido a personas). Zerbaitek esaten zion biotzondoan gau artan erauziko ziola bizia ainbeste gaitz egin
zion belatzarrari. Etxde JJ 152.
belatze. v. beilatze; belats.
belatzinga. v. belatxinga.
1 belau (Lar ( H), VocCB ( Dv)). "Valle, ibarra, haran, irura, errepira, belaua" Lar ( H). "Ibarra, valle.
Sin. Irura, hara[n], errepira, belau-a" VocCB.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
713

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
2 belau (L, BN ap. Lh; H (L, BN, S)). "Petite faucille à court manche et lame recourbée dont on se sert pour
faucher l'ajonc épineux. Id. belhaugua, belauria" H. "Faucille à faucher les ajoncs" Lh. v. belagoi.
(belauco). "Hueco que para el paso de una persona suele dejarse en los cierres de seto, tablas o piedras en los
campos (Zuya)" LzG.
belaugei. v. belagoi.
belaugu. v. belagoi.
belauki. v. 1 belaiki.
belaume. "Belhaume (Hb), génération" Lh. Si no se trata de errata, puede ser cruce con ume.
belaun (V, G, AN, Ae, Sal; Lcc, IC 441v, Lar, Lecl, Añ, VocCB, H, VocB, Zam Voc; -lh- L, BN; SP, Urt I 283,
Ht VocGr, Arch VocGr, VocBN, Dv, H), belain (S, R; belañ Lar, H (S); belhain S; belhañ Gèze; belhaiñ Dv (S)),
belein (R-is). Ref.: VocPir 297; Bon-Ond 141; A (belain, belhain, belaun); Mdg 163; Lrq /belhañ/; ContR 518 y
531; Iz ArOñ, To, Als, Ulz, R 286 y 303; Etxba Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg; Gte Erd 13. Tr. Belaun (-lh-
al Norte) es la forma general, salvo en textos suletinos, donde emplean belhain (belhaiñ, belhañ).
1. Rodilla. "Rodilla, belauna, errodilea" Lcc. "Genouil" SP, Ht VocGr. "Rodilla de la pierna, belauna, belaña"
Lar. "Genou" Lecl. "Genou, belaun (Ae, Sal), belain (R)" VocPir 297. "Belain, rodilla" Mdg 163. "Belain,
rodilla. Belainak lurrian, (con) las rodillas en tierra" ContR 531. "Rodilla. Sin. bernia" Etxba Eib.
Belaunetarañoko ura (G-azp)" Gte Erd 13. La supuesta var. belan que trae Harriet se trata de una deducción a
partir de belanbiko. v. belaunburu.
Hori ikhusirik Simon Pierrisek egotz zezan bere burua Iesusen belhaunetara. Lç Lc 5, 8. Dagoana belaunean
oñatu, dabilena sabelean obatu. "El que está cansa en la rodilla, el que anda en el vientre mejora". RS 365.
Anduraz beterik magalak / sendatzeko belaunak (Tolosa, 1619). TAV 3.1.25. Nola egoten baitirade batzuk
Mezakoan belauriko solamente belaun bates. Ber Trat 31v. Arrazio da gauden belauriko bi belaunes ixilik eta
geldirik. Ber Trat 28v (cf. BELAUNEZ). Hersten denean eztaki norat itzul presunak, / Mobimenduaz gabetzen
ezen zaizko belhaunak. EZ Man I 43. Pensa bezate kofesorek zer hari diren halakoak belhaunetara ethortzen
zaiztenean, zeren eztira egiteko gabe. Ax 267 (V 178). Bear dau begiratu leenago, zelan doean konfesoreen
belaunetara. Cap 87. Eman ezak bi eskuez, bilha eztirok bi belhañez. 'Da con las dos manos y no recogerás con
las dos rodillas'. O PrASJU 237. Zure bihotz bero hartan zoaz zure aita espiritualaren belhaunetara, akusa zaite
[...] huts prinzipalez, eta harezazu absolbazionea. SP Phil 537 (He 545 oiñetara). Zergatik beraz bi belhañez
belhariko? Bp I 125. Belhaunak aldi guzian flakatuko zaizko eta haren eskuek eztute indarrik izanen bere
bulharren iotzeko baizen. Ch III 50, 2. Erabilli zuen kalez-kale, guziak lurrean belaunak ezarri ta ezagun zezaten
beren bisorrei manaletzat. Mb IArg I 393. Yarri zen, ahuspez, haren aitzinean; eta, belhaunak besarkatzen
ziotzola, erran zion: badakit, Jauna, ez dela deusere zure ahalez gorago denik. Lg II 40. Paraturik belaunok
lúrrean. LE BOEanm 164.
(s. XIX) Ill jat jaateko gogo guztija; ikara jabiltaz belaunak. Mg PAb 191. Au zegoan belaunak ikara egiten
ziela, ta izerdi otz bat korputzean irtenda. Mg CC 125. Asmatu zelan gaur ezi, goitu ta neketuko dozun zeure
gorputz gaistoa; esatez: [...], belauniko zaozanean, belaun baten egon. Añ EL 1 59. Belaunak ikara, gorputza
adore baga ta odol-usturik. Ib. 188. Belaunak agitz ikaratzea, zabuka eta alboka ibiltzea eta bere gorputza ezin
gobernatzea. Gco II 60. Ekusiko dezu batzuek daudela galtzak belaunetan estu gabe, besteak almilla edo txupa
gorputzean sartu gabe. AA I 530. Zenbat egoten dira [...] mezatako denboran bertan zokoetan belaunikatu ere
gabe, edo geienaz belaun bata lurrean duela? AA III 339. Edaten dezu ongitxo, ta jartzen iztun edo mututurik;
[...] belaunak jartzen zaizkitzu kargapean dardaraz. Ib. 371. [Jaungoikua] noren izena entzunagaz luur joten
dabeen luur, zeru eta infernuban dagozan belaun gustijak. Astar II 269. Belauna agirian / prakeen zulotik. Zav
Fab RIEV 1909, 37. Ipiñirik bertatik / belaunak lurrean, / irurak umill daude / Jesusen aurrean. Echag 199.
Gero aitzinian belhain batez belharikatzen zeitzün eta kolpü emaiten zeizielarik erraiten zeizien "Salütatzen
zütügü Jüdiuen Erregia". UskLiB 39. [Zezenak] isterrak eta belaunak bear ditu biribillak. It Dial 93 (Ur
belaunak, Dv belhaunak, Ip belhañak). Gizun bat hantxe ikhusten düt / Bürü zarra oro pelatürik / Bizkarra dü
konkor / Eta belhaiñak kakotürik. Mustafa 122 (ap. DRA). Belhaunetarik goiti altxatuzko soinak, / Larru beltzak,
hasean, beltzago eginak. Hb Esk 228. Begiratua imajiñan ta / belaun eskuia lurrian. Bil 53. Belhaunaren pean
ez dut nahi trunpilorik. Laph 16. Jaiki zan, eta belaunetako ikarak pausorik ematen ozta utziaz, gizon-azkar aien
ondoren joan zan. Arr GB 34. Belhauna handi eta makhur gidailak. '(Avec) ses grands genoux et son arrièretrain
tordu'. ChantP 86. Mari-Santzen lasterra / Bost-Mendietan behera! / Lakharri Büztanobian sarthü da bi
belhaiñak herresta. Ib. 214 (cf. Balad 80: bi belhañez herrestan sarthü da / Lakharri-Büstanobila). Estadu onian
dago, eta ez balitz estul puxka orrengatik eta belauneko aiziengatik eta... Sor Gabon 44. Belaunari lur joazirik.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
714

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Bv AL 131. Gure belaunok bertan josirik / Gurasoen Jaungoikoa, / Adoratzeko eskañirikan / Antxumea ta usoa.
AB AmaE 56. Nere belhaun xorrotxak harri hotzaren gainean koskan hari zirelarik. Elzb PAd 24. Biek altxatuak
zituzten zaiak edo soinak belhaunez goraxago. Ib. 28. Othoitzean garelarik, xutik balin bagare, behar dugu
belhaunaz lurra ukhitu zenbeit aldiz eta burua ere apaldu. Jnn SBi 82. Zituztela heiek potkatu Yuduen botak, edo
musuz estali heien zapetak, milikatu heier aztalak, besarkatu belhaunak. Elsb Fram 181. Don Joseri eta Anjeli
esku banatatikan elduaz eta belaunak ikaraz zituala. Apaol 85. Gaur dabilz Bizkaitarrak / mando burdietan /
zetarako da indarra / euki belaunetan? Azc PB 202s. Samatik belaunetaraiñoko soiñekoak uel bategaz gerrian
loturik. Ag AL 23.
(s. XX). Mutxurdin xaharrak zango sagarra gorderik dauka; neskato gazteak, aldiz, belhaunetarik goiti zaiak.
JE Bur 35. Eztago gaurtik aurrera ez buruko miñik, ez gerriko miñik, ez beso, iztar, belaunetako miñik geiago.
Ag G 184.
Belhaunak dal dal dal ikharatzen zitzauzkitan, ederraren ederrez. Barb Sup 14. Bi lapurrei ebaki zizkioten
belaunak. Inza Azalp 71. Berebiziko ostikada bat / belaunean eman zian. Tx B 30. Urreratu ezpanintz / askoz
obe neuan, / ostikuaz jo naiok / belaunen buruan. Enb 161 (v. belaunburu). Guda nausian anka bata belauna
baño beragotik ebai-eutsoela. Kk Ab II 34. Inazio bere aintzindari-arropan, belhaun bat lurrari, apezpiku bati
agurka. JE Ber 60. Bide-ukondo batean txakurrari lotua, / belauna geitxo jasoaz zetorren itxua. Or Eus 53.
Oraintxe belaunak etzaizkit aultzen, oiñak ez kolokatzen, ez naiz irrixtatzen aldapa labainean bezala. Or QA
149. [Aharia] bi belaunen gainean emanik hasi zen adarrekin lurraren zilatzen. Zerb Azk 40. Ezpain likhits, esku
lizun, / atseginetan jakintsun / bulharretik belhaunera / haragi biok ikhara, / jauzten zaitut, neska lizun! Mde Po
96. Belhaunetako minez auhenka, / zer bizitza. Ib. 92. Aultasun arrigarria dut belaunetan, eta dardar bezela soin
osoa. Txill Let 141. Belaunetararteko edo gerrirarteko edo besaperarteko uretan, edota igeri bigun ta errez
azal-azalean. Erkiag Arran 25. Lepoa makurtu ta / belaunak okertu, / par egin ezketiño / egiten naz poztu. BEnb
NereA 123. Nire hilobi gainean hasi / dela kimatzen kardua, / bere sustarrak dit kilikatu / nire belaun zurrundua.
Arti MaldanB 212. Aren eta gure tartean, belaunarañoko sasia besterik ez zegoan. Anab Aprika 48. Korrika
zijoala, erori ta arri batekin belauna iriki zuan. A. Zavala in Goñi 10. Errematisma min gaixtüa [sic] düzü. Hasi
zitazüt belhaiñiala. Egunaria 11-3-62 (ap. DRA). Emakumeak, bere gonak, belaunetik goraxeago jasoak dauzka,
konturatu gabe. NEtx LBB 106. Jo arazten diete bi belaunez lurra, / ixilik egon diten, tinkatuz zintzurra. Xa
Odol 250.
v. tbn. Izt C 218. Apaol 85. Lap 395 (V 180). Alz Bern 54. EusJok 68. Etcham 66. Basarri 12. Gand Elorri 100.
Zait Plat 108. Etxba Ibilt 477. Mattin 59.
(En casos locales de decl. pl., en ocasiones con gain). Rodillas, zona de las rodillas (estando sentado), halda.
v. BELAUN-GAIN. Dalilak lokhar-arazi zuen Samson bere belhauneen gainean, ebak-arazi ziotzon buruko
illeak, eta urrundu zuen bere ganik. Lg I 234. Asko aldiz an ama maiteak / Mantenatu bularretan, / Atxikirik
besoetan / Aitak ere belaunetan. Bordel 33. Mutilltxoa bere belaunetan artu, eta leizearen ertzean zegoan
elurrari begiratuaz. Arr GB 108. Harri xabal bat belhaunen gainean / Hari ziren, hari ziren trukean. Elzb Po
206. Neronen belaunetan azia da au esate baterako. Apaol 108. Han zagon, [...], begira gogoz eta izpirituz,
zenbeit egunen buruko bere belhaunen gainean eta bere besoetan ikusi behar zuen seme dibinoari. Jnn SBi 10.
Ama giristino batek bere belhaunen gainean hartzen gintuelarik. Lap 21 (V 12). Adalsenda bere umetxu
txikarrena belaunen gaiñean arturik. Ag AL 153. Oiñen gaiñean ezin egonik, iarri zan aulki zar batean, ipiñi
zituan ukalondoak belaunetan da esku zantsu argalen artean buru zuri gurgarria. Ib. 85. Lehen hitzak, amaren
belhaunen gainean, amaren besoetan entzunaren ariaz ditu beharriak hartzen. JE Bur 178. Ume beltz bat bere
aitaren belaunetan exerita. JAIraz Bizia 45. Esan zion Theresak sumur batean, "nahi nikek hire belaunetan beti
egon horrela". Mde HaurB 52. Lau zatiko kataleku luze aiek belaunetan jarri. Ugalde Iltz 14. Zure haurra
harturik belaunen gainean, / liburu hau bekizu beti hel menean. Xa Odol 21.
Alderatu zan bera gana gizon bat belaunen gañean jarririk bere aurrean. "Genibus provolutus ante eum". Ur
Mt 17, 14 (Ur (V) belauniko jarri). Iauna ikusi ebanean / asi zan kantetan / ta al ebenak egozan / belaunen
ganetan. Azc PB 282. Maria eta Xaneta, belhaunen gainera eroriak oihuz. Barb Sup 123. Belhaunen gainean
emanik bera, huna Apostolua mintzo. Ib. 133.
2. (V, G, AN; -lh- SP, Hb ap. Lh, Dv, H), belain (-lh- S). Ref.: A (belaun, belhain); Iz ArOñ (beláuna, bélaun).
Generación. "Heren belhauna, troisième lignée. Heren belhauna dire, ils sont à la troisième génération. Heren
belhauna da, c'est la troisième lignée" SP. "Génération" H. "Generaciones sucesivas dentro del parentesco" A.
"Amairugarren belauna da nire semea etxealdean (V-ple), mi hijo es el décimo tercio poseedor en el caserío" Ib.
"Iru belaun daoz, tres generaciones" Iz ArOñ. "Irugarren belauna jaixo da; lau belaun. Generaciones" Ib. Para
los paralelos románicos de esta acepción y las dos siguientes, v. DCECH s.v. hinojo II. Cf. infra BELAUNETIK
BELAUNERA, BELAUNEZ BELAUN, BELAUNIK BELAUN. v. belaunaldi, gizaldi, oin.
Hetarik hirurgarren belhaunekoek guti gozatuko dute. Ax 249 (V 167). Tobias onek bere illoben illobak edo
bostgarren belaun edo jenerazioraño ikusi zituen. Cb Eg III 379. Ikhusi zituen laugarren belhauneko illobasoak.
Lg II 64. Laugarren jenerazio edo belaunerañoko ondorengoak ikusirik Jaunaren pakean ill zan. Gco I 455. Ez
da gure Jaungoikua zurezkua. Kastigauko ditu gurasuen pekatubak laugarren belauneragino. fB Ic III 363.
Adangandik Noegana amar belaun edo gizaldi izan ziran. Lard 7 (cf. ib. 8: Adan [...] Matusalen seigarren oñeko
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
715

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
illobarekin bizi izan zan). Abran [...], Tareren semea, eta Noeren billoba amaikagarren belaunekoa. Ib. 12.
Gure asaben egoitza, / Ainbat belaunen emaitza, / Abizen askon / oroitza. P. Etxeberria "Irizar" (ap. DRA).
Rozinante nauzute, aski famatua, / Babiekaren iru-belaunekoa. 'Soy Rocinante el famo-, / Biznieto del gran
Babie-'. Berron Kijote 28.
3. Estirpe, linaje, descendencia. "Frantsesak bere etxea erre eien baia belauna ez eien akabau (lan-B [sic])" A
Apend s.v. belaunbiko. Cf. In Caro Vasconiana I 23 y 46, n15: "El solar de Amezqueta es el más antiguo e más
derecho que vino de la rodilla de Martin Lopez de Murua". Cf. infra BELAUN-BURU. v. belaunaldi (2),
belaunetxe, leinu, etorki. Lurrak, urak eta berzek / Adoratua Iauna, / Mariaren sabelean / Sorthu duzu
belhauna. Hm 40. Ezpaitzen Iondone Petriren belhauneko umea, baina xoilki haren alaba espirituala baitzen.
SP Phil e) 3r (He XI ez baitzen haren alaba haragiaren arabez). Jatorri edo ondorengo belaun bagarik. msOñ
233v. Abraanen belauneti jaditxi dagizun Jaungoikuaren bendizinoia zeure seme alabeetan (Tob 6, 22). "Ut in
semine Abrahae benedictionem in filiis consequaris". fB Ic III 339. Jakobekin Ejiptoan sarthu ziren guziak eta
haren belhaunetik ilkhiak, ziren, haren semeen emazteak gabe, hirur hogoi eta sei. Dv Gen 46, 26 (Urt haren
hankatik ilkhiak, Ker arengandik jaioak, Bibl haren azpitik ateraiak). Arabakoa zan orobat amaren aldetik, eta
Gebaratarren etxe ospatsuaren belaunekoa. 'Entroncada con la ilustre casa de los Guevaras'. Aran SIgn 2.
Joanesek, besteak bezela, belaunekoen onari begiratzen zion. [...]: belarri biak moztuko zituzkean Joanesek,
Azkarragako semeak ondo ikusteagatik. Ag G 246. Obe da belaunekoari laguntzea. Ib. 269. Eguberri gaualdian
bere txabola izartsuaren pean aitona maiburuko zutelarik aren belaunekoek mai ondoan biltzen zirenean. Or Mi
92. Aijitora Yakobekin etorritako guziak, aren semeen emazteak alde batera utzirik, eta aren belaunekoak
bakarrik zenbaturik, irurogei eta sei izan ziran. Ol Gen 46, 26. Iru seme zetozkien beren belauneko zitu. NEtx
Antz 151. Lairen belauneko ua oildu zezatela agintzean. Zait Sof 95s. Erraldoi-belaunekoak danak arroak eta
zakar-ipurdiak izanagatik, bera ongi azia ta itz-leuna bait-zan. "Con ser de aquella generación gigántea". Berron
Kijote 35.
4. (V, G, AN, S, R; Añ, Dv, H). Ref.: A; Lh (belhain). "Grados de parentesco: (c.) aidemallak, belaunak; en 4.º
grado: laugarren belaunean" Añ. "Askazi laugarren belhañean (Bp I 82)" Dv. "Degré de parenté" H. "(S-saug),
degré de parenté, génération. Bigerren belhañian gütützü, nous sommes parents au second degré" Lh. Cf. J.C.
Guerra 1.er CongrEV 712: "Los grados se denominan en euskera belaunak y el parentesco senitasuna. Se
conserva su memoria hasta grados remotísimos y así se oye decir: laugarren belaunetik urtenda gagoz, baña
odolian zerbait bagera, estamos fuera del cuarto grado pero somos consanguíneos". --Ihor ezkont daitia
noreki nahi? --Ez solthü ezpada; ez ere askazi, ez aliatieki laur garren belhañian direno, elizako jaben solthüra
gabe. Bp I 82. Bigarren belaunean edo graduan aidetasuna debanarekin. OA 77. Zenbatgarren graduan edo
belaunera iristen zan aidetasuna. Ib. 159. Iru gauza gaiti eragotzita dagoz laugarren belauneraginoko seniden
ezkontzak. fB Ic III 364. Bigerren belhañian gütüzü. Herr 14-8-1961 (ap. DRA).
5. (-lh- VocBN Dv, H), belain (-lh- Sc ap. A). Revuelta (de un camino). "Point d'un chemin qui dérive de la
ligne droite" VocBN. "Coude de chemin" Dv. "Coude que fait un objet, p. ex., un chemin. Syn. ukhondoa" H.
"Recodo de camino" A. v. bihurgune, ukondo.
6. "Belaun (L?), encrucijada" A.
7. belain (BN, S ap. A). "Junturas del tallo de la caña, maíz, centeno, etc." A.
belain (R ap. A). "Dobladura del tallo" A. Cf. BELAUN EGIN.
- BELAUNA BIGUINDU. An jauzi eta emen irrintzi, / biguintzen dute belauna. "Mueven ágilmente sus
piernas". Or Eus 158.
- BELAUNAK ARIN(IK). Corriendo. Badoatz' artzañak, / Arhinik belhañak, / Lehen bai lehen, / Ikhus
diroienez / Eia sorthü denez / Jesus Betlemen. UNLilia 8. Denbora, belhañak arhin, beitoa aizia bezala, badü 25
urthe musde Epherre kalunjiaren apheztiak. Herr 14-8-1961 (ap. DRA).
(Bi belaunak arin). Argi-xinta sumatuz, ogeari muzin, / jekitzen naiz goizero bi belaunak arin. Or Poem
532.
- BELAUNAK BILDU. Doblar las rodillas. Bereala zaldi gazte iatorra alorretan barrena sartzen da belaun
biguñak bildurik. Ibiñ Virgil 96.
- BELAUNAK DANTZATU. Mover rápidamente las rodillas, correr. Laisterka ioan al zan belaunak
dantzatuz urrutiko eskualdera, eman zeniona alperrik an xautzeko? "Moto poplite". Or Aitork 33.
- BELAUNAK (BELAUNA) DOBLATU. Doblar la(s) rodilla(s). Elefantak [...] bere gazte denboran
belhaunak [...] zalhuitu, erraxki doblatzen eta plegatzentu. Ax 180 (V 122). Orgátik errégek doblatzentú
belaunak ta kurtzendú bere búru erreála sazerdoteain eskuain péan. LE BOEanm 464. Izen saindu horiek /
Ekarriz gogora / Ein-ahalaz guziek / Detzagun ohora. / Jesusen aipatzean / Beti errespetuz / Zeruan bai lurrean
/ Belaunak doblatuz. Monho 90. Eta belauna doblaturik lurrean egiten ziakozien eskarño. Samper Mt 27, 29
(Hual belairuko).
- BELAUNAK GUR EGIN. Arrodillarse ante. Belhain orok niri gur egiten du. Tt Arima 85.
- BELAUNAK (BELAUNA) GURTU. Doblar(se) la(s) rodilla(s). Kausa hunegatik gurtzen ditut neure
belhaunak Iesus Krist gure Iaunaren Aitagana. Lç Eph 3, 14. Ene aitziñean khurtuko dire belhaun guziak. He
Rom 14, 11.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
716

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(Con dat.). Doblar(se) la rodilla ante. Bizi naiz ni, dio Iaunak, ezen niri gurthuren zait belhaun guzia. Lç
Rom 14, 11 (Ker belaun guztiak makurtuko yataz).
- BELAUNAK INKATU. Arrodillarse. Reberenzia jagiteko / belaunok neben inkadu. Lazarraga (B) 1179vb.
- BELAUNAK (BELAUNA) MAKURTU. Doblar(se) la(s) rodilla(s). Eta lur behereraño belhauna
makhurturik. EZ Man II 13. Esku altxatzen tudanak, / Mintzatzen zaitzun mihia, / Makhurtzen tudan belhaunak, /
Fiñean gorphutz gustia. Gç 67. Bakarrik oen artean arkitzen zan Judu batek makurtu etzituan belaunak. Mg CC
224. Jesusen izenean guziak belaunak makur ditzatela, Zerukoak, lurrekoak ta infernukoak. Ib. 225. Jesusen
izenera makurtu dedin edozein belaun, zerukoena, lurrekoena, baitta infernukoena ere. Inza Azalp 133. Belaun
guziak Niretzat makurtuko dira. Ol Rom 14, 11.
(Con dat.). Doblar(se) la(s) rodilla(s) ante alguien, arrodillarse ante alguien. Bera da santuaren / egiyazko
jauna, / zerutarren errege / eta jabe dana, / sortutako guztiya / mendean daukana, / diyotena guztiyak /
makurtzen belauna. Echag 97. Bakar batzuk edo asko baditxin atzerrian, Biurriari belaunik makurtu etziotenak.
Or QA 86. Belaun guztiak makurtuko yataz, eta miin guztiak Jaungoikoa autortuko dabe. Ker Rom 14, 11 (Bibl
belaun guziak makurtuko zaizkit aintzinean). Baali belaunik makurtu ez dioten zazpi mila gizon. Bibl Rom 11, 4.
Buruba ta belauna makur-makur egin ta eskuban mosu-egin eutson. Altuna 73.
- BELAUNAK (BELAUNA) PLEGATU. Doblar(se) la(s) rodilla(s), arrodillarse. Gogoetak khasaturik,
lurreraiño belhauna, / Gero plega eta ezagut, nola aizen illhauna. EZ Man I 9. Eginbidez lurreraño plegaturik
belhauna. EZ Man II 22. Elefantak [...] bere gazte denboran belhaunak [...] zalhuitu, erraxki doblatzen eta
plegatzentu. Ax 180 (V 122). Haren belhañak plegatzen dütüzü. Mst III 50, 2. Belhaun guziak plegatuko direla
ene aitzinean. TB Rom 14, 11. Balibaleki, zer din onsa, Jinkuak deron fortüna / Hari eskerren emaiteko, plega
lirozü belhaina. Etch 544.
(Con dat.). Arrodillarse ante. Reserbatu zitiát neurorrendako zazpi milla gizon belhaunik Baalen imajinari
plegatu eztraukatenik. Lç Rom 11, 4 (Bibl Baali belaunik makurtu ez dioten).
- BELAUNAK (BELAUNA) TOLESTU. Doblar la(s) rodilla(s). Baña baukogu jaun bat gustiz jakituna; /
Ondo danian daki tolostzen belauna. Enb 124. Belaunak tolestuz, Matxinen bekoki otza muinkatzeko makurtu
zan. Etxde AlosT 105.
- BELAUNAK UMILIATU. Arrodillarse. Txapez lurrean efini neben / belaunok umilladurik. Lazarraga (B)
1198rb.
- BELAUN-ALDE. Parte del pantalón que queda sobre la rodilla. v. PRAKA-BELAUN. Galtzak, miesa
gordin nabarrez egiñak eta belaun-aldian bein eta barriz adobaurikuak. Otx 11s.
- BELAUN-AZPI. a) "(AN-5vill), corva" A. v. belaunpe. b) Parte de la pierna que queda inmediatamente bajo
la rodilla. Buru-has, bere galtzerdiak agerian belaun azpiraino. Zub 105.
- BELAUN-BARNE. Patizambo. "Belhaun barnea, cagneux" H. "Belhaun barna, -barne (H, Hb), cagneux" Lh.
- BELAUN-BELAR. "(G-bet), hierba de hoja muy ancha y parecida al tabaco" A. Aien zaiñgorri,
belaunbelar, barrabasbelar ta orlakoak. Ag G 23.
- BELAUN-BURU. v. belaunburu.
- BELAUN-DARDARA. Temblor de piernas. v. BELAUN-IKARA. Beerakoa ere naiko neketsua zan,
belaun-dardara sortzen baitu beerantzako ibilliak. TAg Uzt 95.
- BELAUN EGIN (belain egin R ap. A). "Aiñai korrek belain egin dik, ese centeno se ha doblado" A. v.
belaundu.
- BELAUNEKIN. De rodillas. Belaunekin anbat horduz lurrean egoteak, egin zituen adiña errezo ta otoitz
egiteak, [...] nekaturik utzi zuten eri gaisoa. Mb IArg II 354.
- BELAUNETAN JARRI. Atsekabe garratz asko oi nebela sufrietan, / sabelekoaz ez ninzala gozaetan. /
Senar baga jarri ninzan belaunetan. Lazarraga 1197r (se refiere a la posición durante el parto, que, de acuerdo
con la tradición, podría ser tanto de rodillas como sobre las rodillas del marido).
- BELAUNETIK BEHERANTZAK. "Belaunetik berutzak indar bagarik daukadaz, tengo sin fuerza las
extremidades inferiores (V-m)" A EY III 288.
- BELAUNETIK BELAUNERA (H). De generación en generación. "De génération en génération. Syn. leinutik
leinura (L), gizalditik gizaldira (G, L)" H. v. BELAUNEZ BELAUN, BELAUNIK BELAUN. Belaunetik
belaunera jenerazio guztiak zorioneko Josep nobleagana datoz. Cb JMJ 60. Belauneti belaunera, gurasoetati
umeetara, luzaro irauten dau. fB Ic (ap. H). Mirari onen oroimenako toki artan egin zuten elizatxo bat, eta
oraindik belaunetik belaunera gertaera au igarotzen da. Bv AsL (ed. 1885), 440. Epopeia eta kantu heroiko
andana bat belaunetik belaunera heleraziak ezagutzen bide zituzten. Mde Pr 226.
- BELAUNEZ. De rodillas. v. belauniko. Santuonen esanaz akordadurik, / Kristiau zireanak arnasa esturik;
/ belaunez lurrean Franzia gustia: / "Almirante jauna, miserikordia!". EgiaK 87. Belhauna handi eta makhur
gidailak, / Lurrera zailak; / Kortesia eskatzen belhaunez ari da, / Gero ezin ari da. 'Il fait des génuflexions'.
ChantP 86. Erri-Gurutzek elkarri mun, ta / oro belaunez lurrera. "Todos caemos de rodillas". Or Eus 260.
Belaunez jartzen nakio, entzun nairik adia. "Me arrodillo". Or Poem 542.
- BELAUNEZ BEHERAKO, BELAUNEZ BEHEITIKO. "Belaunez berako gizona, hombre insignificante (Vm)"
A Apend. "Hombre de pocos alcances, belaunez betiko gizona (V-m)" A EY III 242.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
717

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BELAUNEZ BELAUN. De generación en generación. v. BELAUNETIK BELAUNERA, BELAUNIK
BELAUN. Yesusen arbaso edo aurrekoak belaunez-belaun aipatzen ditu. Ir YKBiz 15. Oraingo gizaldiak
belaunez-belaun (de generación en generación) ikasi dituzten beren ixtori ta ibillerak plazerki aipatzen dituzte
neguko gau luzeetan sutondoan bilduta daudelarik. Etxde JJ 16. Belaunez belaun berritzen dira utsak, eta beti
gertatuko da berdin mundua mundu deño. Txill Let 100. Piztiak lanean ari diranean, beti berdin ari zaizkitzu,
[...], gurasoak eta arbasoak eta tokabilasoak ari ziran bezala, berdin berdin ari dira gizaldiz gizaldi eta
belaunez belaun. Vill Jaink 73.
- BELAUNEZ BELAUNIKO. De rodillas. --Nola behar da Jinkoa othoitü? --Hur benedikatiareki ahalaz
zeñhatürik, belhañez belhariko kürütxe, edo Jesüs Jaunaren, edo Andre Dana Mariaren Imajina baten aitzinian.
Bp I 125 (cf. ib. unas líneas más abajo bi belhañez belhariko).
- BELAUN-HEZUR (b. hezur L-sar ap. A s.v. belaunburu; Lar, H, belhaun-hezur Hb ap. Lh; belhaiñ-hezur Sc
ap. A; Foix ap. Lh). Rótula. "Rótula, hueso redondo de la rodilla, belaun ezurra" Lar (v. tbn. s.v. choquezuela).
"Belhaun ezurra (V, G), rotule" H. "Choquezuela" A. v. belaunburu.
- BELAUN-FERRELA. "Belhain-ferrela (S), rotule du genou" Lh.
- BELAUN-GAIN. Regazo, zona sobre las rodillas (estando sentado). "Giron, belaungain (AN-egüés-olza),
falda (AN-ilzarb)" Bon-Ond 140. Dakus [...], nola zauka eginda igoten zion beste batzuetan belaun gañera,
ta miazkatzen ziozkala eskuak ta arpegia. VMg 20. Belaun-gañera [lanazko txakurra] saltatu. Iraola 129. Ipiñi
ebazan besuak gurutzetuta belaun-ganetan, eta [...] zati baten geldi-geldi egon zan, aurre-aldeko arri koskor
bati begira-begira. Kk Ab I 103. Arañegun goixian ikusi neban atarte-zapatari bat, lanian zintzo oin-ugalaz
gogor lotuta eukola belaun-ganian zapata bat zoruaz gora. Kk Ab II 14. Belaun gaiñean [illoba] jarriaz ta
musutuaz. ABar Goi 72. Eskuazpian bildu lenengo orri igarrak-eta, belaun-gañean oinarri eginda, besteakin
zartaka etenaz erazten diote artaburuari zorrozko jantzia. TAg Uzt 293. Allandek, bere belaun gaiñean kolpe
egiñaz, oraindik jaikitzeke baitzegon oean exerita, bere asmoak gañezka irauli zizkion. Etxde JJ 46.
Guardiazibillak aurrez-aurre, beren fusillak belaun gañean. Ugalde Iltz 45. Belaun gañean eseri araz beza
[neskatxa]. Lab SuEm 209.
- BELAUN GORRI. a) (En casos locales de decl. pl.). "Belhaun gorritan iarririk, étant à genoux nuds" SP.
"Belhaun gorritan iarririk, s'étant mis à genoux nus (Gç)" H. Belhaun gorrietan jarririk / Nagotzula aitziñean
/ Barkhamendu eske nagotzu, / Tristezia bihotzean. Gç 183. Belaun gorrien gañean lurrean belaunikatu eta bere
serbitzuak eskeñtzen ziozkan. Arr May 193. Belaungorrien gañean joango naiz Aranzazura, asmu orrek ondo
ertetzen badu. Ag G 239. Barkamendua eskatzeko, yar zaite belaun gorrien gainean (B). A EY I 79.
Belaungorritan, are geigotuz / ordurarteko nekea, / belaungorritan jetxiko zaizu / erromeri-sail luzea. SMitx
Aranz 135. Besteren etxean eta iri aundietako arrixkuetan jarri baño, belaun gorritan ibilli naiago zukean. NEtx
Antz 156.
b) (En sociativo pl.). Con las rodillas en carne viva (?). Mokanesak zaldiek begi inguruan, / Egon diten
geldirik zezen hurbiltzean, / [...] / Doidoia daude xutik, bizkar konkorrekin, / Erdi itsuak eta belhaun gorriekin.
Hb Esk 221.
c) "Belaun gorriz bere ezingo neukean egin, aun haciendo todo el esfuerzo, no hubiera podido verificarlo" Zav
Verbo 21 ( H y A EY III 286).
- BELAUN-GOZO. v. belaungozo.
- BELAUN-IKARA. Con temblor de piernas. Sasoia nai lu, berriro ere / ara txango bat eiteko; / damurik
dago belaun-ikara: / artatik ez sendatuko. Or Eus 383.
- BELAUN-IKARAKA. Con temblor de piernas. Azken-txanda eman zionari, lenengoz belarritik elduz, ara
nola asi zan mintzatzen belaun-ikaraka. TAg Uzt 192.
- BELAUN-IKARAZ. Con temblor de piernas. Geldi geldiro, belargazietan gaindi, Santaetara iritxi zen
belaun-ikaraz. Or Mi 121.Talo entzunik, eseri ta asi / nor bere sega pikatzen. / Belaun-ikaraz naiko lan dite /
sega ingurean kokatzen. Ib. 306.
- BELAUNIK BELAUN. De generación en generación. v. BELAUNETIK BELAUNERA, BELAUNEZ
BELAUN. Ezta [...] etxe onetara ezkondu mutil arrotz edo beste etxetakorik; belaunik belaun gizon etxeko
semeetati eldu da nigana. Mg PAb 91. Onetara, adarrik-adar (edo belaunik-belaun, lenago esaten zan lez), beti
seme nagusijetatik, Don Kazintto gaurko etxaunaganaiño. Kk Ab I 87. Yainkoek, baña, zirkin-eragiñaz astintzen
duten etxe-gañera, gaitz-mueta oro yausten dira, belaunik-belaun etorri datozen ondorengo ugarien zear. Zait
Sof 178. Belhaunik belhaun zueri esker / da begiratu azkarra / geure leinuak asmaturiko / theologia zaharra.
Mde Po 102. Kantu zantar guzietan, arrats guzietan, erri guzi guzietan, oarkabezko gezurra geienetan, belaunik
belaun esan den berbera birresaten dut nik. Txill Let 58. Euren neke ta ixerdiaz ataraten ixen deudie emen
guzti-guztiek, [...], biziteko bear eudiena, belaunik-belaun, antxineko zarretarik asi ta gaurkoetararte. Akes
Ipiña 22. Eta euren seme ta alabak, eta urrengorik urrengo, belaunik belaun, ur-ertzean jaio, azi, kozkondu ta
bizi izan diran jatorri osoko gizakiak. Erkiag Arran 85. Belaunik-belaun Prometeuren sutan irazekitako sua,
garra zeriola, iraunerazten aleginak alegin leiatu ziran. Zait Plat 23. Gizasemeak, gizaldiz gizaldi ta belaunik
belaun, jator ta egokitzat etsi dau lotsea. Erkiag BatB 153.
- BELAUN-JO. "Belaun-joa (V-m), dobladura del tallo de trigo, que ocasiona su muerte" A.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
718

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BELAUN-KABILA. "(L-ain), articulación de la rodilla" A s.v. kabila.
- BELAUN-KATILU (V-m-gip, G-to), BELAUNEKO KATILU (AN-ulz). Ref.: A; Iz ArOñ, Ulz; Elexp Berg.
Rótula. "Belaun-katillua, huesecillo de la rodilla" Iz ArOñ. "Belauneko katillue, la rótula" Iz Ulz. v. belaunburu.
Frantziako [...] osagille entzutetsu Fabas zeritzaion batengana joan zan gizontxo bat, igarririk beste orduarte
ikusi zituanak sendatzen etziotela belaun-katilluan aspalditik zeukan zauri ikaragarria. Ezale 1898, 164a. Aien
[ol zarren] tartetik gure oñak sartzen ziran belaun-katilluraño. Zubill 37.
- BELAUN-KEINU. Movimiento de rodilla. Lotzaile erneak armenak egin, besamenka bildu ta bala usu
lotzen zuten belaun-keiñuz, eta atzera yaurti. 'D'un coup de genou'. Or Mi 109. Noizbeinka artzen duten
eskukatik, lasto batzuk bereiziko ditue, eta belaun-kiñuz gerrikoa egotzi ondoren, kibiztoz lotuko diote. TAg Uzt
80.
- BELAUN-KOSKO (B, BN ap. A; VocB; belhaun kosko H; belhaun koxko H), BELAUN-KROSKO (belhaun
kroxko SP; belan kroskua Deen I 100). Ref.: A (belaunkatillu); Izeta BHizt2. Rótula, choquezuela; rodilla.
"Belhaun burua, xopera, kroxkoa" SP (sin trad.). "Belhaun koxkoa, koskoa, rotule" H. "Belaunkosko, hueso de la
rodilla. Anbateko kaska belaunkoskoan" Izeta BHizt2. v. belaunburu. Belaun kozkoa / gutxigo jasoz, beorra /
geldixe dabil. Or Eus 346.
- BELAUN-KOSKOR (G-to, Sal ap. A). Rótula. Altxa zaitia; belaun-koxkorrakin galtza guztiyak ondatu biar
dituzu. Alz Bern 54. Eskoboi banakin, galtzak belaun-koskorretaraño, gain guztia zirrit-zarrat larraskatzen.
Anab Poli 54.
- BELAUN-KUNKUR. "Belainkunkur (R-vid), choquezuela" A. v. belaunburu.
- BELAUN-LOTZAIKI. "(V-m), cuerda o liga para sostener las medias" A. v. BELAUN-ZILDI.
- BELAUN-MUILO (-lh-Hb ap. Lh, H). Rodilla; rótula. "Belhaun muiloa (V, G, L), rotule" H. v. belaunburu.
Belhaun muilo handia Senpertarra deitzen, / Ordu luke gargoro hasteko aphaintzen. Hb Esk 122.
- BELAUN-TXINGO. Figura en Echag (116, 142 y 183), en composiciones de las fiestas de carnaval, tras la
"marcha"; parece ser el nombre de un tipo de baile. Cf. 1 txingo.
- BELAUN-TXIRULA. "Belhain-txülüla (S), tibia (litt. flûte du genou)" Lh.
- BELAUN-TXOKO. a) "(Vc, G-to, AN-gip), corva" A. v. belaunpe. b) (V-arr ap. A; belauntxuku R-uzt ap. A;
belain-txunku R ap. A s.v. txunku). "Choquezuela" A. v. belaunburu.
- BELAUN-TXURRU. "(Sal), choquezuela" A. v. belaunburu.
- BELAUN-UHAL. "Belaunugal, tirapié (neol.). Litm. 'correa de la rodilla', imit. del alemán knieriemen" A
DBols.
- BELAUN-XOPERA. Rótula. "Belhaun burua, xopera, kroxkoa" SP (sin trad.).
- BELAUN-ZILDI. "Belain zildi (S, arc), cuerda o liga para sostener las medias" A. v. BELAUN-LOTZAIKI.
- BIZKARREZ BELAUN. v. bizkar.
- PRAKA-BELAUN. v. praka.
belaunaldi (V-gip, G-to, Sal). Ref.: A; Elexp Berg. 1. Generación. "Iru belaunalditako gizasemeak etxe
askotan ikusten digutu, baiño lau belaunalditakoak gitxitan" A. v. belaun (2). Tr. Documentado en textos
meridionales a partir de 1930. En DFrec hay 19 ejs., meridionales. Beraz, Abrahangandik Dabidenganaño
amalau belaunaldi. Ol Mt 1, 17 (Lç, Hual jenerazione, He jenderazione, TB ethorki, SalabBN yende mende,
Echn jenerazio, HeH, Dv, Ur, Or, IBe, IBk gizaldi, Ip gizun araldia). Gure belaunaldiaren muturretan eten bear
badu euskaltzaletasunak. Ldi IL 13. Amalau belaunaldi dira. Ir YKBiz 18. Etxahunia ta Hegiaphaliak etzuten
asarrebiderik izan aspaldiko belaun-alditan (generaciones). Etxde JJ 226. Zaharrak bazijoazen belaunaldi
gazteai leku egiñaz. Ib. 233. Xalbaten senide guziak etxetik suntsitu ziran eta berak belaunaldi berri bati asiera
eman zion iru aur zoragarri mundura ekarriz. Ib. 97. Uriko mutil guztiak ondotxu ekien aldi edo belaun-aldi
artako lorarik usaintsuenak zeintzuk ziran. Erkiag Arran 26. Beren egiñengatik ezagunak eta famatuak izan
ziran: Gaulako Amadis adoretsua bere seme ta billoba guziekin bostgarren belaunaldiraiño. Berron Kijote 145.
Belaunaldi batetik bestera, gurasoengandik seme-alabengana, jatxi gabe ere ikusi da horrelako aldakuntzarik.
MIH 213. Gizaldien eta belaunaldien arteko borroka. Ib. 228. Gure artean sutan dauden ezin konta ahala istilu
horiek [...] funtsezko belaunaldi-borrokaren ageriko ezaugarriak besterik ez dira, ene ustez. Ib. 228.
2. Estirpe, linaje. v. belaun (3). Nere belaun-aldikoetatik neu nauzu azkena... nere abizena nigaz itzaliko da.
Goen Y 1934, 185. Dirudinez, aspaldiko nere yaunen belaunaldi osoa erroz gora tutorretik zotukaturik usteldu
da. Zait Sof 31.
belaunaldika. A golpes de rodilla. "Ez dek Azpeitin orren gañera [zugaitzera] igoko litzakenik" --esan zun
norbaitek. "Ezetz?". Txistua egotziz, zartatu zituan eskuak alkar eta, sugea bezela gerrian kiribildurik,
belaunaldika ekin zion Balendinek. TAg Uzt 35.
belaunarri. "(V-gip), piedra sobre la cual golpean la suela los zapateros" A.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
719

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
belaunaulki, belaunalki (A DBols, Zam Voc). Reclinatorio. "Belaunalki (neol.), reclinatorio" A DBols.
"Reclinatorio" Zam Voc. v. belaunikaulki, belaunikaleku. Ze ederki ematen zuen, gero, baserritarrak euren
eskapulario ederrekin belaun aulkietan orduerdiak egiten ikusteak! JBDei 1919, 176.
belaunbikatu. v. belaunikatu.
belaunbiko. v. belauniko.
belaunburu (V-gip, G-to, L-ain, BN, R; Zam Voc; -lh- SP, Hb ap. Lh, H), belainburu (-lh- S; Foix ap. Lh).
Azkue, sin duda por error, da tbn. belaunbürü como V y Sc. Ref.: A (belaunburu); Lrq /belhainbüü/; Etxba Eib
(belaun-burua); Elexp Berg. 1. Rodilla; rótula. "Belhaun burua, xopera, kroxkoa" SP (sin trad.). "Rotule" H.
"Choquezuela" A. "Belaun-burua, rodilla. Belaun-burua aundituta darabit oingo egunetan" Etxba Eib. "Rodilla,
extremo de la rodilla. Belaunburua aundittuta daukat" Elexp Berg.
Jarri omen zan mutila bere esertoki arrizkoan, eskuiko belaun-burua larrugorriturik zakurragana begira
zebala. Izt C 252. Esku zabalaz belaunburuko txapel zaarra astinduaz. A BeinB 46. Orduen patroiek ukabillaz
belaunburue iota, "Txotxo: eo alde txarrekua, eo Batxi Satika aiz i", esan euen. A BGuzur 143. Moxal bat billatu
zan, errekartean, belaunburuak ausita. Ag G 158. Belaun-buruetan indarra zuten Leaburuar guztiak Urkietan
ziran. A Ardi 72. Errak to, Piarres, arinago ez othe haiz ibiltzen, Ortzango erreka horietan, edo bardin
errabotean? Zer dituk ala Senpertar belhaun-buru handiak hik ere? Barb Piar I 129. Maroncelli gizajoari
barren-zaldar ikaragarri bat jaio zitzaion ezkerreko belaunburuan. TAg GaGo 97. Erritarra ñoago; baiña badu
kozkor; / besaburu, ukalondo, belaunburu bizkor; / besoak luze ditu, lepoa gizenkor. "Rodillas". Or Eus 147.
Belaunburuak erre dizkoen bideko asunak / izan bitez gizonarentzat ikaskizunak. TAg Uzt 280. Arrano-jale
Biriatuko, / Ikatz-egile Sarako, / Belaun-buru handi Senpereko / Zoko-moko Azkaineko. Zerb Azk 98. Nahiz
agertu heien lauzkatzale belhaun-buruz gothor eta bihotzez amultsua! SoEg Herr 29-11-1956, 1. Gorputz
melarrak zeuzkaten baña / belaun-buruetan indar. Basarri 97. Portale-munan pika-mailua egoan esku-eskura,
hartu esku biekin eta sekulako kolpea emon neutsan jarrita egoala belaun-buruan. Baraia 86.
2. (G-to, R-uzt), parte anterior del muslo, más arriba de la choquezuela" A.
3. Cabeza de estirpe. O Mantuako markes noblea / belaun-buru ta osaba nerea. Berron Kijote 67.
belaundi. "Genealogía, árbol genealógico, belaundi (neol.), litm. conjunto de grados de parentesco" A DBols.
belaundu (V-gip, G-to), belaintu (R). Ref.: A (belaundu, belaintu); Iz ArOñ; Elexp Berg. 1. "Belaintu garia
(R-uzt), encorvarse, doblarse el trigo" A (para belaundu remite a belaunkatu). "Beláundu, levantarse el trigo,
maíz, etc., caídos, formando arco. Beláunketia, id." Iz ArOñ. "Levantarse el trigo, el maíz, etc., caído, formando
arco. Artua udabarrixan aiziak bota zeban da oin belaunduta dago" Elexp Berg. v. BELAUN EGIN.
2. belauntu. Arrodillarse. v. belaunikatu. Doaindu zagun Zeruko Jauna / belaunturikan lurrean. Etxeg EEs
1925, 233.
belaunesi (G-nav), belauntesi (V-gip). "Belaunesi, una escalera pequeña, como de tijera, que se pone a caballo
en los setos" Ond Bac 390. "Belauntesixa, pasalekua" Iz ArOñ. "Beláuntesi, paso para personas en una cerradura
[...] Belaunteixa (?), id." Ib. (que añade alav. de Heredia bolantés, belantés).
belaunetxe (V-arr-ple ap. A). Casa solariega; estirpe, linaje. "Belaun-etxe (V-arr-ple), casa troncal, heredada
del fundador de la familia" A. v. belaun (3). Oriek ere, ordea, belaunetxe bateko ta odolkide dituzu. Zait Sof
16. Nolabait nere ta belaunetxe danarena orobat negar egin eta deitoratu dezadan errauts orren gain. Ib. 41.
Auek dira aien belaun-etxekoen buruak. Ol Ex 6, 14 (Ker belaun-etxekoen buruak; Urt etxetako buruak, Dv
etxetako buruzagiak, Bibl arbaso familien buruak). Aren familia, jatorria ta belaun-etxea jakin nai genuke.
Berron Kijote 148.
belaungaineratu, belaunganeratu. Poner sobre las rodillas. Gaztarua barriro eldu yatela usteko yok, eta
onenian eu lenengokoz belaunganeratu euban egunagaz gogoratuko dok. Euzk II 372 (ap. DRA).
belaungozo (V-gip-m, G-to ap. A; Lar). 1. "Belaungozoa decimos, v.g. al buen temple y flexibilidad de las
rodillas" Lar s.v. gozo. "Agilidad" A. Cf. Or Eus 327: "Lau beor izu bizkor biltzeko / badirade naiko lagun. /
Barren-arrak il, biotzak argi, / lauek gozo dute belaun ("la agilidad de sus piernas")"; y Mok 4: "Aztalak arin
darabiltza, belaunak gozo". "Zein dira-ta zeru-gorputzen lau doaiak?", eta: "argitasuna, zailutasuna (zuek
"belaungozo" esaten diozute), sarkor izatea, minberakaitz izatea". Or QA 196.
(G-goi-nav). (Con adj.). "Paso, andadura de una persona" JMB At. "Ese hombre tiene buena agilidad, belaun
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
720

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
gozo ona du gizon orrek; litm. rodilla dulce (G-nav)" A EY III 241. Etxe onetan gora, [elbarritua] Santuaren
faborez, ta pozez igo zan, da indar, edo belaungozo obea beti sentitzen zuen. Cb SIgn 174. Belaungozo ona
daukan, emazte ibildaunak geien bat usain txarra banatu oi dau. msOñ 238r. Irten zan iñork ezagutu etzezan
egunsenti berean, eta oñez belaungozo onarekin Mandresa-aldera jo zuen zuzen zuzen. Aran SIgn 20. Herriko
plazan gauoro "komeriyak" egin behar baditut, edo hilean behin kanpantorre batera igo, belaun-gozo hoberik
behar, lepezurra hautsiko ez badut. MIH 253.
2. "(AN-5vill, G), ágil" A.
belaunika (H; -lh- BN-lab-arb-mix; H), belaunka (-lh- BN-lab-baig-arb-mix), belainka, belaurika (H),
belharika (S; H), belhaika (H (BN, S)). Ref.: A (belharika); AtSac 61. De rodillas. "À genoux" H, que cita el
CatLav atribuyéndole la forma belaurinka, pero lo que se encuentra en éste es belhaurinko. v. belauniko; Cf.
belaunka. Tr. Bel(h)aunika se documenta en autores septentrionales y en Orixe (Duhalde emplea tbn.
belhauniko); bel(h)aunka en Prop y Etchamendi (que tbn. emplea belauniko), y belhainka en Inchauspe y el
catecismo suletino (donde tbn. se encuentra belhariko).
Jauntzi ta berehala egin goizeko othoitza, ur benedikatuarekin zeinaturik eta belhaunika jarririk. Dh 49.
Lanean ari nintzelarik belhaunika, sakramendu saindua zagon tokitik hurbil. JesBih 398. Haren oinetan ezarri
nintzen belhaunika. MarIl 74. Belhainka jar zite zunbait imajinaren aitzinian debotki. CatS 128. Sogizü, othoi,
hontarzünekin gure familia huni, zure hoinetan belhainka dagozünari. Ip Hil 267. Argi handi batek üngüratzen
dü eta belhainka erorten da. Ib. 11. Errege belhaunka zagoelarik, arthiki zioen ur benedikatua. Prop 1909, 230.
Anglesak eta Italianoak lerroka heldu ziren: belaunika galdatuko zuten gogotik pertzaren milikatzea. StPierre
28s. Bitartean, nire nagosi yauna kurpituan egoan belaunika. Or Tormes 113. Ondar ezoan guziok belaunika
oiuz esan genun. Or Mi 131. Huna nun gure Mañex / den belaunka jartzen / Eta bere moldean / otoitzari lotzen.
Etcham 78.
belaunikaleku. Reclinatorio. v. belaunaulki. Jaun aphezpikuaren belhaunikalekua aphaindua zen lema
batez [...], eta untzi bakotxak bere buia izenarekin ezarria zuen aldarerako eskaler hegian. Herr 10-11-1960, 1.
belaunikarazi (-lh- Dv A), belaunikatuazi. Hacer arrodillarse. "Belhaunikarazi, faire mettre à genoux"
Dv. Ez da han ni belhaunikaraziko nauen Yainkorik. Hb Egia 89. Etzuten nihor alde, eta halere oro
belhaunikarazi zituzten eta estali Eliza mendiaz. Ib. 153. Amak belhaunikarazten ohi ninduen [...] eta, bi eskuak
ahurraz elgarri ezarririk, erranarazten zaundan hitzez hitz othoiz hau. JE Bur 22. Andre ori aur-giteko omen
zegoan eta aren karraxietaz urrikaldu gabe, belaunikarazi ta tiroz il omen zun. Or SCruz 81. Lekaidabak
Maritxo Ramuntxoren aldamenean belaunikatu-azitzen du. Alz Ram 132.
belaunikatu (V, G, AN, L; Lar, Lecl, Añ, VocCB, H (G, V); -lh- BN-ciz; SP, HeH Voc, VocBN, Hb ap. Lh, Dv),
belhaikatu (S; Gèze Dv, H), belhainkatu (S), belhairikatu (H (S)), belairukatu (R-vid), belañikatu,
belharikatu (S; Gèze, Dv, H; belarrikatu Arch ap. DRA), belaunbikatu, belaunbikotu (V-gip; VocCB, Dv (V)),
belaunikotu (V-gip; Añ, Zam Voc), belaurikatu (Sal, R-uzt, Ht VocGr 326, Lar; -lh- BN-baig; Urt II 211, Arch
VocGr, HeH Voc, Dv, H), belaurinkatu. Ref.: A (belhaikatu, belairukatu, belharikatu, belaunikatu,
belaurikatu); Lh (belhainkatü); Lrq /belháika/; Iz ArOñ (beláunikau); Etxba Eib (belaunikotu); Elexp Berg
(belaunbikotu).
Tr. Belaunikatu es la forma más empleada en la tradición meridional. Al Norte belhaunikatu es tbn. general
fuera de los textos suletinos desde fines del s. XVIII (anteriormente se encuentra en Pouvreau, Haraneder y
Larreguy, en éste junto a belhaurikatu). Hasta dicha época lo que emplean los labortanos y bajo-navarros es
belhaurikatu, que se encuentra tbn. en Oihenart, Maister y en un texto salacenco de 1780; hay además
belhaurinkatu en CatLan. En la tradición suletina la forma más extendida es belharikatu (en CatS y en Inchauspe
junto a belhainkatu); en algún texto moderno se encuentra tbn. belhaikatu. Belaunkatu se documenta en Prop,
Leon e Iraizoz. La forma belaunikotu se encuentra en autores vizcaínos como Añibarro, Uriarte, Arrese Beitia,
D. Aguirre (que tbn. emplea alguna vez belañikatu), T. Etxebarria o Kerexeta; belaunbikotu, en algunos
vizcaínos desde fines del s. XIX y en Lizardi; belaunbikatu, en Beovide, Aresti y Azurmendi. En DFrec hay 3
ejs., vizcaínos, de belaunbikatu y 5 de belaunikatu.
Arrodillarse. "Belhaunikatzea, s'agenouiller" SP. "Appronare, plegatu, beheratu, makurtu, belhaurikatu" Urt II
211. "S'agenouiller, belaurikatzea" Ht VocGr 326. "Arrodillarse" e "hincar la rodilla" Lar y Añ. "Belhaunikatzea,
belhaurikatzea, belhaunen gainera erortzea" HeH Voc. "Belhaunikatu, se mettre à genoux" VocBN. "Beláunikau,
beláunikaitten, arrodillarse" Iz ArOñ. Cf. Dv: "Beaucoup d'auteurs écrivent belhaunika à cause du radical
belhaun, mais le pleuple dit belhaurika".
--Zer adorazione mota hemen kondemnatzen da? --Norbeit imajina edo figura baten aitzinean presentatzen
denean haren aitzinean othoitz egitera, belhaurikatzera edo gurtzera, [...], Iainkoa han erakusten balitzaiku
bezala. Lç Ins D 3r. Ethor zedin harengana gizon bat, haren aitzinean belhaurikatzen zela. Lç Mt 17, 14 (TB,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
721

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Echn, Ol, Or, IBk, IBe bel(h)aunikatu, Ker belaunikotu, Leon belaunkatu; He, Ur (V) bel(h)auniko jarri, Hual
belairuko isari, Ur belaunen gañean jarri). Bazedin ordu berean / Otoitzean / Iar belhaurikaturik, / Non senti
baitzezan sarri, / Miragarri! / Elhe' aragiturik. O Po 58. Serbitzu hura egiten zerauen xapela erauntsirik, eta
lurrean belhaunikaturik. SP Phil 275. Belharikaturik, bi eskuak iuntaturik, begiak aphaldurik, kruzifix baten edo
imajina debot baten aitzinian, ur benedikatuz zeinhaturik, lurrari pot bat eginik. Tt Ar 10. Belhaurikaturik
humilki gorphutza, / Adoratzen zaitut, Jongoiko bakhoitza. Gç 37. Etzaio aski ohore emaiten ahal, Izen handi
honen enzüliak oro Paradüsian, lürrian eta Ifernian belharikatzen direnaz geroz. Bp II 22. Oihu egiten zuten
haren aitziñean, belhaurika beitez. Urt Gen 41, 43 (Dv belhauna lurrera eman zezaten). Ostia Sainduaren
altxatzean ere doirik belhaurinkatzen direnek eta orduan ere maiz belhaun batez, hek othe dute gure Elizei zor
zaioten errespetua? CatLav 450 (V 210). Zerbitzu hura egiten-ere zaroen, buru-has eta belhaunikaturik. He Phil
275. Gizon bat behin lotsaren eta esparantzaren artian, [...], aldi batez eliza batetan, althare baten aitzinian
belhaurikatürik, orazionetan jarri izan zen. Mst I 25, 2. Ekusiko dezu noizbait giz-ainzur edo pintur belaunikatu
bat, ezker eskuan S. Kristoa ta eskoiekoan arri gogor bat duela. Mb IArg I 96. Egondu zen an egun guzian, bein
jaiki, bein jarri, bein belaunikatu, bein bere begi-zuloak alde batera, bein bestera jiratu. Mb IArg II 354. Badire
Israelen zazpi milla gizon ene eskuko daduzkadanak, eta belhaunikatu ez direnak Baalen aitzinean. Lg I 356.
Horiek horrela egin zituztenean, belhaurikatzen ziren, hartaz hirri egitekotzat. Lg II 272. Elizan sarzen zradien
guzietan belaurikatu eta bereala erran akto kontriziozkoa (Sal, 1780). ETZ 164. Hitz hetan Saul zen belharikatü.
Egiat 172. Ezta kestione, jaunak, / orai belarikatzia, / bertan egin itzazie / nik eman maniak. AstLas 24. Belarika
mitilak. Ib. 23 (acot. escén.).
(s. XIX). Aigü hunat Korpio / behar dük batheiatü / lürrian belharikatürik / Jinkuari parkamentü galthatü.
Xarlem 958. Aita Saintia bellarika eta minza. Ib. 1236 (acot. escén). Erran ezadak Xarlemaña / nahi zaitadanez
rendatü / eta bellarikatürik pharkamentü / mementian galthatü. Ib. 420. Zenbat bider abereak ta infernukoak
belaunikaturik Ostia santua igarotzean? Mg CC 204. Ur bedeinketua artu; ziñatu; belaunikotu; esan, Neure
Jesukristo Jauna, ta urrengo oraziñoa. Añ EL 1 5. Zenbat egoten dira [...] mezatako denboran bertan zokoetan
belaunikatu ere gabe, edo geienaz belaun bata lurrean duela? AA III 339. Belaunikatuko dira, dio S. Paulok,
Zeruan, lurrean eta infernuan arkitzen diran guziak. Ib. 543. Lepradun bat ethorri zen haren aitzinean
belhaunikatzerat. TB Mt 8, 2 (Lç adora zezan, Echn adoratu zuen, HeH khurtzen zitzaioela). Har hur
benedikatü, eta belharikatürik [...] egizü zure othoitzia, beste oküpazionerik batere hartü gabe. UskLiB 73. Izen
sakratu haren aiphamenera guziak belhaunikatuko dire Zeruan, Lurrean eta Ifernuan. MarIl 79. Dorleaux eta
Chartres belharka. Mustafa 58 (ap. DRA). Jinko horren adoratzeko gitian oro belharika. Ib. 186 (ap. DRA). Ze
pena andija izango litzatekian ementxe belaunikoturik egotia beti iraun edo eternidade guztijan. Ur MarIl 43.
Deadarrez pregoi batek ziola, guztiak bere aurrean belaunikatu zitezela. Ur Gen 41, 43. Belaunikatu ziran,
Jainkotzat ezagutu zuten. Lard 367. Belhaunikatzen dire gizonak eta yotzen dute lurra kopetaz bederatzitan. Hb
Egia 68. Nai badezu oñetan / belaunikatuta / adoratuko zaitut, / agindu zazu ta. Bil 98. Belhaunikatzen zen gero,
eta oren osoak belhauniko iragaiten zituen, batere higitu gabe. Laph 191. Jenobebak, lurrean belaunikatu [...]
eta egin zuen orazio. Arr GB 45. Zure aitzinian ümilki belhainkatürik, zure aitzinian ezagützen dit ene
ezdeustarzüna eta ene miseria. CatS 118. Jesüsen izenian oro belharikatzen direla. Ib. 98. Begiraune andi
batekin, / Bertan zan belaunbikotu. Ama Birjiña Aranzazukoaren kondaira (1881), 10 (ap. DRA). Belaunikoturik,
/ Jaunari gogotik, / Erregututen deutsa / Arimeagaitik. AB AmaE 342. Belaun-bikatu zan ta egin zion
Jaungoikuari orazio bere aizparen alde. Bv AsL 95. Onelako itz gozuak adituta, belaunikatu ziran
Jaungoikuaren zeloz suturik. Ib. 208. Ni ordukotz harri zabal hotz baten gainean belhaunikatua bainintzen. Elzb
PAd 23. Eta han zagon nihoiz jarri ez belhaunikatu gabe, edo xut-xuta, edo osoki ukhurtua. Jnn SBi 86.
Belhaunika gaiten hemen; / Birjinaren ager lekhua, / Beha horrat: horra nun den. Zby RIEV 1908, 292.
Belhainkatü ziren, adoratü zien eta gero eskentü zeitzoen bere oberendak. Ip Hil 105. Zure althare saintiaren
aitzinian ümilki belharikatürik. Ib. 223. Kurutzean iosiriko Iesusen irudi-aurrean belaunikoturik. Ag AL 156.
Gero belaunbikoturik guztiak mun egiten eutsen bateoko ponteari. Itz Azald 131.
(s. XX). Larunbatarekin [...] elgarri kofesatu ginelarik, aintzinera belhaunkatu zitzaudan eta desmetitu zen.
Prop 1901, 32. Belhaunika hadi, diotsate bere gizonek ere; eman hadi belhauniko. Bai, belhaunikatzen da. Prop
1903, 131. Kandela aundi baten ondoan belaunikatu zan Bernardatxo. Goñi 63. Khanberan ziran sei emazte
belharikaturik. Eskual 14-8-1909 (ap. DRA). Konsekratzailea, bai eta aphezpiku, aphez eta fededun, bilkhura
guzia belhaunikatzen da. Lander EEs 1916, 60. Doi doi doi belañikatu da. Ag EEs 1917, 203. Belhaunikatzen
da, eta ahapetik othoitzean egoiten. Barb Sup 52. Haren aitzinian belarikatü gira. Const 31. Eta jauparijak eta
agintarijak bere aurrian belaunbikotu. Altuna 110. Aphezaren aitzinin hirur oren laurden igaran belhaikatürik,
nigarretan elkhi kobesionaletik. D. Béhéty GH 1929, 75s. Belaunbikotu dirala danak / Gurutza deunan aurrian.
Enb 35. Belaunikatu lurrian eta / errezuan zian asi. Tx B II 90. Nun nahi othoitzean / belaunikatua / saindu iduri
debru / madarikatua. Balad 215. Gure Yakintsua, bere harriduran belaunikatzera zohalarik, Aita sainduak
larderiaz, [...] debekatu zakon ohetik higitzea. Zub 46. Ongi ikasiz geroz, ongi ezagutu eta gero belaunikatu eta
sinesteko. FIr 164. Iduri done orren aurrean belaunikatu zaite. Alz Ram 129. Belaunikatu ziran guztiak. Or
Tormes 115. Erri guzia arbelean belaunikatzen da. Or Mi 143. Mutilla lurrian belaunikatu zan eta zara-ganian
makurtu zan, eta emon eutsoezan berrogetamar paluak. Kk Ab II 147. Maitari biak, beren urratsak neurturik, /
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
722

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
sartu ta yarri dira belaunbikoturik. Ldi UO 55. Gu txapel baten aurrean belaunikatu? Goen Y 1934, 102.
Belaunikaturik auzpez yarri zan lurraren gañean. Ir YKBiz 467. Aurrean belaunkaturik. Ib. 492. Belaunikatu edo
eseriko da aitaren oñetan. ABar Goi 74. [Jaun erretora] othoitz-alkian da, belhaunikatua, xanoa kaskoan. Lf
Murtuts 9. Hire aintzinean belhaunikatuko dituk egun batez hire aitaren seme guziak! Zerb IxtS 30. Begira emen
zuen erria / auzpez belaunikatua. SMitx Aranz 142. Emen nazu, o Jesus on eta guztiz gozo orrek, zure aurrean
auzpez belaunikaturik. NEtx Nola 39. Betea [...] bere ondoan belaunikatuta zeukala. JAIraz Bizia 90. Gizonak
areago ez zekien etsipenez negar-garraisiaka hasi, ala zorionaren onaz belaunikatu eta Izatea benedikatu behar
zuenetz. Mde HaurB 98. Badakit ba, handiegi nizala. Hortako niz belhaunikatzen. Egunaria 1-8-1956 (ap. DRA).
Belaunikatu zan Poliri lepo-aurreko txamarreko txuloan lorea jartzeko. Anab Poli 135. Eleizpera joanda,
alkarren ondoan belaunikatu zirean, ezkondu zirean egunean lez. Bilbao IpuiB 146. Geu bere belaunikotu egin
bear gara Jesusen aurrean. EgutAr 15-1-1959 (ap. DRA). Jesus basatzan belaunbikatzen da. Arti Ipuin 26.
Belaunika zaitezte! Arti MaldanB 221. Manatzen dautzut belaunika ziten zure aita erretoraren oinetan. Ardoy
SFran 335. Belaunikotu eta parka eskatzen jarri zan. Etxba Ibilt 468. Aldare zurian / aingeru sail zuriagoak /
adoratu ninduen / belaunbikaturik. Azurm HitzB 60. Belaunikatu nintzan bertan da / egin nun otoitz umilla. Uzt
LEG II 12.
v. tbn. CatLuz 34. Zab Gabon 81. CatJauf 43. Urruz Zer 117. Ill Pill 10. Ox 165. ArgiDL 23. TAg Uzt 276.
Etxde AlosT 95. Erkiag Arran 172. And AUzta 100. Osk Kurl 190. Larz Senper 112. Gazt MusIx 21. Berron
Kijote 36.
(Con dat.). Arrodillarse ante. Sainduen imajinak elizan edukitzea eta hei belhaurikatzea, manamendu hunen
kontra othe da? Mat 104. Biak lurrean zitzaizkon / behin belhaurikatu, / gero buruak ziotzoten / lurreraño
makhurtu. EZ Noel 58. Jesüsen izenetik landan, zoin izeni oro belharikatürik, zer izen handiagorik eta
lotsagarriagorik [...], baizik eta Mariarena? Mercy 14. Gero aitzinian belhain batez belharikatzen zeitzün eta
kolpü emaiten zeizielarik erraiten zeizien "Salütatzen zütügü Jüdiuen Erregia". UskLiB 39. Ots au aditzen zuten
lekuan, guziak belaunikatu zekizkiola. Lard 54. Zenbat jainko gezurrezkori belaunikatu zitzaiozkan. Ib. 134.
Zezen bat oihan heietan / Egun oroz zen ikhusten, / Adar puntak su kharretan, / Haitz bati belhaunikatzen. Zby
RIEV 1908, 419. Emaztea dakion / hantxet belhaunika, / Buruko iletarik / herrestan dabilka. Zby RIEV 1909,
105. Belaunbiko nintzaizun, bijotza bildurrez. "De rodillas me postré". Laux BBa 108. Argatik belaunikatu
zitzaion, barkamena eskatzeko bezela. Ir YKBiz 97. Maiz Zu-ri, gure Iainko Orri, Elizan otoi usuz eta luzez
belaunika oi zitzaizun. Or Aitork 195. Dei egin zion bentariari eta onekin bakarka zaltegian belaunikatu zitzaion
aurrez-aurre. Berron Kijote 49.
Etim. Para la parte final cf. rom. fi(n)car, hincar. Cf. H: "Il se peut [...] que ce verbe dérive pour la seconde
partie de hincar, esp. hincarse de rodillas, comme le porte le texte de La Vieuxville ci-dessus belhaurinka, ou du
prov. hica, 'mettre, placer'".
belaunikatzaile, belaikazale (S). "Belhaikazale, qui s'agenouille" Lrq s.v. belhaika.
belaunikatze (Lar, Añ, Lecl), belaurikatze (Lar). Genuflexión, acción de arrodillarse. "Génuflexion" Lecl.
Lege naturalean asko zen bihotzeko urrikimendu batekin, eta [...], kanpoko zenbait seiñalerekin, kontu egizu
begi ailtxatze batekin, edo belhaurikatze batekin, Iainkoari berari kofesatzea eta barkhamendu eskatzea. Ax 523
(V 337). [Iainkoaren] ohoretan belhaunikatze xoil batek geiago balio duela munduko tresor guziek baino. SP
Gudu 100. Hasgorapen bakhar bat, othoitz labur, ordean bizi bat, belhaunikatze bat. He Gudu 122. Mistress
Olaz bi mutil burusturen erdian aurkeztuta, artazi ta belaunikatze [...] ta eskuan txapela zuela, iru burumakurtzeren
ondoren, azken itzulia eman zuenean, eskuzaparta ederrak entzun zituen. A Ardi 70.
Belaunikatzerik etzuen egin, artazi ta gora-gorak bai, ugaritxoegi noski. Ib. 70.
belaunikaulki, belaunka-alki. Reclinatorio. v. belaunaulki. Eskutik ereman zuen, khoroan barnaxago
egina zitzaioen belhaunka-alkhi, oihaleria ederrez aphaindu batetarat. Prop 1909, 230.
belauniko (V, G, AN, L; Lar, Añ, VocCB, H; -lh- L, BN; SP, VocBN, Hb ap. Lh, Dv, H), belhaiko (S),
belhainko (S), belairuko (R-vid), belariko (-lh- BN-mix, S), belarriko (Arch ap. DRA; -lh- S), belhauko (BNlab-ad-arb-mix),
belaunbiko (V-gip; Añ, Dv (V)), belauneko (V-gip), belhauninko (BN-arb), belhaunko (BNad),
belhaunku (BN-ad), belauriko (AN, Sal, -lh- BN-lab-baig-mix; Lcc, Lar, H; -lh- Urt I 417), belhaurinko
(Lh), belhaurrinko, beleniko, belhoinko (BN-bard), beloriko, berauriko. Ref.: A (belhaiko, belharika,
belairuko, belauniko, belauriko); A Apend (belaunbiko, belauniko); AtSac 61; Lh (belhainko); Lrq /belháiko/; Iz
ArOñ (bélaun), To (belaune); Etxba Eib; Elexp Berg (belaunbiko).
Tr. Belauniko, que se encuentra ya en Arzadun, es la forma más empleada en la tradición meridional desde
mediados del s. XVIII; hasta dicho siglo se emplea belauriko, general tbn. entre los alto-navarros de todas las
épocas (si bien hay berauriko y beloriko en textos del s. XVIII). Al Norte, fuera de los textos suletinos, domina
tbn. belhauniko desde finales del s. XVIII (anteriormente se encuentra en Pouvreau, Harander, Larreguy y
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
723

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Baratciart); hasta dicha época lo que se emplea es belhauriko (belhaurinko en CatLav). En la tradición suletina la
forma más extendida es belhariko (belhaiko en algún texto moderno); hay tbn.un ej. de belariko en Lazarraga
(que emplea generalmente belauriko). Belairuko se encuentra en Hualde. La forma belaunbiko la emplean
autores vizcaínos como Moguel, Añibarro, fray Bartolomé, D. Aguirre o Enbeita; más modernamente la usa
Aresti. Hallamos además beleniko en canciones populares recogidas en Guernica.
1. De rodillas. "Arrodillar, belauriko jarri" Lcc. "Arrodilladura, belauriko jarritea" Ib. "Belhauniko iartzea, se
mettre à genoux" SP. "(De) rodillas" Lar y Añ. "Arrodillarse, belaunikatu, belaurikatu, belauniko, belauriko
jarri" Lar. "À genoux" VocBN. "Qui est à genoux" Dv. "Beláuneko jarri, ponerse de rodillas. Beláuniko jarri" Iz
ArOñ. v. BELAUNEZ, belaunika.
Belariko jarri zirean. Lazarraga 1154r. Ni belauriko jarririk. Ib. 1184r (v. tbn. belauriko ib. 1152r, 1153v,
1159v, (B) 1180vb). Donzella guztiak, daode belauriko. (Cantar de Bretaña). ConTAV 5.1.1. Belhauriko iarririk
egin zezan othoitze hekin guziekin. Lç Act 20, 36. Iar zaitezte belhauriko, eta erran itzazue Andre dana
Mariaren Letharinak. Mat 354. Nola egoten baitirade batzuk Mezakoan belauriko solamente belaun bates. Ber
Trat 31v. Arrazio da gauden belauriko bi belaunes ixilik eta geldirik. Ib. 28v. Imajina sainduaren oiñera naiz
hurbilltzen, / Eta haren aitziñean belhauriko humilltzen. EZ Man I 10. Belhauriko iar zaitezte / eskoin esker
herrunkan. EZ Noel 122. Birjinaren aitzinean belhauriko. Harb 116. Zaharra ezin barur diteke, belhauriko
orazinotan ezin dagoke, erromerian ezin dabilke. Ax 180 (V 122). Oera etzin baño leenago erloxu laurenez,
belauriko iasarri bidi. Cap 128. Zatozte dugun adora, / Belhauriko debotki. Hm 38. Aldare baten aitzinean
belhauniko iarririk othoitzetan zegoela. SP Imit I 25, 2 (Ch ahuspez emanik, Mst belhaurikaturik). Galdez nago
belhauriko, / Bihotza doluz hiltzeko, / Ah! noiz nauzun salbatuko. Gç 160. Goiz arratsez Jinkoa belhariko
othoitzen eztiana. Bp I 86.
(s. XVIII) Joan Konfesorien oñetara, da belauniko egin Kurutze Santeen señalea. Arz 54. Katixima akhabatu
denean, haurrak belhaurinko jar arazi behar dire. CatLav A 8r (V 9). Egon gaitezin belhaurinko. Ib. 272 (V
136). Belhaurrinko jarri behar da. Ib. 346 (V 168). Imini bedi Konfesorearen oñetan belauriko. El 94. Arratsean
oera etzin baño leenengo, jarriko da belauriko. Iraz 50. Haren aitzinean belhauniko jarririk erran zioen. He Mt
17, 14 (Dv, Ur (V) bel(h)auniko, Samper belauriko, Hual belairuko; Lç belhaurikatzen zela). Xarri ze belauriko
Maria Santisime, eta adoratu zue bere Seme Santisimoa (Ororbia, 1758). ETZ 97. Mundu guztiko er[r]einuak,
gloriak eta grandezak eta ondasunak abek guztiak emango dizkizut baldiñ berauriko paratuta adoratzen banazu
(Muruzábal). Ib. 65. Jaiki zela belauniko zegon tokitik. Mb IArg II 321. Ama Birjiñaren ofizioa, ta beste debozio
asko belauniko errezatu oi zituen. Cb Just 26. Goxean, eguerdian ta arratsean belauniko errezadu. Cb CatV 102.
Eman zen belhauniko Eliaren aitzinean. Lg I 364. Ea Kristioak, begira zaze M. SSri. beloriko paraturik. ETZ
154. Beztitü giren bezain sarri belauriko gure othoitza eginez. CatLan 109. Gorphutzez Elizan, izpirituz
kanpoan; belhauniko lurrean, gogoz munduko egitekoetan. Brtc 244. Dian ogenaren arauiala belhariko
jarrerazirik, 40 edo 50 makhila khaldi, hoiñ zoletan dereitzo emaneraziten. Egiat 225.
(s. XIX) Jar zite belhariko / orai sakratzeko / eta gero berhala / ere bai koruatzeko. Xarlem 1398. Graziaz
bellariko / nahi deizüt galtatü. Ib. 689. Lurrian auspaztubaz, belauniko jarriaz ta buruba beruntz makurtubaz.
CrIc 50. Dagoz belauniko, golpetu daruez bularrak, eskatuten dabee parkazinua. Mg CO 38. Esan zituan
belaunbiko iru Abe Mariak. Mg CC 182. Belauniko jarririk asi zan esaten iru Abe Maria. Ib. 182. Aita gurea ta
Kredo bat belauniko zerura adi. Añ EL 1 63 (EL 2 72 belaunbiko). Paratu zékio béin leprosobát belauríko
eskatzen zióla. LE Ong 14r. Jarri gaitezen Jaunaren aurrean belauniko. AA I 466. Ehun egunen induljentzia
irabazten dute, angelus belhauniko, ezkilak jotzean, erraten dutenek. Dh 92. Bere zeldan edo koru baztarrian
belaunbiko daguan monjiak. fB Ic II 191. Irudi orren aurrian belauniko ifinten garianian. Astar II 48. Emanen
zitiola munduko erreinu eta ondasun guziek baldin belauriko iarririk adoratzen bazuen (Goldaratz, 1833). ETZ
220. Guziak, istant berean, belhauniko jartzen ziren. MarIl 106. Asto bat, zamatua / guztiz erlikiaz, / zijoan iñon
ezin / kabiz fantasiaz, / zergatik, zutenean / jendeak ikusten, / belauniko ziraden / bereala jartzen. It Fab 123.
Jalki Luzien eta Romein jar. Neron mintza, belhariko hirurak. Mustafa 96 (ap. DRA). Almirante urgullusu onek
ponpareriaz eranzatu zeban metallu batean General Lezo belauniko beraren oñetan jarririk ezpata eskura
ematen ziola. Izt C 464. Jarririk belauniko bere aurrian eskatu eutsan, arren errukitu zedilla beragaz. Ur MarIl
59. Montes eta lagunak dohaz balkoinperat, / Belhauniko zezenen gakho eskatzerat. Hb Esk 219.
Cafarnaumeronz zijoala, legenardun edo soraio bat bidean belauniko jarri zitzaion. Lard 386. Yakinei ederrago
zaiote xingili, belhauniko baino. Hb Egia 73. Belhauniko erori zen, Salbatzaileari sokhorri galdez. Laph 59.
Desditxado, jarri zaite belauniko. Arr GB 88. Behar da Mahain Santiala modeski hüillantü, belhariko jarri. CatS
79. Belauniko jarririk / Berorren oñetan, / Abe Maria asi / Zaitez errezetan. AB AmaE 361. Muthil gaizoa eman
zen belhauniko, eta nigarra zariola galdetu zion barkhamendu. Jnn SBi 169. Behar ginduke belhauniko eman,
Jesusen oinen arrastueri musu emaiteko. Lap 210 (V 94). Ardo pikaro gaiztua, / ik galdu didak burua. / Exerita
ezin egon, / belauniko ezin jarri. JanEd I 129. Jesusen oinetan da / jartzen belhauniko. Zby RIEV 1908, 413. Ja
belauniko ministroak hoin gutiren oinetan; izialdurak odola osoki gatz-araziko zioten gehiago izan balire. HU
Zez 211. Felix Maria bere / egun guztietan / belauniko egoten da / Iaunari errezetan. Azc PB 101. Belaunbiko
dagoala bere aurrean. Itz Azald 90.
(s. XX). Belhaunika hadi, diotsate bere gizonek ere; eman hadi belhauniko. Prop 1903, 131. Elizkizun
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
724

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
guztietan, an egongo zan Kitolis alkate-aulkiaren atzean, belauniko. Ag Kr 88. Belauniko joaten eta etortzen zen
lurrari askotan muñ egiñaz belauniko zegon lekutik arkaitzeraño. Goñi 46. Amaren ondoan belauniko jarririk.
Ag G 77. Medel, batean agertzen zitzaidan [...] belauniko opalmai-aurrean, jauna artzen. A Ardi 123s. Yaun
San Gabriel xarri zitzoen / belauriko aurrean (Ae). A CPV 936. Orduan erortzen da belhauniko, Piarreñoren
ondoan. Ox 45. Hil batek emaiten beitü nuri nahi ere bortxazko gogueta ülün eta latz bat, gardak, herrokan,
belariko jarri ziren. Const 31. Emazte dohakabia, belhaiko, heiagoaz ari zen. GH 1929, 75. Belauniko erori zen
odeietara ezpainak luzaro zabalduki. Or Mi 114. Oñetan mun egiñik jarri belaunbiko / Gogorik onenagaz otoi
egiteko. Enb 52. Ipurdi faltsu zaia bilduan / Handitzen hasi orduko: / ezin para belauniko, / Gutiago kokoriko.
Etcham 97. Dugu hemen begien aitzinean erregetiar aitzindari gaztea, lagun batek belhauniko atxikitzen diola
burua. JE Ber 56. Belauniko, alabak, guztiak belauniko. Alz Ram 136. Ona emen ni orain zuben aurrian
belauniko ta parkeskeka. Otx 182. Bedarrak almueda, / Ogetzat pesebria... / Aurrian beleniko / Bere ama
umildia (V-ger). AEF 1933, 48. Lohiz betea nago hemen belauniko. Iratz 66. Jendea, belhauniko, luma hoien
biltzen ari izan zen lehiakara. Lf Murtuts 28. Nik dut gogoa zure oñetan / belauniko erortzeko! SMitx Aranz 129.
Belauniko barka eske joan bearrean natzaizu. NEtx Nola 29. Oheburuan belauniko erori zen. Mde Pr 160.
Txantonen alabea, otzikareak eraginda belauniko egon eziñik, jesarri egin zan aulkian. Erkiag Arran 157. Ez
naiz inola egundo / belaunbiko jarriko. Arti MaldanB 214. Auspez belauniko. Ib. 196. Urari begira egon
gintzaion, lurrean belauniko jarrita, makurtuta. Anab Aprika 39. Lur gorrian belauniko. Gand Elorri 48. Au da
umegintzaren misterioa, ain zikindua ta likistua, eta ala ere belauniko baizen ao-miitan artu bear ez litzakena.
Vill Jaink 58. Oi nere Jesus Guziz ona, / Nik noiz duket zoriona / Jende guzien ikusteko / Denak zuri belauniko!
Ardoy SFran 352. Neskame errukigarrixa agertu zan etxeko-andriagana, belauniko, negarrez esanaz zerlako
miñak emon zetsazen uezabak. Etxba Ibilt 470. Aren aurretik, "Belauniko!", iñoen deadarka. Ker Gen 41, 43.
Hots! gira ilherritarat / orai berbera abiatüko, / Gardak ere ikhusiren / bide hegian belhariko. Casve SGrazi
114. Alabearra nere oiñetan belauniko / txapelapetik nere buruak / aukera oro eskuko. "Tuve a mis pies
postrada la fortuna". Berron Kijote 27. Eta halako ikara ezezagun batek harturik, haurtxoaren aurrean jarri zen
belauniko. MEIG IX 106.
v. tbn. JJMg BasEsc 27. Bil 135. Elzb PAd 23. Elsb Fram 134. Arb Igand 85. CatJauf 1. Inza Azalp 33. ArgiDL
84. Barb Leg 71. Kk Ab II 51. EA OlBe 40. JAIraz Bizia 110. Bilbao IpuiB 67. And AUzta 78. Osk Kurl 205.
Bibl Gen 41, 43n.
Belhariko: Etch 542.
2. (Uso sust.). Genuflexión. Adorazazu arimaz eta gorputzaz, arimako humilmenduz, gorputzeko
belhaurikoez. Hm app. 217s. Begiratuten badeutzagu kanpotiko adorazinoe edo belauniko oni, bardin bardina
da gustijetan, eta ezin gorputzeko belauniko onetatik ezagutu leiteke Jaungoiko, Ama Birjinia, edo beste
santuben bat adoretan dogun. Astar II 46. Eta bide zitzaion / buru artan jarri / egiten ziotela / belauniko ari. It
Fab 123.
belaunikoka. (Andando) sobre las rodillas. v. belaunka. Ez dezu belaunikoka ta arrastaka joan bear
konfesatzera, zenbait mutil kaskar joan oi diran bezala. AA III 524.
belaunikotu. v. belaunikatu.
belaunka. (Andando) sobre las rodillas. Cf. A: "Belaunka (G-bet), juego de niños que consiste en cogerse
andando de rodillas". v. belaunikoka. Belaunka (Birjiñaren aginduz) alderatu zen arkaitzarengana, amabost
bat metro era onetan leku zakar askian penitentzia egiñaz ibilliaz. Goñi 46.
belaunka. v. belaunika.
belaunkada (Lar). "Rodillazo, golpe, belaunkada" Lar. Egun artan belaunkada asko emon eustazan bada, ta
ukaldi asko. Or Tormes 25.
belaunkatu. 1. "Belhaunkatu (Hb), marcher sur les genoux" Lh.
2. "Belaunkatu garia (V-ger), encorvarse, doblarse el trigo" A. v. belaundu.
belaunki, belhaiki (S ap. AtSac 61). De rodillas. v. belauniko.
belaunpe (V-arr-m-oroz, G-to, B; Lar, VocB; -lh- Hb ap. Lh), belainpe (R). Ref.: VocPir 298; A (belaunpe,
belainpe). 1. Corva, zona de detrás de la rodilla. "Corva, belaunpea" Lar. "Corvejón, en la pierna del animal"
Ib. "Jarret. Ixtarzain (Ae), iztazain (Sal), iztazain, belainpe (R)" VocPir 298. "La hondonada de tras la rodilla"
VocB. "Corva" A. v. BELAUN-AZPI, BELAUN-TXOKO.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
725

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
2. Parte de la pierna que está inmediatamente bajo la rodilla. "Belaunpean badut trunpilo bat, j'ai une enflure
sous le genou" H (s.v. trunpiloa). Belaunpean irten zitzaion ezur galant bat, berak ala naita, ondo-ondotik
zerratutzea. 'Debajo de la rodilla'. Aran SIgn 10.
belaunpeko (B ap. A; VocB). "La alfombra que se pone para arrodillarse" VocB. "(B), cojín para arrodillarse"
A. Eguni daino [sic] eztugu ikhusi elizan belhaunpeko bat bermatua edo kadera batean jarria. Etcheb
MGaric 72 (ap. DRA).
belauntasun. "(V-arrig), parentesco" A.
belauntesi. v. belaunesi.
belauntu. v. belaundu.
belauntz (belaunza Aizk). "Hiedra pordiosera, o llamada hiedra cáustica con impropiedad" Aizk. Cf. huntz.
belauri (H; -lh- H (BN), Lacombe ap. DRA), berauri (Dv). "Belhagoi, belhaugu, berauri, espèce de faucille à
court manche, recourbée servant à tailler la fougère et l'ajonc" Dv. "Belhauri (L, BN; Lacombe ms.), hoz" DRA.
v. belagoi, 2 belau.
belaurika. v. belaunika.
belaurikatu. v. belaunikatu.
belauriko, belhaurinko. v. belauniko.
(belaute). "Tres piedras altas colocadas verticalmente a la entrada de una heredad cerrada de manera que sólo
permitan a la vez el paso de una persona e impidan el del ganado (Barrundia)" LzG. Cf. belaunesi.
belax. v. 1 belatz.
belaxaga (BN-lab; Darric ap. DRA), belexaga (S; H), belexega (S; Hb y Foix ap. Lh), plaxaga (Sal). Ref.: A
(belexaga, plaxaga); Lh (belaxaga, belexaga); Lrq (bele). "(S), petite espèce de corbeau" H. "Corneja" A. "Freux
(ois.)" Lh. "Belexega, espèce de corbeau de passage à époques déterminées" Lrq. "Belaxaga, freux (le)" Dass-
Eliss GH 1923, 491. "(Corvus frugilegus), pájaro parecido a la corneja [...] (Para Darric ms., corneja)" DRA.
"Belexega, corneja de montañas, que tiene las patas rojas (S; Broussain ms.)" Ib. v. 2 belaxka.
belaxaka. Fruto del espino. Ezkur-urte da, baita arto-urte, / ardientzat belaxaka: / muxarrak uzta joria
dute, / eiztaria ba da sailka. "Hay manzanicas de pastor (bayas de espino albar)". Or Eus 78.
belaxe. v. berehalaxe.
1 belaxka (G-to), belaska (G). Ref.: A (belaska); Iz To. Blando, blandengue, sin energía; (ref. a obras
artísticas) sensiblero, cursi. "(Gc), 1.º tardío, poco activo. 2.º (G-to-bet) blando, persona que se fatiga pronto. 3.º
(G-to) blanducho" A. "Belaxka-belaxka bat, una (hierba) muy blanducha" Iz To. Tr. Documentado en autores
meridionales desde finales del s. XIX. Sutegiaren oroipena lazkagarria da, baiño ezta txantxetako gauza; ta
siniste belaskeko ta aisa naiko ta biska ta griñarekin gerra bageko pake-zale oik, ikaratzen dituela esateak,
itzaltzen eztu. Iñarra Ezale 1897, 346a. Liberalakin belaxka samarra zan beintzat, ondo etortzen zalakoa egia
ezpada ere. Or SCruz 87s. Egia diozu, nere adiskide ta lagun on. Lauaxeta, belaxka (blandengue) samarra da
bertsoetan ta gaizbera txantza (un tanto morboso, decadente). Or, carta a Ldi 3-6-1930 (ap. DRA). Ontatik du
biotzondo ain nabaria, ez gaindizkoa, ez belaxka; gizaki benazkoarena baino. "No desbordada y blandengue,
sino grave y varonil". Or BM 22. Lerroetan barrena goazalarik, ezin igarri aren semea danik au. Ain geza ta
belaxka da. Ez bururik; ez soñik; ezta ere isatsik. TAg GaGo 52. Irisagar zimela baño beltzago da mutilla; aul
eta belaxka, gañera, tankeraz. TAg Uzt 7. Mertxilla ta belaxka-itxurakoa izan arren, zimela zan mutilla. Ib. 65.
Ez uste gaitzurreak nere bizarrari dardar eragiten dionean ori yolastzat artzeraiñoko gai belaxkazkoa naizanik.
"Stuff so flat and dull". Amez Hamlet 145. Aiurri gutxikoa ta ganorabakoa zalako arbuiagarri egiten zitzaion,
baiñan, alare naiago zizun alboan nagusi belaxka ta eskurakoia, irmo ta sendoa baiño. Etxde JJ 41. Krispin
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
726

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
luzea ta ezur aundikoa zan. [...] Indartsua. Besteak berrogei kiloren aldea kenduko zion. Baiña aragi utsa,
belaska, lan gogorretan zaildu gabea. Ataño MLanak 133. [Gure seme-alabak] gorputz aundikoak badira ere
osasun belaxka xamarrekoak. Ib. 54s. Aldi honetan zenbaitek herri xeheari --populuari-- azken hitza eman nahi
badio ere, zertan eta arte-gaietan, ez litzake harritzeko herri xeheak gai kaxkar eta belaxketara jotzea. MIH 322.
Sentiberatasun belaxkaz (horrela ziokeen Orixek) inguraturik azaltzen zaigu. MEIG V 133.
2 belaxka ( Lar, Arzdi Aves 163), belaixka (Hb ap. Lh). "Chova, especie de graja" Lar. "Belaiska,
chova, bidarisko" Izt C 197 (en una lista de aves). "(Hb), espèce de geai de la grosseur d'un pigeon qui a les
plumes noires et le bec verdâtre" Lh. "Corvus monedula. Belaiska. Chova" Arzdi Aves 163. v. belaxaga.
belaxkakeria. Blandenguería, debilidad. Gizon zorrotza zala ta egitan ari zala gerran, lengo gerrateko
saldukeriak ikusita; oraingo gerrateko belaxkakeriak ikusita. Or SCruz 83. Belaxkakeri oiekin etzedukan
Lizarragak gerra irabazirik! Ib. 102. Baiña nik Zure belarrietan aietako iñork entzun gabe neure belaxkakeria
erasiatzen nuan eta neure goibel-iarioa ixten. "Increpabam mollitiam affectus mei". Or Aitork 236. An dago ta
ez dute ikusten aruntzago ez ioateko ta "indarra Zuretzat gordetzeko", ta belaxkakerietan ez barreiatzeko. "Nec
eam spargant in deliciosas lassitudines". Ib. 287.
belaxkatu, belaskatu. Marchitar(se). "Reblandecer" A (que cita el ej. de Ant). Zoriontasuna erori da
tantoka, lore belaskatua kopeta koroatutik ostoka ostoka erortzen dan moduan. Ant Ezale 1899, 1b. Aurraren
animaren [sic] pozoi txarrak zulaturik, belaskatua ta igertua gelditu liteke. ArgiDL 4. Nere maite?... gogoan
aldituzu / esan-erreka legortuan / ori ta belaxkatuak dauden / zume xamur aiek? LMuj Olerti 1961, 298. Baina
egunoroko ahotan erabiltzeak berak belaxkatu egin du askorentzat lore miresgarri hori, usaia eta grazia
kendurik. MEIG II 59.
Debilitar. Alperrikakoak moztu. Ez beza itzen narotasunak gogaia belaxkatu. TAg Y 1933, 21. Olerkia
indargetu ta belaxkatu egiten dute onelakoak ere. Ib. 25. Zartzaroak zerbait belaxkatu dau ta nagikerira darua
soñak oargabean. TAg GaGo 8.
belaxta ((L ap. A). Corneja.
belaxte (L-sar ap. A; SP Dv), belatxia (det.; H). "Belaxtea, nœud coulant. Belaxte egitea, faire un nœud
coulant" SP. "Belatxia, nœud en rosette, en lacet. v. xintailua (L)" H. "Nudo corredizo" A (que cita tbn. a SP).
belaza. v. belaze.
belaze (G), belaza (G), belazi (G-azp), belasa (G-to), beraze, beraza (V). Ref.: A (belaze, beraza); A Apend
(belazi, belasa); Garate 6. a Cont BAP 1949, 356; Iz To. Prado, herbazal. "Pastizal, hierbal, besana, jaza" A.
"Terreno fértil, una vega" A. "Belazea, campo de hierba para segar; belaze bat; belaza, belazia; belaz bat, belaze
bat" Iz To. v. belardi. Tr. Atestiguado únicamente en la tradición guipuzcoana. Antes del s. XX se documenta
sólo en Aguirre de Asteasu, en la forma beraze, que no hallamos en otros autores. En DFrec hay 2 ejs. de belaze.
Zeretu ezazu zure neke oriekin mundu guzia; bildu ezazu urre eta zillar guzia; egin zaite ardi, bei, lur, baso
eta beraze guzien jabe. AA III 411. Egin zaite lurraren gañean arkitzen diran ardien, beien, basoen eta berazeen
jabe. Ib. 420. Maiatz-eguzki alaiari ongi-etorrika diardute ingurumaiko sasi-belazeak txinta-soiñu ta usai gozo.
Mok 3. Orduan ederki ianez indarberritzen dira, eta belazean etzanik ardo zarrez eta oreinki gozoz asetzen dira.
P. Etxeberria EEs 1928, 42. Ala artaldeko ardi sarkoia / dakustelarik barnean, / besteak, soinka, esi-zulotik /
sartzen dira belazean. Or Eus 264. Udaberri-goizaldea izan bear zuan. [...]; orko belazean esna-berria belarra,
gaur goizekoa munto artan pitxia, marmaritsu loreetan erle txintalaria. Sorarrain Lili 5. Xalbat, bere
astokoskorra aurrean artuta, Lizar-ithurriko belazera joan-etorrian zebillen azken belar ebaitea aprotxatuz. Bi
astoaldi belarrez etxeratu zitun eta berriz ere jo zun belaze aldera. Etxde JJ 234. Garai artan sagasti ederrak
eta aundiak zituan; arta-soro, belaze eta zakardegiak ere onak. Salav 11. Emengo aize presko onek eta barruti
auen ezetasunak! Soro ta belaze denak lorez beteak! Ataño MLanak 79. Azukrea belazeetan. Tít. de un libro de I.
Mujika Iraola (S.S., 1987).
belazi. v. belaze; BELAR-HAZI.
belazio (Lar, Añ, Hb ap. Lh). "Velaciones de casados, elkaragiriak, ongiriak, belazioak" Lar.
belazki (SP, Dv, H, A). Alegremente, con buen talante. "Belazki dago, de belle grâce, de beau visage" SP.
"C'est le même que belerazki, et que le (V) benaz. Constamment, résolument" H. La trad. de Harriet viene
forzada por su aproximación a belerazki; comenta sin embargo que Oihenart en uno de sus proverbios lo traduce
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
727

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
por 'gaillardement'. Azkue, que cita dicho proverbio, lo traduce mal, pues 'gaillardement' no significa
'gallardamente', es decir, 'con valentía' sino 'alegremente'. Cf. 2 belatz. Urte gaitzari bihur daite belazki, arto
& urdai etxen duena aski. "Celui-là resistera gaillardement à la mauvaise année, qui a du pain de mil & du lard
en suffisance en sa maison". O Pr 470.
belazkume, belatx-kume (H). Cría de cuervo. v. belekume. Karitatez bethea da / Zure bihotz noblea, /
Ezen zeure karguz hartzen / Duzu belatx kumea. EZ Eliç 354 (cf. Ps 147, 9: "Qui dat iumentis escam ipsorum /
Et pullis corvorum invocantibus eum"; cf. tbn. EZ Man II 134: ea beraz bele kumen Iongoiko hazaillea).
belaztatu. "Velejar, usar de las velas, belaztatu, aizapiztatu, belairatu" Lar.
belaztu. "Velejado, belaztua" Lar.
belbegi. "Beli oculus, belbégia, belbegi harri preziatua" Urt III 283.
belberin. "(Verbena officinalis), [...]. Los labortanos la llaman belberina" Lcq 135. "(L), verbena (bot.)" A. v.
berbena.
belberin. v. barbarin.
belbil. v. beribil.
beldar (Lar, Añ ( A), H). "Oruga, gusanillo" Lar, Añ y A. "Beldarra. Chenille en général. (L) erregeren
xakhurra. Syn. harra, ver" H. Har ferde edo beldar zikin horiek sorho edo pentze bat biluzi-eta osteka
iragaiten dituzte bideak auzoko lurretarat joaiteko. Herr 12-10-1961, 1. Gure erremediorik hoberena, egun
hautan: euri hotz uhar zonbait, leher egin dezaten beldar gaixto horiek. Ib. 1. Beldarrak bata bertzearen ondotik
dabiltzan bezala. Ib. 19-9-1959 (ap. DRA). Azatximeletaren beldarrak hori-berdeskak izan ohi dira, gorputzean
beltzune batzurekin. NZ 51.
beldarlari. "Carabe" T-L.
belddruxera. "1.º andarín (V-ger). 2.º támara" A Apend.
beldor (G-goi ap. A Apend; Aizk). "La película de la castaña, etc." Aizk. "Membrana de la castaña" A Apend.
beldu (Bera). Apóstol. Neol. creado en 1897 por AG (1409s.): "Beldu = bidaldu; pantzeraz apôtre, españeraz
apóstol. Askok, bidaldu ordez, biraldu ta bialdu esaten darioez, ta bialdu-tik atarau dogu beldu, ia-k sarrittan e
egitten daroialako. Apostolubak, gixonetara Josu Kistok, bere irakaspena eruateko, bidaldubak ixan xiran.
Ikurpen edo siñipikaziñoe auxe dauka erderearen apostolubak be. Bidaldu-ren zatijak dira bide-aldu, pantzeraz
en-voie-r ta españeraz en-via-r legez" (v. NeolAG). Cf. Eleiz RIEV 1970, 211: "Igorri es más conocido en gran
parte de Gipuzkoa y en toda Bizkaya, bidaldu, con sus variantes bialdu y beldu". La palabra se extiende pronto a
la prensa nacionalista de la época; v. NeolAG. v. 2 bidali, apostolu. Deun-Kepa ta Deun-Paul, Beldubak. AG
1532. Damen aba usterdunaren beldua. EgutTo 13-10-1918 (ap. DRA). Zumarraga yauna benetako beldua
(mixiolaria) zan, eta, indotarrak, europatarrak lez, Kisto-gan anaitzat artzen ebazan. GMant LEItz 67s.
Beraiengatik, Pablo beldu doneak: "Jainkotzat sabela zuten jendeak zirala" esan zuan. Elizdo EEs 1929, 175.
Eta beldubaiak [...] egin eta irakatsi leben gustija edesi leutsaen. Arriand Mc 6, 30 (Ol bidaliek, Ker, IBk
apostoluak).
beldukar (BeraLzM). Apostólico. Neol. creado por AG en 1897, de beldu 'apóstol' y -arr. Berrio-Otsoatar
Balendin aututen da Erdiko Tung-king-eko Jaunpari-Buru Beldukartzat eta Centuria-ko Gotzalletzat. AG 1531.
beldun. Apóstol. v. beldu. Jabier euzkeldun napar ta Indietako beldun (apostolu) argiak, bere omen guztia
Kristoren eta bere bialduen jarraipenean zeukalarik. JBDei 1919, 290 (cf. ib.: bialduak (apostoluak)).
beldur (G, AN, L, B, BN, S, R-uzt; SP, Ht VocGr 343, Lar, Añ (G), Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, VocCB,
Dv, H, VocB), bildur (V, G; Lcc, Mic, Lar, Añ, Dv, H), billur (V-ger-gip). Ref.: Bon-Ond 152, 154; A (beldur,
bildur); Iz ArOñ (bíllur), To (bildur), Ulz (beldúrre); Etxba Eib (bildurra); Holmer ApuntV (bildur); EI 82;
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
728

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Elexp Berg (billur).
Tr. La forma beldur es empleada en la tradición septentrional y alto-navarra (aunque hay bildur en una carta
del s. XV y en AxN), y tbn. en la guipuzcoana, donde se emplea junto a un algo más frecuente bildur. Ésta última
es la única forma utilizada por Cardaberaz, Ubillos, Guerrico o Lardizabal, mientras que Iturriaga o Iztueta sólo
usan beldur; en Aguirre de Asteasu y las obras guipuzcoanas de Moguel sólo hallamos algún ej. aislado de
bildur (AA III 394, Mg CC 166), frente a numerosos de beldur. Arrue emplea beldur en GB pero bildur en May.
En la tradición vizcaína se emplea bildur, var. que usa tbn. Lazarraga; hay una vez beldur en el cat. de Busturia
(49), seguramente errata; cf. ib. 37 y 49 bildur. Formas con palatalización se encuentran en J.J. Moguel, Arrese
Beitia (billdur), Kirikiño, Echeita (bilddur) y otros textos vizcaínos modernos (billur). En DFrec hay 261 ejs. de
beldur (13 septentrionales), y 53, meridionales, de bildur.
1. Miedo, temor. "Miedo, bildurra" Lcc. "Haber miedo, bildur e[u]ki" Ib. "Cobardía", "temor" Mic. "Miedo,
bildurra, beldurra, izia, izua, ikara, iziapena, izidura, izialdura" Lar. "Assombro, espanto", "cobardía", "temor",
"recelo", "timidez" Lar y Añ. "Lotsa, beldür, larderia, crainte" Gèze. "Beldur-ra, crainte, peur [...]. Beldur
prend quelquefois un sens très rapproché de soupçon: Banian beldurra zerbait debrukeria huela gogoan, je
craignais, ou mieux, je soupçonnais que tu avais quelque diablerie dans l'esprit. Jainkoaren alderako beldurra, la
crainte de Dieu" Dv. "Beldurra (G, L, BN, S), bildurra (V, G) [..] crainte, peur [...]. Poltronnerie, lâcheté [...].
Timidité. Beldurrak dauka atzearen aitzinean, la timidité le retient devant l'étranger [...]. Soupçon,
pressentiment, appréhension. Badut beldurra gaizki atherako dela, j'ai dans l'idée, j'ai peur qu'il s'en tirera mal
[...]. Syn. izia, izua, uzua, izidura, iziapena, izialdura, peur, frayeur subite, larria, peur, horripilation, sukarasa,
zukurutza, effroi, épouvante, uzkurdura, herabea, peur mêlée de timidité, lotsa, crainte en général et peur causée
par le respect ou la honte; ahalgea, honte, timidité; ik(h)ara, crainte, tremblement; lardazkia, horreur,
horripilation, id. larria; asostoma V, G (de 'susto' esp.) id. izialdura; ollakeria V, G (de oilo 'poule'), id. ulikeria
G, L, BN, (de uli 'mouche') peur, lâcheté extrême; ohildura BN, S, peur des animaux qui les porte à fuir" H.
"Beldúrre, el miedo. Ori beldurre dunen, qué miedo tenemos. Enuen uste onenbertze beldur biar nuela izen" Iz
Ulz. "Bíllur, billúrra, el miedo" Iz ArOñ. "Estáu billúrrik, no hay miedo (V-ger)" Holmer ApuntV. "Bildurra
daukozu galtzuzko bustana daukozulako (V-ple)" Holmer ASJU 1969, 174. En AxN se explica beldur (80) por
bildur, asaldurik (338) y krinarik (353) por bildurrik, mengoa gabe (56) por bildurrik gabe. Cf. TAV 2.2.14: Non
irie tan apriesa iendo en romería: / Don Bildur lo levava, par la cabeza mía (Berceo Milagros de Nuestra
Señora). Cf. Baraib 141: "Bildurra, miedo"; LzG: "Bildurra, cobardía; miedo (Lagrán)" y VocNav: "Bildur.
Miedo, cobardía (Montaña]), "bildurra. Id. (Leiza, Larráun, Pamplona)". v. beldurtasun, beldurkunde,
beldurkizun, beldurkuntza, beldurdura.
Tr. De uso gral. Arranguren khondatzeko asti nuien frangoki, / ezein ere beldur gabe egoiteko zureki. E
155. Hori horla litzatela nizin neure beldurra. Ib. 223 (cf. infra ejs. con gen. objetivo). Eztuzula beldurrik,
eztukezu perilik, / gure auzian ezta izanen zuhaur bezi iuierik. Ib. 179. Ene arima Jangoikoagana beldurreki
partiturik, / Lagungabe bide luzean peril asko pasaturik (Elegía de Juan de Amendux, 1567). TAV 3.1.18.
Beldurra dut zuezaz, alfer trabaillatu naizén zuek baithan. Lç Gal 4, 11 (cf. infra BELDUR IZAN (b)).
Elementék beldur eta obedienzia erakusten zeraukaten. Lç Adv ** 1r. Haién ahoetarik beldurrekin eta
humilitaterekin Iaunaren doktriná rezebi dadin. Lç Ins E 8v. Inoen bildur baga. Lazarraga 1165v. Oi beazatu
badagi bere, / ez erakutsi bildurrik. Ib. 1182v. Bildur bat da abereetan ta asko gizonetan. RS 391. Azarkunzeak
bildurra uza bez ze ilteko edo biziko gudura goakez. "El atrevimiento auyente el miedo, que para morir o vivir
iremos a la guerra". Ib. 165. Gextoto oi danari bildurra jarraigi ta kaltea jarrugi. Ib. 341. Ze egik gatxik ta ze
euk bildurrik. "No hagas daño y no tengas miedo". Ib. 501. Zeuen gogoetan erran: Eztuk berdin Iainkorik, /
Atsegiñak har detzagun beldur gabe librorik. EZ Man I 86. Hunekin erakhartzen du bere gana beldurrak. Ib.
100. Infernuko bildurra edugitea. Cap 62. Hanbat usatzen duzu bekhatu egitea, hanbat segitzen duzu, non alde
guztiz beldurra galtzen baituzu. Ax 106 (V 71). Bizkondia, beldurrak diakarkek ahalgia. Saug 60 (tbn., con
alguna var., en O Pr 65). Beldurra bera zaldi. "La peur sert elle même de coureur". O Pr 86. Gauherdiraino
berzeren emasteareki, hal' ere beldurreki. Ib. 184. Maiz gogoetatsu gertaturik beldurraren eta esperanzaren
artean. SP Imit I 25, 2. Utzkik hire duda ilhunak / Eta beldurrak osoki. Gç 140. Non ageri baitira beldürraren
eta ahalkiaren zeñhariak. Bp I 65.
(s. XVIII) Inoiz ere galtzeeko bildur bage. OA 41. Ixillik egoten ez dakienak beldurrekiñ behar du minzatu.
Ch I 20, 2. Jauna, zure iuiamenduen ihurtzuria aditzen dudanean, beldurrak eta ikharak iharrosten tu ene
hezurrak. Ch III 14, 1. Ezpadu nai eskua eman / iragoko dut besoetan / eztu zer bildurrik euki / busti zaiztela
errekan. Gamiz 206. Urtean bein bederik aitortzea, edo lenago, bildurrik bada, hilteko perillik izanen dala.
CatBurg 30s. Diot bada bildurrikan gabe, etzala iñoiz-ere illundu San Agustiñen argia. Lar SAgust 7. Ez duzula
beldurrik, Debozionezko pratika-mulzu handi batek kausa diezazun nahaskeriarik edo enbarrazurik. He Gudu
137. Jinkuaren ükhezü lotsa, eta eztüzü ükhenen beldürrik gizonen izierientako. Mst III 36, 3. Izaten dituzte
beren ai-kak, beren kezkak eta beren naigabenz andiak, eta azkenean betiko galzen diralako barruntanzak eta
beldur-izunzak. Mb IArg I 302. Esan zuen garbi garbiro Jangoikoaren izenean bat ere beldurrik bage joanen
zela gizatzar hura garaitzera. Ib. 349. Eragabeko nere deseoen ondoren bildur gabe ibilli nintzan. Cb Eg II 153.
Galdu dedin bildurrak, / ozta antxiturik, / biurtuko dezu atzera / lepoan arturik. GavS 27. Guziak errespektuz eta
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
729

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beldurrez betheak agertzen ziren haren alderat. Lg I 327. Piza ongi itza erran baño lén; baliz úrrea, obéki piza
leike beldurrák. LE Prog 120. Beldurrak eta errespetuak amodioari amor eman behar diote. Mih 41. Hilzeko
beldürra hon düzü nuiz ere jiten beita Jinkuaren Jüjamendiak emaiten düten lotseriatik. CatLan 156. Bide huntaz
izanen dut beldur baino esperantza gehiago heriotzeko orenean. Brtc 115. Bere alhaba ikhusi nahia zelarik
beldürra beno azkarrago. Egiat 173.
(s. XIX). Aigolenen eztüzü / beldürrik ükhenen / Biarnesa eta basanabarra / zunbait nahi puisant den. Xarlem
54. Ez egijezu esan, zer bildur neukan nik len eurak gaiti. Mg PAb 168. Egiten da pekatu bildur baga, ta esaten
da "konfesauko dot". Mg CO 7. Kendu bildurrok, baña egin betiko agurra pekatu ta bere okasino ezagun
guztiai. Ib. 183. [Konfesatzera eldu zitzaion gizonari] igarri zion Santuak bere beldurra. Mg CC 125.
Zure aurrean bildur lotsazkoak estaldurik dagoz Angeruak. Añ EL 1 155. Ezta zer bildur asko izan onelako
arimakaitik. Añ LoraS 110. Nork esan ta adiratzi [sic], bekataria, sarrera onetan zuk igaroko dituzun kezkak,
beldurrak, eta estutasunak? AA III 458. Beldur handitan sartzen da beraz, juie ikharagarriaren begi zorrotzak
kausi dezan haren baithan asko bekhatu. Dh 134. Bildurrak eragiten daben guzurrezko juramentu bati. fB Ic III
362. Ene esparanzan tronpatü izateko beldürrik gabe. UskLiB 106. Tentazionetan, beldurretan, aflikzionetan,
gurutzeak eztitzen ditu heien penak. Jaur 408. Khantoren egiliak eztizü beldürrik / Ez bortian ez etxen gal dezan
ardirik. Etch 350. Lotsa zan baño beldur geiago / bere barrenen sentirik. It Fab 139. Jatxi zaitez lasterka, /
beldurrik ez izan, / elkarri laztantxo bat / beaiogu eman. Ib. 71. Zeñari erantzuten diodan, gezurtatzeko beldur
bage. Izt C 174. Beldurrak gordetzen debala mastia, / Esan izan zebana etzan gezurtia. Ib. 189. Oraintxe pekatu
egin neike bildur baga, iñok ikusten ez nabelako. Ur MarIl 70. Halarik ere ez ninteke / Beldurrik batere gabe.
Gy 68. Eriek dutenean ikusten halako, / Beldurra galtzen dute kolerak hiltzeko. Hb Esk 117. Etsaietara urreratu
zanean, Jainkoak bizkortu zuen, esanaz, etzuela zer bildurrik izan. Lard 117. Beldurrak hil zituen erdiak. Hb
Egia 74. Nola su-gar bethikoek beldurra hezurretaraino sartzen etzerotaten? Dv LEd 168. Lotan ere beldur hori
bihotzean idukiren dut. Ib. 162. Iñaziok beldurra zuen bezala Frantses armada bozkariorekin hartu zuten
Nafartarrek. Laph 9. Banuen beldurra, dio Piarresek, zure itxurak ez zion bertzerik. Nondik duzu min? Ib. 163s.
Ni soldadu zar bat naiz, eta susto eta beldurra zer diran, orañdaño sekulan jakiñ eztet. Arr GB 127. Beldurrez
beterik asi zintzan oiuz. Samper Mt 14, 26 (Hual lotsaz). Bortürik gorenetan erorten elhürra: / Tronpatüren
naizüla badizüt beldürra. ChantP 134. Setiatuak bildurraren izpirik gabe, alaitzen ziradela galanki. Aran SIgn 9.
Getariarrak ontzat emanta / oraiñ oiek debekatu, / irabazteko beldurra zuten, / bestela eziñ kejatu. Xe 284.
Bildur bagarik azartuko naz, / Berba egiten onela. AB AmaE 70. Ez izan bildurrik emakumea, zuk argitara
emango dezun aurra izango da zuzi piztu bat, argi egingo duena munduan. Bv AsL 90. Zeren bainuen, nere
baithan, halako beldur bat nere aranen hitztorioa ez zela hortan akhabo! Elzb PAd 46. Josef, Dabiten semia, ez
ükhen beldürrik zurekilan etxekitzez Maria zure espusa. Ip Hil 84. Huna zer den ene beldurra: erdarari sobera
trebatuz, Eskualdunek premia ttipitan har dezaten herriko mintzaia. Arb Igand 23. Badut beldurra, ez dutela
orok ene errana onetsiko. HU Zez 75s. Omen zion eritasunak baino jende gehiago zeremala beldurrak,
izialdurak, edo bederen askori eritasuna izialdurak lot-arazten ziotela. HU Aurp 162. Beren iaubeak eukan /
kolkoan bildurra / noiz ezagutuko zan / astoan guzurra. Azc PB 54. Iges eben etxetik / iantzita kapelak, /
bildurragaz nastau ta / buru ta sabelak. Ib. 85.
(s. XX). Josepak ezer esango eban bildurrik ezegoan. Ag Kr 26. Asieran eukan bildurra bota ebanean,
geroago ta errezago egiteban itz. Ib. 104. Jaurtizuz alde batera orrek buruera ta biotziltasunok, eta egon zaitte
bilddur baga. Echta Jos 77. Hain barna sarthua ukan dut zainetan, ttipi danik, aitaren alderateko beldur hori.
JE Bur 10. Au poza nerea, Paula, ta orobat au bildurra, au argaltasuna edo etzekiñat nik! Ag G 335. Bildurrak
zeuzkan gizonak beren marratik erten gabe, bildurrak zeuzkan alkarri zor zioten begirunean. Ib. 101.
Agintariyari errez eta lotsatuteko billur barik arpegiya emoteko bidia topau eban. --Senfu, egon ardura barik -dirautza
misioneruari-- ez billurrik euki. EEs 1916, 193. Baietz esan dezakegu utsegitteko beldurrik gabe. Inza
Azalp 73. Il eta ondorean ere, etzioten bildurra galtzen. Ib. 75. Aitzindarien beldürra zen apez gei üdüriz haitüko
hura etzela seküla ordenala heltü ahal izanen. Const 18. Orma-ganetik ortura sartu ta sagarretan dabiz mutiko
asko, ilteko bildur gitxigaz. Kk Ab II 119. Ezkonduteko bildurra dozu, / Ta eiñ barik egon nai ez. Enb 181.
Jaungoikuan Ama / lagun euki ezkero, / bildurrik eztago. Ib. 88. Bildur aundirik gabe / etorriko zala; / ura're
utsik juan zan / itzaiak bezela. Tx B III 129. Egileek beldurra dut etzakiten Olerkia zer den. JE Ber 84. Gosea ta
beldurra buruen zûrgarri. Or Eus 39. Banabarrez bildur bage bete daite eltzea: / ez baitzan lêngo jorran
nabarmen barea. Ib. 49. Baña gure beldurra ori da: ondoegi errebearrez, opil goxo ori ez ote diguten emango
sekula. Ldi IL 60. Beldurraz bertze makhur den ttipienik gabe... nigarrez! Lf Murtuts 17. Hain errazki jazo zen
guztia non beldur berri bat hasten baitzitzaion bihotzari ausikika. Mde HaurB 47. Beste alde batetik etorri
zitzaion beldurraren gaia. Ib. 76. Engrazik aitaren aurkako esanakin bildurra erne zien beren biotz xamurretan.
Etxde JJ 198. Bere biziaren guna arrisku ta galtzoripean ezarten dau, bildurra alde batera utzirik. Erkiag Arran
116. Iñok ukatuteko bildur barik esan geinke, ba, Ipiñeburuk bere basoetan aberastasun andie eukela. Akes
Ipiña 24. Utsal gertatuko dira, lur gaiñetik beldur oro betiko erauzteko. Ibiñ Virgil 43. Nork erranen ditu
ifernuaren beldurrak zerurateko bidean sor-arazi dituen lore maitagarriak? Ardoy SFran 324. Zezenketari zar
batzuk, urte asko lepoetan eta bildurra azurretan, dardaraka egozan zezenen aurrean paretako. Alzola Atalak
70. Bildur gogorra izaten gendun / denboralien mudantzan. Uzt Sas 61. Beldur gaixto bat abiatua dut: badut
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
730

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
uste luze gabe joanen ote zautan. Xa Odol 293. Gauza auek, [...], naikoak dira Marte berari bular-barruan izua,
beldurra ta ikara sartzeko. Berron Kijote 216. Hasierako beldurra menderatu duenean, ordea gogoz eta
atseginez inguratzen du bere hizkuntzan aurkitu duen lurralde berria. MEIG III 94.
(Con compl. en genitivo objetivo). "Iainkoaren beldurra, bildurra, la crainte de Dieu. Nihoren beldurrik
eztut, je n'ai peur de personne" H. "Lapurren bildurrak jendea biajatzetik atzeratu du (G-azp)" Gte Erd 52.
"Zartzaruan billurra daukat" Elexp Berg. Tr. De uso gral. Nehoren beldur gabe bere buruak bazkatzen
dituztela. Lç Iudae 12. Gizonén beldurragatik Iainkoaren beldurra utzi ukhan dukeitenak. Lç Adv ** 7v. Ene
aragiok ikara dabilz; / ainbat sartu jate zure bildur[ra]. Lazarraga (B) 1153vb. Zazpigarrena, Iaungoikoen
bildurreko doea. Bet 16. Iaungoikoaren beldurraren doaia. Ber Doc 92v. Segurenera itzultzen dela Kristau
zuhurra, / Zeña baita izatea Iainkoaren beldurra. EZ Man I 51. Eznaduka, ez, bertzeren beldurrak ihes egina,
neure beldurrak, neure buruaz fido izan gabeak naduka. Ax 287 (V 192). Iainkoaganako amorioak, bekhatu
egitetik, gibelatzen eztuena ere, ifernuko penen beldurrak gibelatu behar du. Ib. 571 (V 366). Konzientzia onak
eztu deusen beldurrik, eta ez bere baithan ikhararik. Ib. 448 (V 293). Hark esportzatzen, berotzen eta segurantza
segur batekin deusen beldur gabe ibentzen nau. Ib. 449 (V 293). Eriotzeen bildurbaga. Cap 33. Doea,
Iaungoikoaren bildurrena. Ib. 17. Ez gaitu apartatuko amudio hartarik [...] ez presenteko doloreak, ez
etorkizuneko kasuen beldurrak. SP Phil 471.
(s. XVIII) Jaungoikoaren bildurra debanari. OA 168. Eztu axolarik ala eroraraz gaitzan oraingo gauzen
amudioaz, ala gerokoen beldurraz. Ch III 30, 3. Mundu huntako gaitzen beldurra aski othe da, egiazko
kontrizione bat gure baithan egiteko? CatLav 279 (V 139). Zazpigarrena, Jangoikoaren beldurra. El 15. Ala
izango da, gizonen biotzak bere eskuan dauzkan Jaun hark betetzen baditu bere bildurrez, bere amodioz, bere
grazia egillez ta ugariz. Lar, carta a Mb 281. Jangoikoaren errespetu ta beldur andiarekin biziko gara. Mb IArg
I 381. Zazpigarrena, Jangoikoen bildurraren doea. Cb CatV 61. Guraso Jainkoaren bildur gutxiko batzuez bizi
ziran. Cb Eg II 188. Gaitzak, gose, gezur, ta / intenzio okerrak / juanik ya ez dago / ezerren bildurrik / ta ala
dago Mundua / Zeru bat egiñik. GavS 32. Apostoluak agertu ziren hek guzien aitzinerat nihoren ahalkerik eta
beldurrik gabe. Lg II 298. Yaunaren beldurra dutenei, hura agindua zaie. Mih 67. --Zoin dira Ispiritü-
Seindiaren dohaiñak? --Badira zazpi: [...], Zienzia, Debozionia eta Jinkuaren Beldurra. CatLan 51. Gizonaren
griñetarik ezta batere ahalkia bezaiñ arrazotsürik, delakoz desohoriaren beldürra. Egiat 261.
(s. XIX) Jangoikoaren beldur gutxikoak dira, fede argalekoak ta daude pekatu askotan erorteko peligro
andian. Mg CC 208. Munduko neke, naigabe edo trabajuen bildur andirik eduki bear eztezue. Gco I 455.
Gaitzak alde batetik, [...] eta infernuaren beldurrak bestetik, utzi oi due alabaña bekatari tristea ezertako ez
dala. AA III 286. Hekien beharra edo beldurra dutenek zenbait agur eginen diote. Dh 196. Nun nai urteten
ebeen Predikadore barrijak, mundukuen billdurra desprezijauta, egiija adierazoten ebeenak. JJMg BasEsc 39.
Au, berez ez izan arren okasinoe astuna, izan oi da nosbait Jangoikuaren billdur gitxiko jenteen artian. Ib. 117.
Jaungoikuaren bildurrik badago zugan. fB Olg 163. Giristinoak behar luke / Gaizki eginaz urriki, / Bizimodia
kanbiatzeko / Jaunaren beldurrarekin. Bordel 84. Animalek hilez geroz / Ez dute deusen beldurrik. Ib. 94.
Denpora gutxiz aurretik izandu zan Ujola andi izugarria, zeñaren beldurra zeukaten sartua ezurretaraño. Izt C
3. Zazpigarna, don Jangoikoaren beldurrarna. CatSal 67. Jangoikoein beldurreina. CatAe 66. Jinkuaren
beldürraren dohaña. CatS 115. Jangoikuaren beldur aundian / aziyak daude gaztetan. Xe 168. Bazter onetan ez
da lapurren beldurrik. AB AmaE 412. Kongregazioa oso uzteaz gañera, Jaungoikoaren bildurra ere galdu
zitzaion. Arr May 19s. Jaungoikoaren beldurrik ez dan lekuban gauza zuzenik ez. Sor Bar 104. Beren bazter
librotan deusen / Beldurrik gabe haziak. Zby RIEV 1909, 399. Hemen nauk eta hemen berean egonen hire
beldurra gatik. Jnn SBi 123. Jainkoaren justiziaren beldurrarekin. Lap 20 (V 12). Behar-orduan gizon batzu
bezala mintzo zirenak, nehoren beldurrik gabe. HU Zez 27. Kanpotar orrek esan eieban berak ezeukala lamiñen
bildurrik. Ag AL 64.
(s. XX) Heriotzeko orenean, ifernuko suaren beldurrak apezaren oinetan xuritzen ditu. JE Bur 165. Diren eta
ditezken eritasun guzien beldur bat bazuen gaitza. Barb Sup 33. Ez izan orren beldurrik: biar bertan aizatuko nik
Crautik asita Arlesko mugaraino. Or Mi 55. Koxe badoa bakarrik, / Ez baitu deusen beldurrik. Etcham 243.
Haukien aire eta / behatze samurrak / Laster eztitzen ditu / makilen beldurrak. Ib. 82. Sugarrak dirdira dagijan
artian / eztago edurren bildurrik. Laux BBa 6. Toki aietan ez zuten ainbat otz, ezta pisti izugarrien bildurrik ere.
JMB ELG 45. Norbait, ordea, zuzenaren beldur gabe, itzez edo eskuz lotsagabe badabil, [...], ori zoritxarrak
atxikiko al du. Zait Sof 81. Beltranen itzalik eta beldurrik gabe, Otxandak ezin bizia jarriko zion Usoari. Etxde
AlosT 39. Bizitzaldiko neguaren bildurra bazterrera jaurtitzea. Erkiag Arran 196. Niregan ezta sekulan sortu /
atso sorgiñen bildurrik. BEnb NereA 209. Etzuen nehoren beldurrik. JEtchep 79. Horren beldurra bazuken ere
Frantsesek. Ardoy SFran 174. Andik etxera ixildu gabe / alkarri zerbait esaten, / sorgiñen bildur aundirik
beintzat / etzan orduan izaten. Uzt Sas 149. Gurasuen bildurra / len geiegi zala, / gaztia etzeguan / bizitzerik ala.
Ib. 259. Ez izan orren beldurrik. Berron Kijote 195. Euskal mendietako zuhaitz-belarrak azpijanean ihartzen ari
den satorraren beldurra ez da Joanes bakarrarena. MIH 24. Guk gosea berdintzeko daukagu; ez dugu oraingoz
asearen beldurrik. Ib. 88.
(Tras tema nominal nudo). Beti, ezin eginak, murmurazino bildurrak, ondu gura gauza ezak, propositu
berbazkuak; baña beti sare barruban, katigu okasino dongeen grillubetan. Mg CO 142. Nik ez dut komesario
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
731

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beldurrik. Dv Lab 309. Euskaldun zarren seme zintzoak erdaldun bildurrik baga. AB AmaE 88. Botilla beterikan
/ arturik kolkuan, / sorgin bildurrik gabe / dabil alakuan. JanEd I 69. Gaur eztugu euri bildurrik. Inza Azalp 24.
Neke-bildurrik iñoz / Ezautu ez dabenak. Enb 205. Jainko-bildurra muga altxatuaz / il bedi erabatean. Or Eus
255. Jainko banintz ezneuke erijotz bildurra. Laux BBa 126. Lubizi-bildurra dagon tokian lurrari eusteko.
Munita 46. Neke-bildurrik gabe. BEnb NereA 49. Lapurreta bildurrik ez dek beintzat or izango! Ugalde Iltz 58.
Txakur-bildurra al dago? And AUzta 102. Amaren biotzak bere barruan zerabillen zorigaitz-bildurra. NEtx
LBB 20. Baña etxean izaten gendun / beti naikua egurra, / ura pentsatzen jarri ezkero / juaten zan negubildurra.
Uzt Sas 37. Kontrako oker-beldurrik ez da. Berron Kijote 140.
(Tras rad. vbal.). Ez goserik, ez egarririk, ez eritasunik, ez hil-beldurrik. Dh 150. Gaur, ez dugu bazkari
saria gal beldurrik! Barb Leg 142. Eriotzaren etor-bildurrak / estutzen du lasaia. Tx B 185. Bide orretan galbeldurrik
ez. Or BM 60. Etzuen izan ixil-izketa ura iñork entzun bildurrik. TAg Uzt 206. Hil-bildur deithu gezurminaz
/ gizendak eri ziradela. Mde Po 64 (en la ed. de 1952 beldur). Juanbeltz etorri-bildurrak ixilerazten zion.
Anab Poli 33. Hil-beldurrak sortu zorokeriak. Lf in Zait Plat XXII. Aantzi-beldurrik ez du sendatzen zorionaren
esperantzak. Berron Kijote 154.
Berandu-beldurrak al zaramate? "Os acosa el temor de llegar a deshora?". Ldi BB 130.
2. (Uso adj.). Eman zioten buru, khendu ere lurrak; / Halako fortunarik ez gizon beldurrak. Hb Esk 64.
Zer diozue, ihardetsi zeraien emazteki Jainko-beldurrak, Jainkoa ezta bada hemen? Dh 204. Dudak gizon
jakintsun eta Jainko-beldurrekin argituz. Ib. 141.
- BELDUR-BELDUR IZAN. Intens. de beldur izan. "Bildur bildur da, tiene mucho miedo" A.
- BELDUR-BELDURRAK. Intens. de beldurrak. Beldur-beldurrak arrimatu naiz / Padre zar baten onduan, /
galdetu ziran zer estadutan / ibilli nitzan munduan. Tx B II 122. Santxo, beldur-beldurrak ago, nik uste. Berron
Kijote 224.
- BELDUR-DAMU (H; bildur-damu V-ger-ple-arr-oroz-m ap. A; Añ). "Atrición, (c.) kaltedamua, bildurdamua"
Añ. "Beldur-damua (V, G), contrition imparfaite, attrition, repentir inspiré par la crainte" H. "(Dolor de)
atrición" A. Badira bi: damu osua, ta damu ez osua. Lenenguari deritxo Kontrizinoia edo Ondamuba, ta
bigarrenari Atrizinoia edo Bildur damuba. CrIc 157. Nork nahi daki errazago dala beldur-damu edo Atrizioa,
amorio damu edo Kontrizio osoa baño. Mg CC 103. Kontrizino edo damu osua da amore damuba, ta atrizinua
bildur damuba. Mg CO 44. --Atrizioaren izenaz zer aditzen da? --Aditzen da, kalte-damua, bildur-damua. Añ
CatAN 49. Biotzeko damua era bietakoa da: Maitasun-damua ta bildur-damua. KIkV 95 (KIkG 73 maite-damua
eta bildur-damua). Sekula etzun izan maite damurik, bildur damua baizik. Etxde JJ 266. Jainkoa naigabetu
degulako biotz-samintasuna, pekatuaren itsusiagatik edo inpernu-bildurrez edo zerua galdu degulako baldin
bazaigu, orixe degu bildur-damua. EgutAr 14-2-1956 (ap. DRA).
- BELDUR EGIN. Atemorizar. v. beldurtu. Ai! bidus [sic, por bildur?] ta bortxa egiten didate (Olazagutia,
1548). "Violenter et vi et metu duxerunt eas". ETZ 24. Nere gañean dijoan mandazai onen zigorrak beldurrago
egiten naitziak. VMg 33. Zure legea aipatzen nuen erregeri, / Nork egin ote beldur neri? Ardoy SFran 347.
(Aux intrans.). Atemorizarse. Bildurrago egin zan Dama gaisua. Mg CO 196.
- BELDUR EGON. Estar de miedo, atemorizado. v. BELDUR IZAN. Bilboko Banko edo Españako Banko
edo Caja de Ahorros eztago bildur, gizona. Kk Ab I 104. Beldur nago ez baitut nigarrik ixurtzen, / Beldur
bihotza zapart eginik ez naizen / Penak salatu gabe, hemen flakatuko. Iratz 85. Ez ama, eztiogu esango. Orren
bildur ez egon beñepein. Etxde JJ 218. Ontsa ager zure aintzindarien aintzinean. Ez beldur egon. JEtchep 94.
Orain bi urte emen nitzan da / berriro emen nator gaur, / zertan egongo nazute emen / zuei itzegiteko bildur?
Uzt Auspoa 67, 103.
- BELDUR EMAN. v. BELDURRA EMAN.
- BELDUR EMATEKO. Terrible. Leio batetik [...] atara eben ontzi sakon eta me bat, eta bota eben bertatik
kalera parrastada izugarriya. Eta gero beste leio batetik bardin, beste batetik be bai, eta beste batetik... alde
guztiyetatik ¡agua va! entzuten zan, eta parrast ortik, parrast andik, bildur emotekua zan. Kk Ab II 180.
- BELDUR ERAGIN. Atemorizar. v. beldurrarazi. Oraingoan ez da Bizkaiatik / bildur daragin Ondarru. Or
Eus 387. Agintarien bekozkoak bildur eragin nai du. "Saevitia potestatum timeri vult". Or Aitork 47.
- BELDUR-EZ. (Usado con det.). Valentía, falta de miedo. v. BELDURRIK EZ. Adierazoteko bere irmetasun
eta bildur[r]eza esan eutsela: eznau inok larrituko, [...], ezta Kanta-uritarrak bere. Astar II IV.
- BELDUR GABEKO. Libre de temor; valeroso. "Sarri, bildurbakua salbatzen da, eta bildurtixa galdu" Etxba
Eib. v. beldurgabe. Au beingoa da, bildur bageko arloa, geure gurariz egiten dogun jolasa. A Kr 144. Gorde
zaidazan, barriz, jaio nintzan luna! / Euzko seme lerdena, bildur gabekua. Laux BBa 46. Izkillu gorriz zenbat
gaste / bildur-bako mendittar lerden. Laux AB 98. Gaztienetariko batzuk berotu egin ei-ziran, a zer ete-zan jakin
egin bear zala-ta. Bildur bakoak aurrera egiteko, eta bat be ez ei-zan atzean gelditu. Alzola Atalak 59.
(Tras gen.). Que no tiene miedo (de). Ama [...], bere burua munduari eman, ta Jaunaren bildur gabeko
biziera txar batean eriotzak arrapatu zuen. Cb Eg II 208. Bakijee kristandadeko Agintari Jaunak, lekuban
lekuban dagozana nasaijak, Jaungoikuaren bildur bagakuak. fB Olg 149. Jainkoaren bildur gabeko gizonak
ziran. Lard 486.
- BELDUR-IKARA. Espanto, terror. Adimentu onezko beste bekatariak [...], laster aski edo beinzat azkenean
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
732

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
izaten ditu asaldanz eta beldur-ikar andiak. Mb IArg I 302. Ez arren aztu Jesemaniko Hortuan nigatik irunsi
zenduzan larritasun, bildur-ikara, estuera, bakartasun ta gogortadeak. Añ EL 1 93. Ze bildur ikaria niria bera
ikusi dagidanian! Ur MarIl 37. Bildur ikaraz dabil, lokatz ala arritzan, / Egingo ete daben ankea ipiñi. AB
AmaE 363. Hetan sartuz geroztik, / zer beldur ikhara! Zby RIEV 1908, 770. Ikusiz auzoen beldur-ikara, bi hitz
erran zazkoten ez behin ahanztekoak. HU Aurp 162. Bildur ikarak geldiarazten ditu, belarriek izutuki. Or Mi
114. Bikendik bildur-ikaraz, ondoan belauniko, maitea Andre Mariri goraintzi dio. Ib. 147. Ingurukoen gogoan
bildurrikara larria sortarazi nai ezpa-dozue, uxatu arin ezpanetatik Larretxeko sorgiñaren izena. TAg GaGo 29.
Andik datorren odeia jo oi da / denetan lazkarriena; / [...] / Beztu baledi, nekazarien / bildur-ikara ta arrena! Or
Eus 342. Bildur-ikaraz totelduta begiratzen dute baserritarrak leiotik soroetara. TAg Uzt 132. Uso-aldrak
eiztariaren aurrean izuturik, egaldia jasotzen duen bezelaxe, igesegiten zioten bildurrikaraz irudipeneko irudiak.
Ib. 249. Zure itzen beldur-ikaraz dardar nagokizu. Zait Sof 189. Onetxek batez ere eman oi zion bildur ikararik
aundiena. Etxde AlosT 28. Bat-batean, bildur-ikara batek astindu zion gorputza goi ta be. Etxde JJ 157.
Orregaitik nire gultzurrunak bildur-ikaraz bete dira; oiñazetan nago, arrituta nago, entzun eziñik; ikaratuta,
ezer ikusten ez dodala. Ker Is 21, 3. Eleiz-ondotik etxerantza igarotean artu eben bildur-ikarea. Bilbao IpuiB
229. Bildur-ikaraz dardarka be ez egoan ba gizajoa? Ib. 230. Laster asi zan kirrin-kurrunka, / kortako bazter
danetan saltoka; / karnazerua bildur-ikaraz / eta ugazaba makilliagaz. BEnb NereA 47. Beste bideren bat artuta
itzuli gaitezen, iñork ez gaitu-ta leengo ontara beartzen, ainbeste beldur-ikara eman dizkigun ezkero. Berron
Kijote 221. Beldur-ikaraz dar-dar doiñua / eta, miñaren miñez, errai-zatiak / mintzoarekin batera naasian. Ib.
153.
- BELDUR-IKARA EGON. Estar muy asustado. Noz joko eben, baldin biotzik / Ez beuken bada, / Azartuteko
iñoz igoten / Mendietara, / Gureak sarri deituagaitik / Zantzoka ara, / Lauak isteko beti begozan / Bildur ikara?
AB AmaE 44.
- BELDUR IZAN (AN, B, BN-ciz-arb, S; Urt, Lar, Dv, H; bildur izan V-arr; Mic, Lar, Aq, Añ, A; billur izan Vgip).
Ref.: Bon-Ond 157; Gte Erd 51; Elexp Berg (billur izan). a) (Aux. intrans.). Tr. Documentado desde
principios del s. XV (en una carta en dialecto alto-navarro), es de uso gral. En cuanto a sus complementos, el
caso en el que más frecuentemente aparecen es el genitivo, aunque tbn. lo hallamos con dativo (ya en
Dechepare), con instrumental y, con frecuencia aún menor, con destinativo. Si el complemento es una oración,
ésta suele aparecer en subjuntivo, o (sobre todo en los textos más modernos) con el suf. -(e)n; a partir del s.
XVIII tbn. la hallamos con -(e)la; con menos frecuencia aparece con radical vbal. o part., con -tzeko, -tzera, -
tzea, -(e)nez o -(e)lako.
Temer. "Temer, bildur-izan" Mic. "Audax [...] beldurreztena" Urt III 122. "Temer, bildur, beldur naiz, zera,
da, &c." Lar. "Beldur naiz, je crains. Ce mot ne s'emploie pas autrement comme adjectif" Dv. "Bildur izan,
temer, tener miedo" A. Perileki baiezila ezin noake hargana / eta agian hark orduian ezpaituke aizina; / badu
ere, beldur date; bertan doha harzara. E 135. Ezaizela beldur, sinhets ezak solament, eta hura sendaturen baita.
Lç Lc 8, 50. Ez dot egingo gauza gaxtorik, / oi ez dasazun: "bildur nax". Lazrraga 1175r. Gu ikharaz gabilza, izi
eta beldur gara, ezin iakinez zer gerthatuko zaikun geure heriotzeko orenean. Mat 300. Gau ilhunean bakharrik
dohana deusen perilik ez izanagatik ere, latz da, beldur da, izi eta ikhara da. Ax 432 (V 281). Hel zakizkit ene
Iainkoa, eta enaiz beldur izanen. SP Imit III 29, 1. Angeruak eta Arkanjeluak ikhara dire, beldur dira Sainduak
eta iustuak. SP Imit IV 1, 3. Harritzen tu ifernuak, / Hillak eta biziak, / Nahiz direla iustuak, / Beldur dire
guziak. Arg DevB 12. Ai bildur naiz, ta are bildur geiago iduki nai nuke! Cb Eg II 31. Aiek deadar: Jauna
dalako, / Pilatos, beldur bazera / Datorkiela geren anima / Orren odola gañera. Bast 41. Ene haurra, on da
beldur izan zaitezen. Mih 123. Esperánza ta beldúr / dut alde bietatík: / Orrengánik naiz segúr, / ta beldúr
neuregatík. LE Kop 155. Oraindino bildur bazara, oratu egidazu neure beste esku orregaz. Mg PAb 118.
Etzitzaion onela gertatu Tobias gazteari, bildur bazan ere ezkontzeko Sararekin. AA III 394. Gu ere orobat
[Salbatzaileak] segurtatzen gaitu ezin khordokatuzko konfientzia batez, beldur garenean, othoitz egiten
dugunean. Jaur 106. Aditu det zure boza paradisuan eta beldur izan naiz, larrugorrian nengoalako. Ur Gen 3,
10. [Nere bekhatuak] barkhatuak direnetz jakin-eskasean, nola beldur izanen ez naiz? Dv LEd 67. Ikusten dire
barkamendu eskez. Beldur dire! Hb Egia 13. Emen jendia konbertitu du, / ori predikadoria! / bildur diranak
animatzeko / badu abillidadia. Ud 144. Eriotzaren deadarra dirudi, eta nere biyotza beldur da. Camp Orreaga
22 (Iza ib. 26 bildur da, Dv ib. 30 lazten duk; ib. 54, 63, 82, 86, 90, 94, 98 (AN-gulina-5vill-erro-arce, B, BNbaig,
Ae) beldur da, ib. 102 (Sal) beldur zu; ib. 50 (AN-larr) bildurrik da). Bildur az, oskill ori? A BeinB 90. Ni
bildur nok, bildur! Enb 194. Emen bildur naizena gertatuko balitz, ez biurtzea obe izango litzake. Alz Ram 59s.
Zaldi gaxuek zezena ikusita bildur dira. Kk Ab II 127. Ez bildur ixan, ene gixona, kalterik iñok eztautsu egingota.
Otx 32. Ez adi beldur, nere Maiteder. "No temas, mi bella amada". Ldi BB 136. Zergatik beldur izan behar
nintzateke? Mde Pr 154. Nik nai nuke. Piarres, baiñan... beldur naiz. Etxde JJ 36. Beldur nauk. Emen gizonak
errez iltzen dituk. Salav 67s. Urretik ikusi nai du, baiña ez dio ikutzen. Bildur da ta nai du... NEtx LBB 104.
Bizirik larrutzeko gogoak ere ematen bait-dit, zu beldur ziñan bezela. Berron Kijote 62. Beldur nintzena
gertatzen hasia da. MIH 377.
v. tbn. Ch III 29, 1. CatLan 149. Jnn SBi 161. Ir YKBiz 31. Bildur izan: Erkiag BatB 157.
(Con gen.). "Enaiz deusen beldur, je ne crains rien" SP. "Etzarela deusen beldur, ne craignez rien" Ib. "(El
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
733

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
gato) escaldado, de la agua fría ha miedo, katu ugaldatua, ur otzaren beldur da" Lar. "Beldur denak bustiaren, ez
du arrainik atzemanen (S)" A. (s.v. beldurkunde). "Kontrarioarren [por -aren?] bildur dira (G-azp)" Gte Erd 52.
Etzaretela beraz haién beldur, ezen ezta deus estalirik agerturen eztenik. Lç Mt 10, 26. Noren nehor beldur
izateko den. Ib. 10, tít. (cf. BELDUR IZATEKO). Baldin herioak izitzen dukeela eta haren beldur datela
badakusa. Lç Ins B 7v. Iaunak rebelatzen drauzté bere sekretuak haren beldur direnér. Lç ABC B 2v.
Flakezeonen bildur nax, baia / oi ta gura dot azartu. Lazarraga 1169r. Zure bildur nax. Ib. 1171r. Zeren aiz,
Herodes, beldur, / erresuma galtzeko? EZ Noel 72. Ez naiz deusen ere beldur. Harb 144. Izanen zara zeure
Iainkoaren beldur, eta eginen duzu haren izenaz iuramentu. Ax 251 (V 168). Etzarela zure bekhatuak
dakizkitenen, baten ere hain beldur, nola zeure buruaren. Ax 436 (V 284). Ezta zuhur eztena erhoaren beldur.
Or Pr 597. Zarela Jainkoaren beldur, eta etzara izituren gizonen izigarridurez. SP Imit III 36, 3. Herioa maite
dute eta eztira batere haren beldur. Tt Onsa 164. Hura dükeie bide bat [...], hilziaren beldür ez izateko eta bethi
adelatürik egoiteko. Bp I 127. Beldür giren haren jüstizia boroga eraziren derikünaren. Bp II 15. Zaren
Jainkoaren beldur, eta etzare gizonen beldur izanen. Ch III 36, 3. Bethi etsaiaren beldur dire. He Gudu 124.
Pekatu barkatuen ere bildur izan bear gerala. Cb Eg II 31. Ahi aur ederra! / Gurekin dela / ez gera ezerren
bildur / naiz dena dela. GavS 16. Egortzen du bere seme bakharra etziotelakoan hari bederen gaixkirik eginen,
eta haren beldur izanen zirelakoan. Lg II 232. Etziran Jainkoaren bildur. Ub 57. Santubak, humildiak dirian
legez, beti dira euren egiteen bildur. CrIc 31. Gitxi dira ume denporan Jangoikuaren bildur dirianak. Mg CO
159. Ez gaituk orain ire beldur, ez mandakoa, ez ni. VMg 84. Geiegi luzatzearen bildur ezpanintz, exenplo txit
asko eta guztiz miragarriak esango nikezue. Gco II 56. Gizona ezta deusen ere hain beldur izan behar, nola bere
buruaren. Dh 213. Ez dago gizonik gizonaren billdur ez danik. JJMg BasEsc 173. Eternitate haren beldur izan
gaiten. Jaur 124. Mundukuen zeresan ta esamesen bildur naz. Ur MarIl 77. Badire haren beldur ez diren
gizonak. Hb Esk 220. Bekhatu barkhatuen ere beldur izan behar garela, edo horien beldurgabe ez gaudezila. Dv
LEd 67. Jaungoiko aserretuaren bildur etzera? Arr May 40. Erreferaria da / beldur arraiaren, / eta
kuarentaduna / ados jaustearen. Zby RIEV 1908, 93. Haren hontarzüna hedatzen da mentez mente haren beldür
direnetara. Ip Hil 79. Haren Jujamenduaren beldur nindake. Arb Igand 125. Mehatxu hoien eta handiagokoen
bardin direla beldur, nola jazko haizearen. HU Zez 209. Oro uzkur, oro lotsa, oro juduen beldur. HU Aurp 60.
Zeiñen bildur izan neiteke ni? Prankotar gudarien bildur? Ag AL 157. Hanbatenaz tinkiago atxiki die aberatsek
beren urre-moltsa non bozkatzeer buruz jende xehearen beldur baitziren. JE Bur 119. Aiztua badarua be,
Motrollo ezta aren bildur. Kk Ab I 35. Kararik kara begiratuaz / alkarren bildur etzian, / aiek etziran andik
jatxiko / goserik izan ezian. Noe 74. Gizona, zeren beldur zera? Ill Testim 28. Ez gira deusen beldur gaur hemen
gaudenak! Barb Sup 187. Santa Cruz etziteken etorri Gipuzkoara eriotzaren azpian, eta ala ere baserritarrak
aren bildur. Or SCruz 86. Mandatari maltzurra, / ez nuk hire beldur. Etcham 145. Juan adi orreikaz eta ez adi
ezeren bildur ixan. Otx 168. Il ondoan oraindik sulezera bidali dezakenaren beldur izan zaitezte. Ir YKBiz 277.
Aren iritziaren bildur zan. TAg Uzt 97. Oinazearen beldur izanen bide zen Theresa samurra. Mde HaurB 73.
Orren beldur duk bere ama ta baita ni ere. Etxde JJ 54. Ala izan oi gera gizonak; iñoren bildur ez zana neskak
izutu. Anab Poli 126. Ori dala-ta, arerio dira, eta beraz, alkarren bildur. Erkiag BatB 184. Baiña argia ezta
argiaren bildur. Vill Jaink 16. Eriotzaren bildur naz beti, / nai dot betikotasuna. BEnb NereA 78. Ez bahaiz gau
beltzaren beldur. JEtchep 111. Mats-aiena ezta Egoaren beldur, ezta ere Iparrak zerutik igortzen dituen eurierauntsiena.
Ibiñ Virgil 89. Etzena hotzaren beldur? Ardoy SFran 216. Gu etxian ez giñan / ekaitzaren bildur, /
etxian sartu nitun / zazpi gurdi egur. Uzt Auspoa 22, 108. Lohiaren beldur ez direlako. MIH 78.
v. tbn. MarIl 36. Jnn SBi 144. Zait Sof 154. Bildur izan: Añ LoraS 119. fB Ic I 56. Astar II 9. Ill Testim 24. Ir
YKBiz 85. SMitx Aranz 152. Arti Tobera 275. Osk Kurl 69. Vill Jaink 11.
(Con dat.). Ezin benturatuz nago, beldur dakion gaitzi. E 143. Nazione guzietan hari beldur zaiona, eta
iustizia egiten duena, dela haren gogarako. Lç Act 10, 35. A zein handia den Iainkoak giristino beldur
zaizkonentzat gorderik eta estalirik dadukan eztitasunaren multzutasuna. Ax 509 (V 328). Neguan hotzari eta
udan beroari beldur zaiona ezta ez zaldun ez merkatari ona. O Pr 546. Bentaja romanoai / deroezu Isasi, /
guztiak bildur jatezanak / bildur jakuzan guri. BBizk 17. Ez gatxakoz [Catilinari] bildur izango, ez Marteren
kanpuan, ez Auzitegijan, ez Batzaarreko aulkijan. Mg PAb 214. San Paulo Apostoluba bildur bajakon bere
aragijaren akulu ganari, nor bildur izango ez jako beriarenari? fB Ic II 265. Orain ezagutzen det Jainkoari
bildur zatzaiola. Lard 25. Jakob Labani bildur zitzaion. Ib. 40. Negu luzeari / Sekula, ain segur, / Bordelen
txakurrik / Etzateken beldur. Bordel 19. Bestela, zurekiko beldur natzaizuke, arrotz. Zait Sof 119.
(Con instr.). Beldur bazare hekin galtzeaz. SP Phil 267. Beldur naiz, bata baino bertzea lehenago
izendatzeaz. ES 117. Beldur zen lekhu hartako yendez. Lg I 207. Badirade ere gaiza güzietzaz ez solamente
jinetzaz bena eztirenetzaz beldür direnetarik. Egiat 250. Garbitasunari ukitzen zaizkon gauzen gainean, guziez
beldur izan behar da. Brtc 222. Beldúr bazára etsáies, urratukotú guzíak bere gurutzearén paloaréki. LE Ong
80v. Beldúr náiz neure bekátues, baitaude klamátzen justizia nere kóntra. Ib. 109v. Beldur ziran ezkongai
geratzeaz. AA III 382. Ai! nere Kristauak! Beldur naiz nere buruaz, eta beldur naiz geien geienaz gai onetan. Ib.
516. Huts egitea errex da, eta beldur naiz mindegia iharrazteaz. Dv Lab 340. Agitz bildur naiz, nere begiek ez-ta
Zureek dakizaten oben izkutuetaz. Or Aitork 293.
(Con destinativo). Cf. ejs. del tipo beldur zen bere biziarentzat (Lg I 352), 'temía por su vida', etc. Ur beroz
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
734

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
erre den potxuak beldur da epelarenzat. Volt 191s. Herio, o herioa, / Ala hi izan kruela! / Ez nauk bada hiretzat
beldur, / Egik plazer duken gerla. Gç 155. Zeren errankizunetzat ez bainaiz beldur; nihorentzat beldur izaitekotz,
behar nuke izan jakintsunentzat edo jeusik eztakiten enorantentzat. ES 197. Beldur zen bizkitartean
bekhatuarentzat. MarIl 86.
(Tras tema nominal nudo). "Atze-bildur al zera? ¿Tiene usted miedo de las consecuencias? (V-m)" A Apend.
(Con subjuntivo). "Beldur naiz ethor dadin, je crains, je suis dans l'appréhension qu'il vienne" H (cf. ib.:
"Beldur naiz ethorriko den, j'ai la pensée, il est à supposer qu'il viendra"). Prinze kardinalek egiteko eman
dezon beldur dela. (c. 1597). FLV 1993, 455. Beldur naiz sobera ausartzia har dezadan, zure gorputz
preziatuaren sagaramendu hunetan errezibitzera hurbiltzeaz. Mat 246. Beldur naiz eror dadin eta haus dadin
berriz. Volt 190s. Ez aiz beldur gertha adin ezkerrekoetarik / Eta akherrak bezala apartatuetarik? EZ Man I 90.
Nola bera hari baita gaixtakeria pensatzen eta egiten, beldur da berari ere hainbertze dagioten, moneda berean
paga dezaten. Ax 448 (V 292). Laido handia da hain ofizio erraza Kristori errefusatzea, etzenezoio errege
mortal bati errefusa, beldur zinate ofensa ledin. Hm app. 217. Nola beldur garen eror gaitezin bekhatu egiteko
perilletan. SP Phil 520. Zeren beldur baitzen, jende hek trubla lezaten bere sakrifizioak egitian. Tt Arima 34.
Hargatik da haiñ iustua non ez bainaiz beldur nik bezala irakurtzen duten guziek ez dezaten aproba. In Ch pról.
Izan zaite xoillki beldur, alferkeria zure baitan yaun dadiñ. He Gudu 124. Beldür beita, grazia eman izan zaiona
gal dezan. Mst III 7, 3. Nere bekatu berak gatik agitz beldur naz onda dakidan betiko sulezean nere anima. Mb
IArg II 333. Ai zeñ bildur naizan, soberbiak galdu nazan! Cb Eg II 57. Ez gare beldur dohakabe hetarik izan
gaiten. Lg II 240. Beldur izan balitz bezala sobra nekhatua izan nindadin. Mih 57. Izan behar girea beldür gure
konfesorak deskrubi ditzan gure bekatiak? CatLan150. Guziak errege dire / Zeruko erresuman; / Ez dire beldur
batere / Deusek altara detzan. Monho 102. Jaunaren itza entzutera badator, beldur da, estutu ta beartu dezan itz
onek, utzi nai ez litukean oitura txarrak utzitzera. AA III 419. Bestelan beldur nuk / gaxki juan dadin afera.
AstLas 61. Beldur izan gaiten entzun ez gaitzan Jainkoak. Jaur 193. Ezpeikirade beldür aphezik jin dadin /
Eraman deikienik hartan Üskal herrin, / Jokhatüren deregü hek plazer direnin. Etch 458. Eta arratsean / beldur
zan [kukusoa] izan zezan / berekin oean. It Fab 115. Beldur ere banaiz batzuek kausi dezaten fabletako nere
mintzoa sinplegia edo komunegia. Gy XII. Bildur naiz uste izan dezan engañatu nai izan dedala. Lard 32. Zeinen
naizen beldur hanpuruskeriak gal nezan. Dv LEd 109. Au nere zoramena / zutzaz gustatuta, / bildur naiz gera
nadin / burutik galduta. Bil 98. Khasu guti egin zezoten beldur zen. Laph 69. Otsoak puska zitzaten beldur zan.
Arr GB 68. Beldur naiz etxea leher dadin heretiko gaixto horren gatik. Jnn SBi 155. Beldur naiz hola-hola gerta
dakion Eskual-herriari. Arb Igand 28. Beldur ziren anarxista direlako heiek asma zezaten zerbeit. HU Aurp 46.
Etxekuok bildur zirean joan eitezala esaten. Echta Jos 15. Beldur naiz joan dadin hiritarren gana. Ox 172.
Frantsesak beldur ziren lagunak ethor zakizkon indarka libratzerat. Lf Murtuts 47.
(Con completiva sólo formalmente negativa). "Beldur naiz, fedea ez dadin zaurtua (BN-ciz)" Gte Erd 51.
Garen bada beldur gertha eztadin zuetarik zenbeit haren reposean sartzeko promesa utzirik, pribatua eriden
eztadin. Lç He 4, 1 (He garen beraz beldur [...] gertha ez dadin, TB beldur izan gaiten [...] izan ez dezan, Ker
bildur izan gaitezan [...] berandu eldu ez daiten; Dv beldur izan gaiten [...] geldi dadien, Ol beldur gaitezan [...]
aurkituko ote dan). Iragarri oi ez nagizun, / jentil honbrea, bildur nax. Lazarraga 1175r. Apostetan badau
norbaitek bost ezkudoko bat, bildur da galdu ez dagijan. Mg CO 86. Iñorenaz jazten dana bildur da billostu ez
degijen. Mg PAb 178. Bildur izan bear gara, izan ez daitean ori gure egokera txarraren señale adigarria. Añ
LoraS 191. Bildur dira, pekatuzko olgeeta arei itxita, arimak gaixotubago egin ez ditezan. fB Olg 195s. Bildur
dalako egiraken bat egin ezteijuen. Astar II 63. Errazoiaz da bildur etxeti bota ez dagian. CatBus 49. Bildur naiz
Jaungoikuaren aserriak arrepa ez ditzan. Bv AsL 198. Ill bear neuke, / baina bildur naz / bota enaien / orti
itxina. Azc PB 252. Bildur gara, bai bildur, / Galdu ez gaitian. Enb 78. Etxeratea itxiten baeutsan, bildur zan
okerrekoren bat egin ezegion. Bilbao IpuiB 130.
(Con el suf. -(e)n, a menudo más la partícula ote). "Beldur naiz ethorriko den, j'ai la pensée, il est à supposer
qu'il viendra" H. "Bildur naiz zer eritxiko ete detsen nere laneri" Etxba Eib. "Beldur naiz (e)torriko den (AN-gip,
B)[...] etorriko ete dan bildur nez (V-arr)" Gte Erd 51. "Zerbait gertatu ote zaion beldur gara (AN-gip, B)" Ib.
51. "Ama konturatuko ote zen bildur zen (V-arr, G-azp-goi, AN-gip, B)" Ib. 51. "Sugea or ote den beldur naiz
(AN-5vill)" Ib. 51. "Berri hura nola hartuko zuen beldur ziren (G-azp)" Ib. 52. "Beldur niz nola hartuko duen
berri hori (BN-arb)" Ib. 52. "Gezurretan arrapatuko ote duten beldur da (AN-gip)" Ib. 52. "Ilko ote nauben
bildur naiz (G-azp)" Ib. 52. Et Jaunatizula abari on ez naiz bildur ezten ala (AN, 1415). ConTAV 4.2.1.
Beldur naiz zerbaitetan huts egin dudan, eta lehen danik gaixtatu naizen. Ax 446 (V 291). Barurak beldur zarete
/ diren zuen kaltetan. Arg DevB 128. Bildur nas eukiko ete dodan astia elduteko Konfesorearen oñetara. Añ EL 1
140. Gauaz eta egunaz beldur izango zera zer ekusi bear ote dezun. AA II 7. Zer da dirauskuzuna? Aiñ zariala
billdur, jausiko ete garian pekatu andireen baten? JJMg BasEsc 62. Santa Elisabet badüzü / Saintü zahar
bateganik oküpü düzü; / Kastero ere bada saintü, hala nizan beldür nüzü. Etch 422. Beldur naiz orai ere halako
badiren. Hb Esk 135. Beldur naiz ez den errex ezagutzea. Dv Lab 127. Zer gertatuko zaion / bildur da itxua. Noe
62. Eskabidea Jaungoikoak kendu degizun bildur etzera? Arr May 26. Orrenbeste jendek gauza bat esaten
dutenian, beldur naiz, esaera dan bezela "suba dan tokitik kia ateratzen dala" gertatuko ote dan. Moc Damu 30.
Belutxo izango ote dan beldur naiz. Urruz Zer 96. Baña bildur naiz aitortu naiko ez ote duan. Ill Pill 27. Bildur
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
735

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
omen ziran Santa Cruzek gero jorratuko ote zitun. Or SCruz 83. Beldur niz Inazio gutarterat ager baledi eta
dakigun eskuaraz aholka bagintza, [...], gor eta elkor egon ginitzozken. JE Ber 65. Beldur nauk zaartzen asia
ote-naizen. Ldi IL 19. Akar egingo ote zion beldur zan. Ir YKBiz 97. Bildur naiz nere etxekoak aserretuko otezaizkidan.
TAg Uzt 62. Geiegi esan ote dedan beldur naiz. Zait Sof 78. Bildur naiz utsera etorriko ote dan.
Munita 71. Bildur naiz etxekoren bat ene jarraiki etorri ote den. Etxde JJ 63. Beldur naiz jaunak erri zar onek /
zer egingo ote duan... Basarri 74. Bildur naiz halaz ere, ez othe duan utzi nahi izanen Pernandok bere bizimodu
lasaia. Osk Kurl 16. Geiegi argituko ote diran bildur izan ditezke. MAtx Gazt 7. Bildur zera garbitasuna
gordeaz ez ote zeran zorioneko izango. Ib. 91. Bildur naiz ez ote dedan / arkituko kairik. NEtx LBB 353.
Esperantoaren antzeko zerbait sortuko ote dugun bildur da zenbait. MEIG IX 49.
(Con completiva sólo formalmente negativa). "Beldur niz ez ote duzun ahantzi (BN-arb)" Gte Erd 52.
Enbidia duela / ongi da ezagun; / beldur da ez datorren / onera Neera, / nerekin itzalean / emen jostatzera. It
Fab 185. Orobat merezi du / beldur dan guztiak, / engañatu ez dezan / amore eztiak. Ib. 199. Beldur naiz ez othe
den makhur abiatu. Laph 99. Beldur naiz ez ote giren zonbeit lekutan jadanik hortaratuak. HU Zez 13. Beldur
naiz ba, esanta ere, premian arkituko ez ote dan berriz esateko. Urruz Zer 125. Bildur aniz laister ez ote geran /
aztuko Jainkoaz. Jaukol Biozk 17. Beldur naiz aren aberasteak luzetxo ez ote-duan yoko. Ldi IL 73. Ankaz gora
joango ez ete-dan bildur dira-ta. Eguzk GizAuz 136. Arima bereganatu eta bildur naiz inpernura bota ez ote
dun. Etxde JJ 19. Bildur naiz irriparre batekin ez ote dizun erantzungo. Vill Jaink 165. Oso bildu naiz ez ote
diran / errian asko galduko. Uzt Noiz 41. Beldur izan, ez ote duten joko berriren bat egin-naiko gauzak berriro
aldaeratu nairik. Berron Kijote 166. Beldur naiz ohar honen gaia ez ote den gai irristakorregi horietako. MEIG
I 211.
(Con -(e)la). "Beldur niz jinen dela (BN-ciz-arb, S)" Gte Erd 51. "Haurra beldur da sugeak izanen direla
(BN-arb)" Ib. 52. "Beldur niz eroriko dela (BN-arb)" Ib. 52. "Beldur nintzen hilen nuela (BN-arb)" Ib. 52.
Nor dire borondate fermu eta xede zin ura ez dutela, beldur izan behar direnak? CatLav 278 (V 138). Beldur
baziñe haren ganik ez duzula errezibituko bagitarte pisu, edo laidorik ere baizen. Mih 44. Preparazione eta
disposizione haukiekin eginak izatu othe dire? Beldur naiz ez ditudala bethi hauk izatu. Brtc 169. Nun ziradie /
burriko saldua / beldür niz lotsatürik / gibelialat ützüli ziradiela. Xarlem 255. Beldur naiz lotsa andiren bat
ematen zion bekaturen bat estaldu dizula. Mg CC 128. Ez dago zer bildur izan gaurko egunian Konfesoriak
ezarriko ditubezala penitenzija astunegi ta larregijak. Mg CO 213. Beldur naiz enzungo ez nautela Santuak.
VMg 23. Beldur izan zaite, zure bekatuak neurriaz kanpora igarotzeko zorian daudela. AA III 504. Bildur izan
bear nas ene bizian egingo eztodala. Añ EL 2 43. Bildur ian zinaitekez pekatu mortal egin izango dozula. Astar II
169. Bata bezain segur / Bestia eztela nuzu beldur. Arch Fab 159. Beldur nauk hor ere oraiño / Badela zenbait
arteiño. Gy 250. Beldur naiz baduela ontzekoa bizi. Hb Esk 105. Bildur zan etzutela oiekin gauza onik egingo.
Lard 106. Bainan beldur naiz halako guti kausituko dudala. Dv Lab 251. Beldur, txit beldur naiz oraingoan zure
aserreak gaitzegoki izugarriren bat erakarri bear dizula. Arr GB 91. Uste badüzü zunbait bekhatü egin düzüla,
eta hura murtal dela beldür bazira, behar düzü dolümenetan jarri. CatS 128. Beldur baitira ez dela izanen [...]
heientzat baizik ifernua. Elsb Fram 157. Bildur naiz ilko zala. Apaol 29. Ez dugu beraz zeren beldur izan bere
sendagailua berekin ereman duela. HU Aurp 78. Zonbait bekhatutan erortzeko zorigaitza izan dukezunean,
bereziki mortala dela beldur bazare, egizu lehen-bai-lehen kontrizionezko akta bat. CatJauf 14. Zer hiz beldur,
lurrak, gu bezalakorik hazteko gehiago ez ukanez, itxura hitsagoa lukela? JE Bur 99. Ni nerez bildur naun, olako
lanik izanen ez dudala. Or Mi 30. Bildur naiz gaitz izango zaidala nonbait publika eraztea. Mde Pr 195. Bat
igorriko diot Mitxelenari bainan beldur naiz ezin irar dezakela Gipuzkoan zentsura gatik. Ib. 193. Ez niz beldur,
jakin eskasian damurik ukhanen duziela. Larz Iru 20. Beldur gira ez dugula zinez den bezala erakutsi. Ardoy
SFran 281. Nola jartzera noan urtez estalia, / beldur naiz hau nuela azken itzulia. Xa Odol 232. Beldur naiz,
garen bezain kontentagaitzak garelarik, ez dugula onartuko. MEIG IV 51.
(Con -tzera). Eztirade beldur dignitatéz gaizki minzatzera. "Qui ne craignent point de blâmer les
puissances supérieures". Lç 2 Petr 2, 10. Den bekhatu mortalik ttipienaren ere egitera, beldur garen
amoreakgatik. Ax 116 (V 77). Dudarik gabe gogoratzen zaio / etzuela egin gauza ona, / kastigatzera bildur
ezpanitz / esango nuke izena. Tx B I 53.
(Con -tzeko). "Erortzeko beldur zan (G-azp), botatzeko beldur zen (B)" Gte Erd 51. "Eroritzeko beldur baita
(AN-gip-5vill), erortzeko beldur da (BN-arb)" Ib. 51. "Beldur gira zure lanjerrean ezartzeko (BN-arb)" Ib. 52.
Cf. AA III 394: bildur bazan ere ezkontzeko Sararekin, 'si bien tenía miedo para casarse, de lo que le pasaría al
casarse'. Zeren aiz, Herodes, beldur / erresuma galtzeko? EZ Noel 71. Ahantzteko beldur bazare. EZ Eliç 138.
[Nola] Jainkoaren grazian dagoenak erorteko bildur izan bear duen. Cb Eg II 163. Bada Haitzeko yendez
hanbat errateko / Non beldur bainaiz kasik eskas agertzeko. Hb Esk 113. Beldur naiz enganatua izateko. Dv Lab
139. Gogorik ez an sartzeko, / toki txarra mozkortzeko, / bildur dira erori ta / azpiyan artzeko. Xe 215. Beldur
ziraden aiek baño len / premiyua ekartzeko. Ib. 281. Mutil aetxen aotik ikasi du geroenean jakiteko bildur zana.
Mok 19s. Lerratzeko beldur danarentzat. Zait Sof 74. Zu galtzeko bildur naiz. Txill Let 112.
(Con -(e)nez). Errazoiaz bildur izan bear gara, onak dirianez gure deboziñoak. Añ LoraS 78.
(Con completiva sólo formalmente negativa). "Beldur zen ez zenetz ilhunbetarik jaliko (BN-lab)" Gte Erd 52.
Aski beldur bainintzen nehork ez ote zuenetz deusik aditu! Lf Murtuts 22.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
736

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(Con -tzea). Beldur izanen zen, kasik, Jainkoaren Amaren izena profanatzea, eman izan balitz bertze
norbeiti. MarIl 105. Oi, loreak nereak, ez detzazket unki, / Hain niz beldur histea heien pullit hori. Iratz 68.
(Con ezetz). Baña egiñ ote dezu oraindañokoan? Beldur naiz ezetz. AA I 591. Adi othe ginezakea dengutienik
sainduaren orduko hizkuntza? Gure oraiko mintzaiarena balitz ere, beldur niz ezetz. JE Ber 65.
(Con rad. vbal. o part.). "Ama jin beldur zen (BN-ciz) [...] amak ikusi bildur zan (G-azp), ondo ikusi bildur zan
(G-azp)" Gte Erd 51. "Ez gara eror beldur (BN-lab)" Ib. 51. Manue beldur zen hill. Lg I 224. Beldur ninteke
tintak arima goibel. Hb Egia 69. Etsaien eskuetan utzi bildur ziñaten zuen semetxoak [sartuko dira lur eskeñian].
Lard 92. Loiolan egoitza luzatuz beldur zen anaiak sobera erran. Laph 24. Eror beldur da. Elzb Po 186. Egun
beldur dira [emazteak] goizegi beren bulharrak xukha. Elsb Fram 137. Beldur nintzela ixur oren laurden batez,
nere bihotzera, hogoi-ta bi urthe hotan, xorta-xorta biltzen hari dudan ezti-ura. Jnn SBi 170. Beldur gira luzatuz
bertzetako berriei beren doi toki ez utz. HU Zez 129. Erhiak eror beldur zen alabainan, jauregitik atheratzen
balin bazen. Barb Leg 69. Azpigarria galdu bildur bazera piñua sartuta, jarri errenkadak beti gora ogei metrotik
ogei metrora. Munita 69. Busti beldur zen alegia. Mde Pr 168. Beldur nintzen merkatu on bat gal. Ib. 107.
Gizonen aurrean Kristo aitor-bildur bazan, Onek bere aingeruen aurrean uka zezakela. Or Aitork 187. Beranta
bil beldur bazira. JEtchep 83. Beldur gira bekatuak gure begia itsu edo goibel. Lf in Zait Plat XIX.
(Con -(e)lako). Hondamena gainera datorkiolako beldur da bera ere. MIH 314.
(Con el aux. elidido). "Elipsiaz entzun ohi da gehienetan. Beste gauza batzukin pasatzen dana, aura falta
balitz, norbera billur" Elexp Berg. Cf. NI BELDUR. Orai bizi bazara bethi beldur, eta egiten badiozu
herioari guardia. SP Imit I 23, 6. Erbitto bat: beharri xut, buztan labur, / Ausik, itzul, beha, jauzi... bethi beldur,
/ [...] / Jautsi zen behin / Jauregiko baratzerat. Ox 87. Txoria, beldur, / ega da maiteagana. "Tímidamente". Ldi
BB 32. Mutillak, bildur, mun egin dio / Apaizaren estolari. Or Eus 417. Alako batean, "Lizardi" zanari (G.B.)
beraren eskabidez, lotsa ta bildur, erakutsi nion, irakurle, lendanik dakizun irukoa. Or BM 6. Aukeramenean
bai-datza gizonaren izana. Eta ni beldur aukeratzeko. Txill Let 28. Bildur naukate gertaera ikaragarri auek. Ib.
97. Bildur, herabe; / erantzun gabe, / bera isilik zen egon. Arti MaldanB 211.
(Con gen.). "Ni erramuren bildur, egin dezan zizorkarekin elur (AN), por la Semana Santa, suele granizar o
nevar" Aq p. 63. Buztana lastozkoa duena suaren bildur. RIs 18. Uzkia arkolaz duena suaren beldur. "Celui
qui a le derrière fait d'étoupe, craint le feu". O Pr 536. Uzkia iztupaz duiana, suiaren beldur. Saug 167. Ur
beroaz erre dena, hotzaren bel[dur]. Ib. 168. Amadeo erregeak ere, Santa Cruzen bildur igesegin bide zun. Or
SCruz 51. Gauak itzarrik ematen ditu lapurren bildur. Arti Ipuin 66.
(Tras tema nominal nudo). Itsasaldi batek ixurkiaren ondarreraño amiltzen gaitu, ta berela eraikitzen
ugiñen galdorrera, ikaraz, erio-beldur. Or Mi 130.
(Con subjuntivo). Iñok ikusten eztaben barruko kurutzea milla bidar astunagoa da agirian darabilguna
baño ta barruan erabillen berea Mañasik, iñok ikusi ezeion bildur. Ag Kr 76.
(Tras rad. vbal.). Makurrago gerta-bildur, ixil jasan dut anitz. Or Poem 547. Ezeri baietzik eman gabe
zalantzan nindagon, leizean amil-bildur. Or Aitork 131.
Geren puska orrekin / giñaden atera, / beldur asko gatozen / Urmenditik bera. Tx B III 129.
b) +BELDUR UKAN, BELDUR EDUN. (Aux. trans.). "Il a peur, beldur du, izi da" Ht VocGr 402. Beldur
dut gertha eztadin, ethor nadinean, nahi etzintukeiztedan bezalako eriden etzaitzatedan. Lç 2 Cor 12, 20.
Amukozko buztana dauenak suen bildur. "Quien tiene cola de estopa al fuego teme". RS 324. Dakianak bildur
ituten dakike gizon izaiten. "Quien sabe tener miedo sabrá ser hombre". Ib. 375. Beldur dut zien pobreza eta
desgrazia guziak direla ez ongi egines amarrenak. SermAN 7. Zergatik ifernuaren beldur dudan. El 20. Ez
dezazutela beldur, orregaitik emendatu, bukatu, aituko dala neurrigabeko argi au. Lar SAgust 9. Sánduek
solamente kúlpes zúte beldúr. LE Ong 74v. Jauna, beldúr dút neure gaixtoas, esperánza sollik berórren ónas. Ib.
83v. Baldin ezagutzen baginu, Birjina sainduak bezala, gaztigu horren handitasuna, [...]; beldur ginuke gure
buruentzat. Jaur 362. Jauna, zu aditzean / beldur izan det nik, / zergatik arkitzen naiz / jantzi gabetanik. It Fab
220. Uste duka hire errege izenari / Beldur dudala ukenen? Arch Fab 101. Ainbestetaraño dala guri-gozoa gere
maitetasuna, beldur baigenduke maitearen pakea urre-tintin zakarrez autsia. Ldi IL 107. Geldimindua nadin /
beldur duzu nonbait. Ldi UO 14. Lêngoaz gain zer-gerta, ba du neskak bildur. / Mikelek ola dio, bero bezain
zuur. Or Eus 36. Zeren beldur duke gizonak, dana bere esku baitu zoriak, ezeren berri zeatzik izateke? Zait Sof
84. Euskaldun garbia izatea ez zitzaion izan gure arteko zenbait gurasok beren seme-alabentzat beldur duten
bezain trabagarri. MIH 259s.
(Aux. tripersonal). "Kontrario(a)ri bildur diot (AN-gip)" Gte Erd 52. Mundu onetan pobre izatiari deutse
bildur. Astar II 164. Jainkoari beldur dionak ezergatik eztu zer beldurtu. Arr GB 13. Onexeri dautsoe bildur,
berau egin da ugazaba, beronek epaia emoten dau eztabaidetan. Kk Ab I 92s. Ez da karabinerorik zuri aña
bildur diodanik. Alz Ram 35. Nik aurrenetik bildur neutson kolore ta egite zatarra ebazalako. Or Tormes 9.
Ianaren zikiñari ez baiño irritsarenari diot bildur. Or Aitork 282. Gaztezaroan aiña bildur ez niela ere, ez nun
maite letrarik. Ib. 24s. Izan bildur ez gorputza il dezaketeneri bakarrik, gorputza il eta anima betiko sutara bota
dezaketeneri baizik. MAtx Gazt 76.
(Beldurrik izan). Mundu onetan pobre izatiari deutse bildur, eta ezteutse bildurrik betiko infernubetan
pobre, billots eta ezerbere baga egotiari. Astar II 164. Gure alde daukagu / gauza bat bakarrik, / ez zaigula
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
737

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
irtetzen / bidera lapurrik: / [...] / ez diogute bada / batere bildurrik. Echag 236. Ez Yainkoari beldurrik ez gizoni
lotsarik etzion epailari bat bazan iri batean. Ir YKBiz 341. Ez betozkit oiuka, ez diet bildurrik. Or Aitork 27.
Piñudidunen barreari bildurrik ixen barik esan geinke. Akes Ipiñ 24. Txoriak etzioten bildurrik aren zaunkari.
NEtx LBB 97.
(Det.). Ai zak, i Arroxko: gaur sagardoari bildurra diokala dirudik. Alz Ram 40.
Pake izateko / guk aski degu / Jaunai diogun beldurra. Jaukol Biozk 26. Bildurra eutsen makala demoniñuori!
Bilbao IpuiB 230. Bildurra eutsan aldikada areri. Erkiag BatB 26. Udarak egin digu / betiko agurra, / ta uda
azkenari / badiot bildurra! Uzt Sas 192.
(Con objeto directo). Birjina batek berthute hunen balio guzia ezagutzen duenean, beldur ditu hura daña
dezaketen okasione urrunenak ere. Mih 24. Denak ziren menditar bere nahizkoak, / Beldur etzituztenak lerro
doblezkoak. Hb Esk 161. Ez du beldur beroa, hain guti izotza. Ib. 86. Bildur degun guzietatik gure burua edo
gure gauzak gordetzea. Inza Azalp 151. Zuek beti bildur izan dezazuten gure Jaungoiko Jauna. Ib. 15. Gaztek -egi
dasagun-- / ez du birimiña beldur; / urdail-zorroa ere, / gosariak uts-arren, / artean etzaio ximur. Ldi UO
43. Otzaren aur garbiak / loia eban bildur. Gand Elorri 188. Zori txarrean ona nai dut, onean txarra dut bildur.
Or Aitork 277. Beraz, edo bildur duguna gaitz da, edo bildurra bera da gaitz. Ib. 160.
- BELDUR IZATEKO. a) (Con oración completiva). (Ser, haber) de temer (que). "Beldur izateko da, il est à
craindre que" Dv. Zeren haurretikako haztura gaixtoa nausitu baita, eta eman baitu bere burua ezagutzera;
halatan da beldur izaiteko nekez utziko dutela hartu duten plegua. ES 181. Galdegin behar zaiote Katixima,
eztakitela beldur izaiteko denean. CatLav 19 (V 17). Batzuetan beldur izateko ere liteke arima bat hetan sobra
pausa dadin. Mih 47. Zelan bildur izateko dan gogortuko zariala, ikusi gurako ez dozula argi santuba. Mg CO
104s. Zerren bestelango gaiso ikustetan baño aloger, edo biar sari geijago emoten bajatzu odola ateratiarren,
bildur izateko da diru guriak azi edo geitu ez dagizan odola aterateko preminak. Mg PAb 50. Eta bildur izateko
da [...] penitenzia egiazkoa egin gabe ilko dirala. Gco II 391. Eztakigu zer igaro zitzaion bekatari oni; baña
beldur izateko da, ainbeste Komunio gaiztoren buruan gogortua geratu zitzaiola biotza. AA I 431. Hargatik
beldur izateko bada [...] bekhatu gehiago egin dadin, ez goraki enferra. Dh 74. Osoki beldur izateko da [...]
jujearen begi zorrotzak asko huts kausituko duen giristino laxo baten baithan. Ib. 143. Segurki jaundone Paulok
baino arrazoin gehiago dut beldur izateko [...] nerorri gal nadin. Ib. 76. Bildur izateko da, askok eta askok bide
bagako irabazijak daukezala zensuetan. Astar II 172. Berorigaitik izan ezpaliz, bildur izateko zan, ilunian
geratuko zala liburu onetan ifini dodan lan guztija. Ib. XV. Oraintxe onduten ez bazara, bildur izateko da, ez
zariala iñoz onduko. Ur MarIl 78s. Guziak edo geientsuak kondenatu zirala, bildur izatekoa da. Arr May 54.
Tournaiko Gotzain jaunak bein baten esan ebana jazoko ez ete-dan bildur izateko da. Eguzk GizAuz 154. Minutu
baten han egon ezkero, bildur izateko zan frailen batek ikusiko othe zuan. Osk Kurl 199. Jainkoaren fedea gizabiotzetan
itzaliaz, ez ote zaion gizadiari kentzen bere buruaren gain altxatzeko bear duen ego-pare aundi ori.
Vill Jaink 95. Beldur izatekoa da hizkuntzak ez ote duen, bide hortarik doala, zerbait irabazten duen bitartean,
zerbait ere galduko. MEIG VIII 101.
b) (Tras gen.). (Tener, haber) motivo de temer. Zeren beldur izateko dut maite nauen bihotz baten ganik? Dh
234. Nahi bezain lekhu segurean izan zaitezen [...], eztuzu horren gatik zeren hartu, eztuzula deusen beldur
izateko. Ib. 215. Gaztigu izigarri horren beldur izaiteko du. Jaur 141. Zeren beldur izaiteko laiteke zeruan? Ib.
117. Eskal-herrietan baino laborantza hoberik nihon ezbalitz, gosearen beldur izateko laitekeela. Dv Lab 31.
c) Peligroso; terrible. Bildur izateko da gero, iauna, orain Auñemendira ioatea: eztakizula gertau Padar
gizagaisoarena. Ag AL 130. Lagun bezela ona bazan, etsai bezela bildur izatekoa zenuten. NEtx Antz 137.
- BELDUR-JARIO (bildurjario Lar). a) "Cerote, miedo grande" Lar.
b) "Bildur-jario, que se espanta hasta de su sombra" Bera.
- BELDUR-MELDUR. a) Miedo. Geiegikeri bildur-mildurra kitatzen aal dezu ortikako yaulkialdi zorrotz,
bizi, ertsatuz. Markiegi in Ldi IL 13.
b) (Estar, etc.) con miedo. Joan zen aitaren jarraiki, beldur-meldur zer esango ote zion edo zer erabaki
agertuko ote zion ausnarka. Etxde JJ 67.
- BELDUR ON. Respeto. Kristau batek begiratu bear dio beldur onez eriotzari. VMg 63. Onelako gauzak
erraz gerta ditezke gazteen bilduerak diran etxeetan, [...], begira ezpadago lotsa eta beldur ona eman
dezakeanen bat. AA II 147. Eta bildur onean / familia azi. Zav Fab RIEV 1909, 38.
- BELDURPEAN. Bajo temor. Arerioen kaltez eratuten dituen ziriak, lakirioak ta saldukeriak, bai itzez, bai
esan gaiztoz, nai zemaiez nai bildurpean. Erkiag BatB 68.
(Tras gen.). Txikitandik Jaungoikoaren bildurpean azitako gizona zan. Etxde AlosT 90. Seme-alaba pilloa
be azi dabe, Jaungoikoaren bildurpean. Alzola Atalak 54.
- BELDURRA HARTU (bildurra a. V-gip; billurra a. V-gip). "Bildurra artu [...], tomar, cobrar [...] miedo"
Etxba Eib. "Bildurra artu detsa itxasuari" Ib. "Billurra artu dotsat bolantiai" Elexp Berg. Ez bildurrik zeuren
biotzetan artu. Lazarraga 1153r. Jainkoak dotrina, sermoi ta besteen ejenplo onakin abiso asko eman zion [...].
Ortik bildur puska bat artu orduko aztutzen zan. Cb Eg II 188. Lotsa ta bildur txit andia artu zuten. Cb Just 24.
Bizi dira nasai ta ardura baga munduko atseginen ondoren arerijo donga oni bildurrik artu baga. Mg CO 99.
Artu bildur andia Jangoikoaren justizia ta aserreari. Añ EL 1 40. Artu billdur geijago, dalako benenua
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
738

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
itxaaskorragua. JJMg BasEsc 102. Eta bildur aundia artu zuten guztiak. Oteiza Lc 7, 16 (Lç beldur batek hartu).
Gero deüsetan ere ez beldürrik hartü, / Ama birjina saintiak lagüntüren gütü. Etch 666. Guziak Jaunari bildur
andia artu zioten eta Jesusen izen santua altxatua zan. Lard 517. Apostoluak etzion Jesusen esanari bildurrik
artzen. Ib. 442. Esaten eutsan, ezeiela euren bilddurrik artu. Echta Jos 46. Yainkoak emango digun zigorradaren
beldurra ar dezagun. Ir YKBiz 287. Oraingo gazteak Jaungoikoari baiño eguzkiari bildur geiago artzen diote.
And AUzta 84. [Emakume] oiei bildur geiago artuko die [etsaiak]. NEtx LBB 173.
- BELDURRA EGOTZI, BELDUR EGOTZI (bildur e. Lcc). "Atemorizar, bildur egotzi" Lcc.
- BELDURRA EKARRI. (Con dat.). Tener miedo a. Zezena badohako saltoz gizonari, / Beldur guti ekharriz
haren bultuari. Hb Esk 225.
- BELDURRA EMAN (AN-5vill; bildurra emon V-arr-gip; billurra emon V-gip), BELDUR EMAN. Ref.:
Etxba Eib (bildurra artu); Elexp Berg (billurra e.); Gte Erd 52. Dar miedo. "Bildurra [...] emon, (vb. trans.) [...]
meter miedo" Etxba Eib. "Bildurra emon detsa aren jarkeriak" Ib. "Bildurra emoten deuste gugez basora
eroateak (V-arr, G-azp)" Gte Erd 52. "Beldurra ematen dit berriz noiz etorriko diren (AN-5vill)" Ib. 52.
"Eskupetak billurra emoten doste" Elexp Berg. Figura eder bat, zeña ekusiak emun eusten bildur andi bat.
Lazarraga 1153r. Au zertan dago? Korputzeko peligroak beldur geiago ematean animakoak baño. Mg CC 145.
Etorkizunak emoten deutsu orrenbeste bildur? Mg PAb 80. Gizon onek zer bildur eman dizaiekean naiz Juduai
naiz Erromarrai. Lard 455. Yainkoaren ondotik beldur gehiena sinhestegabek eman behar dute. Hb Egia 125.
Zerk emaiten dauzu beldur hori, Antonio? Laph 142. Gizonak ikusteak berak bildurra ta ikarea emoten eutsan.
Ag AL 69. Gobernuari karlistak aurrenetik bildur eman ba zioten ere, arrezkero etzegoan bildur-biderik. Or
SCruz 22. Ordu artan etzioten beldurrik ematen leku artan zabiltzan suge eta zirau askok. FIr 148. Alde
gustiyetatik "¡agua va!" entzuten zan, eta parrast ortik, parrast andik, bildur emotekua zan. Kk Ab II 180. Egia
esan, ukitzeko bildurra damain loretxoa bezelaxe artu izan det beti Libe. TAg Uzt 285. Aula zegon eta irikitzeak
bildur ematen zion. JAIraz Bizia 58. Izpiritu zuri eta lotsorrei beldur emateko lain den ekintza bat gogoan hartu
behar dugu. Mde Pr 40s. Are beldur gehiago damakio ilunak. Ib. 371. Gure aitari esan bearrak lotsa ta bildur
aundia ematen dit. Anab Poli 137. Ango garbitasun eta zuritasunak bildur ematen zioten. Ib. 75. Bildur
ikaragarria ematen omen du eremuko ixil osoak. Txill Let 129. Nik badakit otso kontuak bildur emoten deutsiela
nire irakurlieri. Bilbao IpuiB 51. Ertigille Aundiari desordenuak eztio bildur ematen. Vill Jaink 49. Gerrak beti
eman izan dit beldurra. Salav 63. Orregatikan, neri beti beldur gutxiago eman dit plaza batean kantatzeak. Uzt
Sas 20. Alakoxe beldurra ematen zioten arako kolpe aiek. Berron Kijote 218.
- BELDURRAGO IZAN. Tener más miedo. Cf. BELDUR IZAN. Neurk ikusirik nola zarean, / neskea,
bildurrago nax. Lazarraga 1175r. Komunzki bekhatorea, bekhatu egin berrian beldurrago, sentikorrago eta
antsiatsuago da, handik urthe baten edo biaren buruan baiño. Ax 544 (V 350). Etsaia gure beldurrago da
ezagutzen duenean badakigula barurtzen. SP Phil 317. Beldur nauk gaua, kharra, harra, / Sofritu beharko
tudan, / Eta oraiño beldurrago / Jainkoa galduko dudan. Gç 163. Guziarekiñ ere Jainkoaren baiño bertze
zerbaiten beldurrago denak, eziñ onean luzero iraunen du, eta lauster eroriko da deabruaren artetarat. Ch I 24,
7. Horrenzat beldurrago izan behar gara, gogora ethor ahal daitezken gaitz guzienzat baino, bai eta
heriotzearen beraren baino ere beldurrago. CatLav 257 (V 130). Baiñan bai merezi ditugun penak eta
gaztiguak, zeiñen beldurrago baitgare, bertze gaiñerako guzien baiño. He Gudu 160. Lotsa baño bildurrago nok,
ikaratu najok. Acto 227. Haren errakhundea emendatzen zen ikhusteaz Dabit Israel guziaz maitatua, geroago
eta beldurrago zen hartaz. Lg I 281. Jende zuhurrek erranen dute, gizonen baino Jainkoaren beldurrago zarela.
Dh 212. Berthutean aitzinatuago eta bere buruaren beldurrago zelakotz. Laph 47s. Izan zaitezte gizonen baño
Jaungoikoaren beldurrago. Arr GB 36. Berari bildurrago gatzaizka, zeru guziari baño. Arr May 161. Bildur
ziran bijak ezkutu-lekutik urteteko, geruago ta bildurrago. Kk Ab II 30. Bildurrago bainintzan itz arrotz bat
esateko, bein esanik, esaten etzunari bekaitz izateko baiño. Or Aitork 34. Beldurrago gintazke galaraziko dituela
herrikoeri. Zerb Azk 30. Iñoiz baño bildurrago zan orai Patxi. Osk Kurl 198.
Beldurrago izateko da xuriaren. Xuria deitzen dute zurmindura mota bat. Dv Lab 127 (cf. BELDUR
IZATEKO).
- BELDURRAK (G-azp, AN-gip; bildurrak V-arr, G-nav; Lar; billurrak V-gip). Ref.: Gte Erd 51s; Elexp Berg
(billurrak). (Estar, etc.) de miedo, atemorizado. "(Sacar) fuerzas de flaque, bildurrak, bildurrez alaitu, alai jarri"
Lar. "Beldurrak nengoen, estaba yo de miedo (Mb JBDev 8)" A. "Beldurrak nago ori egiteko (G-azp, AN-gip)"
Gte Erd 51. "Bildurrek nao, etorriko dala ta (G-nav), beldurrak nago, etorriko ote dan (G-azp)" Ib. 51.
"Erortzeko beldurrak zegon (G-azp)" Ib. 51. "Botatzeko bildurrek nao (G-nav)" Ib. 51. "Sugea dago(e)n
beldurrak nago (G-azp)" Ib. 51. "Gezurretan harrapatuko zuten beldurrak zegoen (G-goi-azp, AN-gip)" Ib. 52.
"Ama ez dala etorriko ta bildurrek nao (G-nav)" Ib. 51. "Egia aazten ez ote dezun bildurrak nago ['temo que tal
vez olvidas la verdad'] (G-azp)" Ib. 52. "Nota txarrak etaraittu ta aman billurrak dago" Elexp Berg. v.
BELDURRAK AIREAN, BELDURREZ. Tr. Documentado desde Lazarraga en textos meridionales.
Oi ta bildurrak ikara nabil, / ez dakit nerau nor naxan. Lazarraga 1175r. Uste al dozu Bizkaian / ain jente
biguna dala / nola zeuen alardeen / bildurrak dagoezala. BBizk 10. Beti beldurrak ikusi dezaten amarrena.
SermAN 7. Jaiki-erori zebillela ekusirik, bidean il zekien beldurrak, eman zioten lagun bat. Mb JBDev 16. Berze
batzúk berze aldétik dire ain biótz értxiak, ezi daude beti afanaturik ez utzi náies kéa ere etxétik, beldúrrak
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
739

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
egitekó limosna bát. LE Prog 110. Utzi bearko dúgu urbilen platikáko, ezi ya beldúrrak nago nekatu zaratéla.
Ib. 102. Deituzueláik atárian ezaundurik bóza, etzió idikinái atária, ustés eskapatuzén eriotzeain beldúrrak. LE
Matr2 90. Erri eta partikularrak daude iru edo lau buru-gaiztoko desertaturik edo tropatik aldegiñik dabilzan
mendiko batzuen bildurrak. CartAnd 393. Pozez ta bildurrak. Bil 46 (tít.). Lengo moduan bizi biarko / beti
bildurrak banago. PE 60. Juiziyoko eguna / egun bat larriya, / aspalditik oi nago / bildurrak jarriya. Ud 110.
Ala ere bagenduben / naiko zer egiña, / akabo zan bildurrak / juan izan bagiña. Ib. 73. Sorgiñak diralako /
beldurrak jarriya, / orla pasatzen degu / gabaren erdiya. Noe 121. Gaztetan ill nai ez genduen da / bildurrak
gaude zartzeko. Tx B I 240. Ementxe gaude geure lurrean / itzegiteko beldurrak. Basarri 174. Ni, bakar-bakarrik
arkitu nintzan, bildurrak, ito bearreko arnas uts-utsa biurtu banintz bezela. Ugalde Iltz 16. Bildurrak arratsian /
da berdin goizian, / Jaungoikuari eten / gabe otoitzian. Uzt Sas 299. Eta etxetik ateratzeko / jarriak gaude
bildurrak. Ib. 89. Beldurrak ago-ta. Berron Kijote 200. Beldurrak nago ez naizela gauza izango hartu dudan
egiteko hau behar bezala betetzeko. MEIG II 92. Biraolari gisa harrika emango ez didatelako beldurrak ez
banengo. MEIG V 110.
- BELDURRAK AIREAN. (Estar, etc.) de miedo, atemorizado. Zer kezkak, gauak gizonaren zai, ta noiz berri
gaistoren bat izango duen beldurrak aidean daudela? AA III 377. Eztakit bide abek / nola egiñak dian /
estropozoka nua / bildurrak aidian. Auspoa 61, 63. Beriala jarri zan bildurrak aidian. Auspoa 76, 34. Ezkera
noski surtan erreko / edo itoko urian, / zer izango dan iñork ez daki, / danak beldurrak aidian. Tx B II 93. Ezin
egon gindezke beti beldurrak aidean! Lab SuEm 191. Argi ta garbi agertu zitzaien zerk iñolaz-ere egiten zuan
aako zarata-ots izugarri ura, gau guzian beldurrak airean euki zituana. Berron Kijote 226.
- BELDURRAK (BELDUR HANDIAK, etc.) HARTU. Atemorizarse; entrar el miedo (de).
Har zitzan guziak beldur batek, eta glorifikatzen zuten Iainkoa. Lç Lc 7, 16 (IBe beldurrak hartu, Ker bildurrak
artu; He izialdurak sesitu,TB beldurrez ikharatu, Oteiza bildur aundia artu, Dv lazturak hartu, Ol izutu, Leon
harritu). [Herodes] hartu zuan, Errege berriak Erreinua kenduko ziolako suspetxak, gogoan-beharrak eta
bildurrak. Ub 63. Bereala artu zuan eriotzaren beldur andiak. Mg CC 182. Illteko billdurrak artu egizanian.
JJMg BasEsc 83. Etsaien eskuetan eroriko zan bildurrak artu zuen. Lard 143. Mundu guzia bildurrak artu zuen.
Ib. 462. Ostikuaz iltzeko / ez bildurrak artu. Noe 63. Halako beldur batek hartzen nau, zure itxurari behatu eta!
Barb Sup 18. Andik atera ta iges egin zuten bildurrak arturik. Inza Azalp 76. Arriturik eta beldur-laborriak
arturik. Ir YKBiz 188. Ura ikustean Zakaria izutu zan ta beldurrak artu zuen. Ib. 2s. Beldur aundiak arturik
zeuden. Ib. 191. Nere etorreraz, bildur berriak artu dituala zuen arpegiak ba-dakusat. Zait Sof 126. Mayi,
bildurrak artuta sukalde bazter batean ixil-ixilik zetzan. Etxde JJ 30. Bildurrak artu zun, gizonen aurrean Kristo
aitor-bildur ba zan, Onek bere aingeruen aurrean uka zezakela. Or Aitork 187. Bildurrak artu nenduan, eta
joanda, zure talentua lurpean gorde neban. Ker Mt 25, 25. Beldur batek hartua nago ni ere, orain artean idatzi
ditudanak ikusita. Xa Odol 18.
- BELDURRAK EMAN. Atemorizarse; entrar el temor (de). Judakoak ainbeste gizon etxean ikusi
zituztenean, bildurrak eman zien. Lard 143. Iru galde oiek gogoraerazo ziozkaten Kaifasen ezkarezeko iru ukoaldiak,
eta bear ainbat maite etzuen bildurrak ematen zion. Ib. 475. Apostoluak, beren kontura kristau ongilleak
utzitako ondasunakkin esturasun jakiñak estaltzen zituzten; baña goseteak zekarzkienetaraño iritsiko etziran
bildurrak eman zien. Ib. 501.
- BELDURRAK HIL. "Bildurkillan, bildurrak ilten (V-ger)" A Apend. "Bildurkilik (V), muerto de miedo" DRA.
- BELDURRAK (BELDUR HANDIAK, etc.) JO. Atemorizarse; entrar miedo (de). "Bildurrak yota ebilen
gaixoa (V)" A EY III 249. Beldur handiak jo ditu / Lurreko botereak, / Zeren Jaunak ganbiatu / Diotzoten
zorteak. Monho 152. [Herbia] beldurrak yotzen du zenbait salatari nahasik / Erreporta dezan egiñ erregeren
gorthean. Gy 68. Zerbaiten utsunea izango eukelako bildurrak joa zirudian. Erkiag Arran 125.
"Bildur txarrak yo nau, me ha dado mala espina (V-ger)" A EY III 286.
- BELDURRAREN BELDUR. Intens. de beldur. Azkenean beldurraren beldurrak atera zion itz labur au,
"Jauna, eskrupulo bat etorri zat". Mg CC 138.
- BELDURRAREN BELDURREZ, BELDURREN BELDURREZ. De miedo. "Billurran billurrez laga fusillak
eta alde in zeben" Elexp Berg. Gelditu ziran Jaunaren serbitzari biak konorte edo zenzu gabe bezela
beldurraren beldurrez. Mg CC 128. Onelanguak egingo balebe pekatu mortalen bat, [...], ezin aaztuko leuke, ez
lorik egin bildurraren bildurrez. Mg CO 20. Bilddurren-bilddurraz, ezin joan zan eurakaz batuko zan tokietara.
Echta Jos 46. Bildurren-bildurrez agiñak alkar joten ixan daustela, ixil-ixillik emon dautsodaz dirubak. Kk Ab I
66. Danak egozan errezua artez esan eziñik, bildurren bildurrez. Kk Ab II 88. Beldurraren beldurrez deadarka
asi ziran. Ol Mt 14, 26 (IBk, IBe beldurraren beldurrez; Lç beldurtiz). Aize-ziztua, naiz zugasti itsuko txoritxinta
xamurra [...], bildurraren bildurrez erio-agin zitzaien. Or QA 58. Bildurraren bildurraz dardarka neukan
gorputz guzia. PMuj Noni 50. Igesari eman zioten bildurraren bildurrez. Etxde JJ 94. Bildurren bildurrez
oñizitue lez kortaratu ei-zirean danak. Akes Ipiña 32. Eta bildurren bildurrez ez ekien zer egin be. Bilbao IpuiB
263. Bildurraren bildurrez ta sukar antzaren oiñazepean, agiñak estututen ditu. Erkiag BatB 190. Gogoemazu
jaun auek burges ikarati ta umore gabetzat artzen nautela, beldurraren beldurrez sakelean sartu diteken
orietako bat. Lab SuEm 203. Sinistu beza, berorrek emendik alde-egin ordu, nere arima artu nai duanari
emango diodala beldurraren beldurrez. Berron Kijote 217.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
740

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BELDURRARREN. De miedo, por miedo. "Bildurrarren (Vc), de miedo" A. v. BELDURREZ. Pekatu
mortaleen bat etxi badidi konfesadu baga akordadurik lotsearren edo bildurrarren. VJ 10. Neskatxuek,
bildurrarren, aitari ta amari erakutsi eutsiezan ingijak ia ondo ete egozan. Kk Ab II 37. Astakeriren bat noiz
jaurtingo ete-dauan bildurrarren nauko-ta, debekau egin dautsat aborik idegittia. Otx 143. Yarleku orretik
ateraz geroz, utikan oildu nauzute, nere izenarekiko bildurrarren, soillik; nere soin eta egindakoen izu-ikaraz ez.
Zait Sof 112s. Illeak, ba-batean, beldurrarren lazturik zut geneuzkan orok. Ib. 151. Polemark eta biok
bildurrarren arri ta zur eginik lotu ginan. Zait Plat 127. Bildurrarren esan ditu Nikanor-ek, esan dituanak.
Erkiag BatB 195.
- BELDURRA SARTU. "Bildurra sartu, (vb. trans.) meter miedo, atemorizar" Etxba Eib. "Bildurra sartuta
dauka jendiari saskar arek" Ib. "Umiai billurra sartzen ibiltzen da" Elexp Berg. Zenbat ikara ta beldur
sartuko dio Jangoiko berak bere begi berekin begiratzen diola oroitzen den edozein mundukori. Mb IArg I 382.
Egunak eta hasteak joan ta epeldu zen S. Francisco Xabierren hitz mehatxariak Fernandez bekatariari sartu
zion beldurra. Mb IArg II 332. Beldurra sartuaz gure animako etsaiai. Mg CC 223. Goian anbeste Egazti
atzapardun, bean lau oñeko izugarri beldurra sartu bear zutenak. VMg 49. Euk sartzen deutsek guztiai bildurra.
Zav Fab RIEV 1907, 543. Astoak sartu zien / alako beldurra, / non ez zuten ikusten / begiakin lurra. It Fab 125.
Ez apaiz jaun guziak / igualak diralako, / baizik batek beldurra / sartu ziralako. Bil 125. Ari beldurra
sartzeagatik asmatu zuten Herodek bizia kendu nai ziolako kontu ori. Ir YKBiz 292. Eta gero ni urruti, infernuari
berari / beldurra sartu nion goitik-beiti. Berron Kijote 29.
(Aux. intrans.). Entrar miedo, atemorizarse. Sartu zitzaien beldurra inguru artako errietakoai. VMg 68. Ez
zan motzagua izan Aragille eta onen emaztiari sartu jakuen bildurra. Etxba Ibilt 462. Sartu zaiote beldurra, /
egiten baitu elurra. Xa Odol 97. Aizearen indarra somaturik, bildurra sartu yakon. Ker Mt 14, 30.
- BELDURRAZ. v. BELDURREZ.
- BELDURREAN. De miedo, con miedo. "Beldurrean egotea, rester dans la crainte" Dv. v. BELDURRETAN.
Gizona mundu hontan deno, ala den grazian, ala den bekhatian, beldurrian bethi bethi bizi da. Tt Onsa 100.
Jainkoak etzuen utzi herri hetan, leheneko yendetarik, israeldarrak errespektuan eta beldurrean idukitzeko
behar zen bezanbat baizik. Lg I 199. Lapurrak beti bizi dira bildurrian, egun gozo bat ez darue. Mg PAb 102. Ez
gera bakarrik gu beldurrean bizi geranak. VMg 31. Enila hura aita jarten niz beldürrin. Etch 406. Mundua heki
beira, bizi beldurrean. Hb Esk 29. Gu orren aurrian / erdi bildurrian / puntu baldarrian / itxura txarrian, /
laister konpontzen gaitu / bere zarrian. AzpPr 105.
(Tras gen.). Bethiere gure fin eta intenzione prinzipala den, hire beldurrean bizitzera, hire zerbitzatzera eta
ohoratzera. Lç ABC A 8r. Umeak hazi zintuen / Iaunaren beldurrean, / seinioralei ostatu / eman zeure etxean.
EZ Noel 155. Saindu bat herioaren beldurrian bizirik. Tt Onsa 155. Ikhus azu zenbat hirriskutarik eta
beldurretarik athera dezakezun zure burua, bethi herioaren ustean eta beldurrean bizi bazare. Ch I 23, 6. Ikhus
ezazü, zuñen danjer handitik [...] libra dirozün zure büria, orai lotsan eta hiltziaren beldürrian bizitzen zirelarik.
Mst I 23, 6. Jakin bear dezu Monika guraso txit prestu ta Kristau onen umea bezala, Jainkoaren bildurrean azi
izan zala. Cb Eg III 363. Ordean herri hetako buruzagiak zenbait traidorekerien beldurrean bizi ziren. Lg I 291.
Hil nahiago direlakoz batetan, eziez lüzez herioaren beldürrian bizi. Egiat 251. --Zer da heren humeen alderako
egin behar duena? --[...] Jainkoaren bildurrean azitzea. Ub 223s. Erri onetan bizitu zan Loth Jaungoikoaren
beldurrean. AA III 382. Anima prestu, Jainkoaren beldurrean eta bere buruen gainean atzartasun handi batean
bizi direnek, eztute zeren lotsatu. Dh 140. Jaungoikuak emoten deutseezan seme alabak, erakutsi onian, ta
Jaungoikuaren bildurrian Zerurako aztia. fB Ic III 331. Umea gurasoak / Yaunaren bildurrean / azi baleu, ak
berlan / igarrita, gaistoak / uxatuko lituke. Zav Fab RIEV 1909, 33. Jaunak emango ziozkala bear zituen argia
eta jakinduria, aren bildurrean bizi bazan. Lard 206. Ez badauke Jaungoikoaren bildurrean eta zerurako bidean
aziteko ardurarik. Itz Azald 174. Jaungoikoaren bildurrean ondo azia. Ag G 59. Bizi bitez or kale-etxean / beren
kutixi txar naiean / iskalbilla ta ots-artean / jauntxo-nausien bildurrean. Jaukol Biozk 106. Ugazaba badauko
etxetik urrian, / Beti bixi biarko beren bildurrian. Enb 164. Mutil ua bear bezela, Jaungoikoaren bildurrean,
azia izan balitz. TAg Uzt 197. Orok dakitena da hamabortz eta hamaseigarren mendetan jendea debruaren
beldurrean bizi zela. Zerb Azk 73. Orrela esnatzen baita siñale izkutuen bildurrean ez-jakiña arritzearen ama.
Or Aitork 402. Errezelo ta azpijanetan, / eta alkarren beldurrean. Basarri 166.
(Tras rad. vbal.). Hil beldürrian etxen, edo bereber haurra batheiatü denian, berriz Elizan batheiatü behar
dia? Bp I 61. Itsas-gizoneri bereri biotz ematen zien gal-bildurrean --oitu gabeko ikaratiekin beraiek egin oi
dutena-- onez legorrerako zirala itz emanez. Or Aitork 125.
(Tras -tzeko). Eriotzea zan etxe atako nagusi, ta bera esnatuteko bildurrean legez, biatzen gaiñean igoten
eben goiko egotokira gizon da emakume danak. Ag AL 100.
Edo dadilla bethi bizi / Egiazko beldurrean; / Edo ezperen hil dadilla / Orai duen dolorean. Gç 105.
Errespetu guziarekin behatzen zeraiela Jainkoaren egiazko beldurrean bizi zirenei. Dh 262.
Ifini egizan bildur andian. EgiaK 90. Gauaz beldur bizian, egunaz ikaran. Elzb Po 216.
- BELDURREKO. a) (Tras gen.). Temeroso. "Timorato de Dios, (c.) Jangoikoak bildurtua, Jangoikoaren
bildurtia, bildurrekoa" Añ. Cf. beldurdun. Tr. Exclusivo de la tradición meridional; sólo lo hallamos
precedido de Jaungoikoaren o sinónimo. Ni naz gizon baketsuba, eruapen andikua, dongaro enzun arren, ez
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
741

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
dakidana dongarik egiten; berba baten, Jangoikuaren bildurrekua. Mg PAb 49. Izan zaitez Jaungoikoaren
beldurrekoa, ta gorde itzatzu beraren aginteak. AA III 347. Gustiz dira onak, humildiak, biarginak eta
Jaungoikuaren bildurrekuak gure semiak. Astar II 96. Nork topauko du onelako adizkidia? Jaungoikuaren
bildurrekoak, erantzuten du Espiritu Santuak. Echve Dev 29. Corneliok Jainkoaren bildurreko bi morroi eta
soldadu bat Jopera bialdu zituen. Lard 498. Gizon zuzen, Jaunaren bildurreko, eta etorkizun gaiztoai bideak
ebaki nai zieztenak bezala, Loti bere gogoa agertu zion. Ib. 14. Erregeak, Jaungoikoaren bildurrekoak bezela,
alabaren gogoa errespetatu eta kontrarik egiteko biotzik izan etzuen. Arr May 186. Guraso on eta
Jaungoikoaren bildurrekoak ziranen alaba bateri emonik eutsan ezkonduteko berbea osagille gazte batek. Itz
Azald 173.
(Tras tema nominal nudo). Ez artu bizitza Jangoiko bildurreko bat. Mg CO 231.
b) Que tiene peligro de. Baldin tokia bazan [...] burkaitz edo jaust beldurrekoa, esango zioten Amilaga edo
Amileta. Izt C 22 (no está claro si jaust es rad. o sust. vbal. apocopado).
- BELDURREN BELDURREZ. v. BELDURRAREN BELDURREZ.
- BELDURRETAN, BILDURRETAN. De miedo, con miedo. v. BELDURREAN. Eztuzue suiekzionetako
spiritu bat rezebitu, berriz beldurretan izateko. Lç Rom 8, 15. Etsean zegoen espiritu berriak beldurretan
zedukan ordea. Mde HaurB 67. Illunaren kate berak zeduzkan bildurretan denak. Or QA 58.
(Tras gen.). Bera ere erraiñaren bildurretan dago. Etxde JJ 105. Asmau ebela etxeko-andria izutu eta alde
eraittia andik sorgiñen bildurretan. Etxba Ibilt 468.
(Tras rad. vbal.). Ihor erori baliz bekhatü mortaliala, laster kofesatü behar lüke, [...]; berhala eri denian,
edo beste hil beldürretan. Bp I 109. Nere solas goraitiarrez zuek akhit beldurretan nindagon. Arb Igand 152.
(Con adj.). Beldur handitan, / Net hatshanturik, zur' oh' ondora / Banatorra, zuk heiagora / Egiten duzu, ni
hautemanik. O Po 16.
- BELDURREZ (G-goi; SP, Urt I 59, Ht VocGr, Lar, Hb ap. Lh, Dv, H; billurrez V-gip), BELDURRAZ. Ref.:
Elexp Berg (billurrez); Gte Erd 51. Tr. Documentado desde los primeros textos en la tradición septentrional y
meridional. Hallamos ejs. con -az en Ochoa de Arin, Moguel, Jauregui, Apaolaza, Goñi, Inza, Alzaga y S.
Mitxelena. Su complemento suele ser un sustantivo (gralmente. en genitivo), o una oración; ésta aparece en
subjuntivo sobre todo en los textos más antiguos, pero desde mediados del s. XIX y sobre todo en el XX este uso
pierde frecuencia en favor de las otras construcciones: con -(e)n (que por otra parte se encuentra ya en
Dechepare y Leiçarraga), con -tzeko, con rad. vbal. o part., y, en menor medida, con -(e)la o -(e)lako.
De miedo, con miedo; por miedo. "Beldurrez, de crainte, par crainte" SP. "Tímidamente, beldurrez,
bildurkiro" Lar. "(Sacar) fuerzas de flaqueza, bildurrak, bildurrez alaitu, alai jarri" Ib. "Beldurrez egotea, être
retenu par la crainte" Dv. "Beldurrez, pris adverbialement: par crainte" H. "Beldurrez gaude (G-goi)" Gte Erd
51. "Billurrez dadaraz euan" Elexp Berg. v. BELDURRAK, BELDURRARREN, BELDURRIK.
Hunegatik beldurrez ioanik gorde diát hire talenta lurrean. Lç Mt 25, 25. Ikara jabilt / lau laurenok
bildurrez. Lazarraga (B) 1203v. Nola hura guztia, beldurrez egiten baitute, eritasuna eta tormenta iragan
direnean, iragan dateke heken debozinoa ere. Ax 206 (V 138). Konfesadu pekatu guztiak bat bere itxi baga
lotsariz, bildurrez, ez maliziaz. Arz 54. Ez lotsaz, ez bildurraz, eta ez maliziaz. OA 68. Ez aiek bezala bildurrez,
baizik amorioz guzia zurea izan nai det. Cb Eg II 69. Zu agertuarekin, / egingo dute iges / gure etsai guztiak /
emendik bildurrez. GavS 25. Bakhar bat ere ahalkez, beldurrez edo maleziaz gordetzen balitz, bekhatu mortal
berri bat eginik lioake haina bere etxerat. Brtc 161s. Gai batez etxeko jauna eri zen eta Anderiak beldürrez
zereioen igorri neskato zahar bat berri jakitera. Egiat 73. Beste batzuek dira beldurrez daudenak komulgatu
ezinda eltxoren bat [...] igaro zatelako eztarritik. Mg CC 228. Abere ta lau oñeko guziak begiratzen zidaten
lotsaz ta beldurrez. VMg 18. Bearbada beldurrez ez dituzu garbiro aitortu. AA III 543. Guztiak gogor. Guztiak
penaz. Guztiak bildurrez. fB Ic II 279. Bildurrez ikara geratu biar zara. Astar II 236. Lotsaz, bildurrez edo
aztuzaz [sic] bekaturik itxi bazenduan. Añ EL 2 132. Alkez, beldurrez edo maliziaz uzten duenak bekatu mortal
bat konfesatzeko. CatB 67. Ahalgez, beldurrez edo maliziaz uzten bada. CatLuz 33. Ikharan baitzauden
beldurrez, uste izanik itxurapen bat ikhusten zutela itsasoaren gainean zabilala. Jaur 106. Baña Barak,
bildurrez, etzan Debora gabe joan nai izan. Lard 125. Hain errexki bizi litezkelarik lazo, hertsiki eta beldurrez
bizi direnean. Hb Egia 153. Orren gañian dute / asko predikatu, / akusatzia eziñ / iñork debekatu, / lotsaz edo
bildurrez / ez arren ukatu. Ud 130. Erri areek bildurrez alan bizi ziran, / Antonio Okendok nasaitu artian. AB
AmaE 96. Zato arima dohatsua, / Ez ihes egin beldurrez. In Arb Igand 8. Zure aurrean otsoak bildurrez igesi
ioaten ziran. Ag AL 105. Bildurraz arrimatzen da. Ill Testim 7. Ez dogu oben astunik lotsaz edo bildurrez
autortu barik itxi bear. KIkV 99. Hotzez ala beldurrez ez dakit, bainan, ikaran nago ni ere. Barb Sup 121. Lur
ikara ta gertatu ziranak ikustean bildurrez jarri ziran. Inza Azalp 50. Aurreko aitorketan bildurraz edo lotsaz
pekatu aundiren bat aitortu gabe utzi al zenuen? ArgiDL 25. Eta bildurrez alde egiten dabe andik elexperantz.
Kk Ab II 119. Zazpi urtez lilluraturik bere artan gelditu nai ez ba duzute zangoak zurrun eta illeak bildurrez
lazturik. Or Mi 77. Beldurrez bezala asi zen atarira. FIr 139. Itzal handiko arnoa da zinez xakolin hau;
hurrupañoka dugu edaten, beldurrez... JE Ber 28. Zer erantzun be ez dakidala / Ipintzen nozu bildurrez. Enb
181. Belaunbiko nintzaizun, bijotza bildurrez. Laux BBa 108. Beldurrez ninduzun, Yauna, banekialako / tximistortzirien
yabe zu zeundela goian. Ldi BB 2. Aiek arriturik ta beldurrez yarraikitzen zitzaizkion. Ir YKBiz 362.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
742

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Beldurrez gordea, bilhuzgorri bainintzen! Zerb IxtS 10. Berak esandakoari errespetuz edo bildurrez, danok men
egiten zioten. Etxde JJ 40. Askok bildurrez besoak altxa zituzten. Anab Poli 57. Zatitu egin da nere nortasuna, ta
dardaratu egin naiz bildurrez. Txill Let 96. Naiko bildurrez, baiña iñon gelditu barik jetxi zan artzaia ta ardiak
egozan zelairaño. Bilbao IpuiB 52. Baso-lanetan ebizenak ardurez da bildurrez ibili bear eurekaz. Akes Ipiña
30. Gibelka zoan mintzatuz, gibelka, beldurrez ithoa. JEtchep 114. Hasi zan muttikoa bildurrez ikharatuta. Osk
Kurl 148. Berari begiak zorrozturik beldurrez nengoen. Zait Plat 127. Miña, ezagunean ibitu yakan, eta jagi, ta
asi zan ibilten, errenka ta bildurrez. Erkiag BatB 97. Beti bildurrez eta begi biak zabalik dirala ibilli bearrean
gaude. NEtx LBB 83. Ango kidiak, ez ezaguna ikusirik, bildurrez, aindu ziran kanporutz eta ezkutau ziran
basuan. Etxba Ibilt 461. Herriaren alde egin behar nituenak eta egin ez ditudanak ikusten ditut, lotsaz nahiz
beldurrez. MIH 212.
(Tras gen.). "Billarrialdik ikara gorago / erri txiki bat Zumarra / karamarruen bildurrez / an utzi neban
senarra" Iz ArOñ (s.v. billarrialdik). "Lapurren bildurrez jendea ez da biajazten (G-azp, AN-gip), lapurren
bildurrez jendeak eztau biajetan (V-gip) [...] ohoinen beldurrez jendea etxean sartzen da (BN-arb)" Gte Erd 52.
Haren beldurrez, izi zitezen goardák, eta hilak bezalaka zitezen. Lç Mt 28, 4. Iauzi zirela Iokoben /
Iainkoaren beldurrez. EZ Eliç 262. Hunen Ejiptorako ihesa Herodesen beldurrez. Harb 50. Zeren [seme] hura
bizi zeiño, haren beldurrez, ezpaitzeikan Aurelia behatu nahi. Ax 354 (V 235). Nor ezta egonen haren beldurrez.
Tt Onsa 146. Ifernuaren beldurrez, edo Parabisua gal beldurrez hari denak. CatLav 345 (V 167). Jangoikoaren
kastigoaren beldurres. El 68. Neke orien beldurrez ta zeruko atsegintzak ez galtzeagatik aisa utziko dituzu erio
gaiztora daramaten gauzak. Mb IArg I 62. Ez da bada Jinkoarenzat ahalkagarri gizon herbal baten beldurrez
ihesi gatea? Mih 103. Dolü bat, zoin harzen baitügü bekatia itxusi delakotz edo Jinkuaren pünimendien
beldürrez. CatLan 145. Munduaren ahalkez, mundutarren trufen beldurrez berthutezko obretarik gibelatzen
direnek. Brtc 56. Zeren beldurrez zoaz deserturat / Xartal et'ezti salbaia janari? Monho 158.
(s. XIX) Gauza bat da infernubaren bildurra, ta beste bat pekatubaren damuba infernubaren bildurrez. Mg
CO 48. Kanpokoen bildurrez ateretan eztanean etxetik arako mutil edo emakume maitea. Añ LoraS 26. Egiten ez
ditue zenbait gauza gaizto, kastiguaren beldurrez. AA I 612. Ez [...] utz egin gabe egin gogo zenik deusik,
mundutarren burlen eta erasien beldurrez. Dh 67. Baña erijotzien bildurrez dinozu minagaz bakarrik: Eztago
infernurik. Astar II 8. Jainkoa ofentsatu dugunean, eta haren jujamenduen beldurrez, gure kontzientziak gure
hobena erreportxatzen daukunean. Jaur 135. Desertuko ihizik jenten beldürrez / Prekozionatzen dira ebiltera
gordez. Etch 78. Jesusi zerraikion jende andiaren bildurrez, etzuten biotzik izan eskuak ezartzeko. Lard 432. Eta
zure beldurrez goan nitzen, eta zure talentua lurrean gorde nuen. Echn Mt 25, 25. Ihes dabila Iñazio, gaztiguen
beldurrez. Laph 177. Nigana alderatzeko biotzik Goloren beldurrez iñork etzuenean. Arr GB 32. Aroaren
beldurrez ez da baratuko. Elzb Po 219. Nabegantiak uzten baditu / arrixkuaren beldurrez. Xe 190. Patxin
beldurraz ez dizut jarraitu lenago. Apaol 115. Zure aintzinean dohazilarik ihesi, zure beldurrez. Jnn SBi 152.
Behinik behin erlisionea uste dut axal duen; bainan duen hein hura ez du gordetzen, nehoren ahalgez edo
beldurrez. HU Aurp 93.
(s. XX) Dardar zebiltzan eriotzaren bildurrez. Ag G 153. Barnez soldado on zirenak, bertzen beldurrez ixilik
zauden. StPierre 14. Egia erakustetik ez da iñoren bildurrez atzeratzen. Inza Azalp 101. Etzuen Luzaideko bidia
artu, [...]; gain behera mehargune hartan kenka xar baten beldurrez. Zub 126. Baekik zeren bildurrez nagon, /
Ta nire biotza ze larri dagon. Enb 193. Bainan baso-beretik edateak kilikatzen daie barnea, elgarren ganikako
kotsuen beldurrez! JE Ber 56. Lasterrez eskapatzen da, Tartaroaren beldurrez. Barb Leg 117. Elorri punten
bildurrez beti / gurutzatik at bai-nago. Laux BBa 10. Baserritar etxagunok, ikaraz eta txarragoaren bildurrez,
kolhoz baltsan sartu bear izan dira, bizi-al izateko. Eguzk GizAuz 132. Nik, beintzat, aurrerantzean goikoerantzun
baten beldurrez, ara ta ona eztut begiratuko. Zait Sof 80. Jaunmendi-goian jarria zeukan / Kondeak
urkamendia, / aren bildurraz kukiltze-arren / mendekoen kutizia. SMitx Aranz 68. Ta mingañean ertetzear
gelditu zitzaizkion ondorengo zakarkeri guziak bere senarraren bildurrez. Etxde AlosT 30. Bi galtza-pare
jantzita joan bearko dezu ukullura zure abelgorriai azpiak egitera ote zorrotzaren bildurrez. Munita 70. Itsasorroaren
eta ugiñen bildurrez. Or QA 203. Beste edozein mukizuk ori bera egin zezakean, non-eta
gertatutakoaren bildurrez, beste edozeñek jostatzeko gogoa kentzen ez bazion. Anab Poli 29. Baña agindua
aingu zan-da, naiz ta kume koitaduen zoriaren bildurrez, joan-etorria ainbat ariñen egitea erabagi eban. Bilbao
IpuiB 262. Mendi zelaiak ixil-ixilik / gauan itzalen bildurrez. BEnb NereA 76. Etzitela xoxo bat bezala egon,
besten beldurrez. JEtchep 94. Gaba, berriz, motz egin zitzaioten, egunaren bildurrez. Ugalde Iltz 49. Gu emen
beti katuen bildurrez. And AUzta 83. Jaun oien bildurrez jartzen geranean. Vill Jaink 68. Alakoen beldurrez
ondo begiratu itzatzute zeru-ibillaldiak eta izar-mordoenak. Ibiñ Virgil 76. Dukian bildurrez gorde biarrian.
Etxba Ibilt 486.
(Tras tema nominal nudo). [Ez] utzi obra onik irri beldurrez, edo egin hipokrisiaz banaloriaz. Hm 193.
Behinere gerthatzen bazare belharra hezeegirik sartzera, uri beldurrez edo bertzela, xuhurra baduzu ez duzu
hala utziko. Dv Lab 122. Euri-bildurrez etzan egondu / jendia etxen gordeta. EusJok II 151. Euri bildurraz dago,
jauna? Inza Azalp 24. Negu bildurrez basetxetxuan / Lumok astindurik nago. Enb 196.
(Con subjuntivo). Nik hala borondate ukhanagatik, beldurrez gauzá ez ledin moldez burutan ilkhi. Lç
Dedic * 6v. Baina Phariseuakgatik etzuten aithortzen, sinagogatik kanpora egotz litezen beldurrez. Lç Io 12, 42.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
743

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Beldurrez oien etorraraz zerbait alarma falso eman dezoten zure señoriari, priezaz eman dut pluma eskuan. (c.
1597). FLV 1993, 459. Ejiptura Herodesek hill zezan beldurrez eramana. EZ Man II 176. Eta hura guztia egiten
zuen, baldin bat ere astirik bazuten, edo alfer bazeuden, handik zerbait ethor zekion gogan beharrez eta
beldurrez. Ax 27 (V 15). Bethe nazazu goizean zure konsolazioneaz, beldurrez gogoa unhaturik eta idorturik
flaka dadin ene arima. SP Imit III 55, 5. Beldurrez urguillia, banitatia, eta superbia haren espirituaren eta haren
hunaren gehien gerta litian. Tt Onsa 15. Beldurtasun handia hartu beharko duzu beldurrez goaiak eraman
zaitzan xoritako irletarat. INav 132s. Gogatü nahi gabez Jesus-Kristen Ama izatiaren ohoriaren ükheitera,
beldürrez hala hert lakion bere xahütarzüna. Bp II 97.
(s. XVIII) Utzi tut hainitz gauza sobera mintzatuz ene obra fastikagarri egin dadin beldurrez. ES 189.
Etzazula iduk zeure burua bertzeak baiño hobeagotzat, beldurrez guzietako gaixtoena ager zaitezen Jainkoaren
begietan. Ch I 7, 2. Beldurrez nekha detzatzun gogotik entzuten ez zaituzten presunak, ez zaitezela mintza hekien
aiñtziñean. He Gudu 147. Borondateak edo bihotzak bere konsentimendua eman diozoten beldurrez. Ib. 82. Hen
desira oro goiti igaiten zen, gaiza ezin ikhus eta bethi irañ behar dienetarat, beldürrez mündü huntako gaizen
amuriuak pe huntarat thira litzan. Mst I 22, 4. Bada bizirik Jesus geldi zekion beldurrez, ill-erazi bazituen ere
onen denborako beste aur guziak. Mb IArg I 139. Erreka zuloetan batean ordirik, asko bezala, ito dedin
bildurrez zenbat andre, ta zenbat bider arkitzen dira? Cb Eg III 376. Josuek zorrozki gomendatu zuen ez
behintzat deusik hartzeaz hiri hartan, beldurrez nihork erakhar zezan populu guziaren zorigaitza. Lg I 190. Izan
zaite gauza mendrenetan leial, handitan infidel billaka zaitezen beldurrez. Mih 121. Konberti zaite Jauna ganat,
beldurrez gero ez dezazun izan konbertitzeko ahala. Brtc 179. Begiak bethi ohil alde orotarat soz, beldürrez
dezen jendiari ager arimaren belzkürak. Egiat 199. Errege batek, indartsuegi egin ta esku geiegi artu zezaen
bildurrez, nekarazi zituan. Ub 21.
(s. XIX) Zai apur bat galdu ez dedin bildurrez, ta urun ederra galduarren ardurarik ez. Mg CO 20. Andik
kalteren bat etorri ez lekion bildurrez. Añ GGero 16. Zenbat izango dira, aur asko izan ditzeen beldurrez, bekatu
itsusiak egiten dituenak? AA I 572. Eztezazula sekulan begirik koka bertze muetako jenden gainean, beldurrez
begietan gaindi sar dakizun bekhatuaren phozoina. Dh 73. Beldurrez mundua nitaz burla zadin. MarIl 129.
Beldurrez eternitate oso bat izan dezagun, urrikitzeko zeren ez garen huntaz baliatu. Jaur 173. Galbarioko
mendira iritsi baño len, ill-otza geldi zekioten beldurraz, eman zioten Juduak gurutzea eramateko laguntzat
Simon zeritzan Zireneko gizon bat. Jauregui EE 1883a, 237. Baitezpada batek sarthu nahi izan zuen oihan handi
batean, bertzeak kontra egiten zion arren, beldurrez gal ziten. Hb Egia 22. Igesari eman zitzaiozkan, nora eta
nola etziekitela, lurrak jan zitzan bildurrez. Lard 95. Azienda erosterakoan badogoko ongi begiztatzea heia
hortzik gabe denetz, ahul dadien beldurrez. Dv Dial 94. Emazu zure pherza suaren gainean eta higi zazu bethi
ekumoar batekin beldurrez marmaladia lot dadin zolan. ECocin 49. Ihes egin du erre zezaten beldurrez. Laph
108. Fruta añ ederra, gaitz egiñ zegion beldurrez, jatera ezin jarri zan. Arr GB 115. Gerozti nabilazü tristerik
gogua / Beldürrez etzizadan zü goga, gaxua. ChantP 364. Eztügü haregatik Diozesa huntan berian aitzinetik zen
Katixima bat bezain hedatü, beldürrez ororen ikhastetik gibeltiak izan litian. CatS VII. Beldurrez gainerat eror
nindakion, ihes egin zian. Elzb PAd 44. Eta uria ari zenean, bizar hura zerbaitez estaltzen zuen beldurrez urak
garbi zezakon. Elsb Fram 85. Solasa luzegi dakidan beldurrez, ez naiz mintzo kazeta on batek erlisioneko eta
gizontasunezko egiez kanpo bertzalde dakarzkitzan argiez. HU Zez 83. Zalu bada zalu, neurrian doa halere gure
beribila, etxekandere gaztea bere alkitik samur dakion beldurrez. JE Ber 102.
(Con completiva sólo formalmente negativa). Denbora hartan khendu behar tuzue burukitik zamari, behor,
urde eta berze azienda guziak beldurrez haren hatsaz komunika eztiotzaten gaitz bera. Mong 590. Ezpata bat
bularraren aurrian imini, ta il ez zaijezan bildurraz bere, itxuten bazeuntsa gorputza pekatubari. Mg CO 157.
Otso gaiztoa beti / gure iges dabill, / beldurrez ez dezagun / atzeman eta ill. It Fab 88. Begiratuten eban ardura
andijagaz gauzarik txikijenetan, ezetan bere utsik egin ez egijan bildurrez. Ur MarIl 79. Al ebazanak egiten
ebazan [...] estalduteko bere barruko larritasun eta atsakabia, bildurrez susmau ezegijen zetatik etorran. Kk Ab
I 46.
(Con el suf. -(e)n, frecuentemente más ote). "Subie egongo dan billurrez nao (V-arr-gip)" Gte Erd 52.
"Eroriko ote zan beldurrez zegoen (G-azp), jausiko ote naizen bildurrez nao (V-gip)" Ib. 52. "Atzera etorriko
diren bildurrez (V-arr)" Ib. 52. "Ilko ote niñun beldurrez (AN-gip)" Ib. 52. "Guzurretan arrapauko ete uen
billurrez euen (V-gip)" Ib. 52. "Etsaiak an egongo ziren beldurrez (G-azp, AN-gip, B)" Ib. 52. "Beldurrez nago
etorriko ote den (AN-gip)" Ib. 51 (con el sdo. de 'temo que venga', opuesto a "beldurrez nago ez ote den etorriko
(AN-gip)", 'temo que no vendrá'). Jende honak, bihotza daut bethi ere nigarrez, / neure amore xotiltua galdu
dudan beldurrez. E 165. Beldurrez asko eztugun gure eta zuen. Lç Mt 25, 9. Baña hau argandik aditu ta ere,
duenderen bat zen beldurrez asaldatu ta arritu ziran guziak. Mb IArg I 290. Beldurrez etzuen langillerik aski,
eta nahiz gehiago, badoha hameka orenetako mugan lehenbizikoak bathu zituen lekhu bererat. Lg II 196. Ondo
dino, baña beti geratuten nas bildurrez ondo esaminetan nasan edo ez. Mg CO 19. Zer ikarak ditudan / zugatik
eraman, / beldurrez zu noiz artzak / bear zinduen jan. It Fab 94. Zer nahi tenorez jaikirik, / Beldurrez orena zen
igaranik, / Bere etxe guzia / Goiti behera zuen ezarten. Arch Fab 165. Baña etzuen agertu nai izan Jainkoak nor
zeukan artarako autua, ontzat artuko etzuten bildurrez. Lard 156. Artzain gaizo hori ikharan zagoian dal-daldal,
beldurrez nagusia borthizki asaldatuko zen. Elzb PAd 75. Bildurrez nago ete gaukazan / Jaunak
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
744

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
madarikatuak. AB AmaE 70. Bereak agertuko ete ziran bildurrez, danei erdi-agur eginda, abiau zan etxeruntz.
Ag AL 53. Bere ugazabak be ezeban atara gura okerretik, barriro alde egingo ete-eutson bildurrez. Kk Ab I 55.
Bere biotzeko gaiztakeria bere lagunen artean ondo ezagutuko zan bildurrez, atera zan Apaizburuekin
itzegittera. Inza Azalp 66. Santa Cruzengana mutillek pasako zitzaizkion bildurrez, goragoko maillak eskeñi
zizkien. Or SCruz 77. Orgatik lekuz aldatu zuten, beldurrez gain aldetik bertzeak asiko ote ziren. FIr 144. Poib
egiti azalduko dan beldurrez. Zait Sof 85. Ura dena ondo ezaguna zuan, iankitarreri bi erkalen mugak gordetzen
lagundu zioten ezkero, doixtarrek eta Japondarrek andik kalte egingo zuten bildurrez. JAIraz Bizia 74. Gose zan,
baiñan etzan ausartu ango basetxetan jatekorik eskatzen ezagutuko zuten bildurrez. Etxde JJ 158. Jakin
nebanean, arrituta geratu nintzan, neuri be beste orrenbeste jazo ete leikidan bildurrez. Bilbao IpuiB 208. Or
ikusten dugu mekanismu alimale onen erdian egotzia, indarren eta elementuen zurrumilloak zapaldu eta xeatuko
ote duten bildurrez. Vill Jaink 119. Aldenduko ete dan bildurrez jardun izan dot orreri deika. Erkiag BatB 82.
Bera baiño ni laztanago ez ote naun izango beldurrez. Ibiñ Virgil 37. Gaur egunean gauza dagon eran ezin
diteke zigarrorik piztu sua sortuko dan beldurrez. Lab SuEm 165. Ba ziran ezkontza ura legezkoa ez ote zan
bildurrez bizi ziranak. NEtx LBB 122. Dukia bildurrez amak galduko ete eban sabeleko aurra naiez onetan.
Etxba Ibilt 485. Irainik beltzena arrazoirik gabe bota ote nion beldurrez. MEIG IV 71. Lekua kenduko diguten
beldurrez. MIH 228.
(Con -tzeko). Cf. A BeinB 46: Arnasa artuteko bere bildurrez, Aitari begira egoanartean, 'con miedo hasta
para respirar'. Limosnatik probetzeko beldurrez, eta guztiak neuretzat nahiz, eztut egin. EZ Eliç 154. Usanza
xoillez edo berzen lehiaz, eta nagi edo ezdebot famatzeko beldurrez [sakramendua] errezibitzia. Hm 200.
Baratxe lebilke saietsera behatu gabe, bainan bere aitzinean, zenbait harritara ioiteko, edo urrats gaixtorik
egiteko beldurrez. SP Phil 110. Arbuiatua izateko beldurrez, eztuzu hiroik aditu nahi zure eskasen gaiñean. Ch
III 46, 1. Mundu guziagatik turkoak bere pena, neke ta aser-aldirik andienean ere ez du, deshonratzeko
beldurrez, bere profet gezurti Mahoma izendatuko. Mb IArg I 262. Oitura gaizto oriek uzteko beldurrez, itsu
itsuan joan nai dezu betiko su, eta garren erdira. AA I 404. Berriz ere esturasunen batean arkitzeko bildurrez,
gogoak eman zion Get-era joatea. Lard 178. Altxatu dolorez ta / berriz erori da, / zikintzeko bildurrez / loiaren
erdira. JanEd I 41. Zikintzeko bildurrez / esku guri piñok. Enb 162. Nere ezpañak, lenago ainbeste aldiz
esnatzeko bildurraz bere bekokira irixten ziran baño xamurrago musu emango diote. Alz Ram 92. Sagar
ustelekin bera usteltzeko beldurrez, mundua utzi zuen. Zerb IxtS 101. Gizon ori iltzeko beldurrez igeska ari da
Oidipu aspaldidanik. Zait Sof 83. Poli, berriz, ezin egonik, iñork ikusteko bildurrez. Anab Poli 101. Mutilla larri
sarjentoa etortzeko beldurrez eta galtzontzillo utsik konpañi guztiko oiak miatzen. Salav 68. Ezkongaietan, elkar
galtzeko bildurrez, maiz besotik eta lepotik ongi elduta ibilli oi omen ituan. NEtx LBB 121. Zikintzeko beldurrez
inor ukitzera ausartzen ez den zenbait liburutegitako azal ederreko liburuak bezala gordetzeko. MIH 304.
(Con rad. vbal. o part.). "Hil beldurrez, de crainte de mourir" H. "Norbait ahantzi beldurrez ez ditut izendatzen
(BN-ciz), ez zuen jauzi egin, beldurrez eror (BN-ciz)" Gte Erd 51. "Gezurrean atxeman beldurrez da (BN-arb)"
Ib. 52. Halere ez diozozula zure buruari agiñ segurantza osorik beldurrez eror epheltasunerat. Ch I 25, 1.
Parabisua gal beldurrez hari denak. CatLav 345 (V 167). Eta beldurrez behinere ahantz entzun zituzten egia
sainduak, othoitztu zuten san Mark emateaz iskribuz. Lg II 86. Ikharan nago beldurrez zu ofentsa sumisione
eskasez. JesBih 451. Gu bida gibeletik / Beldurrez engana. Bordel 40. Aski pirpira bada muga ingurutan, /
Beldurrez behaztapa gardak ilhunbetan. Hb Esk 95. Ez diote deusere aintzinatu nahi, beldurrez gal beren dirua.
Dv Lab 87. Beilariek ezagut beldurrez, Iñazio goizik athera zen Mont-Serratetik. Laph 34. Saiatzen da egiñalez /
bere nekian meserez, / gizaixua bere kargua / galdu bildurrez. Xe 238. Egiaz hunkituak ditazkenei min egin
beldurrez, ez gira egonen ixilik. HU Aurp 128. Horrela ari zelarik ezpatarekin duelian, etsaiaren ezpatari lotu
zitzaiola esku batez, beldurrez min har. HU Zez 22. Andria eta haurrak / zagotzan nigarrez, / Petirisans
higuinak / bisita beldurrez. Etcham 145. Buruaren gaineko nere argiak mihiseari su eman beldurrez, xifritua
nindagon. Barb Sup 126. Edo-ta, lengoan bezala, emazteak legeari salatu bildurrez iges egin ote zun mendira.
Etxde JJ 146. Harmairu zokoetan ez gorde nehola, / zikint beldurrez edo nik dakita nola. Xa Odol 21.
Urretxindor adiskidearen hilkizunetara berandu beldurrez lehiatzen diren txori-saldoak. MIH 175.
(Con -lako). Jaiñkoari agradagarri izanen zaioelako desiraz, edo hari pena eta damu egiñen dioelako
beldurrez. He Gudu 69. Haren diszipuluak, obitik gorputza ostu, ta eraman zezaelako bildurrez, ifini zituen obia
zaitzeko guardak. Ub 94. Beste [galera] andiagoak etorriko ziralako bildurrez, begiramentu eta errespeto andiko
karta bat eskribitu zion. Arr May 165. Eta Massy-k, guzia daldaizan gizon onek Enperadoreari [...] esango
ziolako beldurraz, deitu zion alkateari. Goñi 90. Miraz gelditu nitzen, txudituta, ezertaz ere jabetu gabe, ahuntzerdara
harrigarriren batean ote zegoelako beldurrez. MIH 255.
(Con -(e)la). Maria Solt dua nigarrez / Izorra dela beldürrez. Etch 422. Beldurrez ez ziola / utziko pakean, /
marmar asi zan Sultan / Pinto ikustean. It Fab 20. Ikare batekin baizik etze üzten haur bat eliza-gizon sartzeko
bidiari lotzera, beldürrez etzükiala bentüraz Jinkoaren zerbütxialako deia behar zen bezain egiazko eta azkar.
Const 15. Danak bildurrez jausiko zala, baiña bein ere etzan jausi. And AUzta 86. Miserian nintzala ez
beldurrez egon. Xa Odol 231.
Kamioetan gabiltzan danok / beti gaude arrixkutan, / Oker txarren bat noiz gertatuko / beldurrez eta kezketan.
Basarri 169s.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
745

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BELDURREZ AIREAN. (Estar, etc.) atemorizado, con temor. v. BELDURRAK AIREAN. Bere nortasuna
desegitea nahi ote du? Saia bedi ahaleginean makina bat budista zintzoren antzera. Ez duela nahi, horretan
pentsatze hutsak beldurrez airean daukala? Sasi-budista da orduan, ez budista. MIH 338.
- BELDURREZ ETA. "Beldurrez-eta, de peur que" Dv. v. BELDURREZ. Galdeturen dautzuten guziei emezu
erremusina, beldurrez eta, bati xoilki ukhatzen badiozu, haina izan dadin Jesu-Kristo bera. Dh 229. Beldurrez
eta nehor atzarraraz, harrabots ttipiena gabe, jarri zen. Barb Sup 43. Jon Doni Petrik altxatu zuen berehala eta
ahorat ereman ithoka, beldurrez eta Jesus Jaunak ikus. Barb Leg 62. Izitu zen, beldurrez eta hirri egitetik ez
zitzakion geldi gehiago. Ib. 137. Lehen baino lehen behar zuen beste botila bat aurkitu, beldurrez eta asmo
kontsolagarria hegan joan lekion. Mde HaurB 83s. Haurrik ezditake sar haren ganbararat, beldurrez eta
eritasuna bil. JEtchep 24. Heien buruzagiak, [...], beldurrez eta bere lagunek Jainkoa arnega zezaten, etzituena
berak hil ezpata ukaldika? Ardoy SFran 194.
- BELDURREZKO. De miedo; provocado por el miedo. Azken oreneko penitenzia hark badirudi, bortxazkoa,
ezin bertzezkoa edo beldurrezkoa dela, eta ez behar bezalakoa, eta ez behar bezain librea eta borondatezkoa. Ax
203 (V 136). Urrikalmenduzko eta beldurrezko sentimendu batzuek gure baithan ezarzeko xedea. CatLav 445 (V
209). Ezkontza oneek diriala, Eleisiak balijua kenduta daukazan bildurrezko ezkontzak. fB Ic III 353. --Zenbat
gisetakoa da damua? --Bietakoa: atriziozkoa edo beldurrezkoa ta kontriziozkoa edo amoriozkoa. Legaz 40.
Damu osoa Aitaganako maitetasunetik, ez-ain-osoa edo bildurrezkoa barriz bildurretik sortua dalako. Itz Azald
139s. Maiz, amodiozko sentimenduen ondotik, beldurrezko sentimenduak heldu dire. Zerb Azk 73.
- BELDURRIK (AN-5vill-ulz; SP). Ref.: Iz Ulz; Gte Erd 51. De miedo; por miedo (a). "Nihoren guti beldurrik
nago, je ne crains guère personne" SP. "Béti beldurrik yuatekó dotriñerá, siempre (estábamos) de miedo para ir
al catecismo" Iz Ulz. "Beldurrik gaude mutiko ori ez ote den batere etorriko (AN-5vill)" Gte Erd 51 ('tememos
que no vendrá'). v. BELDURREZ. Eta emaztea beldurrik eta ikhararik, nola baitzakian hura baithan egin
izan zena, ethor zedin eta egotz zezan bere burua haren aitzinera, eta erran ziezón egia guzia. Lç Mc 5, 33.
Hañitz bere eginen du tormentaren beldurrik, / Berzei iarraikiren zaie hekin kontra samurrik. EZ Man I 66.
Eriotzaren dearra dirui eta nere biotza bildurrik da (AN-larr). Orreaga 50 (Camp ib. 22 beldur da). Begiak ditik
loturik / liluratzeko bildurrik; / ark derabiltzan bide-inguruak / ain baitira zoragarri! "Lleva ella vendados los
ojos por temor a deslumbrarse". Or BM 58.
- BELDURRIK EZ. (Usado con det.). Valentía, falta de miedo. v. BELDUR-EZ. Aztu ete zaree leenagoko
egun zorionekuetan agertuten zenduben bijotzen jaubetasun ta bildurrik ezaz? Mg PAb 206. Kristinaubeen
artian daguala [...] neurri bagako desonestidadia, pekatubaren bildurrik eza, ta konzienzija arinonak. fB Ic I 1.
Bildurrik eza baño, zer dago oberik? / Bakeaz bardintzeko non da ondasunik? AB AmaE 316.
- BELDUR SANTU. Santo temor. Bildur santu bear dana ezpadaukat. Arz 59. Bildur santu orrekin S. Pablok
egiten zuena guk egin bear degu. Cb Eg III 380. Bizi zaitezte beraz haren beldur sainduan, eta bethe zatzue
leihalki zuen eginbideak. Lg II 358. Bildur santu ta bide oneko au da amodijo garbijaren asieria. Mg CO 52.
Zori onekoak Jaunaren beldur santuan bizi diran guziak. AA I 563. Zentzun ona ta Jaungoikuaren bildur
santuba daukan senarrak, nai emaztiak laster ezautuko ditu bere lagunaren zalekerijak. fB Ic III 375. Aien
biotzetan bildur santua sartu. Lard 78. Jaungoikoaren bildur santuko Doie. Ur CatArrig 94. Ethor bedi nere
bihotzera zure beldur saindua. Dv LEd 78. Beren aurrak Jaungoikoaren beldur santuan azi zitzatela. Arr GB
138s. Bearra egin bear dogu bildur santuagaz, ikusirik geure argaltasuna eta erkintasuna. Itz Azald 58. Abe
Maria arrendu edo errazatuaz! Zenbat aldiz [gurutze] aren aurrean igaro izan nintzan [...], beldur santu
batekin, txapela erantzi, Aitaren egiñ, eta Aita gure eta Abe Maria arrendu edo errezatuaz! Urruz Zer 57.
v. tbn. ArgiDL 122. PE 20. Bildur santu: Añ EL 1 14. Gco I 401. JJMg BasEsc 97. Astar II 66. CatLlo 74. Bv AsL
18. AB AmaE 439. Arr May 53.
- BELDUR UKAN. v. BELDUR IZAN (b).
- BELDUR HUTSA IZAN. Ser presa del miedo, tener mucho miedo. Gabez bildur utsa zan gixajua; eukiten
ebazan ames ikaragarrijekaitik, lo egiten bildur; itxarrik illunian, bildur. Kk Ab I 46s.
- NI BELDUR. Me temo (que). Ni beldur holako zerbeit lotzen nizela. StPierre 12. Bertsu hoik
irakurtzearekin, ez duzue, ni beldur, ezagutuko Oxalderen alderdi bat baizik: ahulena. Ox 203. Ni beldur etzela,
estalpe guzien gatzik, guardagorat sekula helduko Joannes. Ib. 192. Orainokoan jokoa / Ezin hobeki badoa; /
Bainan debruak, ni beldur, / Phiztuko du zerbait makur. Ib. 51. Bidarritarra, gazterik airatua, pilota maite,
arnoa ez hastio, bertsulari famatua eta, ni beldur, kontrabanda odolean, nundik zatekeen bertzela? Ib. 197.
Tolosako jujeak nun diren, eta nun behar-bada presondegia, jakinen dugun orai berandu gabe, ni beldur. JE Ber
47. Garasti, karioxko izanen zautzula, ni beldur! Barb Leg 138. Apairu mehea zuketela, ni beldur. Ardoy SFran
115. Ni beldur oraino gorago den haren betiko egoitza. Ib. 16. Eta bakan batzuentzat ere izango ote dira asko
epe luzean, batez ere une garratz eta larrietan? Ni bildur ezetz. Vill Jaink 81.
beldurbera, bildurbera. Asustadizo. Orduntxe Uitziren gogape bildurbera asi zan baretzen, ta ekin zion
yateari biziagoki. Ldi IL 49. Ene artzain bildur-bera / bildots zurijak nun dozak? Laux AB 59.
beldurbide, bildurbide. 1. Modo, medio que causa temor. Egin aurrez adiskideak / Premia orduetarako: /
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 746
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Ez da ez ezer aterako / Arturik beldurbideak. VMg 19 (cf. ib. 19: beldurra ta izua sartuaz ez da adiskiderik
egiten). Bakoitzaren joera ta zaletasunak ezin leikez iñork indarrez, bortxaz, bildur-bidez ta zemai-ikaraz alda.
Erkiag Arran 62.
2. Motivo de asustarse. Gobernuari Karlistak aurrenetik bildur eman bazioten ere, arrezkero etzegoan
bildur-biderik. Or SCruz 22.
beldurdun (Dv), bildurdun (Añ). Temeroso. (Sólo lo hallamos tras gen.). "Tímido: (c.) bildurtia, bildurduna,
bildurkorra" Añ; v. tbn. s.v. temeroso. "Beldurdun, qui a crainte, craignant, timens" Dv, que cita a LE. Cf.
BELDURREKO. Emátea [Jaunak] janarigau berarén beldurdúnei. LE in BOEanm 971. Barinbáda bát
Jangoikoaren beldurdún ta iten duéna berarén borondátea. LE Io 9, 31 (Ol Yainkozale, Leon Jainkotiar).
Emazteki saindu eta Jainkoaren beldurdun bat baitzare. Dv Iudith 8, 29. Yerusalemen bizi zan Simeon izeneko
gizon bat; gizon zuzentsua ta Yaunaren beldurduna zan. Ir YKBiz 27. Aren errukia gizaldiz-gizaldi luzatzen da /
bere beldurdunen aldera. Ib. 9.
beldurdura (Hb ap. Lh). Temor. "(Hb), crainte" Lh. Ganixen begitarte ideki eta laiñuak laster suntsiarazi
zuen printsesaren beldurdura. Atheka 37. Jakin bagindu orduan zer gizon zen, ez bide ginen guti ikharatuko,
nahiz haren begithartearen ikhusteak berak beldurdura latz bat eman zaukun. Prop 1881, 157.
beldurgabe (B ap. A; Urt II 330, Hb ap. Lh, VocB), bildurbage (Lar, Añ). 1. Valiente, intrépido. "Armatus
audacia, [...] gizon beldurgábea, gizon kuraiedúna" Urt II 330. "Impávido", "intrépido" Lar y Añ. "(Hb),
courageux, hardi" Lh. "Beldurgabe, temerario" VocB. "1.º sin miedo. 2.º temerario" A. v. BELDUR GABEKO
(s.v. beldur). Zagoz ixillik ta arpegi bildur bagiaz. Mg PAb 191. Jainkoaren eta Elizaren zerbitzari leial eta
beldur gabeak. Lap IX (V 3). Ez baitziren segurki gibelatuenak, beren elizarentzat duten atxikimenduaren
erakusteko, menditar zaintsu, beldur gabeak. HU Zez 131. Ororen buru Alfonso de Souza. Kapitain
beldurgabea, bainan kontzienzia ez hain kilika. Ardoy SFran 153. Kolpe horrek behar zuen "kapitain" kuraios
hortarik egin Jainkoaren soldado bat beldur gabea. Ib. 78. "Barojalariak" ahora orduko, Santiago Aizarna
idazle bipil beldurgabea dator gogora. MIH 401. Behatz bati eragiteaz ehun etsai lurreratzen dituzten gizon
beldurgabeak. Ib. 363. En DFrec hay un ej. más de bildurgabe.
(Tras gen.). Que no tiene temor de. Baldin guraso tonto, ta Jangoikuaren billdur bagaak, [...], obligau gura
balebee seme edo alabareen bat beste estadurik artutera. JJMg BasEsc 223. Barbarak aita zuen pagano /
Jaunaren beldur gabia. Xe 335. Erreinu artan gobernadore / salbajien nagusiya, / Jaungoikoaren bildur gabia /
estranjeriyan aziya. Ib. 374.
2. bildurbage (Lar, Añ). "Intrepidez" Lar y Añ.
beldurgabekeria. Temeridad. Sitiatzalleak español gazte haren odolotz eta beldurgabekeriaz arritu. Arr
ASIgn 5.
beldurgabekiro, beldurbagekiro. Sin miedo, valerosamente. Alaiturik pizkortu eta beldurbagekiro jarri
zeban bear bezala prestatua, etsaia urreratu zitzaioneko. Izt C 422s.
beldurgabero, bildurbagero (Lar). "Impávidamente" e "intrépidamente" Lar.
beldurgabetasun (Hb ap. Lh), beldurbagetasun, bildurbagetasun (Añ), bildurbakotasun. Valentía,
intrepidez, temeridad. "Intrepidez: (c.) bildurbagetasuna, bildurbagea" Añ. "(Hb), courage, énergie" Lh. v.
beldurreztasun. Jeneral Caro jaunak ikusirik oen azkardade, beldurbagetasun ta leialtadea. Izt C 381.
Geiegiak diran aldetik, bildurbakotasun larregia, azartasuna, arrotasuna eta antustea. Itz Azald 183.
beldurgarri (V-gip, G-azp, BN-arb; VocCB, Dv, Hb ap. Lh, H), bildurgarri (V, G; Lar, Añ, VocCB, Dv, Zam
Voc), billurgarri (V-gip). Ref.: A (beldurgarri, bildurgarri); Etxba Eib (bildurgarrixa); Gte Erd 285; Elexp
Berg (billurgarri). 1. (Adj.). Terrible, que causa miedo. "Espantable" Lar. "Temeroso, que causa miedo" Ib.
"Formidable" y "terrible" Añ. "Beldurgarri-a (G), bildurgarri-a (V, G), temible, espantoso, pavoroso" VocCB.
"Beldurgarri, redoutable" Dv. "Qui inspire de la crainte, terrible, effrayant, etc." H. "Terrible" y "temible" A.
"Ikaragarria, izugarria, beldurgarria gertatu da (V-gip, G-azp, BN-arb)" Gte Erd 285. "Que da miedo, terrible"
Elexp Berg.
Tr. Empleado sobre todo en la tradición meridional, donde se documenta desde Mendiburu. Al Norte se
encuentra en Harizmendi, Pouvreau, Prop y Xalbador. En DFrec hay 21 ejs. de beldurgarri y 5 de bildurgarri,
todos ellos meridionales.
Iainko guztien gaineko, / Xoilla beldurgarria. Hm 60. Iujeak egun beldurgarri hartan kondena enazan
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
747

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
amorea gatik. SP Phil 54 (He 56 ikharagarri). Zein beldurgarri den leku hau, [...], egiaki Iainkoa hemen da, eta
eneakien. Ib. 97. Zein beldurgarria den Jangoikoa guri adirazteko, dio Eskritura santak. Mb IArg I 382. Musu
okerra esatia da, begiraune gaisto ta bildurgarrija eukitia. Mg PAb 174. Ah kristaua! Zuk lo egiten dezu ames
beldurgarri gabe konfesio ta komunio gaiztoak egiten dituzula? Mg CC 140. Ez dago bekatu beldurgarriagorik
borondatezko ez ezagutze itxua baño. Ib. 105. Dakusaz uste baga bere albuan sugetzar, Dragoe ta beste piztija
bildurgarri asko. Mg CO 31. O Jaun bildur-garria! nor zara Zu, ta nor nas ni? Añ EL 1 157. Onelako batzar
nastuak bildurgarriak dira, onak ta angeruzkoak izan arren personak. Añ LoraS 190. Arimiaren arerijo nausija
ta bildurgarrijena da geure gorputza. fB Ic III 264. Ekusen ze gatx bildurgarrijak, ze gatx ikaragarrijak, ze kalte
eskergak etozan beragaitik. Astar II 118. Eztago arraijo bildurgarrijagorik gurasuen birao eta maldizinoia
baño. Ib. 118. Ez da il bear izatea añ bildurgarria nola onen ondoren ikusteko gaudena. Echve OngiB 18.
Geratuko zara demonio bat eginik. Ai au ikuskizun bildurgarrija. Ur MarIl 20. Dakus sartuten dala emakume
eskerga, ezain, itxusi ta bildurgarri bat. Ib. 65. Erakusten digute, [...] zein bildurgarria dan gurasoai farra
egitea. Lard 11. Jakin zazu ezik, izan zerala umildua bildurgarriya bezin ederra dan mirabe gazte batengandik.
Bil 163. Bere begi larritu izugarriakin amorratu baten begiratu beldurgarria egiten zuen. Arr GB 142. Irurogei
ta bederatzi egunez peleatu ziran portizki, [...], asko sutunpe beldurgarri eta ontzidi aundiaren kontra. Zab
Gabon 94. Badira mendi heietan ihizi gaitzak hala nola tigreak eta hartzak, auzo beldurgarriak. Prop 1882, 250.
Alperrik dituzte arma beldurgarriyak artuko. EE 1883b, 553. Aldapan zear goruntza doaz arnas oska, / Atx arte
eta erripa bildur garrietatik. AB AmaE 447s. Gerrari bildurgarriak. Ib. 5. Ekaitz izugarri bat beñgoan sortu, eta
turmoi, jasa eta tximista bildurgarriak eraso zioten. Arr May 52. Ikusi eban gizon arpegi bildurgarrizko bat,
bere eskuetan liburu bat eukana. Itz Azald 135 (cf. infra BELDURGARRIZKO). Ez da gauza ikaragarrizkoa
ikustea zelan geisoa, [...], doian sakontasun bildurgarriruntz. Ib. 162.
(s. XX) Beti da andi ta bildurgarria itxasoa. Ag Kr 61. Urte askotan eruan eban bixitza bat, irudimen
azkarrenak asmau leikiana baño itxalagua ta bildurgarrijagua. Kk Ab I 49. Badoa aizea bezain usu gau
bildurgarrian. Or Mi 99. Izugarrizko suge andi orietarik beldurgarriena kaskabel-duna eta zirauetan "coralillo"
deitzen dutena. FIr 136. Gaitz orrek beñere artu zaituten guziok ongi dakizute zenbatetaraño dan beldurgarri.
Ldi IL 29. Batpatean sortu dan odei beltzaren antzean, biozpean mozorro bildurgarria sortu zaio. TAg Uzt 27.
Gerta zait, ostots bildurgarriz etxekoak oro / jeiki, baiña ni lo. Or Poem 530. Alegindu zen hizketa hain
beldurgarri ez litzakean gai batera saiestera. Mde Pr 99. Puro bat patxaran erretzen ari dan gizonak, zer du
bildurgarririk? NEtx Antz 104. Neguko itsasorateak dira bildurgarriago. Erkiag Arran 78. Gure Juanek igaro
eban baiño gau bildurgarriagorik gitxitan igaro izan dogu, ziur. Bilbao IpuiB 105. Geiegi duk, Jauna, ene
oneriztea; / bildurgarria duk, ezain, heriotzea. Arti MaldanB 210. Euliak dirala bide, gaitz bildurgarri bat
sortzen zaio ango jendeari. Anab Aprika 44. Pesta aietan genbiltzala, beste amets trakets eta beldurgarri bat
zetorren nere burura. Salav 108. Miragarriro antzaldatzen da, su, iize bildurgarri ta ur-iario biurturik. Ibiñ
Virgil 116. Izan be, agintaritza ongillearentzat ez da bildurgarri, gaizkillearentzat baiño. Ker Rom 13, 3. Luzaz
oraino ixuri nuen golkoan naukan uretik, / iduri uhar beldurgarri bat hedoi beltzenen barnetik. Xa Odol 321.
Ikustaldi beldurgarri onek erabat irauzi zuan Santxo Panzaren kemena. "Cuya temerosa visión". Berron Kijote
209. Ura Mikokolenbo beldurgarria da. "El temido Micocolembo". Ib. 196. Alabainan, kargudunak ez dira
beldurgarri ongia egiten denean. Bibl Rom 13, 3. Itsaso delako norbaitekin dabiltza beti zirika, atun-bila, eta
Itsaso hori beldurgarria omen da eta maltzurra. MIH 310. Hemen ditugu, laster, lirain, bildurgarri, munduari
hainbeste zihoakion ordu larri bateko egiazko borrokalariak. MEIG I 177.
v. tbn. VMg 33. Basarri 76. Zav Fab RIEV 1907, 542. Bil 163. Zait Sof 109. Vill Jaink 71.
"Enorme. Jende pilla billurgarrixa etorri zan bertsotara" Elexp Berg. "Eztakik zelako etxe alia ein ddaben.
Billurgarrixa" Ib. Behin, bihotzeko harpidedun batek bidali zigun halako hitz-andana luze eta beldurgarria,
idazpuru honexekin. MIH 140.
2. (Sust.). Cosa que da miedo. Osasuna eukan artian begitandu jakon ezeguala beretzat bildurgarririk. CrIc
32. Ez zala iñor zorionekua, bildurgarriren bat bijotzian daguan artian. Mg PAb 217. Andik ona publikatu da
Pulpito askotan besteen bildurgarrirako. Mg CC 139. Ipui onek dio, gazte uzu, natu txar ta aziera gaiztokoak
[...] iñoiz ere ezi ezin dirala. Zigorrada, agiraka ta beldurgarri guziak alperrak dirala. VMg 86. Zeruko
sinisgarri andijen Zabalzaillia, Ereje guztien Lotsagarrija, pekatarijen Eznaagarrija, inpernubaren
bildurgarrija, zuzenen Lagun seguruba. fB Ic II 285. Senidiak, auzuak ta ezagunak milla duda, milla ardura, ta
milla bildurgarri esatia [...], konbentuban sartu ez dedin. fB Ic III 316s. Ardo on baten beldurgarria izpiritua
da. Eta izpiritua beti pozoina. FIr 175. Berezko ikas-naia obe dala bortxazko bildurgarria baiño. Or Aitork 28.
Laster, emen geldituko nauk ankaz gora, ao-zabal, aundi ta txikien bildurgarri. NEtx Antz 103. Erori zen gaua
abereen gainean, / izotza berekin ekarririk soinean: / Espiritu guztien bildurgarria zen. Arti MaldanB 200.
Tartalo eta Basajaun itzalak ere umeen parragarritarako hobeak ziren beldurgarritarako baino. MEIG III 44.
(Como segundo miembro de compuestos). Ori jarri biar da / txori-bildurgarri, / kobardia dalako / Anton
Aranberri. Arrantz 37.
"Billurgarrixak, los fantasmas (nocturnos)" Iz ArOñ. "Beste munduko genio, espíritu, manes ta olakoeri emen
bildurgarrixak deituten iake" Gand Eusk 1956, 213n. "Izugarriak" eta "pamerialak" eta olako beste-munduko
bildurgarriak galduxe dira Euskalerrian. Or Eus 60n. Ama Birjiña argitu zanien emengo bildurgarri guztixek
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
748

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
izkutau ziran (V-gip). Gand Eusk 1956, 223. Lenengo zaata bat, geo argitasuna ta orduan pasau zan
bildurgarrixa. Ib. 215.
3. (Adv.). "Beldurra emateko moduan. Zuen mutikuak billurgarri zebitzen arbola puntan" Elexp Berg.
"Asko, ikaragarri. Ermua billurgarri asi da aspaldian" Elexp Berg. "Billurgarri jaten dau orrek" Ib.
- BELDURGARRIKO. Terrible, que da miedo. Tximista gorria baizen ariñ joiazan ekatxaren aurrean
ekatxak guraeban tokira, nai ta naizko dsaustada, gora bera ta joate bildurgarrikoan. Ag Kr 198.
- BELDURGARRIZKO. Terrible, que da miedo. Noz itxi eban dana oso ikaratua, / Olandarren armada
bildurgarrizkua. AB AmaE 98. Errege, zure izen goa [?] da / bildurgarrizko andia; / zuk egin dozu, zor eztozula
/ beti betiko zoria. "Rex tremendae majestatis". Azc PB 29 (Ur PoBasc247 Errege zeñen itzaltasuna / Guztiz dan
bildurgarrija). Aizearen indarrak, eroan ebazan bide luzean gora-goraka bildurgarrizko jira-bira neketsuetan.
Ag AL 108. Beragandik iges egitea, suge bildurgarrizko bategandik legez. Itz Azald 137. Esetsi edo tentazinoe
estu, luze eta bildurgarrizko bat irago izanik Santa Catalina Senakoak. Ib. 188. Ezta entzuten be niri ainbeste
ames eragiteustien lamiña ta sorgiñen ipuñ itzal bildurgarrizkorik. Ag Kr 131. Isillik gengozan danok,
bildurgarrizko ixilltasunean. Ib. 92. Zelan ixen leiteke Lanbreabeko errotako iñok, alango motz eta
bildurgarrizko bat ezkongeitzat artzea? Akes Ipiña 28. Beldurgarrizko gau zakar artan / aldendu ziran betiko.
Basarri 104. Entzun egizuz sorgin zar onen / bildurgarrizko bi egi: / daukazun dana kenduko dautsut / eta
kakuan eskegi. BEnb NereA 210.
Enorme. Beldurgarrizko lanak egin baditu ere, Aldaz txikia galtzalle da. Basarri 91. Egualdia oso txarra
omen zegoan, eta beldurgarrizko lokatzetan barrena joan omen giñan. Salav 9.
beldurgarriki. De manera terrible. v. beldurgarriro. Hiltze eta herbesteratze horien ondotik,
beldurgarriki ttipitu zen beraz irlandesen kopurua. Mde Pr 237.
beldurgarriro, bildurgarriro. De manera terrible. Bat-batean bildurgarriro esnatu giñan. PMuj Noni 45.
Ontara deitzen gaituzu guziok erabat agerian, bildurgarriro goraintziz, ez dezagula bakarka ukan nai, artaz
gabetu nai ez badugu. Or Aitork 367.
beldurge. Valiente. v. beldurgabe. Txo! emen dator / Txukun txukun / arixko beldurge. Lab SuEm 189.
beldur-ikaratu, bildur-ikaratu. Espantar(se), aterrorizar(se). Larri-izuturik, bildur-ikaraturik, konorte
baga ta zorabiaturik egongo nas. Añ EL 1 23 (EL 2 27 larriturik, bildur-ikaraturik).
beldurka. De miedo, temiendo. "Eztuzu zergatik beldurka egon (AN-5vill)" Gte Erd 309. [Badire zenbait,
zor dutena pagatzeko] dudan beti, neketan, sapitereki, beldurka (212). LE-Ir. Aldiz hemen trumilka / Gabiltza,
tristeak! / Elgarrentzat beldurka. / Zer dohakabeak! (1853). 'Objets d'effroi les uns pour les autres'. Michel LPB
2344s.
beldurkeria (Dv), beldurreria (Dv). "Mauvaise crainte, timidité peureuse" Dv. Utzi bear dira bazterrerat
gurikeriak, zinkurinak, beldurkeriak. Herr 8-10-1964, 4.
beldurketa. Temor. Egiteko handietarik dathorren barraiamenduaren beldurketarik gabe. "Sans craindre
trop la dissipation". Birjin 351.
beldurki (Hb ap. Lh), bildurki (Bera). Temerosamente, de miedo. "(Hb), timidement, lâchement" Lh.
"Tímidamente" Bera.
Ondra baizen eztukezu, Iaun Prelata arrotzaz, / Entzutea mintzo dena beldurki aharantzaz. EZ Man I 7.
beldurkiro, bildurkiro (Lar). "Tímidamente" Lar.
beldurkizun, bildurkizun. Miedo, temor. Ta bekatu txikerren ondoan, ze bildurkizuna ezta bekatu
mortalen batek guztia ondatu ez daian? Añ LoraS 103. Bildurkizunik etzegoela, eta hura laster igaroko zala,
gaxoak segurutu zion. Arr May 181.
beldurkoi (Hb ap. Lh, H), bildurkoi (BeraLzM). Temeroso. "Beldurkoia, qui prend aisément peur, craintif" H
s.v. beldurkor. "Peureux, lâche" Lh. "Temeroso, meticuloso" BeraLzM. v. beldurti. Bere aurtzaroan izakera
kikil eta bildurkoia agertu eban. GMant LEItz 70s.
? beldurkondu. v. beldurkunde.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
749

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beldurkor (SP, Arch VocGr 206, Hb ap. Lh, H, A), bildurkor (V, G ap. A; Lar, Añ). 1. Temeroso. "Facile à
prendre crainte" SP. "Lotsor, beldürkor, timide; peureux, peureuse" Arch VocGr 206. "Espantadizo,
espantakorra, ikarakorra, izikorra, izukorra, bildurkorra, zukuruzkorra" Lar. "Tímido: (c.) bildurtia,
bildurduna, bildurkorra" Añ. "Beldurkorra, id. beldurkoia, qui prend aisément peur, craintif" H. "Tímido" A.
"(Hb), peureux, lâche" Lh. v. beldurti. Bildurkor bildurkorra zan Txanton. A BeinB 43. Gure neskatilla apal
bildurkorra, [...], ikaraz jaokon begira. Ag Kr 159. Bira naasi dago, / amorru ta orro. / Ito-urre nigan, /
bildurkor ta gaizto. Gand Elorri 166. Txoarre bildurkorren eran mugitzen ditu bere niniak. Txill Let 65.
2. Temible, que causa miedo. v. beldurgarri. Arranoen garraizi bildurkorragaz. La Abeja (Dic., 1889), 30
(ap. DRA).
(Tras gen.). Ekaitz orrein orruba koldarren bildurkorra. "El mugido de tu tempestad es el temblor de los
cobardes". Laux BBa 138.
beldurkortasun. Figura en SP sin trad.
beldurkortu. Tbn. en SP sin trad.
beldurkunde (SP sin trad., Lecl, Hb ap. Lh, Dv, H, A), beldurkunte (S ap. Lh), bildurkunde. Miedo, temor.
"Crainte" Dv. "Crainte, sentiment indéfini de crainte" H. "Appréhension" Lh. Tr. Empleado por autores
septentrionales; al Sur se documenta en Guerrico. La forma beldurkondu, que se encuentra en Atheka, podría
tratarse de errata. Esparantza hartan zure eskuetan neurea, / Gomendatzen dut arima beldurkundez bethea.
EZ Man II 94. Zeure burua gaztigu hutsez eta beldurkundez errespetarazi. Harb 210. Ez othe da lan handia,
spiritua eztiran atxekitzea, [...] khexagune eta beldurkunde sosegu gabeko batez asaldatua eta konbatatua? He
Phil 372. Gure düdetan eta gure beldürküntetan. msS 23. Aei arrizko losa bitan eta ain bildurkunde andiarekin
eman zien mandamentuen legea bera gure biotzetan ezarri nai izan digu. Gco I 130. Horien gainean
meditazione egin behar dute, beldurkhunde eta atzartasun seindu batean irauteko. Dh 99. Beldurkhunderekin
duda gabe, bainan fidantzia nausi duela [...] hurbildu behar da sakramenduetarat. Ib. 61. Gure dudetan eta gure
beldurkundetan, adreza gaizkon Mariari konfientzia bizi batekin. MarIl 250. Ene maitia, orai nik / Jakin nahi
nüke zü ganik / Zer zadükan horren tristerik, / Zure so eztiak oro galdürik; / Ala badüzün beldürkünterik /
Maithatzen düdan zütaz besterik. ChantP 298. Menditarraren begi zorrotzak ezagutu zuen erregiñaren
beldurkondua [sic]. Atheka 37s. Bazukeen ere bere baithan phentsamendua edo beldurkundea, Yainkoaren
deseinuen konplitzeko hartua izanen zela. Elsb Fram 89. Zerbait laguntza nahiz, / ez da asko aho, /
Beldurkundeak badu / bazterretan haro! Etcham 130. Kondeak ez zukeen, halaz ere, beldurkunderik izango bere
etsai amorratuari urkamendiko herio lotsagarria paira eraztekotz. Mde Pr 188. Ergel eta oinarri-gabeko zen
noski haren beldurkundea. Mde HaurB 76.
(Con compl. en gen. objetivo). Bizi behar duzu Iainkoaren beldurkunde handian, izanen bazara humil eta
prestu. Hm 232s. Gauza bat da hainitz gibelatzen dituena bertutean aitzinatzetik eta beroki oneratzetik, zein
baita paxeluen beldurkundea eta hekin kontra gudukatzeko trabaillua. SP Imit I 25, 3 (Ch beldurra, Mst lotsa).
Galduko duzu Jainkoaren beldurkundea. He Gudu 111 (SP 89s ezpaitu Iainkoaren beldurtasunik izanen).
Ifernuko minkaitzen beldurkhunde handi batetarat. Birjin 50.
- BELDURKUNDEZKO. De temor, producido por el temor. Iauna, zuk plazer bazendu zeure burua gaztigu
hutsez eta beldurkundez errespetarazi munduko Prinzek egiten duten bezala, baduzu bothere; baina eztuzu
amorio bortxaturik nahi, ez ohore beldurkundezkorik. Harb 210.
Temeroso, lleno de temor. Jainkoak ez daroku eman izan beldurkundezko izpiritu bat. "Spiritum timoris".
He 2 Tim 1, 7 (TB izpiritu beldurtsu bat, Dv uzkurtasuneko).
beldurkuntza. Miedo, temor. Bazter askotan berritu zuen lenbiziko fededun onen bizkuntza, ta besteetan ta
kasi guzietan sartu zuen [...] onen ta gaistoen bihotzetan Jangoikoaren beldurkunz ona. Mb IArg II 159.
beldurño. Dim. de beldur. Beldurño batekin bizi dire, gaixoak! Barb Sup 54.
beldurragotu. Asustarse más. Enzun zuenean bada Pilatek hitz haur, beldurrago zedin. Lç Io 19, 8 (Dv
lotsatu zen are gehiago).
beldurraldi, bildurraldi. "Pánico, terror: (c.) ikara, bildur o izualdi andi bat" Añ.
beldurrarazi (Dv), beldur erazi, bildurrerazo (Añ), bildurerazo (Lar). Atemorizar. "Estremecer" Lar.
"Estremecer a otro" Añ. "Beldurrarazi, faire craindre" Dv. v. BELDUR ERAGIN (s. v. beldur). Hobeki
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
750

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beldur eraziteagatik, erraiten du, ezen eztela hura ofensatzen dutenez mendekaturen solament, baina haien
arraza ere maradikaturen duela haien ondoan. Lç Ins D 3v. Luzatzen badezu zere bekatu orien damuz ta urrikiz
galdu dezun Jangoikoa billatzea, ez du bidalduko Jangoikoak Nathan profeta zu beldur-erazi ta begiak zuri idikeraztera.
Mb IArg I 174. Jauna, ezta bat ala mintzatzen ultrajatzeagatik Jangoikoa, baizik beldur-arazteagatik
bertzeak (24). LE-Ir. Beldúrraraztekó dire sollik geuren bekátuak, gure kóntra daudénak eskátzen justizia. LE
Ong 47v. En DFrec hay un ej. de beldurrerazi.
beldurrarazle. "Beldurrarazle, celui qui intimide" Dv.
beldurrarren. v. BELDURRARREN (s.v. beldur).
beldurrera. Susto, sobresalto. Beldur-era ta ikarkunz andi onen ondoan jabetu zen Espiritu Santua an
arkitzen ziran guziez. Mb IArg I 366.
beldurreria. v. beldurkeria.
beldurrerraz, bildur erraz. Fácil de asustar. Pekatuban barrijak dirianak bildur errazak dira geijenez;
ekarri deitekez gauza onetara orrenbeste neke baga. Mg CO 105.
beldurretsi, bildurretsi. Temer. Kristau-bizitzak arantzak ditu, / arantzak dakar Lorea... / Arantzazura
eldu nai dunak / ez bildurretsi nekea. SMitx Aranz 73. Ez degu iñoiz bildur[e]tsi guk / oñazea ta nekea. Ib. 158.
beldurrezgarri, bildurrezgarri. Valiente. v. beldurgabe. Orra ze argi argi irakutsi daben D. Francisco
Longa Jauna antxinako Kanta-uritarren seme dana, ez bakarrik bijotz andi, bular sendo, beso indarsu eta
bildurrezgarrijan. Astar II XIII.
beldurreztasun, bildurreztasun. Valentía. v. beldurgabetasun. Ez euken oneek arerijo ainbat gerratan
ibili bati arpegi emoteko biar zan bildurreztasunik. Astar II XIII. Orra nun ikusirik Erromatarrak gurien
sendotasun, bizkortasun, bildurreztasun eta pelietako euken poza, geratuten dirian bildurrez ikara. Ib. VI.
beldurtasun (B; SP, Urt I 53, Ht VocGr 343, Hb ap. Lh, Dv, H, VocB), beldurtason, bildurtasun (V-gip; Añ).
Ref.: A; Etxba Eib (bildurtasuna); Izeta BHizt2.
Tr. Documentado desde Leiçarraga en autores septentrionales no suletinos. Al Sur lo emplean algunos altonavarros
y guipuzcoanos, como Ochoa de Arin, Irazusta, Mendiburu, Cardaberaz, Ubillos, Lizarraga de Elcano,
Iztueta o Arrue; entre los vizcaínos sólo lo hallamos en Olaechea y Añibarro (en GGero, con beldurtasun del
orig.). Apenas hay ejs. del s. XX, y muchos de los del XIX aparecen en la expresión Jainkoaren beldurtasun.
Miedo, temor. "Crainte" SP y Ht VocGr 343. "Cobardía: (c.) bildurra, bildurtasuna" Añ; v. tbn. s.v. temor.
"État de crainte" Dv. "État, sentiment habituel de crainte, de respect" H. "Temor (como virtud)" VocB ( A).
"(Hb), état habituel de crainte, de peur" Lh. Beldurtasun handia iar zedin gauza hauk enzuten zituzten guzién
ainean. Lç Act 5, 5. Beldurtasun handia egin zedin Eliza guziaren gainean. Ib. 5, 11. Eta arima guziari
beldurtasun lot zekion. Ib. 2, 43. Bethe zitezen beldurtasunez. Lç Lc 5, 26. Beldurtasuna da eskaleraren
lehenbiziko hortza eta pausua, eta hark begiratzen gaitu bekhatu egitetik. Mat 153. Illea altxaturen zaie zutik eta
begiak / Trublaraziko darozte beldurtasun handiak. EZ Man I 82. Gargoro denbora da amorioak garai dezan
debozinoaren hotztura, esperanzak beldurtasuna, barkhazinoak hobena. Harb 206. Gaixtoari bethi dagoka bere
beharrietan beldurtasunaren soiñua, konzientziaren latztasuna eta asaldua. Ax 433 (V 282). Ni naiz amorio
ederraren ama eta beldurtasunarena. Hm 172. Beldurtasun, erreberenzia eta gogo pitztu batekin, harezazu [...]
zure Iainko jaun maitearen gorputza. SP Imit IV 12, 2. Tentazionea da penatzen zaituena eta beldurtasun alferra
izitzen zaituena. SP Imit III 30, 2. Egidazu fabore parabisua den ene desira guzien bethiereko obieta, eta Ifernua
ene beldurtasun eta ikharen suieta. Arg DevB 21. Eztuzu hartu beharko beldurtasunik punta mehearentzat. INav
114. Iduritzen zaiku nihork deus beldurtasunik bazuen, adbertitu behar gintueztela (L-côte, 1680). ConTAV
5.2.9, 134. Bizi diren denboran ere ezkituzte gustatzen garratxtazun, nexadura eta beldurtasunekiñ baizen. "Non
sine amaritudine et taedio ac timore". Arbill III 12, 4. Beldurtasuna. (Tít). Gç 22. Semeak ditutzunean, eskola
zatzu haurretik, eduki ttipi direino azpitik eta beldurtasunean. ES 181. Zazpigarrena, karidadetik jaiotzen dan
bildurtasun santuko doea. OA 101. Orduan goanen dire zure ganik beldurtasun humanoak, eta hillen dire gure
bihotzean amudio desordenatu guziak. Ch III 37, 5. Zer erran daiteke komunione saindura humilitatez edo
beldurtasunez bakhan baizik hurbilzera menturatzen ez direnez? CatLav 267 (V 134). Enganio komun bat da
oraiño bekhatu egiñ ondoan sentitzen den beldurtasun eta truble hori bertute bat dela uste izatea. He Gudu 51.
Bada nola etzarate bizi betiko beldurtasonarekin, ikaraturik, ezen suzedi daitakela au? (Munárriz, 1749). FLV
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
751

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
1989, 113. Ezagut-ezak hemen hire flakezia, eta ikhas-ezak beldurtasun saindu batean bizitzen. Lg I 306. Ene
haurra, on da beldur izan zaitezen; eta beldurtasun hori ezbazindu, neronek inspira niezazuke. Mih 123. Bethi
beldurtasun saindu hunek obligatu behar zaitu bekhatuari ihes egiterat. Brtc 255. Karidade perfektoak egia da
botatzen duela kanpora beldurtasuna; baña ezpada asten beldurtasunaren orratza idikitzen bidea birtuteei,
nondik sartuko dire? (306). LE-Ir. Jangoiko Jauna, diót eta naidiót izán orren Majestadearí estimázio,
beldurtásun ta errespéto dagokióna. LE Ong 32v. Bizi zaite beraz bethiere beldurtasunean eta atzartasun handi
batean. Dh 214s. Eta dakust eze, nik orain emen emon neikezan bildurtasunak baño, orduko pelligruaren
barririk ez eukiteak kalte geiago egin leikezala. Añ GGero 143 (Ax 195 (V 131) beldurtasunak). [Exenpluek]
khentzen daukute bekhatutik urruntzen ginituzten beldurtasuna eta ahalgizun naturala. Jaur 119. Munduan
asieran / notiziya bazen, / ai zer bildurtasuna / sententziya artzen! Ud 110. Ezin esanezko beldurtasun batek latzikara
zeragiola, Framton itzuli zen bere aulkian, eta zuzenbide berean begiratu zuen. Mde Pr 100.
(Con gen. objetivo). "Jainkoaren beldurtasunean bizi ez dena ez da zuhurra" Dv. "Jaungoikuan bildurtasuna,
jakitturixan asieria (Prov 1, 7)" Etxba Eib. Itza diazadazu, othoi, neure gorputza eta espiritua zeure
beldurtasunaren itzeaz. Mat 204. Zure handitasunaren ere beldurtasuna / Bitz diezadazu, Iainko ahal handi
duzuna. EZ Man I 39. Iguzu zure amorioan eta zure beldurtasunean egun hunen iragaiteko garazia. Harb 392.
Eritasuneko debozinoa, komunzki, heriotzearen beldurtasunetik heldu da, eta ez Iainkoaganako amoriotik. Ax
208 (V 139). Nahi baduzu bertutearen bidean aitzinatu, zaude Iainkoaren beldurtasunean. SP Imit III 21, 1.
Zuhurtziaren hatsapena baita Jainkoaren beldurtasuna. ES 187. Ezpaita Iainkoaren beldurtasunik lekhu huntan.
Urt Gen 20, 11 (Dv beldurrik, Bibl beldur izpirik). Semeak ondo azitzeko Jaungoikoaren bildurtasun santuan.
OA 76. Nahi baduzu aitziñatu debozionean iduk azu zure bihotza Jainkoaren beldurtasunean. Ch I 21, 1.
Zazpigarrena, Jaungoikoaren bildurtasuneko doaia. Iraz 45. Espiritu Santuaren doaiak dira zazpi. [...].
Zazpigarrena, Jainkoaren beldurtasunaren doaia. CatBurg 43 (Mb IArg I 40 Jainkoaren beldurtasunezko
Doaia, Cb CatG 18 beldurraren, Ur CatArrig 94 bildur santuko). Jangoikoaren beldurtasunean azia ta
ezkondua zen Babiloniko israeldar Susana. Mb IArg I 383. Andre Jainkoaren bildurtasuna duena, alabatua
izango da. Cb Eg III 378. Jangoikoaen bildurtasuneko Doea. Oe 71. Seme onen ondorengoak iduki zuen aldi
batean Jainkoaren bildurtasuna ta ezaguera. Ub 12. Ez gaitu pagamentuak, sariak ta sariaren esperanzeak alan
aurreratu, animatu, indartu, bizkortuten ta poztuten, zelan tristetu, atzeratu, kastiguak ta kastiguaren
bildurtasunak. Añ GGero 363. Zazpigarrena, Yaungoikoaren beldurtasuneko doaia. CatB 81. Jainkoaren
beldurtasunaren dohaina. CatLuz 27. Othoitz zazu Maria sar araz dezan zure bihotzean Jainkoaren
beldurtasuna. MarIl 36. Ez nekearen geiegitasunak, ez Franzesak aurreratuak zeuzkan zulo irikien
beldurtasunak, [...] ezertxok ere zioten errendatzeko iduripenik txikarrena ere burura ekarri. Izt C 343.
Bertuteak erakutsi ezpalizkit eremuan Jaungoikoaren beldurtasunarekin beraganako uste eta konfianza osoa.
Arr GB 139. Jangoikoaren beldurtasunaren doaia. Legaz 51. Jainkoaren beldurtasuna. CatJauf 108.
- GIBEL-BELDURTASUN. "Esprit de méfiance" Dv.
beldurti (G, AN, L, BN, S; SP, Urt I 21, Ht VocGr, Lar, Lecl, VocBN, VocCB, Dv, H, Hb y Foix ap. Lh, VocB),
bildurti (V, G; Lcc, Mic, Lar, Aq 1348, Añ, Zam Voc), billurti (V-gip). Ref.: A (beldurti, bildurti); Lh; Iz Ulz
(beldurtíe), ArOñ (billúrti); Etxba Eib (bildurtixa); Elexp Berg (billurti). Miedoso, temeroso, cobarde; tímido.
"Medroso, bildurtia" Lcc. "Cobarde, bildurtia" Mic. "Craintif" SP. "Craintif, timide" Ht VocGr. "Cobarde",
"temeroso, medroso", "tímido" &c. Lar y Añ. "Caco, medroso, item. bildurtia, ikaretia, marizia" Aq 1348.
"Peureux, craintif, timide. Beldurti da, id. beldur da gauaz ibiltzeko, il a peur de voyager la nuit. Syn. izua, uzua,
izia, ohila, izutia, izitia, lotsatia, ahalgetia, herabea, herabestia, herabetia, anutia, etc." H. "Tímido" A (v. tbn.
s.v. beldurkor). "Bildurti, miedoso (el que frecuentemente teme)" Ib. "Beldurtíe, el tímido" Iz Ulz. "Tímido" Iz
ArOñ. v. beldurtsu, beldurkoi, beldurkor. Tr. Documentado desde Leiçarraga, lo hallamos en todas las
épocas y dialectos. En DFrec hay 3 ejs. de beldurti y 5 de bildurti.
Baina beldurtiei, eta inkredulei, eta exekrablei, [...] partea asignatua dagote suz eta sufrez datxekan stañean.
Lç Apoc 21, 8. Sinhetsi duten prinzipal batzuén fedea beldurti. Lç Io 12 (tít.). Bildurti dana anker. "El que es
medroso es cruel". RS 12. Konszienzia gaixtoa bethi da beldurti eta ekhurugaitz. SP Imit II 6, 1 (Mst lotsaz).
Zarela humillago eman zaitzuna gatik, zarela ere begiratuago eta beldurtiago zure obra guzietan. Ib. 9, 4.
Beldurti baita, eta ezpaitu korajerik. Tt Onsa 100. Beldürtiak bihotztoitü ziren, jakile azkar izateko Jesus-Krist
arrapiztü zela. Bp II 77. Bake denboran bere burua sobra seguratua dadukanak laxo eta beldurti izanen da
gerla denboran. Ch III 7, 4. Uste txarreko beldurti kezkatuak, zertako da zuen orrenbat asaldanz eta arazo? Mb
IArg I 194. Zenbat arkitzen dira beren luzanz beldurti onegatik Eliz gauzak eta sakramentu andi hau artu baño
len burua galzen dutenak? Ib. 188. Haren lagun bertze apostoluek eta hura bezain beldurti agertu zirenek
predikatzen dute animo berarekin Jesu-Kristoren yainkotasuna. Lg II 299. Baitaré berarén / miserikordía, /
edozéin denarén / humil beldurtía, / jendákis jendáki / betíro dá andía. LE Kop 34. Etzé orgátik egin ausárt
konfiátu, bai beldúrti humilágo. LE JMSB 325.
(s. XIX) Ona da eta justua / Beldurtien alderat; / Beti da disposatua / Umilen altxatzerat. Monho 150. Oek
dira anima beldurtiegi, ikarakor edo egiaz eskrupulosoak. Mg CC 157. Bera bere lotsatuko da onelango lotsoor
ta bildurtijak dizipulutzat ezagututen. Mg CO 136. Jangoikoak gura gaituala gerrariak, ez ollotu-bildurtiak. Añ
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
752

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
LoraS 171. Badira bai gu baño ere beldurtiagoak. VMg 31. Gai onetan batzuek dira jakinezak, eta
beldurtiegiak, eta uste due garbitasun edo kastidadearen kontra datozkien gogorazio guziak bekatu dirala. AA
II 141. Pazienzija onekua bada bat, bildurti koitautzat dauka deungiak. fB Ic II 224. Zertako zarete hola
beldurti? Nola ez duzue sinhetsterik? TB Mc 4, 40 (Dv beldurti; He horren izikor, HeH horren iziper). Farra
eragiten du / gizon beldurtiak, / esaten asten bada / bere balentiak. It Fab 126. Pittikak, beldurti bethi, ttarttetik
du behatzen. Gy 113. Zertarako larritu zerate eta gogorazio bildurtiai leku eman diezute? Lard 473. Dabid, gai
onetan beti bildurtiak, Jonatasi esan zion, bi eguneko pestak biaramonean asten zirala. Ib. 169. Erroboam gizon
antzegabe eta bihotz beldurtikoa zen, eta ezin egin zaroeten buru. Dv 2 Par 13, 7. Zerren da bildurtija ta
bildurrak argalduten dau. Ur Dial 47 (It ikarakorra, Dv izipera, Ip lotsor). Jauna badakigu ez zarela beldurti.
Laph 16. A billurtiyak! Iza EE 1881a, 165. Batzuek diote Ispastergo zenbat mutill gaztek, [...] ikustean
zaldunaren iges egite bildurtia, asi zirala segika bere ondoren. Otag EE 1881b, 112. Nizaz farra eta burlegiñ,
eta bildurtia naizela esango dute. Arr May 68. Herri hartakoak edo bide ziren sinhets-gogorrak edo beldurtiak.
Elsb Fram 72. Apostolu hek, hain beldurtiak non, Jesusen Pasioneko orenean, guziak ihesari eman baiziren. Lap
286 (V 130). Txakur bildurti bat. A BeinB 43. Geroago eta bethi ahulago, beldurtiago, ez-deusago agertzen da
gure Gobernamendua. HU Zez 208. Gurago eban bildurtitzat euki eiela, ta ez guda ta aserre okerrai laguntasun
apur bat geiago emon. Ag AL 151.
(s. XX) Dana egoan orduan azpikoaz gora. Alperrenak ebiltzan langillien, [...], bigunenak gogorren,
bildurtienak ausarditsuen. Ag Kr 172s. Jaungoikoak daki noraño elduko zan emakume bildurtien irudimena. Ag
G 111. Ohartuago gizona, eta beldurtiago duzu jan-edan soberatik kalte har. JE Bur 91. Hain da beldurtia eta
sinheskorra, hain izipera! Barb Sup 152. Gauaz beldurti gehienak bezala, ikare bat bozean, kantaz ari da Aitaxo.
Ib. 174. Zenbat bildurti dago baztarretan, beren siñesmena aitortzeko kopetarik eztutenak. Inza Azalp 10.
Beldurti txar batekin ez jin ihizira. Ox 124. Jainkoaren Legea / ez dute ikasi: / Gizonenez gisala / ez dira
beldurti! Etcham 182. Bildurtia ta fiakaitza zala? Nork azalduko luke burua lasai ario orretan? Or SCruz 79.
Onetariko gauzetan geienak bildurtiak izan oidiran lez, ikaratu zan, usterik beste mundukuak-edo eldu eutsoela.
Kk Ab II 44. Mutiko beldurtiek, illun-une baten barrena ibilli bear dutenean, badakizu zer egin oi-duten. Ldi IL
95. Beldurti denaren ezpatak punta motz. Zerb Prov 154. Hogoita hamabi mila gerlari bildu zituen, bainan
hogoita bi mila berehala beren etxetarat igorri, beldurti handi batzu baizik etzirela frogaturik. Zerb IxtS 46s.
Lotsagaldu bat izan arren, beldurti eta koldarra zen, eta ez zen ausartu bere lizunkeria besteen aurrera
agertzera. Mde Pr 179. Nesketarako trakets eta kankallua ez-ezik lotsati ta bildurtia ere bazala. Etxde JJ 119.
Ikusiko dozue Bartolo ori be beste edozein bestean bildurtia danentz. Bilbao IpuiB 180. Arroputz diranak
beldurti ta erabe oi dira eskuarki. Zait Plat 90. Arriskuen aurrean / eznaiz bildurtia. Arti MaldanB 206. Xamur,
baiña ez bildurti; goxo, baiña sendotasunean tinko. Gazt MusIx 145. Berdin hobengabeak zafratzen, eta,
beldurtieri hala direnak eta ez direnak aithorarazten. Larz Senper 24. Ez baitziren haatik jakin gabeak, ez eta
ere beldurtiak amor emaiteko! Ardoy SFran 126. Ez ei-ziran bildurtiak arek olagizonak, baiña ikaratuta gelditu
ei-ziran, beste mundukoen bat ete zan edo a gauza zuria. Alzola Atalak 59. Beldurti danak / Ots txikiena /
mamutzat artzen. Lab SuEm 182. Nola sendotu bear duzu nere barren beldurtia, eta nola argitu nere barrengo
illunpea? Berron Kijote 19. Zalakain ausarta ez da noski Baroja beldurtia, baina bai Baroja goseak amets duen
amets-ezkurra. MIH 272. Argi bildurtia aspaldi itzali zitzaigun. MEIG I 131.
(Con gen. objetivo). Zuk hazten duzu presuna / Zure beldurti dena. EZ Eliç 255. Hala bethi danik, hura /
Ohi da bihotz bera: / Haren beldurti direnen, / Gizakumen aldera. Hm 162. Herri hontako Erretor, Bikari, eta
Jinkoaren beldürti güzier grazia eta bakia direla zieki Jesus-Krist gure Jauna ganik. Bp II 3. Emazteki
Jangoikoaren beldurti birtutetsua da emazteki zure hondragarria ta zeruko bidean ongi lagunduko dizuna. Mb
IArg I 179. Zé ain eriotzearén beldúrti, ezi aipátzea ere etzezáke súfri. LE JMSB 175. Kristau onak ta
Jainkoaren bildurtiak jan oi duen anbateraño. Ub 189. Zori onekoak Jaunaren beldurtiak, ta Jaunaren lege
Santa kontuz gordeaz bizi diranak. AA III 290. Ain beldurtia zera erriertaren? Ib. 368. Gizon artez edo justu,
santu eta Jaungoikuaren bildurtijak, nai dozube azi edo geitu zeuben santidadia? Astar II 214. Nik badit abis
hunik emazte lagünen! / Susmis izan ditian gizun brabuen, / Lotsa eta beldürti bai aldiz kokien, / Haien
gobernatzia eztela emazten. Etch 282. Bakarrik itzitzen naiz, / banuke tokiya, / enaiz bada mutillen / oso
beldurtiya. Xe 184.
(Tras tema nominal nudo). Iainko beldurti direnak, / Huna segur dohatsu. Hm 142. Mintza zaite zure
egitekoez gizon zuhur eta Jainko beldurti batekiñ. Ch I 8, 1. Egitzü zure egitekuak jente zühürreki eta Jinko
beldürtieki. Mst I 8, 1. Zozo-bikote datorrenean / ez dira negu-bildurti. Or Eus 74.
(Con -t(z)era). Fiñean mihiari emok guardia, ezten gezurti, / Eta aizen falseria irauztera beldurti. EZ Man
I 12.
Temeroso, que siente temor (ante un hecho puntual). Lenago bildurti bezala, gero ausardia geiegirekin
Kanaanera joan naienean agertu ziran. Lard 92. Zuen etxia dago irruti / birian zer gerta izan bildurti. Bil 78.
Egin bear deguna: / eldu kotxen bati, / etzaitezela egon / gauz orren [la lejanía de su casa] bildurti. Lasarte in
Uzt Noiz 125.
- BELDURTIZ. De miedo, por el miedo. Diszipuluak trubla zitezen, erraiten zutela, Fantosma bat da, eta
beldurtiz oihu egin zezaten. Lç Mt 14, 26 (Ur bildurturik, Echn, Samper beldurrez, Ur bildurturik, Ip lotsatürik,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
753

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Ol, IBk, IBe beldurraren beldurrez).
- GIBEL-BELDURTI (SP, Dv, H, A). Desconfiado. "Gibel-beldurtia da maliziatia" SP. Gaixtoa bethi da
gibel beldurti, eta gogan behartsu. Ax 432 (V 281; v. tbn. 448 (V 292)). Behartu zen mandarinen eta xinatar
gibel-beldurtien amarruarekin gudukatu. Prop 1897, 274.
beldurtikeria, bildurtikeria. "Bildurtikerixia, cobardía. Bildurtikerixia, bestiak ipiñi burrukan eta norberak alde
eittia" Etxba Eib.
- GIBEL-BELDURTIKERIA. Desconfianza, recelo. Gure bidariak gibelerat itzultzen ikhusiz, bere gibelbeldurtikeriak
berriz hartzen hasi zituen. Prop 1899, 170.
beldurtiki. "Craintivement" Dv.
beldurtiro, bildurtiro. "Cobardemente, anutiro, beldurtiro", "temerosamente, bildurtiro" Lar.
beldurtitasun. "Caractère peureux, craintif" Dv.
beldurtitu (Dv), billurtitu (V-gip). Hacerse temeroso. "Devenir craintif" Dv. "Volverse miedoso. Akzidentia
euki nebanetik billurtitu ein naiz" Elexp Berg.
Atemorizarse. Zuk laguntzen balinbagaitutzu, ez dugu zeren beldurti... Barb Sup 57. Soldadoak, zuri zuria
eginak, beldurtitzen hasiak, elgarri kontra eman ziren berehala. Ib. 147. Ihardesten dio ez duela zeren batere
beldurti. "Qu'elle n'a pas lieu du tout de trembler". Barb Leg 129. Ordu arte ez zitzaizkonaz geroz sorginak
ohartu, batetarat ez othe zoan gutxiago beldurtiturik ere? "Ne revenait-il pas au même de trembler un peu
moins?". Ib. 134.
- GIBEL-BELDURTITU. "Devenir méfiant, ombrageux" Dv.
beldurtsu (Hb ap. Lh, Bera). Temeroso. "(Hb), craintif" Lh. v. beldurti. Gogo onez hartzen dut grazia,
zeinaren bidez egiten bainaiz humillago, beldursuago eta preparatuago neure borondateari ukho egitera. SP
Imit II 10, 3 (Ch atzarriago, Mst lotsorrago). Jainkoak ez dauku eman izpiritu beldurtsu bat, bainan indartsua,
karitatosa eta zuhurra. TB 2 Tim 1, 7 (He beldurkundezko, Dv uzkurtasuneko). Batek erran zuen harentzat,
halako errespetu beldurtsu bat erakutsiz. Larz GH 1959, 92.
beldurtu (AN-5vill-gip, BN, S; SP, Urt, Lar, Arch VocGr 211, VocBN, Dv, H, VocB), bildurtu (V, G; Lar, Añ),
billurtu (V-gip). Ref.: A (beldurtu, bildurtu); Iz ArOñ (billúrtu); Etxba Eib (bildurtu); Gte Erd 309s, 52; Elexp
Berg (billurtu). 1. (Intrans.). Asustarse, atemorizarse. "Adhorrescere, beldurtu, izitu, ikharatu" Urt I 165.
"Audax [...] beldurtzen eztena" Urt III 122. "Alebrarse, acobardarse" Lar. "Amilanarse" Lar y Añ. "(Intrans.)
soupçonner, se méfier de" H (que cita el ej. de Axular). "Lotsatzea, beldürtzea, effrayer, s'effrayer" Arch VocGr
211. "Temer o entrar en temor, sospechar un mal" VocB. "Bildurtu eiñ giñan aurrerago juaten, illuna zan ba
gañian" Etxba Eib. "Billúrtu, billúrketan, amedrentarse" Iz ArOñ. "Etzendukan zer bildurturik orregatik (G-azp),
ez duzu zer beldurturik (BN-lab), ez duzu zeren beldurtu (BN-lab), ez deukozu zetan bildurtu (V-arr) [...] etzu
zer(ga)tik beldurtu bearrikan (AN-gip)" Gte Erd 309s. "Arek ilko niñula beldurtu nintzen (AN-5vill)" Ib. 52.
Tr. Documentado desde Dechepare, es usado en todos los dialectos excepto el suletino y el roncalés. Lleva
complemento en gen. en Dechepare (que tbn. lo usa tras tema nominal nudo) y Leiçarraga, completiva con
subjuntivo en Leiçarraga, Aguirre de Asteasu y Hiriart-Urruty, con -(e)n en Axular, Duhalde, Goyhetche y
Arrese Beitia, y con -(e)la en Joannateguy, Barbier, Zerbitzari y Arradoy. Larramendi lo emplea con -tzeaz. En
DFrec hay 19 ejs. de beldurtu y 8 de bildurtu.
Kapitaina ere beldur zedin, ezaguturik ezen Romako burgés zela, eta zeren estekatu baitzuen. Lç Act 22, 29.
Kapitainak beldurturik, hezaz Paul zathika ledin. Ib. 23, 10. Zugan ereingo dan / ene azia / ez bildurtu, eze / ezta
gazia. Lazarraga (B) 1173vb. Beldurzen da eta prokuratzen du bekatu mortaletik atratzera. Ber Doc 164v.
Ikhusirik zein gauza guti edireiten den euskaraz eskribaturik, gogan behartu naiz eta beldurtu, etziren bideak
asko segur eta garbi. Ax 16 (V 6). Ezta izanen beldurtzerik, ez doloratzerik zure azken epheetan. SP Imit I 25, 1.
Nork ere bakearen denboran nahi baitu seguregi egon, hainitzetan gerla denboran edirenen da sobera flakaturik
eta beldurturik. SP Imit III 7, 4. Entzun diat hire boza baratzean eta beldurtu nauk, zeren eta builluzgorri
bainintzen. Urt Gen 3, 10 (Dv lotsatu naiz). Ez nadilla bildurtu zuri besteri gaitzesteaz, ez eta nai ere zuri besteri
ederresteaz. Lar STomas 1. Egia bada, gure funtsetik deus ez garela, [...], eziñ gaudezke beldurtu gabe. He
Gudu 44. Bitarte orretan izaten badu eritasun edo naigabenz andiren bat izu-beldurzen da. Mb IArg I 199.
Beldurtu ziran erritarrak ere. Ib. 118. Ea, zure deadar indarsu bat egidazu, bildurtu nadin. Cb Eg II 52. Elizako
pillarerik sendoenak tronpeta onen deia aditu ta dardar ikara dabiltza, ta ni, bildurtzeko añbeste kausa ditudala,
nago sorturik. Ib. 143. Profeta beldurtu zen eta eman zitzaion ihesari. Lg I 355. Kristauak etziran batere
bildurtzen. Ub 115. Bildurtu zan buruti biatzetara, ikara ebilkon bijotza. Mg PAb 216. Gogoratu egizuez, ta
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 754
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bildurtu zaiteze Ebanjelioko berbakaz. Añ LoraS 14. Txikitxotatik eman bear da aziera ona; aurtxoak zigortxoa
ekusita beldurtzen diranean. VMg 86. Eztezu zer bildurtu Maria, zuk Jaunaren aurrean grazia arkitu dezu. Gco
I 457. Alá kuadratzen záio ezaun dezágun, ta konfésa humíl, ez presumítu geuren aldetík, bai beldúrtu, baña
báteo esperátu beragánik. LE Ong 83r. Beldurtu ziran Israeldarrak bertan illik gera zitezen. AA II 6. Asiko da
itsasoa orroaz, eta guziak ibilliko dira arriturik, erkiturik eta beldurturik. AA III 455. Beldurtzen da kofesio ta
komunione hek hainbertze sakrileio izan diren, zeren ezten hekiekin batean arras bizitzez aldatu. Dh 129.
Beldurtzen da eztituen ukhan bere kofesioetan eta komunionetan galdetzen zituzten bekhatuezko urriki zina. Ib.
134. Bildurtu, kristinaubak, bildurtu, erne txarreko gurarijakin. fB Ic II 251. Ez zaite billdurtu emoten niri
eriotza bat, izango dana betiko bizitziaren asieria. JJMg BasEsc 231. Bildurtu eta larritu bediz onelakuak,
enzunik Jaungoikuak berak egiten deutsen biraua. Astar II 173. Itza aditu eta / arras beldurturik, / baratzabazterrean
/ dago ezkutaturik. It Fab 220. Jarraitu izan zion bere lanbideari portizki, jazarra bukatu arterañoko
guztian etsaiaren arrokeriaz beldurtu bage. Izt C 488s. Beldurtu naiz egia zen, / Horra herresaka nola ethorri
naizen. Gy 298. Buru gabeak dire beldurtzen direnak. Hb Esk 108. Josue batere bildurtu gabe ondoratu zitzaion.
Lard 111. Jainkoak esan zion, Madiantarrak zeuden ibarrera jatxi zedilla eta bakarrik bildurtzen bazan, Fara
bere morroia artu zezala. Ib. 129. Aingeru gaixtoetan Jainkoak egin duen gaztigua nik ikusi eta, nola beldurtzen
ez naiz? Dv LEd 105. Baia ikusten zuelarik aizearen indarra, beldurtu zinuen anitz. Samper Mt 14, 30 (Hual, Ip
lotsatu zen). Jainkoari beldur dionak ezergatik eztu zer beldurtu. Arr GB 13. Pekatariyak umill gaitezen / bada
zerekin beldurtu. Xe 383. Eriotzatik libratzia / posible ote zan, / ezetz esan zion da / oso bildurtu zan. Ib. 354.
Arro etorri arren / laster zan bildurtu. Ud 79. Au ikusi zuanarekin bildurtu zan. Bv AsL 153. Zertako bersoetan
ote diot ekiñ? / Beldurtzen naiz zoratu ote naizen egiñ. AB AmaE 403. Izarrai gero poza eskatzen bildurtu
nintzan, / Bat jausi eta bertan zapaldu enengian. Ib. 170. Baña ez ikaratu, ez billdurtu Anton. Ib. 219.
Gobernadorearen kapitaina beldurtu zen eskuetarik kenduko ere baziotela. Jnn SBi 140. Getariar oriek / danak
bildurtuta, / kanpuan egon ziran / kobardiatuta. Arrantz 32. Gutxi naiz bildurtzen, / ez dira atrebituko / nigana
etortzen. AzpPr 88. Beldurturik burua har zezon paralesiak, nahi izan zituen, zer gerta ere, hiltzerako
eginbideak bete. HU Aurp 177. Etzaite asi, Pepatxu, / burua apurtuten, / ezkondu nai dabena / ezta bildurtuten.
Azc PB 235. Baina zergaitik bildurtu bear eban berak orduan, egundo bildurtu etzan gizona izanda? Ag AL
163. Beti ikusi izan dot, etxekoak eta senideak geiago ikaratu eta bildurtuten dirala geisoa bera baño. Itz Azald
163.
(s. XX). Bazegoan zergatik bildurtu. Ag G 63. Ta, etzera bildurtzen gabaz, bakarrik? Ib. 9. Motrollo gixajua
azkenetan eguan, ixerdi larritan, zotinka, ta bilddurturik erijotza ikaragarrija ain urrian ikusita. Kk Ab I 43. Eta
esan zion Aingeruak: ez bildurtu Maria, Jaungoikoak ontzat artu zaitu eta. Inza Azalp 54. Gixon senduak,
ezegaitik be / Iñoz etzala bildurtzen. Enb 40. Esaten zuten: "Atozte lasai, / etzaiteztela bildurtu!". Tx B I 93.
Zazpi pare juan giñan / ondoko egunian, / asko beldurtu gabe / koraje onian. Tx B III 128. Dorrontsoro,
bildurturik, Oñatin indartu zan eta Lizarragari adierazi zion, Tolosari erasotzeko. Or SCruz 120. Bera bezala ek
ere ez omen ziran beldurtu. FIr 138. Harrabots izigarri hek aditurik, beldurtzen da gizon basa, ez ahal dutela
bederen haren ziloko harri-peña aurdiki. Barb Leg 129. Baña ez gaitean bildurtu. Orrek ez du esan nai abertzale
yator izateko zuen diru guzia ta bizia ere eskatuko zaizutenik. Ldi IL 155. Pilato, itz oiek entzunik, are geiago
beldurtu zan. Ir YKBiz 495. Gizon egiñakin asitzia beldurtzen nintzan. ABar Goi 28. Zure mintzoa baratzan
entzunda beldurtu egin naiz, larrugorri bait-nago. Ol Gen 3, 10. Jeroboam I beldurtu zen, Israeleko populua
Jerusalemerat joaiten bazen [...], Roboamen alderat itzuliko zitzaiola bihotza. Zerb IxtS 59. Bere izena Zingiraaritza
izan arren, [...], ez da bildurtu bear beste toki askotan erabiltzen. Munita 40. Gusua beldurtu zen egiaz;
behingoan zutitu eta, hasi zen ateari buruz ihes. Mde HaurB 80s. [Oin otsak] Etxahuniako nagusi edo
etxekoandre zaharrarenak izanda etzegon bildurtu bearrik. Etxde JJ 136. Bixta ahulskoa jada, ahuldu zitzaion
oraino, eta galduko zuela beldurturik, Alemanek igorri zuten etxerat. Zerb Azk 81. Ori entzun ebanian, bildurtu
ei zan alemaniarra. SM Zirik 32. Aien agintariak ere beldurtu ziran, gu nabaitu giñuztenean. Salav 91. Ez
bildurtu soro elkorrak simaur gizenez estaltzen. Ibiñ Virgil 71. Beldurtu ote zen ordu artinoko aments guzien
gatik etzuela Xinako leihorrik bere zangoaz hunkiko? Ardoy SFran 255. Ni ez nak bildurtutzen / batere irekiñ, /
batekin bezelatsu / aiko nak birekiñ. Uzt LEG II 319. Bere eskui-aldean dagona, [...], Bolitxeko Brandabarbaran
da, sekulan beldurtu gabea. "El nunca medroso". Berron Kijote 196.
(Con suf. -ago). Ezpainaiz xusperragotzen ezta beldurtzenago ere oraindañoko itzez. Zait Sof 59.
(Con gen.). Nihaurk ere gerthuz maite bazitut, / onerizte gabez uzten etzitut, / bana Ieinkoaren nuzu
beldurtu, / sobera digizi egin bekhatu. E 199. Baina populuaren beldur zitezen, ezen ezagutu ukhan zutén haién
kontra erran zuela konparazione haur. Lç Lc 20, 19.
(Tras tema nudo). Ieinko beldurturik iarri ziraia? / Halaz despeditu nahi nuzuia? / Hebetik ioan gabe ene
buruia / egin behar duzu ene nahia. E 207.
(Tras rad. vbal.). Luza-bildurtu ziranean, ordun asi zitxinan. Or QA 80.
(SP, Lar, H), bildurtu (Mic, Lar, Añ). (Trans.) Atemorizar. "Atemorizar, bildurtu" Mic. "Beldurtzea, donner
ou prendre crainte" SP. "Atemorizar", "espantar", &c. Lar y Añ. "Effrayer, inspirer de la crainte, etc." H.
"Bildurtu eban umia, milla sorgiñ ipoñekin" Etxba Eib. Lurrean da itxasoan / zure izenak / bildurtu emen ditu
/ errien bazterrak. (1658). ConTAV 5.1.5, 91. Deabruak enredatzen ditu, gozo guzia galerazitzen die
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
755

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Jangoikoaren gauzeetarako, beldurtzen ditu komuniorako. Mg CC 112. Predikadoreak asmatzen dituzte, gu
beldurtzeko, gauza asko. Ib. 242. Kristinau dongak ez ditu ezek bildurtuten biar legez. Mg CO 64. Bildurten dau
azote edo agirakiak. Ib. 50. Zorigatx onen aldean ze beste gatxek bildurtu bear gaitu? Añ LoraS 28. Zein gutxi
beldurtu nauzun ni! VMg 75. Ez dabee bildurtuko bere bijotz sendua ta indartsuba. fB Ic II 294. Eleisa Santan
beti ezautu da, gizon gorputzetako demoninuak konjuretako, bildurtuteko edo kenduteko alizatia. fB Ic III 285.
Subak bere ez ditu billdurtuten, lujurijak guztia aaztu eragiten deutsee. JJMg BasEsc 121. Ordukoak bildurtuten
dau, dakus bere burua kondenetako arri labanaren ganean. Añ EL 2 30. Ez dozu ezagututen [...] infernuak ez
zaituela onezkero ainbeste bildurtuten, eta Jaungoikua zure bijotzetik aldenduaz doiala? Ur MarIl 91. Umore
ona dakarte, ez ditu euri-jasak beldurtzen. Zab Gabon 26. Aberatsa goseak / eztau bildurtuten / baina izurriak
deutso / biotza leituten. Azc PB 277. Orrelako autuetan joan zitzaizten orduak Jose ta Pilliperi goizalderarte,
batak bestea dendatzen edo bildurtzen, beti ere suari egurrak geituaz. Ag G 158. Mundu guziya bildurtzen zuten
/ Kantabriyako mutillak, / oraingo mauser ainbat baziran / orduko lizar-makillak. Tx B II 54. Beribilaren aldean
xut, huna haatik hamasei urthetako muthiko egin bat, beldurtzen nauena. JE Ber 21. Geruago jakin ebenian katu
batek bildurtuta alako jente pillua erabilli ebala, bazan an barre santsua ta burle-ein biarra! Kk Ab II 89. Zeu
onduan zarala, erijotz ordubak / Itun diran bijotzak eztauz bildurtuten. Laux BBa 22. Askoz ez handiz / ez naute
zenbait bezala / lotsaz beldurtzen, / andiago dut ahala. Or Poem 514. Neskeri errekaua eitxiak bildurtzen au, ala
ezezkua artzeko arrizguak? SM Zirik 126. Bartolo bildurtutekorik etxagok iñon, mutil. Bilbao IpuiB 179.
Ganaduaren aitzaki danak / lenengo adierazi, / basarritarra bildurtuko du / ta gero tratuan asi. Uzt Sas 200.
Aitortu behar da, beraz, ez zutela indartsuek [Orixe] gehiegi beldurtzen eta nahiago zuela gehienen kontra
mintzatu, alde baino. MIH 264. Zar-zalien ojuak / Eztute [Oteitza] bildurtzen. MEIG I 114.
(Part. en función de adj.). Beldurtuen ikhara. EZ Man I 82 (tít.). Buria apaldia, ostatuko solasak gogoan,
bazohan doi bat beldurtia. Zub 38 (tal vez beldurti). Uso zuri pillo bildurtuak dirudie, Guadarramapeko
erritxoak. Alzola Atalak 79.
2. (Ht VocGr, Lecl, Dv, VocB), bildurtu, billurtu (Darric ap. DRA). Temer. "Beldurzea, craindre" Ht VocGr.
"Les abbés Goyhetche et Jauretche s'en sont servis activement. De même les traducteurs de la Prop. de la Foi,
avec la voix transitive" Dv. Garbitasunak beldurzen du hatsik mendrena, keñada bakhar batek, hitz xoil batek
izitzen du. Mih 24. Hañek Jinkoa maitatzen duten baño gehiago beldurtzen dute. Ib. 113. Bere gastigutan
ikharagarria den Jinko hura beldur zazu. Ib. 113. Ez diat beldurtzen hortzik, / Denboraren hortzak baizik. Gy
135. Arima bat zeinak ez baitu desiratzen zure amodioa baizik, ez beldurtzen hura galtzea baizik. Gy Visites 93
(ap. Dv, que traduce: 'qui ne craint que de le perdre'). Errege hori dena amarruz bethea da. Beldurtu bezain
maithatua, bere azpikoez nahi duen guzia egiten du. Prop 1881, 31.
- BELDURTU- EZIN. Imposible de asustar. --Bartolo zapatari bildurtu-eziña dala? [...]. --Zereko ikarea
sartu bear deutsak ik! Bartolo bildurtutekorik etxagok iñon, mutil. Bilbao IpuiB 179.
- BELDURTZEKO (Dv (que cita a Lg)). a) Terrible, que da miedo; que debería dar miedo. Heriotzea
beldurtzeko bada, maiz beldurtzekoago da luze bizitzea. Ch I 23, 2. Hemen aproposki miñtza gaitezke enganio
hanbatenaz beldurtzeko batez, zenbatenaz baita deskobritzeko gaitzagoa. He Gudu 80. Elizako aiteek diote
Ejiptoa, erran nahi da mundua, beldurtzeko dela egiazko Israeldarrentzat. Lg I 109. Hamar milla presunetarik
ez balitz damnatzen bakhar bat baizik, beldurtzeko nuke ni nintekeiela dohakabe hura. Lg II 239. Haren biziari
hurbildik begiratu ondoan, erranen zen, guk bezanbat, are guk baño gehiago beldurtzeko zuela. Mih 7. Ez balitz
deus beldurtzeko / Bertze munduko, / [...] / Bainan Jaunak / Surat ditik aurtikiko / Kriman hiltzen direnak.
Monho 112. Egun, bekhatua dela beldurtzeko dugun gauza bakharra. MarIl 85. Ba othe da nihor zeinaren
errekonpentsak gehiago desiratzekoak baitire, edo mehatxuak beldurtzekoagoak? Jaur 410. Adiskide gisa ni
mintzo natzaitzu; / [printzeak] oro beldurtzeko tutzu. Gy 317. Ez du, ordia, bildurtzeko gaitzik izango? Alz Txib
102. Itxaso onak gusto ematen, / txarra da bildurtzekua. Arrantz 156. Ez baitut bildurtzekorik aren aurtzaroaz,
gaztezaroaz eta bizi guziaz. Or Aitork 223.
b) (Ser, etc.) de temer. v. BELDUR IZATEKO. "Beldurtzeko, qui doit acquérir de la crainte; qui est à craindre.
Beldurtzeko da laster urituko duela, il est à craindre qu'il pleuvra bientôt" Dv. "Beldurtzeko du, il a à
soupçonner, supposer" H. Beldurtzeko da Yaunaren uztarria ez dezagun bortxaz eta herrestan bezala ekhar,
munduarenaz unhatuak izan ondoan baizen hari lotzen ez gaizkonean. Mih 14. Bertzelaz beldurtzeko da guziak
galduak ditazken zuretzat. Jaur 205. Ordinariozki, gehiago irabazten da pobreekin; karitatea phuruago da,
amodio propioaren bihurkundeak gutiago dire beldurtzeko. Ib. 397. Ez dute Eskaldunek axkide hoberik; /
Beldurtzeko ere da duten halakorik. Hb Esk 76. Beldurtzeko zen haren [Brahmaren] aurkitzea eskaile eta nigarti
guzietan. Hb Egia 58. Beldurtzeko da, bertze asko itsuskeriaren ondotik, hori ere ikus dezagun, eta entzun. HU
Zez 120. Beldurtzeko bazuten, meza baten ez huts egiteagatik, gauza harrigarri bera erreberri zezaketela. Prop
1907, 64. Beldurtzeko da ithoak izanen girela. Larz Iru 12. Beldurtzeko da Euskal-herrian ez dugun / zu
bezalakotarik bi miletan ehun. Xa Odol 139.
- GIBEL-BELDURTU (Dv A). "Concevoir des craintes sur les suites d'une affaire" Dv.
beldurtxo, bildurtxo.
- BELDURTXO IZAN. Dim. de beldur izan. Birian bai bildurtxo zan bera, / bañan allegatuta etxera, /
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
756

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
kontentu zegon. Bil 81.
beldurtza. Temor. v. beldur. Orra norañokoa Jangoikoaren trumoi-seme onen argi egitea ta beldurtza.
Mb IArg II 142.
beldurtzaile, bildurzaile. Atemorizador. Esan legijo Sakramentu oni, Exorcista esaten jakon legez, etsai
bildurzeko, edo etsai kentzeko ordia. Edo Etsai-bildurzailia, nai Etsai-kenzailia. fB Ic III 285.
beldurtzeke, bildurtzeke, bildurtzake, bildurtzaka. Sin miedo, temerariamente. Komuninonera duaz alan
bildurtzaka, ta konfesino-komunino pekatuzkuakaz bizi dira kondenazinoeko arrisku andi baten. Mg CO 40.
Bazan makiña bat jende gudari artean erlijiñoaz par eta iseka egiten zutenak eta auen aurka bildurtzeke
oldartzen zen Harritxabaleta. Etxde JJ 21.
Ezin-jekia botaz ta arekin maindire, / jantzi-arin dioaz otzak bildurtzeke (bildurtu-gabe). Or Eus 136. Ta antxe
gelditu ziran biak, gertakari baltzen aurrean, etorkizun-laiñoaz bildurtzeke, itxaropentsu. Erkiag Arran 197.
Bera joango zan sarri Aloñara, aitonaren ordez, pagadietako bide itzaletan gora, baso piztien bildurtzake. Ag
G 133.
beldurxko.
- BELDURXKO IZAN. Dim. de beldur izan. "Beldurxko (Hb), un peu craintif, peu rassuré" Lh. Andredena
martxoko, behia larrean aseko: Erramu egunerako zezena da beldurxko (BN-baig). Inza NaEsZarr 2420.
bele (G, AN, BN, S; SP, Deen I 280, Urt III 351, Ht VocGr, Lar, Lecl, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, VocCB,
Dv, H, Zam Voc), bela (V, G-azp-goi-nav; Dv (V), H (V); -ea det. Mic; -aa det Lar, Añ). Ref.: A (bela, bele);
Lrq /bele/; Iz UrrAnz (belía), ArOñ (béla), To, Ulz (belé), Als (belí); SM EiPáj (bela); Etxba Eib (belia); Elexp
Berg (bela).
Tr. La forma bela la emplean los autores vizcaínos; entre los guipuzcoanos se encuentra en Guerrico y N.
Etxaniz. Con -lh- sólo la hallamos en Larreguy.
Cuervo; ref. tbn. a otros córvidos, como corneja, grajo, etc. "Belea, corbeau" SP. "Cuervo, belea" Mic.
"Cuervo, belea, belaa, erroia" Lar. "A éstos [cuervos carniceros] y a las cornejas, especie también de cuervos,
llamados beleak, belaak, y de aquí los Velaz y Velascos" Lar Cor 42. "Belia, cuervo que anda en los bajos" Mg
PAb 183. "Belea, belaa, erroia, cuervo" Izt C 197 (en una lista de aves). "Corbeau" Dv. "(G, L, BN, S), corbeau.
Syn. otserroia. Oihenart distingue belea 'corbeau' de erroia 'corneille'" H. "Bela. 1.º cuervo. 2.º corneja (O).
Erroiak beleari buru beltz, el cuervo (dijo) a la corneja cabeza-negra. Según algunos (V,...) bela es el cuervo
menor, que se reúne en bandadas, mientras que erroi es el cuervo grande, que anda por parejas y se aleja más de
los poblados. La corneja tiene otros nombres" A. "Béla, belía, el cuervo. Okela-bela bat, id. el grande" Iz ArOñ.
"Belia, el cuervo; bele bat; belazarra, el mayor, o sea, el que suele andar solitario o en pareja, el que se llama
propiamente cuervo" Iz To. "Bélia, el cuervo; belé bat" Iz Ulz. "Belí, el cuervo; bi bela" Iz Als. "Corvus corax.
Belia (Larrinua), erroi (V), arranbeltza (G-goi)" Arzdi Aves 163. "Corvus corone, corneja" MItziar Txoriak 183.
Cf. Ech 73r.: "Y los Velascos, que quiere decir muchos cuervos, y los Velázquez o Velásquez, que es lo mismo
que de Velasco, y los Velas, de belea, que es tbn. cuervo". v. erroi, otserroi, 1 belatz (2). Aper Bela (S. de
Añana, c. 932). CSM 26. Bela belaschez (1089). Arzam 164. Dominico mancebo filio Martini bele (1185). Ib.
164. Agrum Nepotum de bela belza (1179). Ib. 164. Konsidera itzazue beleak, ezen eztutela ereiten ez biltzen,
eta hek eztuté sotorik ez granerik. "Corbeaux". Lç Lc 12, 24 (He, TB, Oteiza, HeH, Dv, Brunet, Ol, Leon, Or,
IBk, IBe bele, Ker bela). Bela bik sar naxaitek Billarrealgo torrean. (Cantar de Rodrigo de Zárate). IC I 564.
Zuhaitzetan kontenplatzak xori bele guztiak, / Bere kreatzailleari formatzen eresiak. EZ Man II 17. Zuk haiza
diezadazu / infernuko belea, / ene ariman eztezan / egin bere ohatzea. EZ Noel 104 (cf. Dv: "EZ donne ce nom
au démon"). Beleak sarratsera. "Les corbeaux vont à la charogne". O Pr 87. Kanpoan urzo, etxean bele. "Il est
gai comme une colombe hors de sa maison, & triste comme un corbeau dans sa maison". Ib. 107. Erroiak beleari
burubelz. Ib. 151. Neke da beleaz auztore egitea. Ib. 652. Belea ikuz daite, xurit eztaite. Ib. 556. Arrozoin suerte
hau iduritzen zait dela belearen elhea, eta funtsik gabeko atso kontua. ES 158. Hala utzi zuen belea, zeña ilkhi
baitzen goaten zela eta bihurtzen zela urak lurraren gañean idor zitezen arteraño. Urt Gen 8, 7 (Ur, Dv, Bibl
bele, Ker bela). Edanen duzu ibaia hartako uretik, eta mezutu tut belheak zure hazteaz. Lg I 349. Athenaseko
akadoiak hil erazi zian haiñbat zialakoz belier begiak ziskatzen, ta plazergei ütsütü zütianian hegaltaz igorraiten
Egiat 266.
(s. XIX) Kanpoan uso, etxean bela. Mg PAb 172. Eruan ez dagijen kurrilloe, bela ta beste txori garau zaliak.
Ib. 150. Erroija da belá mueta leku goi edo menditubetan beti egon edo dabillena. Ib. 182. Bela batek ostu zuen
bein leio batetik gaztaia, ta eraman zuen arbola gañera. VMg 16. Bela batek janaria ekarri eta mantendu zuela.
Gco I 136. Aitari iseka egiten eta ama ezertan ez daukanaren begia atera dezeela beleak. AA II 64. Egunero
biraldu deust ogi erdi gozo bat bela baten bitartez. Añ MisE 74. Zelan berotu deitsadazan belarrijak. Bela bat
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
757

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
baño balzago ifini dot. Ezteutsat ezer parkatu. Astar II 108. Kutxatika bele bat / Noek du bialtzen, / baña ez da
belea / batere biurtzen. It Fab 226s. Senti du beleak kantatu nahia. Gy 2. Arrano erregea yausten da menditik, /
Haragia beleak usnatu ordutik. Hb Esk 234. Noek kutxaren leio bat idikita, belea bialdu zuen, eta etzitzaion
itzuli. Lard 9. Gelditu zaizkan mami / puskak eramaten, / beliak lan askorik / apenas daukaten. Bil 44. Errekazepho
zilhoetan / bizi bada belea, / toki goretan arranoak / egiten ohatzea. Elzb Po 199. Espiritu ekatxgiña ikusi
dot aiñ asarre, / Belea baño baltzago aiñ illun, aiñ itzaltsu. AB AmaE 365. Txoriak ixiltzen dira eta beliak ere
bai, San Franziskoren esanera! Bv AsL 161. Bele beltxak haragi / puska bat mokoan / jan gogoa zadukan / haitz
baten kaskoan. Zby RIEV 1908, 759. Zer izanen da belea baino beltzagorik? HU Zez 131. Kanpo ederra, etxean
bela. A BGuzur 153.
(s. XX). Argitik illunera, Jaunagandik etsaiagana, usoak bele ta arkumeak otso egiteraño. Ag G 358. Beliaren
lumia lakoxe patilla baltzak daukozala arpegi-alboetan. Kk Ab I 92. Belien karrankak, errekatxoen marmarrak
edo aiñararen furrustadak entzuteaz. ADonostia Itzald II 12. Egiozu beleari munduko ongi guzia, belea bethi
bele, egun batez kanpoa hartuko dautzu. Dass-Eliss GH 1923, 489. Bi urthe badu hemen dela, goiz batez
ethorria, hazilan beleak gure landetara bezala. Barb Sup 55. Zuk daukazun sasoiaz belearen urteak arrapatu
bear dituzu. Mok 10. Usua ta belia / Mendian kantatzen: / Iruñeko neskatxak / ederki dantzatzen. Canc. pop. in
Jaukol Biozk X. Oni txekor bat kendu, ari bei bat il, beleen gisa ibilli ziran iru egun aietan. Or SCruz 52. Zozoak
beleari..., dakiguna. Ldi BB 30. Alostorrean nengoanean / goruetan, bela beltzak / Kua, kua, kua, kua leioetan.
"Negro cuervo graznó en la ventana". Canc. pop. in Or Eus 116. Belearen ipurtaldea baño beltzago zitun buruko
illeak. TAg Uzt 62. Noek deliberatu zuen leihoaren idekitzea eta bele bat igorri zuen handik. Belea etzen itzuli.
Zerb IxtS 14. Maite-lillurak debekatzen baititu gizon guziak [...] hil-beharraren abotsaren entzutetik, bele beltz
iragarle batena antzo. Mde Pr 371. Belea baiño zaharrago baldin baaiz ere. Etxde JJ 77. Zegamarrei "belazaar"
deitzen diete. EgutAr 16-5-1957 (ap. DRA). Bildots-ardiak jan, beraz, gure otsoak? Gaxua, bera bai jan
ebela laster bele ta miruak. Bilbao IpuiB 53. Bele, pika, garratoin eta urtxintxak ederki goxatzen ziren anartean
Jainkoaren lorian. JEtchep 48. "Oizko belea beti Oizera" / esakeriak diñon lez. BEnb NereA 71. Alostorreko
belak, / Maspeko mollarri, / Zubeltzutorren il zan / andre gorulari. NEtx LBB 362. Nik tiroz hiltzen ez banitu /
beleak eta azkonak. Xa EzinB 125. Hor ari da, bada, [...] belea baino beltzagoak nondik zurituko dituen. MEIG
VIII 35.
v. tbn. Arch Fab 77. Arr GB 43. ChantP 348. Jnn SBi 115. Ox 86. Etcham 204. Ir YKBi 281. SMitx ARanz 84.
Arti MaldanB 195. Mattin in Xa EzinB 94. Berron Kijote 153. Bela: fB Ic I 70. Zav Fab RIEV 1907, 540.
Bele jauna zagon gazna bat moskoan. Arch Fab 75. Musde bele zegoen haritz tontorroan, / Haidorrik
zadukala gasna bat mokoan. Gy 1. Egun on, Musde Bele, / zer jaun ederra zu! Zby RIEV 1908, 759.
"Belea egondako esolan bustitako taloa baiño gozoago dek ori, eso es más dulce que torta de maíz mojada en
estaca en que hubiese estado un cuervo (G-to)" A EY III 280. "Belia egondako esolia baiño obia, gauza bat
jateko eskaxa dagoenean hau esanez kontsolatu ohi da: Etxaok edar-edarra, baiña belia egondako esolia baiño
obia bai beintzet" Elexp Berg. Ortik sortu zan lenagoko esaera bat. Mutillak sartaiñan artoa busti ta jaten
zuenean, koipe gutxi bazan, amari esaten zioten: --Ama, emen eztago koiperik. --Bai, oraindio belea egondako
lekuan baiño obe dek or. And AUzta 51.
"(BN), terme de numération et d'élimination dans un jeu d'enfants. Baga, biga, higa, laga, boga, sega, zahi,
zohi, bele, harma, zamuka, zamari, dutxulu, beharri (celui sur lequel tombe le mot beharri sort du groupe)" Lh
(s.v. zamuka).
- BELE ALORTI (Lar, Hb ap. Lh). "Merendero, cuervo merendero, el que anda por los sembrados, bele alortia"
Lar. "Bele-alortia, merendero" Izt C 197 (en una lista de nombres de aves).
- BELEAREN. "Beleana. Nidada del cuervo. Atx-bittarte baten agiri ziran belianak" Etxba Eib.
- BELEARENA EGIN. "Belearena egin, escaparse, por ej., de alguna taberna sin pagar la cuenta; litm.: hacer lo
del cuervo (G)" A EY III 285.
- BELE EME. Cuervo hembra. Belea egiña duk orakletarako; / Aldiz bele emea gaitza anontzatzeko. Gy 227.
- BELE-ERROI (O-SP 221 SP; belorroi V-arr ap. A; belerroi H). Cuervo. "Bele erroia, ou simplement
erroia, c'est un vieux corbeau" O-SP 221. "Eskualde batzuetan belerroia erraten diote belaxagari" Dass-Eliss
GH 1923, 491. "Belorroi (V-arr), cuervo grande que no se junta en bandadas y saca los ojos a los corderillos" A.
v. erroi. Estomaka agertutik bele erroiak gibela / Ausikitzen lioela eta altxatzen okhela. EZ Man I 101.
Arranoa eta bellarhoia: bortietan lehertu kabaliak garbitzen dituzte. GaztAlm 1934, 54.
"Belarroi, gavilán (BN-mix). Por una gallina que anda mal, dicen: belarroiek jokhatia (Lander)" DRA.
- BELE-FIKA. v. belamika.
- BELE-KUME. v. belekume.
- BELE MOKOGORRI. "(Hb) corneille (au bec rouge)" Lh.
- BELE-OIN. "Chrysanthemum, beleóña, beleoiñlórea" Urt V 10. "Batrachium, errenunkula, kukuróña,
kukuroin loréa, belóña, beloin loréa" Urt III 276.
- BELE-OSTE. Bandada de cuervos. Larre-soroetatik lerro-lerro urrunduz, ega-oska ta kuatuz dator beleoste
ikaragarria. Ibiñ Virgil 77.
- BELE TXIKI. v. belatxiki.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
758

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- ELEAK ETA BELEAK. v. 1 ele.
- GAU-BELE. v. gaubele.
- IPAR-BELE. "Corvus frugilegus, graja" MItziar Txoriak 184.
- ITSAS-BELE. v. itsas bele.
belegi (Lar), belegitu (Lar). "Arrostrar, belegi, belegitu, arpegitu, aurketu, lat. hilari vultu aliquid accipere" Lar.
"(No lo puedo) arrostrar, ezin belegi det" Ib. Duvoisin y Harriet, que toman esta palabra de Larramendi, la
cambian sin embargo en belegin, y le dan una trad. diferente: "belegin, belegite, gracieuser" Dv; "belegitea
(begitharte egitea), faire bon accueil" H.
belegi. v. beilegi.
belegitu. v. belegi.
beleiki. v. 1 belaki.
belein. v. belaun.
beleitu. v. beilegitu.
beleizi. v. biluzi.
belekide. "Corvidés, belekide" T-L.
belekume (SP, Lar, Hb ap. Lh, H), belakume (Lar, Hb ap. Lh). Cría del cuervo. "Belekumeak, cornillaux" SP.
"Cuervecito, belekumea, beletxoa, belakumea" Lar. "Belekumeen haztzailea, qui nourrit les petits des corbeaux
(EZ). Syn. belatxkumea" H. Ea beraz bele kumen Iongoiko hazaillea , / Arren aithor diezaguzu
presenteko galdea. EZ Man II 134. Abere bakotxari berari dagokion jatekoa emoten deutseela [...], belakume
goseak illak bere aztuten eztituzala: et pullis corvorum invocantibus eum. Añ MisE 75. Andre Otxanda ta bere
belakumeak arras poztu ziran Beltran gudara ertetzen ikustean. Etxde AlosT 39. Ark ematen die iana zamarieri,
/ eske dagozkion belekumeeri. Or Ps 146, 9 (Ol belekume, Ker, BiblE belakume; Dv belearen ume). En DFrec
hay un ej. de belekume.
belemendu. "(V-ger), castaña tardía que madura en noviembre" A.
1 belena (AN-5vill-ulz-burg, B, BN-baig, Sal), melena, pelena (AN-araq), penela (G-bet). Ref.: A; BEcheg
Nombr 81, 85; Satr VocP (pelena). 1. Hueco entre casas. "A más del Valle de Salazar [...] es conocida [...] en
Roncal, Anué, Ulzama, Baztán, Burguete, Valcarlos, Urraul-alto y bajo, Sumbilla, Narbarte, Santesteban y
Elgorriaga. En algunos de esos puntos convive con otros vocablos que expresan la misma idea, usándose de ellos
indistintamente; en Baztán es belena el espacio suficientemente angosto para impedir el paso de un cerdo por él:
zerri bat ezpadaike itzuli... [...]. Se llama belena, en ciertas localidades al callejón que separa las casas por su
parte posterior, y en otras, al que las aísla por sus lados" BEcheg Nombr 81 (ib. 84s se citan documentos de San
Sebastián y Hernani en los que aparecen las formas belena, banela o vanela). "Pelena, calleja estrecha entre dos
casas" Satr VocP.Cf. VocNav: "Belena. Antiguamente benela. Callejón o pasaje de uso público. Callejón, hueco
o pasadizo entre casas, corrales o huertos. Patio entre casas, de uso público. Patio interior del común disfrute de
dos o más casas, cerrado al tránsito público" y "melena. Espacio estrecho entre dos casas. (Romanzado, Salazar,
Roncal, Navascués). Es corrupción de belena" (v. tbn. s.v. belenes).
2. (V-ger ap. A). "Letrina" A.
(V-ger), melena. "Belena, porquería (V-ger)" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 348. Cf. LexBi: "Belena, sedimento
negro y asqueroso que se forma en el fondo y orillas del Nervión, y se descubre y huele, y no a ámbar, en marea
baja". Ur-behera aldian, ibaia idorten danean, buztin beltzez estalia agertzen da ondarra. Ustela ta usain
txarrekoa, buztin hunek izen bat dauka Arrigorrietan [...]: kakamelena, Melena bakarrik ere esaten zaio. Osk
Kurl 161. Blaust! gerriraino sartu zitzaion iphrdia kakamelenan. Etzuan minik hartu melena biguin biguinan eta
aurrean zeuzkan zurubietyatik igon zan. Ib. 161.
Etim. Estrechamente emparentado con el fr. venelle "callejón", si no procede directamente de él; cf. tbn. astur.
binietsa "espacio entre casas próximas".
2 belena. "Moreno" A Apend.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
759

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
belena. v. beneno.
belenatza. Letrina. v. 1 belena (2). --Zer merezi dabe onelako gaiski esala eskandalagarriak? --Ondotik
mina atera, ta belenatza batera botatia. CrIc 59. Zer esango genduke, ikusiko bagendu Kaliza bat belenatza
baten? Ib. 77.
belendar. Betlemita. Eguarri egunean Belengo artzaiai eman zien aingeruak Berri ona, ta beren bidez
Belendar guziai. EgutAr 5-1-1959 (ap. DRA).
belendrin (V-gip), belendin. Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg. "Beléndriñ, beléndriña, de vida desarreglada;
arrimado? Se dice v. gr., de una oveja que comienza a comer una yerba y la deja, comienza con otra y también la
deja y sigue así" Iz ArOñ. "Belendriña, viejo alegre" Zumalde (comunicación personal). "Traviesa, brujilla.
Zetan dabill gure neskatilla belendriña? Umeei, neskatilei batez ere, esan ohi zaie maitekiro" Elexp Berg.
Neure emazte belendin / kata-usaia deragin, / ortzak galdu ditun eta / ire pertzak egin din. 'Oh esposa mía, te
pareces al cuervo'. Canc. pop. in Or Eus 67. Eztauka mozkorra gaiztoa. Atso zarra belendrin, ire azkenak egin
din (G-goi). A EY IV 80. Agura txiki belendriñ, bost bizar da sei agiñ. Iz ArOñ s.v. agura.
belendro. Pícaro, sinvergüenza. v. belendrin. Geure kontura "trenak" egitera datozan agura belendro
kastellanuari dirua emon? A Txirrist 81.
belenera (V-ger). "Pez, en Mundaka" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 349.
beleniko. v. belauniko.
beleno. v. beneno.
belentzale. Postulante de aguinaldos. v. gabonzale. Belentzaleak bi modutakook dira: larriek eta umeek.
Larriak gauon gaueen ibiltzen dira, umeak egunez (G-goi). A EY I 413.
beleratz (BN, S; H, Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh. Vigilante, atento; activo. "Beleratz. Id. belerazki (BN, S),
belazki. Sérieusement, soigneusement, courageusement" H (que cita a Mst e Ip). "Vigilante" A. "Beleratz-etxeki
(S), velar, vigilar" Ib. "Actif, alerte. Agüdo, erdotz, lerdotz, aillart, pherestü, erne, traholari, langile, beleratz"
Lh Eusk 1919-20 (II) 79. Arren zer dirokegü zük eta nik, ene irakurzale khariua, besterik phensa, baizik ere
behar dütügüla gure phensamentiak beleratz etxeki eta gure egin ahalak oro bihotztoiki enplegatü. Mst XVI.
Hori dela kausa, bat bederak beleratz izan behar dü bere tentazionetan gainen. Ip Imit I 13, 1 (Mst
arrankürareki izan behar lüke). Azken hirur hilabetetan baraxtürik zen prefosta, bena fedia seküla beno
beleratzago zian, ezi üsü komüniantzen zian. Herr 21-7-1960, 3.
belerazki (S ap. Lh; H). Atentamente, concienzudamente. "(BN, S). Id. belazki. Sérieusement, soigneusement,
courageusement" H s.v. beleratz. "Vivement, gaillardement" Lh. Ezpiritiaren arraberritze fresk bateki,
hartara adelatü behar düzü bethi, eta salbamentiaren misterio handia, goguan belerazki etxeki. "Mysterium
attenta consideratione pensare". Mst IV 2, 6 (Ip untsa phezatüz).
belerroi. v. BELE-ERROI.
1 beleta (Lar, Añ). Veleta. v. 2 bela, HAIZE-ORRATZ, tinpla. Axeak oi darabil beletea. Lazarraga 1187r.
Tortilla goitik bera irauli, ta andrearen beletak jirabuelta ariñ eman. Cb EBO 42. Gure Jaungoikoak badaki
gure gogoaren arinkeria eta zein laster batetik bestera, aizeak beletea bezela, gure imajinazioa gogora
datorkigun edozein gauzak itzultzen duen. Gco I 403. Bestetara jarririk Juanak beletea, / Bere senar Juanegaz
arturik partea, / Mutill gizajoari biak eutsen ekin. AB AmaE 267.
2 beleta (G; Aq 70 (-ea det.)), peleta (G-azp), bleta (S), pleta (G-bet, AN-gip-5vill). Ref.: Lcq 138; Alth Bot 4;
A (beletea, bleta, pleta); JMB AEF 1928, 21; Lh (bleta); Lrq /bleta/; VocNav (pleta). Acelga. "En las Cinco
Villas le llaman pleta" Lcq 138. "(Foix), bette ou betterave. (Du rom. bledo)" Lh. "Junto a la casa suele haber
generalmente una huerta en que se cogen berza, lechuga, coliflor, acelga (= peletia) (G-azp)" JMB AEF 1928,
21. "Beleda, acelga" Baraib Voc (ap. DRA). v. DCECH s.v. bleda.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
760

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beletxari (Lar, Hb ap. Lh (-ex-)). Rufián, proxeneta. "Echacuervos, beletxaria, v. alcahuete" Lar. "Belexari
(Hb), maquereau, homme de la lie du peuple" Lh.
beletxiko. v. belatxiko.
beletxo (Lar, Hb ap. Lh (-exo)). "Cuervecito, belekumea, beletxoa, belakumea" Lar.
beletzar. v. belatzar.
beleundu. "Sentar las costuras, josturak beleundu" Lar.
beleuskarri (Lar; Hb ap. Lh). "Poas, beleuskarriak" Lar. "Beleuskarriak (Hb), bouts de corde, joints à la
ralingue de la voile d'un navire" Lh s.v. bela.
belexaga, -xega. v. belaxaga.
belexina. "(S-saug), corbeau, ou petite espèce de corbeau" Lh s.v. belexaga. v. bele.
belezipedo. v. belozipedo.
belga. Belga (miembro de cierta tribu céltica); belga (de Bélgica). v. beljikar. Goidelen ondotik beste
inbasorerik ere sartu da Irlandan, Germanak etorri baino aitzinago [...]; beharbada Belgak ziren. Mde Pr 222.
Naiz izan ingles, txeko, frantzesa, / belga edo alemana, / Damutan ezta etxeratuko / bein onuntz etortzen dana.
Basarri 70.
belgar. v. beljikar.
belgatar. v. beljikar.
belgundari (Bera). Misionero. v. misiolari. Belgundariak (misiolariak) Jainkoaren itza errietan azalduta
egiten duten ona ugaria da. JBDei 1919, 260. Belgundariak, Kristoren gudarosteko gudari lendakari ta
buruzagiak bezela urrutiko errietara bijoaz. Ib. 356. Hebrongo belgundari ikastetxean urte biko ikastaroa
eginda gero. Eguzk LEItz 15. Eusko-erria, bere neurriak gogoan eukita, lau gizaldi oneitan, Europako erri
gustien artean, Eleizari belgundari geien gallendu diranen lerroan ipiñi geinke. GMant LEItz 70. Mallabijan
belguntzak (mixioak) ziran, Durangotik ainbat notin eltzen zan, eta baten, belgundarijak (mixiolariak)
moskorraren kaltiak azaldu ebazan. EEs 1924, 80. Iñaki, jaupari ta belgundari (abade ta misioneru). Euzk 1929,
135. Aberritik Txilera belgundari juan zanian. Enb 153.
belgundetza. Misión. v. belguntza. Bere belgundetzaren agergaiak eskatzen zaizka eta berak tolesgetolesgeak
damazki. "Se le piden los títulos de su misión". Zink Crit 20.
belguntza (Zam Voc). Misión, catequesis. "Misión. El pueblo dice: en G misio, y en V misiño, misiñoi" Zam
Voc. v. belgundetza. Mallabijan belguntzak (mixioak) ziran, Durangotik ainbat notin eltzen zan, eta baten,
belgundarijak (mixiolariak) moskorraren kaltiak azaldu ebazan. EEs 1924, 80. Belguntzara etzara juan. Polittak
be polittak esan dauz ba gaur belgundarijak. Ib. 80. "Jesusen Biotzaren Deia". Belguntza edo Apostoladuko
euskaldun guzientzat. Ib. 146. Belguntz-adarrik indartsubenak ikutuka gaudi-ziar, / Goitar igali gozatsubenak
zabaltzen ludi gustian. Enb 61. Ustegetasuna gaur egunetako belguntza-jokabideetan. Agur 30-7-1971, 6.
belhi. v. belli.
beliatu. v. baliatu.
belio (V-m-gip). "Belio, idi ta bei baltzen izena (V-m)" A Apend. "Belio, negro (V-gip). Aida txuri, aida belio,
ikusten dagoanari begia urten bekio" Garate 1. a Cont RIEV 1930, 154.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
761

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bel'izpi. v. BELAR-IZPI.
beljikano (T-L, DBPT, Casve). Belga, de Bélgica. v. belga, beljikar. Zenbat angles, aleman, holandez
[sic], rusiano, beljikano, frantsesez bertzalde, zenbat diren ibili hemen hemengo botigetan, ostatuetan, deus
ikustekorik den guzietan sar-jalgi eginez. HU Aurp 206.
beljikar, beljikatar, beljiar, belgar, belgatar. Belga (miembro de cierta tribu céltica); belga (de Bélgica). v.
belga, beljikano. Ez dagijala Jangoikuak gura inos, Beljiarrak buru arruak erabiltia, laguntasuna eskiniten
deuskubelako. Mg PAb 210 (trad. de un texto de Tácito). Euskaldun askok done Riktrudisen izena iakiñ ezarren,
Pranzia ta Beljikatarrak ezagutu eben antxiñetatik zenbateraiño dakian zeruetatik lagunduten. Ag AL 168. Urte
bi geroago doixtar, pantzetar, englandar, suizar, beljikar eta poloniar langilleen ordezkariak batzandu ziran
Londondik ur dagoan Saint Martins Hall uritxuan. Eguzk GizAuz 68. Guztien buru, omen eta entzutez beintzat,
Vander Velde, beljikarra dala dirudi. Ib. 70. Irakastaille onak euki ebazan an. [...]; Muninck filosofu belgarra,
Manser suizarra. Alzola Atalak 73. Belgatarren erregin / egin da Fabiola. In Uzt LEG II 238.
belkaranki. "(Hb), jujubier [= azofaifo (árbol)']" Lh.
bella. v. beila; BELLA (s.v. 2 bera).
bellada, bellari. v. beilada, beilari.
bellakatu. "Arruinar" Izt VocC. Biraldu izan zituen iru milla Alemanekin beste ainbeste Franzes [...]
Gipuzkoako mugape goxoaren zati bat bederik kiskaldurik bellakatzera. Izt C 312.
bellakeria. v. beilakeria.
bellaki. v. BELLAKI (s.v. beraki).
bellako. v. beilako.
bellarroi. v. BELE-ERROI.
bellatu. v. beilatu; BELLATU (s.v. beratu).
bellaztu. v. BELLAZTU (s.v. 1 beraztu).
belleri. v. beilegi.
bellezale. v. bellitzaile.
belli (Sal), bellitu. 1. Despertar(se). "Belli, despertarse (Sal)" A Apend. Korrekin Josek, bellitzean, egin
zizun Jaunaren aingruak manatu zakona. Samper Mt 1, 24. Eta urrantzen zitzaizkolarik ari bere diszipuloak,
bellitu zizien. Ib. 8, 25.
2. belhi. "(S, Foix), qui a cuvé son vin [= 'que ha dormido la mona']" Lh.
belligi. "Belligija, objeto" Dgs-Lar 5. "Belligi ederra, objeto bello, delectable" Ib. 5.
belligi. v. beilegi.
bellitu. v. belli.
bellitzaile, bellezale. Despertador, que despierta. Orduko bellezalia da untzan uiu itsusia. Garral EEs 1923,
81.
bello. v. BELLO (s.v. bero).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
762

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
belloki. v. BELLOKI (s.v. 2 beroki).
bellope. v. BELLOPE (s.v. berope).
bellori (Lar, Hb ap. Lh). Vellorí. "Vellorí, vellorín, paño de color pardo ceniciento u de lana sin teñir, es voz
bascongada belloria, billoria" Lar. "(Hb), sorte de drap de moyenne qualité (?)" Lh. Aste-egunetan bellori
fiñez jantzi-ta bere burua ederresten zuan. "Vellorí". Berron Kijote 31.
bellota. "Bellota, bellotea" Lcc.
bellotero. "Bellotero, belloteroa" Lcc.
bellu. "(Hb), nœud qui se forme sur le drap en le tissant" Lh.
belo (SP, Urt IV 45, Lar, Añ, Dv), belu (Foix ap. Lh). Velo. "Beloa, voile de femme pour cacher la gorge" SP.
"Calantica, burúkoa, kofía [...] beloa, buruko beloa" Urt IV 45. "Velo de monja" Lar y Añ. "Belo, voile de
femme" Dv. v. 1 bela (2). Egoki arzari seda beloa. "El velo de seda". RIs 27. Amitoa, zeñes estaltzen baitu
burua [...], onek aditzera ematen digu beloa zeñes soldadoek pasiosko gauean Iesu Kristos eskarnio eta burla
egiten zutela estalzen zizkiotela begiak. Ber Trat 10v. Adoratzen zaitut, Iainko / beloz gerizatua, / eta ogiaren
formaz / gaiñetik itzaldua. EZ Noel 125. Bertzea da lege sainduaren mahaina, [...] seguraturik gidatzen gaituena
Beloaren barreneraino, zeinetan baitago sainduen saindua. "Velaminis". SP Imit IV 11, 4 (Mst arrideuaren, Ip
estalgiak). Zer ansia da, othoi, Adonisen eta amorio lizunaren etxeko bandera egin dadin kukurusta xuriz
plumaia gisa goititurik, ala sedazko belo ixurtuz begitartearen inguruan sare gisa hedaturik? SP Phil 417.
Adoratzen zaitut debotki, / Jainko beloz estalia, / Eta ogiaren figuran / Kanpotikan ageria. Gç 116. Hil hanitz
piztü eta jenter agertü; Elizako ere beloa goihenetik zolalano zatikatü. Bp II 49. --Zer zen Elizako belo hura? --
Estalgi Kerübinez pinthatü bat, zoñek eretze saintiena berhezten baitzian Elizaren gañelatik. Ib. 50. Eta hartu
zuen belo bat [Rebekak] eta hartaz estali izan zen. Urt Gen 24, 65 8 (Ur belo; Dv bela, Bibl mantelina). Bertzea
da Jainkoaren legearen mahaiña, [...] zeiñak sarrarazten baikaitu beloaz barnago saindutako saindua den
lekhurat. Ch IV 11, 4. Denbora berean tenpluko beloa hautsi zen eta bi zathi egin gainetik behereraino. Lg II
282. Beriala mantu edo belua imiñi ta estaldu eban bere arpegija. JJMg BasEsc 257. Tenploko beloa urratu zan
erditik. Oteiza Lc 23, 45 (Brunet beloa). Zeruan Trinitate adoragarria ez da misterio bat izanen guretzat.
Ikhusiko dugu den bezala, belorik ez figurarik gabe. Jaur 206. Sekulan ez dut ahantziko, Abendu ilhabetheko
arrats hura, zointan urratu baitzen, ene fede eskasa gordetzen zautan beloa. Lap 17 (V 10). Heriotzea dela [...]
belo bat, pareta bat bezala, bizi hunen eta bertze biziaren artean. Ib. 48s (V 26). Armariotik Mayiren belo xuria
hartu zuten haurñoarentzat. Lf Murtuts 53. Tenploko beloa erditik egin zen. Leon Mt 27, 51 (HeH, Echn,
Samper, Hual belo; Dv bela, Ur, Arriand, Ker, IBk, IBe oi(h)al, Ip mihise, Ol, Or MB 327 estalki). Eztaisoñekotan
ere, oso erakuspen ederrak ditugu; estalki edo belotarako gasa apartekoak. NEtx Nola 16.
belodromo, belodromu. Velódromo. Pozarren dakusaz velodromu jasekoan, txirrindulari gazte ta
azkarren ekitaldi jaioak. Erkiag BatB 186. Anoetako belodromuan / eman zuten bazkaria, / zazpireun lagun
bagiñan baña / bazan naiko janaria. Uzt Sas 271. En DFrec hay 6 ejs. de belodromo.
belogi. v. 1 belaki.
belogoi. v. belagoi.
beloi. "Velón para luces de aceite" Lar.
beloi. v. belagoi.
beloki. v. 2 belaki.
belori. "Batrachium [...], belhoria, belhori lorea" Urt III 277. v. BELE-OIN.
beloriko. v. belauniko.
belorit (Lar Sup, H, A (-ita)). Rollo, picota. "Rollo, belorita" Lar Sup. Harriet, que cita a Lar Sup, interpreta
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
763

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
rollo como "bourreler [por bourrelet 'cojín'?] pour colliers d'attelages". Sg. Azkue, para quien, al igual que para
Lar, la fuente son los RS 196 y 197: "(V-arc), royo, pino albar". Tanto la interpretación de Harriet como la de
Azkue son incorrectas. Cf. DAut: "Rollo. [...] picota u horca hecha de piedra y en forma redonda o de columna, y
es insignia de la jurisdicción de Villa". Beloritak berea daroa. "El rollo, lo suyo lleva". RS 196 (cf. Urquijo
RIEV 1914, 247s., que cita el refrán: "la horca lo suyo lleva"). Belorita ezkur ona eskeki asko baleuko. "El rollo
buen frutal, si tuviese muchos colgajos". Ib. 197.
Etim. Cf. occit. ant. pilloret, pillauret (fr. pilorit), y tbn. pitloric (Bayona, 1215) y pele-/peliric, pilorich
(Pamplona, 1275).
belorratz. "(V, G), aguja para coser velas" A.
belorroi. v. BELE-ERROI.
belos. v. belus.
beloskera. "Velocidad" Lar.
beloski (Lar). "Veloz" Lar (que relaciona la voz castellana con vasc. belots).
belot. Nombre de un juego de cartas (fr. belote). Euskaldun izan diteke, nahiz arin-arina baino cha-chacha
gogoanago eta poker musa baino, edo biak baino java (Pariseko dantza) eta belota (frantses karta joku
errezena). Mde Pr 43. Ganbararen erdian bi jokolari andana, bi mahainen erdian, belotean ari. JEtchep 103.
belotar (G ap. A). "Cesto para tener velas de lanchas" A. v. belotzara.
belots (Lar, Hb ap. Lh). Graznido. "Graznido, belotsa, kraska" Lar. Prusiako arranoak igotzen du goiaizetara
egaa koajetsuarekin, eta gudako belots izugarri bat egiñaz erortzen zaio prantzes doakabeari gañera.
Otag EE 1882c, 413.
belotxo. "Velillo" Lar.
belotzara (V ap. A). "Cesto para tener velas de lanchas" A s.v. belotar.
belozidade (V-gip). Velocidad. "Egundoko belozidade arpegixakin ibiltzen da motorrian" Elexp Berg.
belozipedo (V-gip), belezipedo (AN-gip). Ref.: BU Arano (belezipedua); Etxba Eib y Elexp Berg.
"Belezipedua (sic), bicicleta" BU Arano. "Bicicleta. Eibar-en lenengo ikusi zan belozipedua, don Plazidona"
Etxba Eib. "Hala deitzen omen zitzaien lehenengo bizikletei" Elexp Berg.
belozkiro. "Velozmente" Lar.
belsko. v. belxko.
belsor. v. 1 betor.
belsuin. "Dos de fossé, digue" SP. v. pezoin.
beltsusi (Lar), baltsusi (Lar (-ls-), Hb ap. Lh). "Tiznón" Lar.
beltur. v. betor.
beltx. v. BELTX (s.v. beltz).
beltxagi. "(Sal, R), tinta, tinte negro" A. "Txotxika-matsareki anitxek beltxagia soiñeko gietzentako egitan dei
(R-uzt)" Ib. s.v. txotxika. "Tinta" A DBols, donde afirma que idazkur es "neol. superfluo".
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
764

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beltxali (Lar H: -ale Lcq 117). "Alheña, arbolillo que se cría en los bosques y vallados, beltxalia, biñorria,
sosakusia" Lar. "(Ligustrum vulgare) [...], beltxalea (Lar), de alea grano o fruta y beltxa negro, aludiendo a sus
frutos que maduros son negros y manchan las manos" Lcq 117 ( VocNav).
beltxalitu. "Alheñar" Lar.
beltxanburu (R-uzt-is; Foix ap. Lh), beltxamuru (R). Ref.: A (beltxamuru); Lh (beltxanbürü); Iz R 296; Arzdi
PlantR. "Neguilla, planta herbácea de granos negros que crece en los trigales" A. "(S, Foix), nielle (bot.)" Lh.
"Cuando los frutos están negros los comen los niños [...]; las hojas parecen ser opuestas" Arzdi PlantR.
"Beltxanburu, negrillo (yerba)" Iz R 296. Cf. MEst Ezka 57: "Beltxanburu es el nombre de una fruta silvestre,
que se presenta en racimos de cabecitas verdes, que después son blancas, más tarde anaranjadas, luego rojas, y
en su madurez, adquieren un bello negro plomizo". v. beltxata.
beltxantz. v. beltzantz.
beltxaño. "Belxñoa, beltxañoa, petit brun, petite brunette" H s.v. beltz.
1 beltxaran. v. BELTXARAN (s.v. beltzaran).
2 beltxaran (Lar, Añ, Hb ap. Lh (-lx-), Lcq 77, A). "Endrina, especie de ciruela, beltxarana" Lar. "Endrina, (V)
aran-okarana; (G) beltxarana" Añ. "Beltxaran mota bat (msLond), sebestén" A. "Belxaran, jolie brunette,
espèce de prune" Lh. v. basaran.
beltxarantxo. v. beltzarantxo.
beltxarga (Lar; -xarga Hb ap. Lh). Cisne. "Cisne, ave, beltxarga" Lar. "Beltxarga, cisne" Izt C 197 (en una
lista de nombres de aves). "(Cygnus ferus), beltxarga" Arzdi Aves 166. "Beltxarga, cygne sauvage" Dass-Eliss
GH 1925, 239. Eta beltxarga, eta pelikanoa, eta utxorigorria. Ur Lev 11, 18 (Dv ziña). Erreka soñuen zale
naz, / Basauntzak poztuten ditu, / Beltxargai atsegin emonta / Aratai bertara deitu. AB AmaE 150. Urrillaren
azkenengo aritzaldian X-ko portura etozan bertako txalupa guztiak, bela zuriak aizez beterik beltxarga ederrak
zirudiela. Ag Ezale 1897, 354a. Antzararen itxura zerbeit baluke beltxargak, bainan hainitz handiago da eta
lephoa ere phuska luzeago du. Dass-Eliss GH 1925, 239. Arras etxekotzen da beltxarga. Ib. 240. Begira ezak ere
zakurra ta nik nere beltxarga begirako diat. Or Mi 95. Gaztetasunak beltxarga bezain zailutzat aduka. Ib. 15.
Kikne edo beltxargak oso ugariak ziran Minkiu ertzetan, Mantua inguruan. Ibiñ Virgil 61n.
beltxarrain (-lx- Hb ap. Lh), beltxarrai (Lar), belxerrain (Hb ap. Lh). "Negrilla, pescado, beltxarraia" Lar.
"Beltxarraina, negrilla" Izt C 205 (en una lista de nombres de peces). "Belxarrain (Hb), negrette, poisson de
mer" Lh.
beltxarre. v. BELTXARRE (s.v. beltzarre).
beltxaska. Oscuro, negruzco. v. belxka. Illuna uxatu argiak... / begira ezkilla: / beltxaska, mi lodi, buru me /
sabel biribilla. E. Igartza Olerti 1961, 102.
beltxata (R ap. A). "Beltxata, negrillo" Mdg 151 (en una lista de nombres de plantas). Azkue, que sin duda lo
toma de Mdg, remite a beltxamuru. v. beltxanburu.
beltxatontzi. "Tintero" A DBols.
beltxatu. v. BELTXATU (s.v. beltzatu).
beltxeran. v. BELTXARAN (s.v. beltzaran).
beltxeri. "Black-rot [enfermedad de las viñas producida por cierto hongo], beltxeri" T-L.
beltxexka. v. beltzezka.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
765

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beltxiño, beltxino. Moreno, negruzco. v. beltzaran. Muthiko beltxiño bat zen, larrua legun. Begi beltzak,
bekain beltzak, muxtatx beltzak. JEtchep 98. [Papo gorriak] xango mehe beltxino batzu dantzan bezala
arrarazten ditu... Buxtana harat eta hunat ari zaio. Ib. 26.
beltxioi (-ijoi V-gip), beltxioe (-ijoe V-gip). Ref.: A (beltxijoi); Arzdi Aves 161; Elexp Berg (beltxijoe).
"Beltxijoi (V-gip), vencejo (pájaro)" A. "(Cypselus apus), vencejo. Beltxiyoi (V-gip), errentxoriyua (G-azp),
irra-irra (G-bet), kirrillo (AN-gip), txirringulo (G)" Arzdi Aves 161. "Beltxijoe, -i, vencejo. Len telegrafo
kabliak beltxijoiz beteta egote zien" Elexp Berg.
beltxitari. "Murmurador" Lar.
beltxite. "Murmuración" Lar.
beltxitu. "Murmurar contra alguno" Lar. v. belztu (3).
beltxor. v. 1 betor.
beltxorri (Lar, Hb ap. Lh (-lx-)), beltxori (Lar Lcq 121). "Anchusa, planta, beltxoria" Lar. "Onosma, planta,
beltxorri mota bat" Ib. "Beltxoria, anchusa" Izt C 42 (en una lista de nombres de plantas). "Belxorri (Hb),
orcanette, plante qui sert à teindre (?)" Lh.
beltxun. v. BELTXUN (s.v. beltzun).
beltxundu. Oscurecer. Zazpigarren egunean, apaizak berriro aztertu beza; ta natua larruan edatzeke
beltxundu bada, natuduna garbi aitortuko du. Ol Lev 13, 6 (Dv legena ilhunago bada).
beltxuntxe. v. 2 beltzuntza.
beltxuri. v. BELTXURI (s.v. beltzuri); BELTZ-ZURI (s.v. beltz).
beltxurika. "Oniche, piedra preciosa" Lar.
beltxurin. v. giltzurrin.
beltz (gral. (no V); SP, Urt, Lar, Añ, Lecl, Gèze, Dv, H, Zam Voc; belz G, B, L, BN, S, R-uzt; Deen II 187
(bilza), Ht VocGr, Arch VocGr, VocBN, VocB), baltz (V; Lcc, Mic, Lar, Añ, Dv, H, Zam Voc). Ref.: Bon-Ond
154; A (baltz, beltz, belz); A Apend (baltz); Lrq; Iz ArOñ (baltz), To, Ulz (zuríe); Etxba Eib (baltz); EAEL 219;
Elexp Berg (beltz, baltz); Gte Erd 189.
Tr. La forma baltz es la propia de la tradición vizcaína; hay, con todo belz en RS 464 (uz pelza "del todo
negra"). En DFrec hay 3 ejs., septentrionales, de beltx, 133 (6 de ellos septentrionales) de beltz y 16 de baltz.
I (Adj.). 1. Negro; oscuro. "Negro, balza" Lcc. "Negror, kolore balza" Ib. "Águila negra, agila balza" Ib.
"Negra cosa, balza" Mic. "Beltza, noir" SP. "Panis acerosus, herrésa, zahiógia, ogibéltza" Urt I 96. "Negro,
beltza, beltxa, baltza, baltxa" Lar. "Moreno" Añ. "Belz, noir, noire" Arch VocGr. "Beltz, noir, sombre. Uli beltz,
mouche carnassière. Gau beltza zen orduko, pour lors la nuit était close (par hyperb.)" Dv. "Noir de couleur. Ardi
beltza, baltza, brebis noire. Begi beltzak, yeux noirs. Sombre, obscur. Gaua beltza zen, la nuit était sombre. Syn.
ilhuna" H. "Negro" A. "Kafesnea [...] belxeago edo zurixeago? (AN-gip), kafesnea esnetsu, kafetsu ala kafe
gutxiaz? (V-gip), kafesnea zuria edo beltzagoa? (AN-gip)" Gte Erd 189. "Negro" Elexp Berg. "Beltz, baltz ere
bai. Biak entzuten dira. Ubera eta Angiozarren bigarrena ia beti, eta ekialdera lehena gehiago. Pertsona berak ere
biak erabili ohi ditu sarri" Ib. Tr. General en todas las épocas y dialectos.
Nunnu Balza (Alava, 984), Nunno Balza de Seroiana (1022). CSMill 12 y 89. Cum toto valle de Balza (1049).
Arzam 149. Un roçin alazan frontino, balça de los dos pies (1364). Ib. 149. Villa vero quae dicitur belsa (1080).
Ib. 165. (Para más ejs. v. Arzam 149s. y 165s.).
Egunari iguzkia, gau beltzari ilhuna / lehen faltaturen dira ezi hura gugana. E 95. Beha nezan, eta huná,
zaldi beltz bat. Lç Apoc 6, 5. Eure buruaz eztuk iuraturen, ezen bilo bat xuri ezpa beltz ezin daidik. Lç Mt 5, 36.
Zerren zu balza izanagaiti, / asko da dama galantik. Lazarraga 1201r. Oial balza ta zuria. Ib. (B) 1198vb.
Erroiak mikeari uz pelza. "El cuervo a la picaza del todo negra". RS 464. Gizonok oro buru balz, andra duztiok
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
766

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
buru zuri. Ib. 245. Ar ezak Maiatzean aunz balzaren eznearean, ta akio beti bet ezegien eznerean. Ib.
411. Kolore eta kalitate onezko badut, iakitera, xuri, belz edo bruna. Volt 252. Lur belzak etxatzen du bihi eta
berze onik asko, eta xuria ezta on. Ib. 136. Iainkoaren gañen ezta jaunik, ezetare belzaren gañen berze kolorerik.
Ib. 253s. Leze belz hartaratzean tristetzen da arima. EZ Man I 94. Larrua du khe belzaren kolore itsusiko. Ib.
98. Gurutzearen bandera gero Zeru belzean / Agerturen da aiphatu illhunbeen artean. Ib. 78. Gau beltzeko
illhunbetan. EZ Noel 138. Goibel beltzez estali zen / zeru planetatsua. Ib. 98. Ha gau luzea, gau beltz, ilhun,
izigarria, art-urratze gabea, oillariterik izanen eztuena. Ax 599 (V 385). Mairu herriko mairu beltzak bere larru
beltza eta tigre arrak ere bere nabardurak, kolore pikardatuak, alda, utz eta mutha ditzanean. Ib. 93 (V 63). Zur
gorri au da Habanako kaoba, balzau ebanua ta zuria marfila. Mic 13r. Dela xikiroek duten adarrik, dela
eztuten, dela diren xuri, dela diren beltz, otsoak hargatik eztitu utziko ian gabe. SP Phil 428. Laster egiten dute
midikuagana gure senda arazitzeko ur beltzetarik eta horitasunetik. Ib. 426s (He 431 humore belzezko
eritasunetik eta horitasunetik). Xori belz handi batzuk. INav 119. Zuek ere hedoi belzak / Jaustera preparatzean,
/ Aphur bat egon zaitezte / Erori gabe airean. Gç 76. Hanitz abere künteren üdüriak adoratzen zütien, Ejiptako
Erresüman Apis Idi belzaren üdüria bezala. Bp I 84.
(s. XVIII) Hagorandua naiz, mundu huntan presondegi beltz batean bezala gaitzez kargatua, burdiñez
herstua. Ch III 21, 4. Obligaturik amarren egitera grano guzies, [...], eta animale larri guzies, esnegendeas,
elleas, eta azienda xe guzies, aziendabalzes [sic]. SermAN 6 (en el voc. del editor, aziendabelzes). Lurreko eta
zeruko gauzak ezagutzeko, argiaren bearra degu; [...]; ez txuriari beltz, ez okerrari zuzen deitzen diogula. Lar
SAgust 16. Ez dezazula permeti, nagoen gehiago ehortzia herioaren eta bekhatuaren thonba beltzean. He Gudu
163. Maiz aski ematen ohi da beltza xuriaren gaiñetik banaloriaren xedez, kolore beltzak xuriarena altxa
dezantzat. He Phil 420. Arzen ditu edari belz, latz, miñak; eta edari, barren guzia nasten diotenak. Mb IArg I
317. Zikinkeri loi oni beren bihotz gaistoan toki egiten dioten gizonak ez dira Jesusen eskolakoak, deabru belz
zikiñaren eskupekoak dira. Ib. 129. Illunbe belzean geldituko da mundua ta lañope estalian sartuko dira erriak.
Ib. 159. Aizean etzen odei belzik ageri ta ezin obea zen aldi artako eguraldia. Ib. 193. Agerzen zien azkenean
bander belz bat. Ib. 121. Ondo gabeko leiza zulo txit beltz izugarri bat ikusi zuen. Cb Eg II 158. Presondegi beltz
baterat kondenatua, nigarrez dago bere zephoetan. Mih 107. Aita-Adameren bekhatuaz belztua, lepra huts
egina, zauri belz batez estalia, Jainkoaren etsaia. Brtc 83s. Ez dute ikhusten monstro beltz eta izigarririk baizen.
Ib. 147. Jainkoa zen bakharrik gai bekhatu orijinalaren notha beltzetik zure garbitzeko. Ib. 84. Halako gizonari
honki zekeio [...], igel beltzaren begiak, eskü arrapazaliak, sagiaren zankhoak. Egiat 262.
(s. XIX). Aule animal beltza / eztük balima egia erranen / gü sakrefikatürik / eztük berria kuntatüren. 'Noir
animal!'. Xarlem 779. Da Ramira, hi izala kausa / behar diaigü kitatü / moro beltz hoieki / orai arren phartitü.
Ib. 822. Begiratzen badezu artez ispillu batera, ekusiko dezu zere itxurapen edo irudia guzia zere irudikoa; lodia
bazera, lodi modukoa, beltza bazera edo txuria zeran bezelakoa. Mg CC 198. Orra nun lanparako argijan
dakusan keriza balz ikaragarri bat. Mg CO 204. Erri-idijen orde sartu daruez mustur baltz, begi zetakadun edo
Asturijakuak. Mg PAb 112. Aurra artu egizu lumia, ta daukazun ur baltz [='tinta'] orregaz eratsi eiguzu zapi zuri
orretan esan daben laukua. Ib. 63. Azook balzak ta keetsubak jaraozak. Arbijak gogor egosi bagaak. Ib. 58.
Urdai apur apur, urtu zana, lau lauko. Ogi baltzetan, zortzi lauko. Ib. 74. Zerua lutu baltzez janziten da, lurra
ikaratuten da. Añ EL 1 205. Zenbait lekutan pasioko denboran bezala aldareak estalzen eta janzi beltzakin esaten
ziran Mezak. AA III 454. Leze beltz hetan sartzen balire. Dh 166. Zer deutsa difuntubari gure erropako
koloriagaz, baldin baltzian bertan banidadia billatzen bada? JJMg BasEsc 272. Gathülia manddo, / Kullera
zurezko, / Tahalla beltz ta xathar bat lunjeratako. Etch 320. Perla gisako ortzak, / aoa txikiya, / begiak beltz
andiak, / ezpaña gorriya. It Fab 39. Aien luze eder bat / mats-mordo beltzakin. Ib. 189. Gatza zuria da eta
sutautsa beltza. "La sal es blanca y la pólvora negra". It Dial 115 (Ur polboria baltza, Dv bolbora beltza, Ip
pholbora beltz). Albizturko mendi Urlis izendatuan dago arrobi bat, nabarri beltz [= 'pizarra negra'] bitorea
ugari ematen dabena. Izt C 54. Aurkitu zituzan Diabruak gizoneen irudijan, baña baltz, itxusi ta ezañak. Ur
MarIl 42. Labe beltz batean baiño / Deus ikhusten etzuenak. Gy 229. Belhaunetarik goiti altxatuzko soinak, /
Larru beltzak, hasean, beltzago eginak. Hb Esk 228. Ejiptoko auts guztiak eltxo biurtu ziran, eta eltxozko odei
belz batek Erreinu guzia illuntzen zuen. Lard 69. Ezin egin dezakezue ille bat zuria edo beltza. Ur Mt 5, 36
(SalabBN belz, Echn, Hual beltz). Ille beltz eder dizdizariya / oparo dezu buruan. Bil 37. Lazten dute ile nahasi
hark, bizar luze hark, azkazail beltz heiek, soineko itsusi hark. Laph 40. Janharitzat ogi beltza eta idorra. Ib.
150. Gau beltz illun triste artan, [...] parete beltz aien artetik gaitzkille bat bezela hilltzera atera nindutenean.
Arr GB 122. Oi da euskal-errian oraindik, andre-ezkonduak apaindille edo buruko zuriyarekin ibiltea,
alargunduak beltzarekin eta neskatxak illeutsean. Aran SIgn 81. Orren koloria / beltza ta moria, / juan zaio
floria, / lenago obia. Xe 297. Beltzak eta zuriyak / mendiyan ardiyak, / zuk ere ez dituzu / bentaja guziyak. Ud
162. Gose onarentzat ez da ogi beltzik. Zab Gabon 53. Kolorez baltza jaiotzaz dana bere narruan, / Eguzkiaren
argiak ez dau zurituten. AB AmaE 91. Bukaerakoan, alako gauza beltz bat jarri ziguten, jauna, aurreko aldian,
katillu batzuetan. Sor Bar 90 (se refiere al café). Ganbelu anaiak ziran bi ikazgille oso beltz, itxusi, andi eta
moldakaitzak. Urruz Urz 11. Zer gizon ederra zen, bere maripulis oihal beltzezkoa soinean eta bere makhila
letoindun gorria eskuan. Elzb PAd 31. Bere burua ezin zainduz lotu nahi zitzaizkon uli-beltz hetarik. Jnn SBi
121. Pertzan ipurdia baño beltzago zan atso batek, ate zirriztu batetikan atera zuan burua. Apaol 117. Ekhiak
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
767

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ohiltzen dütian bezala ülhünpe belzak. Ip Hil 218. Arratsaldean adoretako / Iaun baltz ardantegikoa. Azc PB 77.
Jango dezute sopa utsik; onen urrena baba beltza. Moc Damu 6. [Angeruak] tinta baltzagaz inskribiduten
zituezanak zirala borondatezko ardurabakotasunagaz erregututen ebenak. Itz Azald 67.
(s. XX). Odei beltzak phausatü bena zer aidian / Bi debota bi debrü Xikitoren borthan. Xikito 7. Aztal beharri
hantu batzuek, zainak beltz eta dena koropilo, agertzen dute ama familiakoa. JE Bur 35. Ipiñi aldu beñere
Gorputz egunerako josi giñon soñeko beltza? Ag G 247. Pin, pan, bi pasoz, erroz gora igortzen du hantxet
español muthur beltza... errekarat. Barb Sup 132. Prisarik izan ezpanu, mutil aiek artuko zituzten noski bereak
eta asto beltzarenak. Or SCruz 82s. Lur beltzak gari obea ta mats-mordo beltzak ardo biziagoa. Or Mi 6. Batetik
beltza ta itsusia, / gustagarria da ori, / buruko zimak falta ditu ta / bizarra dauka ugari. Tx B I 61. Satan beltza
marrumaz / zokoka dabila, / Oihan eta errekak / ikaran daudela. Etcham 131. Sorgin edo ifernuko erreka beltz
eta hits artan doa Iratiko ibaia edo ur-haundia. Zub 118. Gero begiak yuaiten zitzazkon, liluratuak, piko beltz
haundi batzuetarat. Ib. 70. Gizon gaisoai zuria baltza dala ta baltza zuria, zuzena okerra, okerra zuzena, [...]
siñesterazoteko. Kk Ab II 114s. Ziarbide batetik agertu yaken gizon aragoetar bat, baltz igerra. Ib. 176.
Urdinaren urdinaz beltza litake zerua, diamantezko joi dirdiratsuek orai ez baliote, [...] apaintzen bere kapa
handia. JE Ber 95s. Arren, aiskide urruna, / otoi, mendi maitea, / negar-aran beltz oni / kendu nazakiok! "A este
oscuro valle de llanto". Ldi BB 18. Gau beltz artan, Elgoibar-ek eta Mutrikuk ixar bana izeki zuten. Ldi IL 134.
Antxe dago Maura aurpegi-luze beltza. Ib. 22. Lau zaldun datorz Españatik / Mairu-erriko mairu baltzak / zidar
eta urrez zamaturik. "Negros moros de la morería". Laux AB 85. Bi uren artean zireno, lanho beltz batek osoki
gorde zituen Ejiptoarreri. Zerb IxtS 35s. Eliz-etxeetan / larunbat gauaz, / illun beltzean, / goizaren zai gaude.
"En negra oscuridad". Or Poem 557. Itxuraz beintzat ez da beti azolio ta ogi beltz utsean egona. Munita 100.
Tylfyth-tegeko emakumeak bakarrik dira eder; gizonezkoak beltz eta zatar dira. Mde Pr 266. Altz baten
puntaren-puntan / bi bele zeuden izketan, / --gaua bezin beltz bele bi--. Mde Po 21. Kaltzak eta alkondarea ere,
edurra bezin zuri; jakea, baltza oso, ta orobat kapela tunturra. Erkiag Arran 36. [Gereziondoaren] adarrak huts
eta beltz, baziren osto banaka batzu haatik, urre koloretan erdoil batzuek itsustuak. JEtchep 23. Luto beltzean
arkitzen da gaur / euskal pelotari kasta. Basarri 87. Huna nun heldu den, oxtian aiphatu, bakero tzarra... Debru
muthur beltza! Larz Iru 62. Enagizu ezetsi, / beiñola azal baltz baninduzun aurki. Onaind in Gazt MusIx 209
(Gazt 193 beltxeran). Zer zaio Aminta beltxaran izan arren? Beltzak dira lili-ubelak, beltzak ahabiak ere. Ibiñ
Virgil 63. Txarri-erdia gizon antzera jantzi dabe txapel eta antioju baltz da guzti. Alzola Atalak 56. Juana ta
bere alaba zarrena bi tanto beltz ziran aldapan bera elurretan. NEtx LBB 66. Kolorez beltzak izana gatik, heiek
ere ama banak. Xa Odol 173. Etxiak dirade barreiat, / Zolan hasirik gaiñialat, / Egün beltz ala zoharbi, / Bethik
latsün hurez xuri. Casve SGrazi 76. Lana Turner-en ilea, horizta izana, beltza da oraingoan. MIH 141.
(Como apodo). "Negro por sobrenombre. Eibarko astorik jakintsuenan jabe, Anton Baltz" Etxba Eib.
Martin beltz gizagajoak mesederik asko egiñik lagun eginda, batez ere Segidilla eta arako Aria edo Kopra andi
aetan. GavS 7. Jainkuak zeruan euki daiala, Mari-Baltzek be, orixe esan eroian. Kk Ab I 64. Iturriotzko
Beltzaren pixak / etzuen asko serbitu. Tx B I 228. Aako Juan Beltz latin-zalea / bezain zuur izatea / ez zizun
zeruak opa-eta, / ez zaite sartu latiñetan. Berron Kijote 26.
(África) negra. Espainiako azken azken mugatik, untziz iragan ziren Afrika beltzera. Barb Sup 164. Ene
herrian, han Afrika beltzean, gaitzeko euriak egiten ditu bultaka. JEtchep 86.
(Tras gen.). Cf. infra (II, 2). Illunpeak diztirazten du argia, gauaren beltzak izarra, mingotsak gozoa. Txill
Let 93.
2. (V-gip, L, BN, S), baltz (A Apend). Ref.: A; Elexp Berg. Triste, aciago, desgraciado; penoso, duro, crudo.
"Triste" A. "Baltz, terrible" A Apend. "Negro, complicado. Beltz jarri da asuntua" Elexp Berg. "Gauzia beltza
dago gure taillerrian" Ib. Alabañan eztituzte dolore hain aspreak / Nola ifernu belzera kondemnatu dongeak.
EZ Man I 120. Xauna zebegi ori esan, ze gauza balza da bakartasuna. Mic 13v. Khen itzatzu gaitzak, / Argi
bihotz belzak. Hm 160. Eroriko zara [...] zenbait melankolia beltzetan, galduko duzu munduan duzun kredita. SP
Phil 426 (He 430 malenkonia belzetan). Halakoen hilzia da hilze tristia, belza eta malhurosa. Tt Onsa 139.
Graziaz gabetua, Ifernuko illhunbe lodiak baiño are beltzago eta latzgarriago dela. He Gudu 138 (SP 118
beltzago da eta hastiotzekoago). Adan zer egiten dezu? Sagar bategatik nai dezu Jainkoa galdu? O bokadu
garestia! O sagar baten gusto beltza! Cb Eg II 58. Hantik gogomen beltzak, ütsirüdiak, desparantza ta
megopiaren mila egipen erran ezkiniriokianak dütie athetzen. Egiat 232. Adiskidia, dizut / eskatzen mesedez /
zure gordaidutika / piskatxo bat zer jan, / nolabait negu beltz au / igaro dezadan. It Fab 56. Gelditzen zaiote
etxean pats guztia doarik, abereak negu beltzean naierara bazkatzeko. Izt C 142. Oi egun beltz auhendagarria,
zeinetan egin bainuen lehenbiziko bekhatua. Dv LEd 123. Zuganako konfianzaz beterik begiratzen diot bada
gañera datorkidan negu beltz gogorrari. Arr GB 45. Huna non garen Maria Sainduaren biziko egunik beltz eta
ilhunenean. Jnn SBi 43. Ordenuak hau du beltza, / Denen uztea bertzentza. Zby RIEV 1909, 104. Halako egun
beltzak izatuak zituzten alabainan, Arabesen eskuetarat eroriz geroz. Prop 1893, 187 (ap. DRA; la ref. es
incorrecta). Ez omen diteke asma, zer orro beltz lazgarria egiten zuen. HU Zez 15. Berehala miseria gorria eta
gosete beltza. Ib. 68. Zor daben nekatua / goizean goizeti / burutasun baltzakaz / iagiten da beti. Azc PB 325 (en
la versión de Ur PoBasc 286: pensamentu baltzakaz). Negu baltz luzearen asierea zan. Ag AL 130. Ura egoera
beltza! Etzeukan orduantxe nasaitasun ta atsegiñ andirik gure gazteak. Ag G 156. Amaika urte gaur dira bete, /
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
768

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Guztiok gomutau gaizan / Euzkadirentzat eztala behintzat / Egun baltzagorik izan, / Bere semerik argitsubena /
Eta zintzua benetan, / Erijotzian korañiak jo / Ebala Sukarrietan. Enb 35. Irudipenik argienak goibeldu oi diran
gisa... egi beltzaren aurrean. Mok 17. Karroin eta orma-egun beltz heken oroitzapena gure gogoan alatzen
delarik, oraiko egun ederrak ederragoak zaizkigu. Zub 121. Udabarrijak bidaltzen daun lez / Bultz eginda negu
baltza. Enb 68. Bada negu beltzean, / aste bakar batez, / Hersturan gertatu zen / lan-biderik gabez. Etcham 145.
Gauza edo gertakari baten ondorio txarrak; elderi batenak, gaitz baten iraute luzea eta unen kutsuetan ondorio
tzarrak adiarazteko maiz entzuten dugu "orrek bazter beltzak ditu". FIr 157s. Odol eri batek ezetua iduri, / beltzikusbera
uan, izukoi, urduri. "Mostróse siempre lúgubre, espantada e inquieta". Ldi BB 80. Beltzena au zan:
geren artekoxe batek, bere leena ukatuz, [...] ain errukigabez gu yo-bearra. Ldi IL 27. Ikas-ordu aal degu,
euskera gaixoari oartuz, zabarkeri narrasaren ondoren beltz negargarria. Markiegi ib. 7. Edazue eta... entzun
hoin beltz eta nigartsu / Itsasoko aldetik heldu den marruma. Iratz 112. Mauleko presondegiaren atheari zagon
Herio beltza, sega bizkarrean, norbaiti aiher. Lf Murtuts 47. Etorri bear yun gudaren bat beltza. Or QA 79. Zer
oren goxoak iragan ditugun elgarrekin, neguko arrats beltz batzuez, supazterrean, hura bere partiden kondatzen
ari, gu beharriak luzatuak aditzen! Zerb Azk 112. Amets beltz izugarri batetik aterako bai-nintzan biurtzen naiz
nere baitara urduri, artega, kezkaz beterik. Txill Let 97. Baltzena zan, angotxe apopillajia pagatzeko lain be ezebala
eukitzen. SM Zirik 142. Diñuatenez, mutil, diñuatenez. Ta ondiño baltzena entzuteko ago. Bilbao IpuiB 14.
"Txomin, aundiak ikusteko jaioak gaituk". "Bai, orixe! Andreak be, lotsa pitin barik prakak jantzita ez doguz, ba,
ikusten...?" Baltzagorik! EgutAr 11-8-1957 (ap. DRA). Zergatik ari zera, illeak azkortzeko gertaera beltz oriek
kontatzen? EgutAr 26-9-1958 (ap. DRA). Etorkizuna geroago ta beltzago ageri zan. Zait Plat 18. Aitona-amonak
su-ondoan jarrita arpegi beltzakin itzik egin gabe zeuden. And AUzta 73. Detxepare, gure leen poetak, zeiñen
ukigarriki adiraztera eman duen gizonaren patu beltz au. Vill Jaink 121. Baño purgik ez eman iñolaz ere
(aurrari) ondoren oso txarrak eta beltzak ekarri lezazkioke-ta. EgutAr 3-7-1962 (ap. DRA). Idoietan bizi oi da
[sugea], eta ur bazterretan bere gose beltza arrain eta igel berritsuekin asetzen du. Ibiñ Virgil 103. Gauzen
alderdi beltz eta illunari elduko zion beti, arraiari baiño areago. Vill in Alzola Atalak 115s. Udaberriak
ezeztatzen du negu beltzak duen pena. Xa Odol 342. Ziek haxero gaztiek / Zer lana düzien egiten, / Uda ala negü
beltzian, / hazkürria düzie ekharten. Casve SGrazi 116. Zorigaitz beltz hori guzion artean gugandik alden
dezagun. MEIG I 195. Eta, hau da beltzena eta gogorrena, gertakari berbera bi aldetara entzuten baldin
badugu [...], alderik politena ez dela beti, ezta maizenik ere, egiazkoena izaten. Ib. 130. Antzinatik datorren
goganbehar beltz hura somatzen ez banu neure baitan. MEIG IX 91. Berri honek [...], poztu beharrean,
beztiduraren irudiko ixiltasun beltz batez estali zuen. Ib. 99. Oscar Wilderen bizitza aipatu beharrik ez dago
hemen, ezagunegia baita gertakari beltz batek nabarmendu zuenezgero. Ib. 101. Behar beltzak eta kale gorriak
eman dioten hazibide latza. MEIG III 92.
(Uso pred.). (Estar, etc.) triste. "Triste, désolé. Bihotza beltz, ilhun dut, j'ai le cœur attristé, affligé" H. v.
BELTZIK. Bere konzientziaren kontra dabillana gaizki da, beltz, ilhun, goibel eta triste da. Ax 422 (V 273).
Tarantularen puzoiak batzuek ipintzen ditu algaraz, lertzeko zorian, besteak uzten ditu illun ta beltz. AA III 378.
Erran zioten orduan: beltz da ene arima hiltzeko heineraino. Dv Mt 26, 38 (Lç, He, TB, Ip, SalabBN triste, HeH,
Ur goibel). Erri atako gizadi onak izu ta baltz egozan. Ag Kr 206.
"Asun eon, es como baltz eon, estar enfadado" Iz ArOñ s.v. asun.
(Tras gen.). Cf. infra (II, 2). Etsaien eta Judasen berri Jesusek badaki ontsa, / Eta jadanik gogoetan du
heriotzearen beltza. Ox 75. Gizalegearen beltza! Gizonak noranaiko eta emakumeak sukalderako! Etxde JJ 202.
Zuk ezagutzen dituzu, etxola maitea, ontsa / udaren edertasuna eta neguaren beltza. Xa Odol 102.
(H), baltz (V-gip). Malo, malvado, abominable. "Mauvais, méchant. Barne beltzeko gizona da, c'est un
homme d'intérieur mauvais. Egite beltza, action noire" H. "Baltza be baltza arek eiñ dabena" Etxba Eib. Cf.
BELTZA EGIN. Paubren kontre enplegatzen zian abarizia belza eta krueltasun horriblia. Tt Arima 123.
Bañan akzione beltz hunek / Merezi duen saria / Ondoan laster izanen dik / Pena lastimagarria. Gç 122.
Krimarik itsusienak eta beltzenak egiñ dituen bekhatorerik handienari. He Gudu 160. Nola bada Espiritu Santua
zugandik kanpora bota, ta demonioa zugan artzera atrebi al zaitezke? O infernuko trukada beltz zeruak berak
arritzen dituena! Cb Eg III 382. Andiak, asko, ta txit itsusi beltzak dira nere kulpak. Ib. 308. Zer lantza kolpe
haren bihotz samurrarentzat orrhoitzeaz bere dizipulu baten traidorekeria beltzaz. Lg II 259. Ereman darotzute
kalumnia beltzez ohorea, ohoinkeriez zure ontasuna. Brtc 212. Bekhatu mortalak Jainkoa eskergabetasunik
beltzenaz pagatzen du. Ib. 91. Orduraino gordeak egon diren / Arima beltz eta itsusiak / Agertzen tu guzien
bixtan hemen / Jaunaren argi biziak. Monho 118. Kalomnia ez bada hori / Ahal daiteken beltzena! / Eman diozu
Ordenari / Gizon hiltzailen omena. Ib. 42. Egunoro daramaz Jesusek injuria beltzak kristaurik geienetatik. Mg
CC 255. Zeren ez dan ain belz ta itxusia bekatua, nola Errege berari egiten zaiona. Ib. 241. Nolakoa dagoan
bekatu mortalean dagoan anima, infernuko bat bezela beltz ta itxusi. Ib. 251. Lenengo pena, izen gaizto eta
belzez markatua geratzea. AA II 192. Zer egitate beltz eta izigarri, maithagunearen orde bihurtu dautzut beraz
higuintza. Dh 189. Zein beltza izan den gure bihotzeko gaxtotasuna. Ib. 60. Zelan berotu deutsadazan belarrijak.
Bela bat baño balzago ifini dot. Astar II 108. Azkhar edo flaku hizaten bezala / Jakinzak, adixkidia, / Hau duk
gure izatia, / Khortian xuri edo beltz eginen hutela. "Les jugements de cour vous feront blanc ou noir". Arch Fab
209. Egiten deutsa Jesukristori injuria guztiz balz ta andia. CatBus 46. Zarenaren arabera, aberats edo pobre, /
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
769

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Gorthe eta tribunaletan, hala egiñen zaituzte, / Osoki beltz edo zuri bethi ere. Gy 160. Bainan nahi dut egin
dezaten beltz eta itsusi ezin gehiago, eta erran gezur-untzi bat dela. Hb Egia 142. Ematen du buruan khendu
behar diola khoroa, bainan ezagutzen diotzate bere xede beltzak. Ib. 45. Gerasarrak erakutsi zuten esker
gaiztoko billaukeriarik beltzena. Lard 388s. Ai Jauna, beltzegia naiz zuk niri begiratzeko. Dv LEd 149.
Hobenduru beltzena naizen arren, grazia bat othoi. Ib. 206. Zonbaitek bazuten ere xede kriminelena eta
beltzena, ahal bazuten, Erregeren eta Erreginaren hiltzeko. Elzb Fram 82. Zer bizimodua ematen dion gaixoari
perdulario orrek! Zer gauza beltzak ikusten diran mundu onetan! Apaol 90. Emen agertu zitzaizkigun berriro
[gazte biak], izen gaiztoaren jabe, iñoiz baño beltzago, itzalago, bildurgarriago. Ag G 63. Arren gorroto beltza!
Arren barruko sua! Ib. 310. Emakumiak / zori txarrian / oben baltzagaz / illundu eban ludia. Enb 141.
Akaldezabal zuek! --Zuek kemen gutxi... / Beltzenak asi dira esaten elkarri. Or Eus 28. Bertze Aberats beltzek
bezala, ez utz Herria hiltzera. Iratz 106. Lurpeko eliza batzuetan biltzen ziren, ez tirano beltzen eskuetaratzeko.
Zerb IxtS 98. Larrungo mendi eder eta maitatua, zertako utzi ditugu atze beltzak zutaz jabetzerat? Zerb Azk 46.
Nora doa ur ori ixur, bere baitaz usteldurik eta garbitasun zerutiar ortatik okerturik, lizunkeri beltzen pike-ibai
irakiñera? Or Aitork 55. Zelan gabizen ikusi ta be / ez dau gure errukirik, / eneban uste edur zuriak / ain biotz
baltza eukanik. BEnb NereA 112. Biarkoek txerren eta gaiztagin beltz bezala zapuztuko ta gaitzetsiko lukete.
Zait Plat 17s. Bere hasarrearen gibelean, arima oso beltz bat ezkutatzen da, bere aurpegi ilunaren atzean
gaiztakeria ilun bat. Arti Tobera 282. Azalez ez dakit, animaz bai jartzen dirala beltz. MAtx Gazt 81.
(Tras gen.). Cf. infra (II, 2). Etxeko jaunak, bazkaltiarrek etzakiten nola mintza, / Judas harek, ba, zuen
agertu bere gogoaren beltza. Ox 73.
3. (Bosque, matorral, etc.) cerrado, denso. "Oihan beltzean bizi da (BN-arb, S), baso basoan bizi da, viven en
pleno bosque" Gte Erd 247. Neprun duzu berriz oihan belzetan kausitzen den elhorri belzaren frutua bezala,
baxa arana iduri duena. Mong 594. Sanson zenak bezala, ez othe zuen lepho-gibela, xara beltz bat iduri,
alimaleko ile batzuz estalia? Barb Sup 145. Otsoak baso baltzara, / azeri zarrak lexara. Enb 147. Bixi ziñian
eder / lorategi baten, / ez eutzula ezek be / kalterik egiten; / ta ikusirik nitzala / ni urreratuten, / sasi baltzak
albotik / egin eutzun urten, / galazo gurarikan / zu niganatuten. Ib. 121. Hunek (azkonak) ere oihan edo larre
beltzak maite. GaztAlm 1934, 50 (ap. DRA). Gure Euskal-Herria / ez zaiku, ez, hilen. / Argiak jabaldurik oihan
beltz guzia, / [...] / Euskadik izanen du bere iduzkia. Iratz 28. Mendibide, txarra edo-ta oianbeltzean. Etxde JJ
88. Utzi nuan iekitzen lizunkerizko oian beltza. Or Aitork 37. Herrirat heltzeko oihan beltz bati barna joan behar
zen mendi bati gora. JEtchep 15. Oihan-beltz, desertu, hartz-lehoinen orroa, ohoin basa... ikanen du zer aipa! Lf
ELit 255.
Alemaniko "Oian beltz" deritzan baso ikaragarrian. Munita 139 (traducción de Schwarzwald).
II (Sust.). 1. (Lar), baltz (V-gip; Lcc). Negro (de raza negra). "Negro de Guinea, Guineako balza" Lcc.
"Guineo, baile, beltzen dantza" Lar. "Negro africano, etíope de las Escrituras. Ez dogu ezagutu guk baltzik gure
aldietan" Etxba Eib. Etiopiako beltz bat zuritzen danean, eta katamotzak uzten dituanean bere mantxak,
utziko dituzue zuek ere gaizkiz gaizki ibiltzeko oiturak. AA III 499. Pasatzeko modurik / badezu barkuan, /
Txinako beltzetara / obe dezu juan. Xe 175. Errana da bere buruari epherik emaiten ez duenaz, lanean ari dela
beltz bat bezala. Prop 1881, 228. Habanako kalietan ikusi izandu det gauza arrigarri bat. Beltz bat, amukua
abuan sartu, su eman eta jaten. Sor AuOst 76. Beste arkaitz batian erakusten dira demoniuaren arrastuak, zeña
agertu zitzaion izutu nairik, Etiopiako beltz baten antza arturik. Bv AsL 184. Afrikako beltzen, Ameriketako
salbaien eta Ozeaniako lehen elgar yaten zutenen pare. Elsb Fram 80. Alan erakutsi eben / Dominikanoak / beti
beti goitu ta / baltz Haitianoak. Azc PB 207. Irakurliak itanduko dau Apirkako baltz arek euzkeraz itz-egiten
zelan ekijan. Kk Ab I 83. Baltz euzkeldun a ume txiki-txikija zan aldijan, gixon zuri bijotz gogordunak [...]
baltzok arrapetan ebezan aberiak balitzaz. Ib. 83. Emakume andaluzitar bat, jazband jotzen zuen beltzarekin
dantzatzen etzan ba! ABar Goi 15. Iru beltz barrenen, ixkilluz ongi jantzita. JAIraz Bizia 78. Europar kultura
hortaz jabetzea on da, bereziki Beltzen eta Orien abertzaletasun borrokariak jotzen duenean. Mde Pr 42. Beltz
hunek begitarte propia zuen. Etzuen frango beltzek bezala sudurra matatua, lehertua. JEtchep 84. Zuri, beltz edo
gorri, haurrak jaio egiten dira mundura. Arti Ipuin 78. Ogei-bat milla kristau bizi ziran: arabiarrak, bereberetarrak,
tuareg-tarrak, beltzak, nastuak eta ainbeste arraza. Anab Aprika 43. Eman opioa bildurrik gabe indio
txepel oiei, ogi pozoitua Australiakoei, mikrobio txarrez jositako maindireak Afrikako beltzei. Vill Jaink 85s.
Etzirela hola deus entseatu gabe beren gisa utzi behar untzixkan ziren lau beltz mahometanoak. Ardoy SFran
246. Eta hara non esaten didan beltz batek: Berorrek jo du noski Colombiako martxa ontzian. MEIG I 60.
Persona perteneciente a una raza de piel oscura. Utzi, utzi, Gaztelako hitzera txoralda horri: Mairu kutsu,
judu kirats, beltz eta billau usai geiegi dabil erri horietan. Lar Cor 153. Nundik-nora ibilli az orrekaz
jitanuokaz? Nundik etorri az orrekaz baltzokaz, neure laztana? Echta Jos 18. Arrantzaleok alkartu ziran, / Batu
zan euren batzarra, / Erabagitten zer egingo zan, / Betorren Aprikatarra. / Esaten eben neurtuko dogu, / Orren
baltzorren inddarra. Ib. 121 (se refiere a piratas berberiscos).
2. (Lar, Añ), baltz (Lar, Añ). "Negrura, negregura, negror, beltza, baltza, beztasuna, baztasuna" Lar (v. tbn.
Añ). Alde ditzadan begi ôk / beltz ontatik / argitara, Iainko garbi. "De esta negrura a la luz". Or BM 32.
Zerua, auspez dagon katillu-barrua, / argi-intziritan zijoak galdua. / Ta ni, aren aurrean, laiño-lits bat nauk, /
beltzean urtua. NEtx LBB 209.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
770

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
3. Liberal (en política). "Baltza. Durante y después de las guerras carlistas: liberal. Txapel zurixak errixan
sartu baño len, baltzak urten biar izan eben" Etxba Eib. Cf. infra GORRI-BELTZ. Fedea da beltzaren / odol
egarria [='sed de sangre de liberal'], / ondamen, suba, garra / ta lapurreria. Echag 167. Txuri ta beltzik bage /
leneko legean / guztiok bizi giñan / gloriyan pakean. Ib. 167. Andoaingo Elizan / oliyo ugari / arin iriki diye /
karlistak beltzari. CartAnd 408. Euskaldun guztiak, / morroi-nagusiak, / beltz eta zuriak, / batuko gaitu bizi- / -
modu berriak. It Fab 213. Beltzak eta zuriak / Muñagorrirekin / geldituko gerade / bandera batekin. Ib. 212.
Bozkatzeko aintzinean, anhitz egunez, [...], aitak semen kontra, semeak aiten kontra, xuriak beltzen edo gorrien,
eta azken hauk xurien kontra ikhusi dire. Elsb Fram 147. Combes beltzak nahi badu, egin dezotela beltzuri. HU
Aurp 144. Gorriak eta beltzak, bi aldiz, erriaren ondasunak zaintzeko iaioena bezela, gizon ura udaletxean
sartzeko jo ta ausi zakarrean ibilli ziran. Ag G 220. Debako liberalak, / (Ernioko beltzak), / Zazpi errialengatik /
Odola salduak. Or SCruz 72. Albizturko baserri batean Santa Cruzen adiskide aundi bat bizi zan, Mugertza
izena. Adiskide zulako, ez bestegatik il omen zuten beltzak. Ib. 91. Liberalakin ondo etortzen zalako ori beltz
samarra da. Ib. 88. Karlisten lenengo gudatian zan. Gudate aren lenengo aldian baltzak eta zuriak, edo karlistak
eta liberalak, alkarri ezeutsien kuartelik emoten. Kk Ab II 24s. Beltzak eta zuriak, arrotzen abo-txulora begira
zeuden, bañan arrotzen arpegiya illargi-betea bezela azaldu zan, urak nastuen zebiltzan garaiz. Inzag RIEV
1933, 418. Prantzesak ez ezik, "beltzak" ere, liberalak alegia, ederki dantzatu zituzten prailleak, bere aitorrez
baitakigu, Zarauzko komentuko Aita-Nagusi zela, 1848an, beltzak bi aldiz eraman zutela txispa artean. Etxde 16
Seme 160.
4. Vino tinto. Cf. ARDO BELTZ (s.v. ardo). Nun da moskatel ta manzanilla / nun da Rotako baltz fina?
Azc PB 79. Moxoloren ardangelan bituta, [...], arrapatzen zuten jakia ioranez iruntzitzen, beltzetik edo zuritik
zurrutean. Ag G 165. Egarri danentzat aor / zurija naiz baltza... Enb 209. Anton Kokok mandoka dakar / beltza,
barna berotzeko. "Antonio el arriero trae el vino negro por cargas". Or Eus 158. Edan ezak --esan diote-- / joan
dakikan asarre; / beltzaren bidez asarre zana / aren bidez adiskide. Ib. 174. Zâtoko beltz artatik noizean bein
kurka, / iturriko zuritik naiz izan lau xorta. Or Eus 284. Goizean zuria ta / atsaldian baltza, / eten bako txurrutai
/ an ekiten dautsa. BEnb NereA 28. Ura gustatzen zaigu eskuak / ta arpegia garbitzeko: / baña napar beltza bear
degu, / eztarria bustitzeko. NEtx LBB 369.
5. Cosa negra. "Beltz bat baduzu kopetan, vous avez une tâche noire au front. Oihanpean beltz bat ikusi nuen,
je vis sous le bois quelque chose de noir" Dv. Nik badakit beltz guztiak eztirala ikatzak eta zuri guztiak iriñak
ere ez. Ag G 47. Emaztegaiari begira zegoelarik, errukirik gabe ohartuz haren larruaren zimurtxo bakoitzari,
haren begi-petako beltzari. Mde HaurB 35.
6. Negra (figura musical). Neurketa-eredurako artzen dan eres-neurriya laukua (compasillo) da, eta laukua
deitzen diyot eres-neurri ontan lau beltz sartzen diralako; bikuan (binario) bi beltz sartzen dira. Lau ordez
irukuan (tres por cuatro) iru beltz sartzen dira. LzM EEs 1912, 105.
7. Oscuridad (fig.), situación atrasada, penosa. Aurreratua bizi ez naiz ni / bizitzen naizen etxian; / ni beti
antxe nago tristerik / ezarri nauten beltzean. Xa in Uzt EBT 89.
8. (Referido a las cartas). Figura (sota, caballo o rey). "Beltzak: xota, zaldi eta errege (G-azp-goi, AN-gip)"
Gte Erd 192 s.v. kartak.
9. (S). Miembro de uno de los grupos de la mascarada suletina. "En la indumentaria del [grupo] primero
predomina el color rojo, y en la del segundo, el negro. De ahí que se les conozca como gorriak, y beltzak" M. A.
Garamendi ASJU 1990, 910. Cf. beltzeria.
III (Adv.). Pérfidamente, malvadamente. Bitarte ontan kristau izenaren kaltez beltz jardun zan gogaiztoa
agintariyen eskuz, sinisleen odolez baztarrak gorrituaz. J.M. Tolosa EEs 1913, 162.
- BELTX (G, AN-gip-5vill, L-sar, BN-ad-ciz, Sal, R, S; Lar, Añ, Dv, H; belx Arch VocGr 204; baltx V-gip; Lar,
H). Ref.: A; Lrq; Etxba Eib (baltx); EAEL 219, Gte Erd 71. (Forma con palatalización expresiva). Tr. En
textos vizcaínos sólo hallamos algún ej. moderno. a) (Adj.). Negro; moreno. "Negro, beltza, beltxa, baltza,
baltxa" Lar. "Palominas uvas, mats beltxak" Ib. "Belx, brun, brune" Arch VocGr 204. "Beltx, diminutif de beltz"
Dv. "Diminutifs de beltza, baltza: beltxa, baltxa. Txori beltxa, petit oiseau noir" H. "Negro" A. "No sé otros
nombres de berzas que a la de invierno aza beltx, al repollo burumo y al brogil pella" Mdg 146. "Noir. Dim. de
beltz" Lrq. Anaiatasun hunetakoen arropa biz [...] ez guzia belxa, ez guzia xuria, baina hauts kolorea duena.
Harb 424s. Harri belxak mazkor korala bezalakoak. INav 81. Harrisko xabalak et belxak. Ib. 118. Ai ene begi
beltxak / ilik naukazu / euki egizu piedade / ta piztu naizu. Gamiz 203. Len amakia egin diguk gure hizkuntza, ta
orain alabakia, beiñ txuri, ta gero beltx. Lar DT CCIV. Lur beltxak ogi txuria (AN). "Donde menos se piensa
salta la liebre". Aq p. 63. Ale, gormant xarra, / hola behar izana jarri, / hire tripa beltxa / eztuk ez egarri. AstLas
27. Gizon harek orai, / emaztia ero baleza, / harentako lizateke / ifernuko leze beltxa. Ib. 30. Hunek izanen ditu,
erdian, Jesusen eta Mariaren bihotz sakratuak, estofa beltxez eginak. JesBih 417. Xoilki funtsa beltxa izanen du,
eta gurutzea, khordoina eta hupak xuriak. Ib. 407. [Katamotzak] guztiz zeban kolore gorri oritarako ederra,
bere pikort beltx distiatuakin unetik unera or emen txit egoki apaingarritua. Izt C 193. Eztago xaurien eskiuan
egotia xuri edo beltx bilo bakotx bat. Hual Mt 5, 36 (Dv, Samper xuri edo beltx; Lç xuri ezpa beltz, Ur zuria edo
beltza, SalabBN xuri ez belz, Echn ez zuri t'ez beltz). Asasona zazu olio, biper beltx, perrexila eta
baratxuriarekin. ECocin 17. Zapata txarolatubak, / zillarrezko bretxa, / mantelin sedazkua, / enkajia beltxa. Xe
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
771

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
180. Begiyak beltxak, musu biribill, / zuri-gorriya larrua. Ib. 314. Bethi aho-xokoan zagokalarik bere pipa motx
eta beltxa. Elzb PAd 13. Ethorriko duk orena, hik ere hartuko ditukana hireak eta asto beltxarenak! Ib. 59.
Birjinaren bultu beltx bat. Zby RIEV 1908, 295. Bele beltxak haragi / puska bat mokoan. Ib. 759. Athera zuen
sakelatik kanibet edo nabala gider beltx bat zuena. Elsb Fram 79. Serora beltx ala xuri, ala andre xapeldun,
eman ditela nahuten bezala; elgarrekin edo elgarretarik berex. HU Zez 179. Bai zazointuzgero ere, anitxek
biltandei [txutxika] tinte beltx egiteko. Mdg 131. Berinazko punpulatto batzu, barnean ageri zutenak hari beltx
mehe bihurdikatu bat. JE Bur 72. Etxeko ollo txuriya baño / kanpoko beltxa naiago. Noe 126. Afrikako morobeltx
baten soin txarra belhaunetaraino heltzen ez zitzaiola. Barb Sup VII. Bipher-beltx gostu bat ezin erranezkoa
bazuen han, aho zolan. Ib. 33. Trikota beltx hunen ahal bezen laster akhabatzera. Ib. 54. Gizagaizo Ellande!
Aditu behar ditu bereak eta asto beltxarenak! Ib. 73. Pittikaren ilearen legunaren / Leguna; / Xuri ta beltx,
pittika bat, gu bientzat / Fortuna. Ox 112. Ostatua ta autueta zala-ta, nire amak sein baltx bat ekarri eban. "Mi
madre vino a darme un negrito". Or Tormes 9. Gurdia gaitu, ardatza igurtzi, bei Beltxa uztartu. 'La Mourette'.
Or Mi 115. Txuriak eta beltxak / Mendian ardiak, / Zuk ere ez dituzu / Bentaja guziak. Inza in Jaukol Biozk IX.
Kaiet-ek, ttutta-beltxa / harturik eskura, / Hartz-ama botatu du / lau zangoez gora. Etcham 232. Aren buru xoil
ta begi beltx biziak. Ldi IL 23. Baba beltxarena soillik esanen dizut nik / --taiu berau baitute bestelako guzik--.
"La del haba egipcia". Or Eus 49. Andre Garaziz geroz egin da Letari / Iribasen dagoen San Permin beltxari. "A
San Fermín el Negro". Ib. 247. Zer da hantxeko mamu beltxa ogi-alhor horren erdian? Lf Murtuts 7. Matxinek,
begi bizi beltxak zittun; ille beltz kiskurra ta larru kolorea beltzarana txit. Etxde AlosT 22. Kape beltxa kea
dariola, ta miztela naiz pattarra gañean. NEtx Antz 122. Eskopeta kargatu nuen / neuretzat zorigaitzian / bai eta
ere deskargatu / aphez beltxaren gainian. Balad 210. Eiz-or espaiñol beltx bat aztaletan zerraien nekez. Mde Pr
100. Adatsa berriz, beltx eta kiskur. Etxde JJ 215. Begiak erne zituen, begitartea beltx, mehail eta idor. JEtchep
79. Zapeta punta luzeak zituen, beltxak, eta galtzerdi zuhailak. Ib. 79. Hogoi urteko mutiko bat zen, ttipi eta
beltx. Ib. 113. Zion bigotedun beltx argal batek. Ugalde Iltz 47. Begitu eidazu begi urdin eder orrekaz nire begi
txiki baltx onetara. Azurm in Gand Elorri 145. Biper gorri edo biper beltx, jendeak hor baitziren haatik, untzi
horietan ez dakigu nola bat bestearen gainean metatuak. Ardoy SFran 192. Makiña, eskuitik ezkerrera... Letrak,
ezkerretik eskuira... Ttantto beltxak papela illuntzen... NEtx LBB 104.
(Como apodo). Zertara jiten zira, / Plazara dantzara? / Jentek erraiten die, / Izorra zirela. / Izorra baniz
ere, / Badakit nur ganik, / Belxareneko seme / Pollitaren ganik (S). Canc. pop. (Col. Chaho; ap. DRA). Irungo
Beltxa an azaldu zan Naparroan, Prantzi-mugako erri batean. Or SCruz 79. Oialarena ongi iduri zait / --dio
Beltxak saietsetik--. Or Eus 196. An dute bertsolari Salditseko Beltxa, / ziri-bertsuak sartzen ez guziz aketsa. Ib.
14. "Napar Beltxa" esaten zidatean, eta ordun adierazi, Areson azia nindutela. Or QA 41.
Behar zen gero, guk dioguna, xurian beltxa sinatu. Prop 1920 [sic], 62 (ap. DRA).
Liberal. Gure kontra espantuz / Hango dama beltxek, / Presentatu ginela / Sobera berantxe, /
Barkamendurik etzela / Guretzat oraixe. Bordel 48.
Negativo, desfavorable. Eta horrek, hain zuzen, erakutsi behar dio alderdi horiek, xuri, beltx eta gorri, bere
begiz ikusi dituen dohakabeari zer diren eta zer ez diren. MIH 384.
b) (Sust.). Negra (figura musical). Onela, musikan bezala, lau beltx, naiz iru beltx bi kakodunekin, naiz bi
beltx lau kakodunekin. "Cuatro negras, o tres negras con dos corcheas, o dos negras con cuatro corcheas". Or
Poem 518. Silaba baten orde biga heldu bazaizko burura, bi kortxea emanen ditu kantatzean beltx baten lekuan.
Lf ELit 40.
- BELTXAK ETA XURIAK JASAN. "Éprouver de grandes angoisses, [...] souffrir mort et passion, [...] beltxak
eta xuriak jasan, xintximariak ikusi (edo pairatu)" Herr 13-6-1957, 4.
- BELTX-BELTX. Intens. de beltx. Cf. BELTZ-BELTZ. --Zer moduzko zezenak izan dituzte aurten
Santiaguetan? --Txit ederrak. --Eriotzakoak al ziran? --Etziran eriotzakoak; baña ez ta nola naikoak ere:
lenbizikoa, beltxarana; bigarrena, beltxa; irugarrena, beltxagoa; laugarrena, beltx-beltxa; eta bostgarrena,
beltxen-beltxena. Ezale 1897, 302. Bainan zen zezen bat beltxa, bel-beltxa. EskLAlm 1900, 17 (ap. DRA). Beste
bi [kaskaneta] beltx-beltx ensaiatutzen / ibillitubak jai ta aste, / beren ordua bete danian / aik ere deitu dituzte.
Tx B II 38.
- BELTX-BELTXIK. Erleak asi dira, beltx beltxik, / billatuz beren tegia. Or Eus 417 (se refiere
metafóricamente a un grupo de sarcerdotes).
- BELTXIK. Siendo oscuro, moreno. Ierusalengo donzeillak, / Ni beltxik naiz ederra. Hm 154.
- BELTZA EGIN. Hacer una faena. "Baltza egin (V-gip), engañar a uno" A. "Beltza egin du ori egitea (G-azp,
AN-gip)" Gte Erd 285. Ala-olako adiskidea: Beltza egin didazu ta eztizut berealakoan barkatuko. Ldi in Or
BM 8. Beltza egin zion Dionisiok. Izan ere, arrizko biotza bear zukean Dionisiok, egin zuena egiteko. Zait Plat
18.
"Báltzak eiñ, hacer cosas pésimas" Iz ArOñ.
- BELTZA GERTATU. Suceder una desgracia. "Beltza gertatu da (G-azp-goi, AN-gip)" Gte Erd 285.
- BELTZAK ERAKUTSI. Hacer pasarlo mal. Barkatzen zizkat arrebatzakoari neri erakutsi zizkidan latzak
eta beltzak. A Ardi 20.
- BELTZAK IKUSI. Pasar apuros, dificultades. "Istillu beltzak ikusi zituen (AN-gip), beltzak ikusi (V-arr)" Gte
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
772

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Erd 277. v. GORRIAK IKUSI. Oso abaildua dago, latzak eta beltzak ikusten bizi da errukarriau. A Ardi 99s.
Inglaterrarengandik, beltzak eta gorriak ikusi bear izan ditu. Ldi IL 167. Ok beltzak ikusi bearrak ziren,
gizajoak. Izeta DirG 95. Igo-aurretik edo ondotik, gorriak eta beltzak nola ikusi izan zituzten. Berron Kijote 169.
- BELTZAK PASATU. Sufrir desgracias, pasar apuros. "Orrek pasa ditu beltzak (G-azp-goi)" Gte Erd 277 s.v.
sufritu.
- BELTZA PASATU (-au V-arr-gip). Suceder una desgracia. "Beltza pasau, uste eztako bat edo ezbehar bat
gertatu. Beltza pasau jatan atzo plaian. Etxosten ba erropa guztiak arrapau..." Elexp Berg. "Baltza pasau da (Varr-gip)"
Gte Erd 285. Cf. BELTZAK PASATU.
- BELTZAREN BELTZ. Oscuridad grande. Esku muturrez garbitu du eskui-aldeko kristal bat. Kanpoa,
erensugearen aoa da, beltzaren beltzak sakondua. NEtx LBB 107.
- BELTZAREN BELTZAZ. De tan negro. Eztabe agiri ez begi, ez betulerik baltzaren baltzaz. Mg PAb 124.
- BELTZA SAKATU. "Baltza sakatu (V-m), engañar a uno" A.
- BELTZ-BELAR. "Escrofularia nudosa, beltza-belarra [sic]" Labayru Hist 474. v. BELAR BELTZ.
- BELTZ-BELTZ (Hb ap. Lh; bel-beltz V-gip; bal-baltz V-gip). Ref.: Iz ArOñ (balbaltzak); Elexp Berg (belbeltz).
"Beltz-beltz (Hb), tout noir" Lh. "Balbaltzak, muy negros" Iz ArOñ. "Bel-beltz, muy negro" Elexp Berg.
"Bel-beltz zeuan zerua" Ib. Asentuak beltz-beltzak daude, zokho guziak herrautsez eta amaraunez betheak. Dv
Lab 213. Bazuen ahoaren eskuineko xokhoan pipa motz bat beltz-beltza. Elzb PAd 7. Soinean zituen galtzak eta
bizkarrean zinzilika zuen maripulisa oihal beltz ederrezkoak ziren [...]; barneko seda leguna, dir-dir-dir egiten
zuena, hura ere beltz-beltza. Ib. 4. Zaku hura, bel-beltza zuen kanpoz bainan xuri barnez. Prop 1894, 267. Zapi
aundi bat beltz-beltza, berriz, / ontzi-gañean. Jaukol Biozk 36. Illargijaren Mendijetako Bakalduna, baltz-baltza
da. Altuna 22. Bixar andi baltz-baltza ebana. Kk Ab II 98. Arbolen ostoak bel-beltzak ageri. Anab Poli 105.
Bar-ean bi gizon bel-beltzak zeuden zerbitzari. Anab Aprika 30.
Tremendo, muy trágico. Dana gorri-gorri eta baltz-baltz. Dana negarra, sua, odola eta eriotza. Alzola
Atalak 64.
Muy cerrado. Oihan bel-beltz batean. Prop 1903, 28.
- BELTZ-BELTZA. (Estar, etc.) muy negro, muy oscuro. Hanbateki belz belza, hotz hotza, itzala bezala,
dago gizona mundu hontan. Tt Onsa 103. Hertzeak beltz beltza egin arteraino. Elsb Fram 148. Hedoi itsusi
batzu / airean dabiltza; / Laster dute zerua / ezartzen beltz beltza. Zby RIEV 1908, 771. Behin, lau urtheko haur
bat erori zen putzu baterat eta han itho; hain ongi itho, non, uretik athera zutenean, beltz-beltza baitzen eta
osoki hoztua. Jnn SBi 73. Han zauden dotzena bat haur gazte, [...], Igandeko egun hura guzia xeminei garbitzen
iraganik beltz-beltza eginak. Arb Igand 84. Karriketan koka ahala, ikus ahala urrun, beltz beltza oro; lurra ez
ageri. HU Zez 159. Iturri batzuetarik ura bero-beroa eta beltz-beltza heldu da. Ib. 16. Bi orenetako ikus zitazken
hiru erregebideak beltz beltza gizonez estaliak. JE Bur 24. Eta, athorra-mahunkas, bulhar batzu gaitzak athorra
hartarik beltz beltza ageri. Barb Sup 148. Españolek eliza bi aldiz errerik, beltz beltza egin da eta beltz beltza
egon. Barb Leg 126. Ordu berean zerua ilhuntzen hasi zunan, beltz beltza jartzen. JEtchep 44. Ene axala xuri
dago ta / honen barnea beltz-beltza. Xa EzinB 86.
Muy triste, muy sombrío. Athera nintzen beraz tribunaletik eta joan etxerat gogoa bel-beltza. Prop 1893,
179.
- BELTZ BEZTI. "Beltz bezti, vêtu de noir" Dv. Cf. ejs. de beltzez bezti-, beltzez jantzi s.v. BELTZEZ.
- BELTZEAN. a) A oscuras. Haren aldian pixtu xiribitak, bere argi goibelaz illunpian utziz gelako inguruak,
beltzian zauzkan gizona eta hango gauzak. Atheka 89.
b) "Beltzean (R-uzt), azken beltzean (BN-lab, R), a la fuerza, a falta de cosa mejor, en último caso" A. v.
AZKEN BELTZEAN. Zuzenki diardun irian sartu, lurralde ontako ekandu gurenak ostikopetu, opa duzuna
arrapatu ta beltzean daramazu. Zait Sof 133. Orain ere berriz diotsut. Neskatx ok len-bai-len ona ekarri,
beltzean eta zure olde gabe, lurralde ontako bizilagun izan nai ezpaduzu. Ib. 133. Ez al duzu esango sari onez?
Esatea daukadezu, beltzean. Ib. 90.
- BELTZEZ. (Vestir, pintar, etc.) de negro. "Baltzez (Vc) (vestirse) de negro" A. Eliza beraz ezta belzez
estalzen, ez eta ülhünki ari kantatzen, lürreko honen galzia gatik? Bp II 128. Beltzez janzi zan zerua, lurra
dardaraz zebillen eta arriak auts biurtzen ziran. AA I 521. Bordagain beztitzen du beltzez kasta-gotak. Hb Esk
136. Galaad-tar guziak beltzez janzita. Lard 182. Atharratzeko zeñiak berak arrapikatzen; / Hanko jente
gazteriak beltzez beztitzen. ChantP 286. Ez da betiko ordu txar areen gomutgarria, / Estaldu daizun baltzez
arpegi orren argia. AB AmaE 442. Itxaropenak illten diranean arimea baltzez jantzirik gelditu oi da. Ag Kr 163.
Gizon azkar, masal, beltzez jantzi bat an zan. A Ardi 107. Ildakoaren emaztea bide zan, baltzez yantzia. Or
Tormes 87. Ortzia dakust baltzez jantzija, / Lotsaz iñeska euzkija. Enb 134. [Burdinazko plaka xuri] huntan
beltzez thindaturik herriaren bi izenak. JE Ber 38. Jauregiko guztijai be baltzez jantzi erazo eutsen. Otx 93.
Beltzez jantzi da zearo itxasaldetik zeru-muga. TAg Uzt 130. Garai batean aingerurikan / ola etzan jazten
beltzez. Uzt Auspoa 67, 106. Aizea suak eta kheak aldika gorriz argitua, aldika beltzez ilhundua. Osk Kurl 123.
Ango lagunak baltzez jantzita dagoz. Erkiag BatB 168. Il da bertsolaria, / erriko kantari, / basarri ingurua
/beltzez da estali. NEtx LBB 374. Gauaz [zentozten zuek], eliz-atorra-jantzian, zuziak piztu-ta, errezuan, beltzez
estaliak. Berron Kijote 211.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
773

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
v. tbn. Apaol 77. Moc Damu 5. Jaukol Biozk 36. ABar Goi 62. JAIraz Bizia 127. Mde Po 28. Arti Tobera 263.
Anab Aprika 17. Lab SuEm 195. Baltzez: Azc PB 71. Laux AB 23.
BELTXEZ. (Forma con palat. expresiva). Bakarra zitaken hor gaindi beltxez bezti. Ardoy SFran 218.
Errienta, bere paperak eskuan, antzoki zolan izanen da beltxez bezti, xingola bat seinale, eginkizunen
kudeatzeko. Lf in Casve SGrazi 12.
- BELTZEZKO. "Baltzezko, (cosa) de negro" A.
- BELTZ-GORRI (G ap. A; bezgorri Hb ap. Lh). a) "(G), color cobrizo" A "(Hb), violet" Lh. . Larre belz
gorri len ziradenak / dira orain txit berdeak. Ill Pill 3.
b) Negro y rojo; tinto y rosado. Matsaren emakaia / pozkida osua, / almen pare gabia / txitez doatsua; / beltz
gorria kolorez, / indarrez garbua, / adimentuz argia, / auxe da ardua. JanEd II 10. Ur egosi epelak / eta iturriak
/ ez ditu murritutzen / nere egarriak; / obeto kendutzen du / ardo beltz gorriak. Ib. 12. "Matxinoak" Azpeitin /
Jesus-zigortzaile, / aurpegia beltz-gorri / beti ikus bait-zaie. "El rostro pintado de rojo y negro". Or Eus 211.
- BELTZIK. (Estar, etc.) triste. "Untsa beltzik dago (BN-baig), está bien triste" A. Herriko bestan, gazte
lagunak / kantuz plazara dohazi; / eta ni beltzik etxe zokhoan; / irri egiten ahantzi! Elzb Po 195. Illobi guztiz
eder bat egin / Dautsie madaripien ; / Txiribiri ta erliak duaz / Baltzik bidiak betien. Enb 43.
Herioa hor heldu da / Beltzik eta ilhunik. "La mort vient noire et sombre". Michel LPB 419.
Nun hindabilan, beltzik, errak, herioa. Ox 82.
(Estar, etc. negro). Ortzea baltzik, mendijak zuri, / Lurra gogortuta ixotzak. Enb 42.
(Vestir, etc.) de negro. Kale erdian agurtu dot baltzik jantziriko andra bat. Alzola Atalak 67.
"Itxura beltzik ioan da, il s'en est allé sombre, préocupé" H.
- BELTZ ILUN (baltz ilun V-gip ap. A; Lar). a) "Zaino, se aplica al caballo castaño obscuro, que por lo regular
tiene malos resabios, zaldi balzilluna" Lar. "Baltz illun (V-gip), color castaño" A. b) Tenebroso, terrible. Nik
ua maiteago, ta ua eraman zidan eriotza gorrotoago ta bildurrago, etsai beltzillun ua. "Atrocissimam
inimicam". Or Aitork 83. Argi naza Zure errukiak eta galde bezaiet gizonen kastigu izkutueri ta Adanen semeen
samin txit beltzilluneri. "Tenebrossisimae contritiones". Ib. 201.
- BELTZ-JENDE. "Belzgende (BN, Sc), clase de vestiduras negras" A.
- BELTZ-NABAR. Zelaia betez dator Leitzar arranditsu: / âri ille-motza dakar, beltz-nabarra musu.
"Blanquinegro de morro". Or Eus 28.
- BELTZ-HORI. "Fuliginoso" DRA, que cita a T-L.
- BELTZ PITIN. "Baltz pitin (V-m), cereza negra pequeña" A.
- BELTZ-URDIN. Negro azulado, azul negruzco; amoratado. Moko oria dezu, / luma beltz-urdiña, / begia
berriz galant, / argi eta fiña. It Fab 67. Ordutik katxet jartzen baitzen eta kaskaño batez igortzen baitzinuen,
beltz-urdin, hoztua, eskalapoin itze, bil untzirat. JE Bur 59. Beor gazte beltzurdin, kopetan izarra, / ez zun oraiño
suma mindua bizkarra. "Una joven yegua negra azulada". Or Eus 359. Artoak zuri-gorri egonik luzaro, / beltzurdin
biurtzeko oraindik urtaro. "Tiempo es todavía de que el maíz, que largo tiempo ha estado pálido y rojo, se
vuelva azul negruzco". Ib. 274.
- BELTZ-ZURI (beltzuri S ap. Lh; beltz-xuri S ap. Lh; belzxuri Arch VocGr, Darthayet Manuel 230, Dv A;
beltxuri H; belxuri L, BN, S ap. Lh; betxuri Lar, Hb ap. Lh (bex-); bezxuri Hb ap. Lh).
a) Gris. "Tordillo, color, betxuria. Lat. Nigror canis albicans" Lar. "Gris, grise" Arch VocGr. "Belzxuri, gris" Dv,
que cita a Darthayet. "Beltxuria, gris, noir tirant sur le blanc" H, que lo distingue de xuri-beltxa "blanc et noir
mêlés". "Belxuri (L, BN, S; Hb), beltz-xuri (S-saug), gris" Lh. "Beltzuri (S-saug), gris. Ahüntzbeltzuri, nom d'une
propriété de Sauguis, 'la chèvre grise" Ib. "Bexuri (Hb), gris pommelé" Ib. Cf. Lar: "Loro, entre blanco y negro,
beztxuri artea"; cf. beltzuriki.
b) Negro y blanco. Jakiña da zigoña / dala egaztia, / lepa luze, moko me, / andi, beltz-zuria. It Fab 86.
- GORRI-BELTZ. Republicano; radical. Hemenxet aipatu behar izan dugu Rouanet Paristar deputatu gorri
beltz delako batek Eskual-herrian egin zuela zerasalako itzulia. HU Zez 121. Judutiar eta framazon gorri-beltz
hoitarik hogoi-ta hamar baizik ez ziren sartu. Ib. 88. Nor uste duzue direla jaun horren etsaiak? Hek dire oroz
gainetik, dioenaz, gorri beltzak, socialistes, radicaux, eta holako herradun bazter-nahasle guziak. HU Aurp 81.
Gorri-beltzak etsai dituenaz geroz, bera xuria ote da beraz? Ib. 81. "Radicaux-socialistes" direlako gorbeltzak.
Eskual 24-10-1913 (ap. DRA). Egun batez hasi zen Moro... gorri-beltza aphezen kontra. GaztAlm 1934, 125 (ap.
DRA).
Etim. Ha sido relacionado con aquit. Belex y con ibér. Beles, cuyo representante vasco normal sería *berets o
*beretz. Podría considerarse a beltz como variante nacida en segundo miembro de compuesto que ha llegado a
sustituir y eliminar a la variante autónoma, lo que explicaría el mantenimiento de -l-. Los orígenes de la fórma
sincopada de composición son además bastante lejanos, puesto que al parecer se encuentra ya en aquit.
Aherbelste deo y [H]arbelsis (cf. Harbelexsis), y en ib. Bennabels, Sanibelser, Adimels, atabels, anbels.
beltzaan. v. beltzaran.
(beltzadura). Deu-li gardar la man destra si a alguna belçadura. (1328). Arzam 166. Cf. belztura.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
774

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beltzagi (BN-baig, Sal ap. A; Foix ap. Lh). "Beltzagi (BN-baig, Sal), ranilla? enfermedad por la que cojea el
ganado lanar. Beltzagia bi aztaparren artean ozpel xuri batzuk txu (Sal)" A. "Fourchet, maladie qui fait boiter les
bêtes à laine" Lh.
beltzagotu. Ennegrecer(se), oscurecer(se) más. Beltzagotuz zioan illun-nabarrean, hirur irudi ibilli
zebiltzan soropillean barrena ate-leihora buruz. Mde Pr 100. Ortzia beltzagotu zan eta ea ostera gabean sartu
bear ote zuten. Anab Poli 61. Illunabarrak beltzagotu zituan neskatxaren burutapenak. NEtx LBB 52.
beltzaile (A), belztaile (Dv), beztale. Difamador, calumniador. "Celui qui noircit, qui diffame" Dv.
"Ennegrecedor" A. v. beltzatzaile. Gazte fundibitailak, zahar mando edo zikhoitzak, lagunen beztaleak,
yeloskor, herratsu eta mokhor guziak. Hb Egia 36. Salatari, beltzaile, Jainkoaren etsai, ozar, urgulutsu,
espantukari, gaizkirako trebe. Bibl Rom 1, 30.
beltzaira. Negrura; tristeza. Gai gaitz bat ziala igaran, ta geroztik haren bihotza beltzairaz betherik
zagoela. Egiat 272.
beltzaka. v. belztaka.
beltzaldi. Situación de desgracia, aflicción. Beltzaldi astun onen sendabide bakarra Lai il zutenak idoro ta
eran edo aberritik yaurti ta aienatzea omen dugu. Zait Sof 65. Ala-olako gaitza ez, larriena baiño baita, beltzaldi
ori. Ib. 71. Gure beltzaldi guzietan pozten gaituna, guk ere, beltzaldian dagona, Jainkoak pozten gaitun pozez,
poztu dezagun. (1 Cor 2, 4). Or MB 727 (Lç tribulazione, Dv atsekabe, [...] hestura, Ol lorraldi).
beltzantz (AN-ulz), beltxantz. "Beltzántza, lo negruzco" Iz Ulz s.v. zuríe. Larrain-erdian losa garbia, /
bueltaka an beor-gidari: / eraztun beltxantz orren barnean / dirudila begi-nini. Or Eus 85.
beltzapen (BN-baig ap. A; Dv). "Calomnie" Dv. "Calumnia" A.
beltzar. v. belatzar.
beltzaran (G, B; Urt V 380, Añ, Gèze, VocCB, VocB, Dv, H; -lz- G, B, L, S, R; VocBN), beltzaan, beltzeran (G,
AN, L, S; VocCB), baltzeran (V; Añ, VocCB). Ref.: A (baltzeran, beltzaran, beltzeran, belzaran). Tr. Las
formas beltzaran y beltxaran son las más extendidas, empleadas tanto al Norte como al Sur. Beltzeran y
beltxeran se documentan en autores guipuzcoanos de los ss. XIX y XX. Baltzeran se encuentran entre los
vizcaínos.
Moreno. "Negruzco: (c.) baltzerana; (G, AN) beltzarana" Añ. "Belzaran, adj., noiraud" VocBN. "Beltzeran,
beltzaran (G), baltseran, baltzeran (V), moreno, morena" VocCB.
"Beltzaran, basané, brun" Dv. "Moreno" A. Juan de Lazcano beltzarana, / Gipuzkoako kapitana, / Franzez
osteak jakingo du / Ura Ondarrabian zana. (Cantar de Juan de Lazcano, c. 1576). TAV 3.1.12. Izandu zituen
irur-ogei ta amar ger-aldi Alemaniko herejeekin, Konstantinoplako Turkoekin, Afrikako Mairu belzaranekin ta
Europako Erregeekin. Mb IArg I 196. Beltzarana zen Diego eta aski itsusia. Laph 173. Begira egiozu / Dauka
artzaiñ antza, / Arpegiko azala / Baltzerana dauka. AB AmaE 360. Gazteak eta ederrak / ebazan laztanak / zuri,
baltz eta gorri, / ta asko baltzeranak. Azc PB 55 (Ur PoBasc 462 kolore gorritxuak, / eta baltxeranak). Azala
baltzerana eukan, begirakuna astuna; bekoki txordo edo illuna. A BGuzur 116. Ule baltzeran edo gaztaiña
margokoa lepotik bera. Ag AL 23. Ondo jantzitako gizon bizardun baltzeran zabalote bat. Ag Kr 13. Aprikarrak
zireala euren arpegi baltzeranakaz, da eukezala gudurako iskillo onak. Echta Jos 115. Hiru laborari ume
azkarrak, gerruntze ala sorbaldak zabal, larrua beltzaan. JE Bur 26. Parregarria zan Moxolo Potolo. Laburra,
zabalotea, [...], okotz biren jabea, beltzeran berde samarra. Ag G 170. Trinkoa zetorren, lodikotea; baño
beltzerana, eguzkiak errea, arrotz itxurakoa. Ib. 110. Zazpi seme bera bezain mardul ta beltzeran, berekin
zekartzen. Or Mi 111. Ai neure baltzerana, alperrik galdua, / mandazaiña zenduan zuk lagun artua (V-ger). A
EY IV 126. Aurpegi biribil beltzerana zun, ille beltz dirdaitsua. TAg Uzt 179. Ille beltz kiskurra ta larru kolorea
beltzarana txit. Etxde AlosT 22. Pozik yoian Xirdo bere. Arantza baltzerana alboko ebala. Erkiag Arran 47.
Andra Mariaren irudi baltzerana, bizkaitar irudietarik iru zaarrenen artekoa. Ib. 195. Katin arpegi zuria zan;
Gexina, beltzarana. Anab Poli 128. Basamortu orretan bizi da jendea, kasta askotako gizon eta emakume beltz
eta beltzaranak. Anab Aprika 9. Emakume baltzeran aek jateko zerbait prestauten diardue. Erkiag BatB 118.
Azalez ere len beltzeran zenun; orain ez, [...], begiz jo zun ezkero ederrik ipiñi baitzun ezin-bestean. Gazt MusIx
156. Orai [gorputza] xukatua bezala eta poxi bat beltzaran bilakatua. "Comme desséché et un peu bruni". Ardoy
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
775

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
SFran 268. Ama lurra hilik dago, / ta lur-seme beltzeranak / bijilian beti, zaintzen / akaso esperantzak. Azurm
HitzB 66.
Negruzco, oscuro (no hablando del cuerpo humano). "Belzaran, adj. noirâtre" Gèze. Cf. A BGuzur voc.:
"Baltzeran (V), beltzeran edo beltxeran (G), erderazko 'moreno' da. Gauzai baltzizkak deritxe". Agiri zan
itxaso apurra berde baltzeran irakindua egoan. Ag Kr 14. Arratsaldeko ordubietan, zeru-barrenean, asi zirean
gora igoten, edoi txiki baltzeran batzuk. Echta Jos 90. Ez ditu haatik paretak xuri, bainan ba beltzaan, murritz
eta bizkitartean leun. JE Ber 53. Moda zaharreko egoitza azkar batzu, paretak zuri, harri-pikatu beltzaan
desbardinekin leiho-hegietan. Ib. 77. Soñaren gañeko estalgarritzat kapusai beltzarana lerro gorriz eta zillarkiz
apainduta. Etxde AlosT 76. Lebar nah Uidre edo Behi Beltzaranaren liburua (behi-beltzaran larruz azaldurik
dagoelakotz delako liburua). Mde Pr 232. Goiz arre ta baltzeran aretan joan zan joan, beste egunetan lez, bere
zeregin barrira. Erkiag BatB 42.
- BELTXARAN (G, B, L; Urt V 380, Lar, VocCB, Dv, H; beltxaan S; beltxeran VocCB, A). Ref.: A; Lrq
(beltxaan). Moreno. "Trigueño, color, garikolorea, beltxarrea, beltxarana" Lar. "En Guipúzcoa y aún en
Vizcaya, por la parte de Marquina, tratándose de las mujeres úsase generalmente dulcificada esta voz por medio
de la ch, y se dice casi siempre beltxerana en G; baltxerana en Marquina" VocCB. "Beltxaran, diminutif de
beltzaran" Dv. "Brun" H. "Moreno" A. Beltxaranari. // Nik hanbatetan errana / Nahi eztuna sinhetsi, / Aizel'
onhetsi / Nizaz, anhitz, Beltxarana? O Po 29. Kortesiaz bethea, beltxaran itxura, / Desafiatuz gora zahar
ithaitzura. Hb Esk 220. Eskarnioz hari dire ezker eta eskuin, hori eta gorriak, beltxaran eta ñabarrak. Hb Egia
148. Izar argi bi falta dirala / zeruan sortu da gerra, / al dakizu nork ostu dituen, / beltxeran begi ederra? Bil
90. Portugaleko yuduak omen dira gizon aski propi batzu, nahiz ongi belxaranak diren. Elsb Fram 166. Beltxa,
beltxa, beltxaran bruna, / Barnarik nauzu kolpatu, / Zure lurrian nahi nikezi / Ahantzeño bat landatu. (Canc.
pop.) Lander (ap. DRA). Kokotsa biribil; arpegi xuxena; kolorez beltxaran gorri. Ox 192. Larrua Eleiz-arria
bezain beltxerana zun. Or Mi 111. Adelaide beltxerana ta aizpa Violanti, elkarrekin zoazin maiz Basakabordara.
Ib. 33. Ileak beltz bezain ugari, larrua beltxaan. JE Ber 46. Itzal!, Baso-ren ume yaukal, / xaloagorik
ezin âl: / Beltxeran, begi bai azal. Ldi BB 122. Ama Gau beltxeran / geroz ernari, / ekartzen al-ditun / anitz aur
argi! Ldi UO 27s. Lisel beltxarana zintzarri otsetik ezagutzen dut. Goen Y 1934, 94. Egin liro neskari
zortzikotan lana: / oiñak zumezko ditu, larru beltxarana. Or Eus 20. Arako an dagona, Beltxeran-erria. "El
pueblo de las morenillas". Ib. 249. Dirua aruntza ta onuntza ibilli zan arren, azkenerako, zaldun gazte
beltxeranaren eskuetara jun zan dana. TAg Uzt 181. Zazpi aizpatxo dira euskaldun Birjiñak, / zein baño zein
beltxeran, zein baño zein piñak. SMitx Aranz 34. Eserita dago Indio beltxeran, an jaio ta bizi. "Hay un indio
moreno sentado". Or Poem 532. Ondorean agertu ziran illekizkur beltxeran batzuek, esan zutenez Caribe
aldekoak. JAIraz Bizia 26. Beltranek Usoaren adiñeko begi bixidun motiko beltxaran bat etxeratu zun. Etxde
AlosT 21. Ez gatxin izango emen bezala, etxeko batzuk beltxeran, amaren aldera, ta besteak zurito, aitaren
aldera. Or QA 100. Bere begiak neskatil beltxaran xoragarri bati atxiki zitzaizkion. Etxde JJ 33. Ez nazazula
gaitzets, / baldin lenen beltxeran banintzan, / so eidakezu orain. Gazt MusIx 193. Belaunikatu zen "Moreneta"
hango Birjina "beltxaranaren" oinetan. "La Vierge brune". Ardoy SFran 98. Zer zaio Aminta beltxaran izan
arren? Beltzak dira lili-ubelak, beltzak ahabiak ere. "Quid tum si fuscus Amyntas?". Ibiñ Virgil 63. Obe ez ote
zitekean Amariliren aserre itsak eta neke arroak iasaitea? Edota Menalka beltxarana, naiz ta zu txuria izan? Oi,
aur eder! Ez uste larregirik kolorean ezar. Ib. 34. Maite bat det zoragarri, / musu lore zuri-gorri; / beltxaran,
begi-beltz aundi, / begi-ondoak, zeru bi. NEtx LBB 341. Bata edo bestearekin errenkura bat dario etengabe,
guztiak, xuri edo beltxaran, gogor eta entzungor egiten diotela. MIH 250. Berdintsu litzake esatea: "Emakume
beltxeranak behar ditugu ezkongaiak baino gehiago". Ib. 203. Aurpegi berriak --beltz, txuri-beltx eta beltxeran--
. MEIG I 134.
(G, B, L; Lar; beltxaan S; beltxan Foix ap. Lh). Ref.: A; Lrq (beltxaan). (No referido al cuerpo humano).
"Negruzco" Lar y A. "Noirâtre" H, Lh y Lrq. Giza-gogo minduei beren kezka guziak kentzen laguntzen diekan
burni beltxerana. NEtx Antz 109 (se refiere a una pistola). Hari buruz karamar beltxaran bat ttapa-ttapa heldu.
"Un crabe noirâtre". Ardoy SFran 196.
"(R-uzt), muy negro" A.
beltzarandu (Dv, T-L). Oscurecer; poner(se) moreno. "Brunir, ilhundu, beltzarandu" T-L s.v. brun.
"Embrunir, belztu, beltzarandu" Ib. Handik urte zenbaitetara, beltzaranduko zen urrezkotasun hori guztia,
endaren hala-beharraz. Mde HaurB 19. En DFrec hay 1 ej. de beltzarandu, y además uno de beltzarantzaile.
- BELTXARANDU. "Belxarandu (Hb), rendre ou devenir brun" Lh.
beltzarantxo, beltxarantxo (Lar), baltzerantxu. Dim. de beltzaran. "Negruzquillo, beltxarantxoa" Lar.
Emakume argi, garbi, azkor, baltzerantxu bat. Ag Kr 189.
beltzarazi, beltzerazi. Ennegrecer. Ez duzu juramenturik eginen zure buruaz, zeren ezin zure ille izpi bat
xuriaraz edo beltzaraz baidezazuke. He Mt 5, 36 (Ip beltzeraz; Lç beltz ezin daidik, TB ez belz bilhakaraz, Dv
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
776

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beltx eragiteko, Leon belzten ahal, IBk beltz bihur).
beltzarka. "Negruzco (Darric)" DRA.
beltzarre, betzarre (Lar). "Amulatado, betzarrea, kolore illunekoa. Lat. Fusci coloris" Lar. Para betz-, cf.
betzigo, betziztu, etc. v. beltzaran.
- BELTXARRE. "Trigueño, color, garikolorea, beltxarrea, beltxarana" Lar. "Zahonado" Ib. "Belxare [sic]
(Hb), brun, qui tire sur le noir" Lh.
beltzarretu, betzarretu. "Betzarretu, amulatarse" Lar DVC 181.
beltzarrun. v. giltzurrin.
beltzatu (BN-arb, S; belzatu G, B, L, S, R; VocBN, Dv (BN), H, T-L). Ref.: A (belzatu); Lrq; Gte Erd 199. v.
belztu. 1. Ennegrecer(se); oscurecer(se). "Belzatu, noircir" VocBN. "Rendre noir" Lrq. "Noircir" T-L s.v. noir.
"Eguzkiak ez nau beltzatzen (BN-arb)" Gte Erd 199. v. belztu; cf. gorribeltzatu. Hala nola suiak igaraiten
den lekhu orotan señale uzten baitu egoiten den denboraren arabera, eta erratzen eztitien gauzak beltzatzen
berere baititu. AR 362. Khedarrez eta inkhatzez arropak, zamaia, begithartia eta beste tresna güziak beltzatürik.
J. B. Mazéris GH 1933, 303. Kurrinka hori hauteman orduko Joanesek ohetik jauzi egiten du eta kanporat
joaiten. Aspaldian ikasia zuen kurrinka horrek zer erran nahi zuen... Zerua beltzatzen ari da. JEtchep 48.
Emaiten du geihenik bere indarra landarearen gorputzari (azotak) zango eta ostoeri, edertzen eta beltzatzen
dituela. Gatxitegi Laborantza 23. Kez beltzaturik ere ez izan axola, / sukaldeko solasen guardian dagola. Xa
Odol 21.
2. (L, BN-baig ap. A; H (BN), T-L; belzatu Foix ap. Lh). Difamar, calumniar. "Belzatu (S, Foix), diffamer" Lh.
"Calomnier" T-L s.v. noir. Errazue nitaz Jaunaren eta haren Kristoren aitzinean, heian hartu dudanez
nihoren idia edo astoa; heian nihor beltzatu dudan. "Si quempiam calumniatus sum". Dv 1 Sam 12, 3. Arroek ez
nazate beltzatu. "Non calumnientur mihi superbi". Or Aitork 301. Bethi ari girade, batzu bertzen kontra. / Elgar
ezin beltzatuz edo nundik tronpa. Etcham Herr 28-1-1960, 4. Ondikotz etsaiak jadanik etzauden lo, eta gezurrez
beltzatu zuten Iñaki. Ardoy SFran 137.
3. Entristecer(se), ensombrecer(se). Itsuskeri orrek oso beltzaturik utzi yun Naparroa. Ez al din au ipernu
beltza? Or QA 85.
- BELTXATU (S, Sal). Ref.: A; Lrq. Ennegrecer. "Ennegrecer, teñir de negro. Beltxatu dun (Sal), se ha teñido"
A. Guziak lumaz larmendu bear banitu, orrialderik geienak beltxatu bearko nituke. Or QA 174.
beltzatxo. "Moreno, beztxo, baztxoa, beltzatxoa, baltzatxoa" Lar. v. belztxo.
beltzatzaile, beltzazale (S ap. Lrq). Difamador, calumniador. v. beltzaile. Gure beltzatzale ausartak biziki
gibela dira... Ardoy Herr 20-6-1963, 4. Iñakiren beltzatzaileek beharko zutela egun batez ohartu "luzatzea" ez
dela "ahanztea". Ardoy SFran 289. Ez du behin ere ahantzi Frantsesek Frantsesen beltza[t]zaile zonbeitek
ahantzi dutena. Ib. 205.
- BELTXATZAILE (beltxazale S ap. Lrq). "Qui rend noir" Lrq.
beltzeko (V-gip), baltzeko (V-gip), baltziko (V-gip). 1. (Sust.). "En el juego de cartas, "al punto" sobre todo,
los que valen un solo punto. Onek dittuk kartak: iru beltzeko" Elexp Berg. "Beltzekua besteik eztot ikusten" Ib.
2. baltziko (V-gip). (Adj.). "Negruzco" Iz ArOñ.
beltzerako, baltzerako (V-gip). "Baltzerako. Adj., moreno. An baserrixan, danak ziran baltzerakuak" Etxba Eib.
v. beltzaran.
beltzeran. v. beltzaran.
beltzerantz, baltzerantz. "-Antz [graduativo diminutivo] (V, G), se oye en gaziantz, algo salado, baltzerantz,
beltzerantz, moreno" A Morf 287. v. beltzaran.
beltzeria (Foix ap. Lh), beltzeia. 1. Grupo de los personajes negros de la mascarada suletina. "Gueuserie dans
une mascarade" Lh. Cf. beltz (II, 9). Prefosta buhame jaunari eta beltzeriari beharko die eman drago bat. J.
B. Mazéris GH 1933, 300. Beltzeia oro buhame jaunaren esküpian izana gatik, mikalet arraio hunen edertzeko
da. Ib. 304.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 777
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
2. Negrura. Cf. belzkeria. Behin hurbildu gintzaizkion / Egiaren zokoari, / leize ilun ta beltzari. / Han
behean omen dago / Egiaren presondegi. / Beltzeriaz izurrituak / ginen geldi. Azurm HitzB 61.
beltz-erre. Carbonizar(se). Il ze; ta ortzi ta biramonean ikusi zute arren obia beltz-errerik kea zeriola
(228). LE-Ir.
beltzezka, beltxexka, beltzexka, baltzezka (V), baltzizka (V-m-gip, baltzika V-arr-oroz-ple; Zam Voc),
beltzixka (V-gip), baltzixka (V-gip), beltzizka (V-gip). Ref.: A (baltzika); A Morf 322 (baltzezka); Iz ArOñ
(baltzeskia); Etxba Eib (baltzizka); Elexp Berg (beltzixka). Negruzco; oscuro; moreno. "Baltzezka o baltzizka
(V), belzka (R), negruzco" A Morf 322. "Baltzeskia, negruzco; baltzískia, baltziska bat, id" Iz ArOñ. "Negruzco.
Artia arbolian orrixa, berde-baltzizkia, la hoja de la encina es verde oscura" Etxba Eib. v. belxka, beltzaran.
Ardantegi askotan, neu lodituteko egiñiko naste baltzizka bat salduten da. A Txirrist 14. Ez, ezegik edan
pattarrik / gorputz baltziskadun umia! "Pequeño niño de cuerpo moreno". Laux AB 91. Odei zuri bat --itzal
baltziskaz-- / bedar eze-gain bai samur dabil! "Con su sombra morena". Ib. 74. Giusepparen matrail beltzezkak
arrillu-kolorea artu zuten. NEtx Antz 148. Landa orlegian, / zugaitzen billoixa, / laiño baju zuri / t'euri geldiari,
/ zuzen ta baltzixka. 'La desnudez negruzca / y tiesa de los árboles'. Gand Elorri 196s. Elorri-ondo ta izar itxura /
emon nai izan deutsagu: / Arri baltzixkak elorri-arantz, / zurixkak izar-errañu. Ib. 58. Mutiko potxolo ta
beltzexka batek. LMuj BideG 120.
beltzezkatu, baltzizkatu. Oscurecer. v. beltzezkotu. O zeiñ zuria agertzen ziñan / Goixetan egan jasua, /
Edur moltsua mendi gañean / Itxirik baltzizkatua. AB AmaE 59. Eguzkiaren berotasunak / Gaukaz añ
baltzizkaturik, / Nok esango dau ez gagozala / Azalez gaztelarturik? Ib. 30.
beltzezko, baltzezko (A), baltzisko (V-gip ap. Iz ArOñ). "Negruzco" A e Iz ArOñ.
beltzezkotu, baltzezkotu. Ennegrecer. v. beltzezkatu. Amuek lengoen ordez barriek asmeu neuzan,
atunetako birrari edo firu sendoak baltzezkotu neuk eragin notsiezan. A BGuzur 130.
beltzika, baltzika (V-oroz-arr-ple ap. A). "Negruzco" A.
beltzil (Lar, Añ). Enero. "Enero, beltzilla, urtarrilla" Lar. "Enero: (V) urtarilla; (G) ilbeltza, beltzilla; (en
Guecho) Ilulla" Añ. v. ilbeltz, urtarril. Jardinzaien festa Donostiyan, Beltzillaren ogei ta bederatzigarren
egunean, milla zortzi eun da emezortzigarren urtean. Echag 59. Anton Kaiku... Aurkeztatuba lenbiziko aldiz
Donostiko Biltoki Lenendikoan olagara aundiyarekin, Beltzillaren 25an, 1882 garren urtean. In Sor Gabon 10.
Diciembre. "Abendu-a, (G), abendo-a, el mes de Diciembre. Sin. lotazill-a (V, L), ilbeltz-a (G, L), ilbaltz-a
(V), beltzil-a (L)" VocCB A (que sin embargo traduce "enero") Abendoari erraiten diote han hemenka
neguila, lotazila, beltzila edo hotzaroa. GAlm 1951, 8.
beltzilun. v. BELTZ ILUN.
beltzinola. "Testimonio falso, pensakallua, belzinola" Lar.
beltzinolari. "Testimoñero, testimoniero, belzinolaria" Lar.
beltz-itsustu. Ponerse negro y feo. Ezperen naiz deabruaren potrokoa, infernuko marka ta tintareki beltzitsustua
(177). LE-Ir.
beltzitu. v. belztu.
beltzizka. v. beltzezka.
beltzondo. Casi negro. Bi gizon beltz edo beltzondo zetozen, galtzak eta txamarrakin jantziak. Anab Aprika
57.
beltzun. Morado. Oial beltzun, gorri ta odolkara, liño ta auntz-illea. 'Hyacintum et purpuram, coccumque
bis tinctum'. Ol Ex 25, 4 (Dv moredin, Bibl purpura urdin).
- BELTXUN. (Forma con palat. expresiva). Moreno. Ez esker gaizto neri, / nizaizulako beltxun; / so egidazu,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
778

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beintzat, / begiz io baininduzun. "Si color moreno en mí hallaste". Or in Gazt MusIx 201 (Gazt 193 beltxeran,
Onaind 209 azal baltz).
beltzune, baltzune (V), baltzuna (V-m-gip). Ref.: A (baltzuna); Etxba Eib (baltzunia). Zona, parte oscura,
ennegrecida. "Espacio o trecho ennegrecido" A. "Baltzunia, porción oscura de una cosa" Etxba Eib. Ieltsozko
lan ori amaitzen danean, / Zurituizu kareaz edurra añean; / Baltz une bat bagarik dan danean bardin, /
Dirudiala eun bat jarri dala egiñ. AB AmaE 215. Geroago, askozaz geroago, txalopen baltzuneak ego zurien
azpian ikusten zirean. Ag Kr 62. Betondo ta belarri, sama ta esku, ogipideko aztarna, ikatzaren beltzunea beñere
kendu gabe darabiltenak. Ag EEs 1917, 202. Luzaroan oarki jarri ezkero, zuriune ta beltzune batzuk ere ikusi
litezke begirariz: itxasontzien itzalak eta arrantzalien ontzixken aize-oial zuriak dira. TAg Uzt 93s.
Jauregiberriko gazte batek gizakume zitekean beltzune bat nabaitu zun elur gaiñean. Etxde JJ 260. Illun egoan,
eta etzan gauza aundirik ikusten. Baltzunak zirudien zugaitzak. Alzola Atalak 38.
(V-gip), baltzune (V-gip), beltzuna (V-gip), baltzuna (V-gip). Cardenal, contusión. "Beltzunea, esquimosis o
cardenal, en Vergara y Bermeo" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 349. "Moratón" Elexp Berg. Arpegitxoetan
baltzunen bat edo beste ukabilkadakaz egiñak. Kk Ab I 32.
(Fig.). Aspecto negativo. "Danok dittugu gura ez gendukezen baltzunak geure kontu" Etxba Eib. Ez eidazu
niri ona nazala esan; neuk dakit nik zelango baltzuneak daukadazan ariman. Ag AL 74. Gaurko egunez ere
badiraute gizartearen beltzune oiek. Vill Jaink 177. Behar beharrezkoa iruditzen zaie horretarako huts eta
beltzuneak ahalik argi eta garbien ikustea eta salatzea. MIH 67.
beltzunetxo, baltzunetxu. Dim. de beltzune. Oilaskoa ala oilanda izanen dan yakiteko, arraultzari
begiratu bear zaio. Gainaldean beltzunetxoa badu, oilaskoa izanen da; erdi-inguruan izan ezkero, oilanda (ANlarr).
"Si en la parte de arriba tiene una manchita negra". A EY I 97. Gizonezko zaarrak Tala alderantz yoiazan,
an urrunera begira parauta, [...], nun zer ikusiko, itsas irakiñean enbarkaziñoien baltzunetxuak nun susmauko.
Erkiag Arran 162.
1 beltzuntza (H; belzuntza Lar, Hb ap. Lh; belzunza Lar), beltzuntze (L-ain ap. A; Lh (belzuntze)). Tábano.
"Tábano, belzuntza, habea, eultzarra" Lar. "Moscardon, molesto, belzunza" Ib. "(G, L), grosse mouche qui
attaque les bestiaux dans les bois. v. lespada" H. "Belzuntza (Hb), -untze, taon, grosse mouche" Lh. Batzuek
Mezatan edo Jaunaren itza adirazten danean egongo dira lo edo erausian: oek dira Satanasen euli andiak edo
belzunzak. AA I 531. Artxipotea mamu eta mamutxa jale handia da: deusik ez du lakasta eta lespada (edo
beltzuntza) baino maiteago. Dass-Eliss GH 1923, 597.
2 beltzuntza. 1. "Beltzuntza (AN-gip), moreno" Garbiz Lezo 200.
2. beltzuntze (Sal, R ap. A), beltxuntxe (R ap. A). "Serio, grave" A. "Beltxuntxe, seriecito" Ib.
beltzur (Hb ap. Lh, VocCB, Dv, A (que cita a It), Arzdi Aves). Corneja. "Beltzur (G, It) [..] corneja" A.
"Corvus corone, belatxaua, beltzurra (G), graja" Arzdi Aves 163. v. beltzurda. Zori gaizto au, narra / izan ez
banintzan, / aditzera eman dit / zeruak askotan, / ain laster arte latza / tximistakin joaz, / ain laster beltzurrari /
kanta-arazoaz. It Fab 177 ('corneja' en el voc. final).
beltzura. v. belztura.
beltzurda (Dv, A; -lzu- Lar, msLond ap. A, Hb ap. Lh, VocCB, Dv, H), Corneja. "Cornejo, belzurda, lat.
cornix, cornicula" Lar. "Beltzur-ra, beltzurda (G), belaxta (L). "Corneja, (corneille)" VocCB Dv. "Beltzurda,
espèce de gros corbeau" H, que remite a beltzar. "(L?), corneja" A. "Corneille" Lh. Lacoizqueta (100) interpreta
erróneamente el "cornejo" de Larramendi y lo confunde con la planta del mismo nombre. v. bele.
beltzuri (BN, S, Sal, R; SP, Lar, Dv, H; -lz- BN, S; Lecl, VocBN, Gèze, Dv), belzurri (B; VocB), belzauri. Ref.:
A (beltzuri, belzuri, belzurri); Lrq /belcúi/; EI 355.
Tr. Documentado en la tradición septentrional desde principios del s. XVII. Al Sur lo hallamos, con el sdo. de
'susto', en Cardaberaz, y con valor adj. en el roncalés Hualde y algunos autores del s. XX; encontramos además
beltzuri egin en Zaitegi. La forma belzauri sólo aparece en Tartas.
I (Sust.). 1. Mala cara, ceño. "Beltzuria, noire mine" SP. "Capote, ceño, beltzuria, bekoskoa" Lar. "Enfado",
"ojeriza" Ib. "Belzuria, mauvaise mine" Lecl. "Belzuri, mauvaise mine que présente un individu en fronçant les
sourcils" VocBN. "Belzuri, froncement de sourcils, grimace" Gèze. "Beltzuri, mauvaise mine, méchant accueil.
Le mot est applicable aux personnes et aux choses, quand on les reçoit de mauvaise grâce. (Fig.) denboraren
beltzuriak izitu nau, la mauvaise mine du temps m'a fait peur" Dv. "Regard défavorable" Ib. "Regard de travers
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
779

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
qui dénote mécontentement, courroux, mépris, ennui. Syn. (V, G) bekosko illun egitea (AA), kopeta beltz
ipintzea" H. "Belzurri, mirada torva y ceñuda" VocB. "Belzuri, cara ceñuda" A. "Belzurri, mirada torva, ceñuda"
Ib. "Beltzuri, moue (d'un adulte)" Lrq (cf. ib. beltxuri "moue (d'un petit enfant)). v. bekosko.
Ezin har dezaketenean eta ez ebats, eta bahitzekorik eta saltzekorik ere eztutenean, abiatzen dira eskean, [...],
anhitz beltzuri eta bekhaitzkoa izaiten dutela. Ax 43 (V 27). Nik nigarrak, zinkuriak / Ene bizi-lagunak, / Zuk
zuriak belzuriak, / Poru, handitarzunak. O Po (ed. Michel), 228s. Atherazazu, Iauna, gure bihotzetarik iduripen
gaixto guziak, bekhaitsteria, beltzuria, muturtasuna, haserredura, gudua, liskarra. SP Imit IV 9, 6 (Mst beltzuri
egite). Haren so beltza, belzuri odeizia eta begitarte itxusia eta horriblia. Tt Onsa 84. Jesus yarraiki zitzaion
bere bideari eta etzuen beltzuri bera aurkhitu bertze herri baterat zenean. Lg II 208. Urrun da izan baitzuten
beltzuririk Galileako populua-ganik; aitzitik hainitz arraiki izan ziren hartuak. Ib. 122. Nuiz phiztü zinen, nuiz
argitü, begitharte belzuri gabia? Chaho AztiB 5. Jenebieba, aintzina baitzohan bere bideari, bazuen buraso
hekien ganik jasaiteko asko beltzuri eta asko egitate txar. Jnn SBi 70. Beltzuri bat baino gehiago ukanik gaude
segurki, eta gure adixkide ustez hoberenetarik zenbeitekilan makurturik. HU Aurp 126s. Hastapenean lausengu
bezenbat larderia eta beltzuri zuen, bereziki azken huntarat. Ib. 121. Beltzuri onik baluke, Larresoarretarik guziz
Eskualduna balitz [...]. Beltzuria baino beltzagorik ere ba. HU Zez 172. Beltzuri gogorrean ikusia dugu sartzen.
JE Ber 48. Damu-domaiak nik? dio ihardesten beltzuri batekin ene lagunak. Ib. 45. Amerikanoa gaitzitzen da
gauza horien oroitarazteaz eta iardesten dako beltzuri bortitz batekin. Zub 66. Egia erran, betidanik badakigu
laborarien beltzuri horiek ez ditazkela osoki sinets ardurenik. Ib. 122. Erran zahar batek dio: "Besta berriz
euria, / Otabaz iguzkia, Heletan biek ez ukanen beltzurria" Herr 15-6-1961 (ap. DRA).
2. "Susto, asostoma" Lar. "Susto" Añ. Cf. H: "C'est une acception erronée, et bien éloignée du sens littéral du
mot". O zer beltzuriak, zer izerdilikak, zer bildur ta naigabeak sentituko dituzun! Salbatuko ote zeran edo ez.
Cb Eg II 110 (Dv LEd 198 zer bihotz-estaldurak).
II (Adj.). (L-ain-arcang, BN-lab-baig-ad-ciz, Ae, Sal, R-vid; -lz- Lar). Ref.: A; A Apend; EI 355. Triste;
ceñudo. "Begín, enojado y emperrado, aserrea, belzuria" Lar. "Triste" A. "Serio" A Apend. Sg. EI en Ae es
'huraño', y en AN-larr-5vill se emplea tbn. referido al tiempo. Barurtan tzeinian, ezi[z]tei isar beltzuri,
ipokriten bikala. Hual Mt 6, 16 (Lç itxura tristetako, He triste, Dv begithartez ilhun, Leon begia ilhun, Samper
beitiarte tristearekin). Orain berriz ituna / negu-ituntasunakin, / beltzur [sic] itsu ta otza / negua bezala! TP EEs
1927, 29. Yordan beltzuria, bakartegian izkutatzen zinkurin-asper bat egiteko. 'Le Jourdain, mélancolique'. Or
Mi 127. Ekaitza datorrela, / Gogor-beltzuri, / Eskein al banizazu / Aterpe guri. TP Y 1934, 88. Antzezlariak ezin
hobeak. James Mason kopet-iluna dugu Bruto beltzuria. MIH 315.
- BELTXURI. (Forma con palatalización expresiva). a) (Sust.). "Beltxuri /belc#úi/, moue (d'un petit enfant)" Lrq.
b) (Adj.). "(Sal), seriecito (dim. de beltzuri)" A.
- BELTZURI ARI IZAN. Poner mala cara. Aitziti ni ekus-eta, gorde / Nahiz zabiltz' et' itzuri; / Eta, hunki-iin
erran orde, / Ari zitzauzat belzuri. 'Au lieu de me féliciter de ma venue, vous me regardez avec des yeux
courroucés'. O Po (ed. Michel) 247.
- BELTZURI EGIN (S; Dv, H, A; belzuregin Lecl; beltzuria egin BN-mix). Ref.: A; Lh. Poner ceño, mala cara.
"Belzuregin, faire triste mine" Lecl. "Beltzuri egitea, mal accueillir" Dv. "Faire mauvais accueil, recevoir avec
mauvaise grâce, faire mauvaise mine à" Ib. "Beltzuria egin (BN-mix), poner ceño" A. "Beltzuri egin (S-saug),
faire la moue" Lh. Tr. Documentado en autores septentrionales y en Zaitegi. En DFrec hay un ej.
septentrional. Ontasunari egiten dio besta eta begitarte, eta gaixtatasunari liskar eta beltzuri. Ax 422 (V
273). Hartako gogoetei lekhurik ez emaitea, agertzen direnean khentzea, [...]: beltzuri bai, baiña begitarterik ez
egitea. Ib. 370 (V 243). Herioak zuri eginen dizu belzauri, eta zuk hari begitarte. Tt Onsa 19. Egizü nitzaz,
zihaurk plazer düzüna, eta eztezazüla belzuririk egin, ene bizitze bekhatüz estaliari. Mst III 50, 6 (SP begiak
eztezatzula itzul). Ezpeitüzü seküla belzuririk egin bihotz dolümenez eta ümilitatez betherik daguenari. Ib. 52, 4.
Graziari aldiz gaiza sinple eta ümilek plazer egiten die, eztütü lodiak mesperetxatzen, ezetare xaharkiz
beztitziari beltzuririk egiten. Ib. 54, 3. Biltzarrean alkhatek, herrunka lehena; / Heki da aiphatzea egin behar
dena; / Bainan bertzela badu norbaitek ikusten, / Hortakotz ez beltzuri nihori egiten. Hb Esk 193. Eta Combes
beltzak nahi badu, egin dezotela beltzuri. HU Aurp 144. Semenario ttipiak [...], apezen esku menetik kentzekoak
direla adiarazten badugu, ez ahal dauku beltzuri eginen nehork. JE Bur 54. Gure amatxik ez du beltzuririk
eginen, galtzerdi hauk emanen diozkatalarik. Barb Sup 54. Ezkongabearen begitarteko zimurrak sakonagotu
ziren beltzuri egiteraino. Mde Pr 84. Maiko iateari beltzuri (betosko) egin bage, gogoa goragoko beste asmo
ederragoetan zeukaten. Zait Plat 21. Noizbait etxean norbaitek egin baderaut beltzuri, / nintzaneko haur
nigarrak zu baitan ditut ixuri. Xa Odol 103. Aunitz maitasun duzu gu ganat ixuri, / bainan izana gatik bihotza
hoin guri, / egin izan daukuzu beharrez beltzuri. Ib. 133.
(Con adj., cuantificador, etc.). Ikhusiko duzu, burhasoek eta nabusi-etxekoandrek, beren semealaba, sehiak
eta etxeko familia guztia, hargatik beltzuri bat ere egin gabe, [...], nahi duten iuramentu guztien egitera utzten
dituztela. Ax 260s (V 174). Giza txarrari beltzuri bat ere egin gabe. Laph 219. Ikusiko duk, San Frantsesek, San
Iñaziok, [...] eta bertzeek beltzuri handirik eginen dauetenez. Barb Sup 16.
- BELTZURI-EGITE. Acción de poner ceño. Idokitzazü, Jauna, gure bihotzetarik mesfidantxa, belzuri egite,
kolera eta debadio güntükianak oro. Mst IV 9, 6 (SP beltzuria).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
780

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BELTZURIZ (-lz- BN, S ap. A; VocBN). "Belzuriz (adv.), en fronçant les sourcils" VocBN. Heintsu bera
dute gure mintzaiari beltzuriz daudenen erraiteko guziek. HU Aurp 201.
beltzuri. v. BELTZ-ZURI.
beltzuridun. "Capotudo, ceñudo, beltzuriduna, bekoskoduna" Lar.
beltzurika (Dv). Poniendo mala cara. "Beltzurika haritzea, montrer de la mauvaise humeur" Dv. Oro
joanak dira zerurat; bainan han ere, elgarri beltzurika ari omen dira bethi Darius eta Katalin. Barb Sup 70.
Batek eskaintzen dauku urez betherikako botoila bat, ezin-bertzean hartarik bederen dezagun edan: orok ezetz,
burua inharrosiz urari beltzurika. JE Ber 26.
beltzuriki, betzuriki (Lar). "Mulato, el que nació de negra y blanco, betzurikia. Lat. Homo fuscus" Lar. Cf.
BELTZ-ZURI.
beltzuritsu (Dv, A). "Qui accueille avec mauvaise grâce, qui fait mauvaise mine; menaçant, en parlant du
temps" Dv. "Ceñudo" A.
1 beltzuritu (Lar, Añ (G) A). 1. "Encapotarse, ponerse ceñudo, beltzuritu, bekoskotu" Lar. "Enfadar,
enfadatu, adorgatu, musturitu, beltzuritu" Ib. v. BELTZURI EGIN.
2. "Asustar, asostumatu, asustatu, sukarastu, belzuritu" Lar.
2 beltzuritu. Dar color gris. Errekaren mazelak larre idor izana gatik eskuin ala ezker, arkaitz-mokor
batzuek tokika goxoki beltzuritzen dituzte. JE Ber 14.
beltzuritxo. "Sustillo, asostomatxoa, beltzuritxoa, sukarastxoa" Lar.
beltzurizka, belzxurzika (Arch VocGr). "Grisâtre" Arch VocGr.
beltzurrin, -urrun. v. giltzurrin.
beltzuzka. "Negruzca" (R-uzt) Iz R 393. v. beltzezka.
beltzuzko. "Negruzco" (R-uzt) Iz R 393.
1 belu (V-arr-ger-m-gip-oroz-ple; Mic, Lar, Añ (V), H, Zam Voc). Ref.: A; Etxba Eib. 1. (Adv.). Tarde. v. 1
berandu. Tr. Atestiguado en la tradición vizcaína desde RS. Ekandu gextoa belu anztu doa. "Costumbre
perversa tarde se olvida". RS 156. Onelakuak dira belu edo berandu etxera duazanak, lagun deungakaz batu oi
dirianak. CrIc 66. Gorputzeko gatxetan esan oi da adiuntzaz edo asieran datozala ondo osagarri edo
erremedijuak; belu datozala, gatxak indarrak artu baditu. Mg CO 113. Belu jagi, galanto jan, egun guztian edo
jokuetan edo barriketa alperretan. Ib. 223. --Nos jagi zinian bada zeu? --Goisabar, edo egun usaiñagaz batera;
ta belu neritxon beste egunetakuen aldian. Mg PAb 116. Belu etxunik, belu jagi ta gox geiena emongo dogula
ezer egin baga. Añ LoraS 189. Erraz da, llaga edo zaori bat egi-parria danean osatutea, baña gero nekez, belu
ta gatx. Ib. 116. Beste batzuk, erdi edo osoz moskortuta, sarri belu etxera oi duazanak. JJMg BasEsc 13. Belu
nator zugana. Askotan emon izan deutsut onduko nazalako berbea, eta eztot orain artekoan yagon. Añ EL 2 166
(EL 1 151 belu). Ez da onegaz esan gura, itxaran dagiala beluraño konfesau baga pekatu mortalean dagoanak.
CatBus 31. Ain belu ikusirik atxurren soloan. AB AmaE 231. Habanan neukan bizia / zan amak irakatsia: /
goizean iagi, / ez belu ez nagi, / mezea entzun ta gosaldu. Azc PB 196 (Ur PoBasc 489 goxian gos jaki / egon
baga nagi). Belu badoaz neskatxak, dauke / zer-entzun aman gedarrak. Ib. 72. Gudea! gizon deungaak /
mundura ekarria, / belu sendotuten dan / munduko zauria. Ib. 345. Adiskidea bereala asiten da osagarriaren
billa, baña belu zan; pozoiak edo benenoak indar andiak artu zituzan ordurako. Itz Azald 179.
(s. XX) Bide onetik jarraittu dabenak, goiz edo belu, beti urteten dabe garaipenaz euren auzietan. Echta Jos
269. Belu agertu zirean onek damutasunok. Ib. 292. Belu da, ta banoa etxera. Ib. 129. Kortan egozan abereak,
urrumaka egozan jan barik belurarte. Ib. 20. Tire eskolara laztana, belu de ta. Ort Oroig 35. Agur xoxua, belu
bazabilz. Enb 130. Lazaro, belu dok, eta emetik zeiara bidealdi andia yagok. Or Tormes 71. Etxakon atsegin
izaten gure anaiak belu etxeratzia, domeketan batez-be. Kk Ab II 53. Aurrerantzean autsa ta lurra / bat bera
biziko gara. / Ez nauke ezagun sustraiak ta aren / janaldi-ondar naiteke..., / nigaz, belu ta noizbait, oroitu /
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
781

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
daiten artean Berpizte. Gand Elorri 169. Goazen ariñ, goazen ariñ, bestela belu helduko gozak ziñera ta. Osk
Kurl 214. Orain ordia / zuri alabia / nok dauka emon guria? / Belu dabizen gau-txoriari / bat be emon ez da
bakia. BEnb NereA 108. Goizian belu, naikua ordezko lo eiñda gero lagun urdi bixak tabernan bat eiñ ebanian.
Etxba Ibilt 458.
2. (V-gip ap. Etxba Eib). (Adj.). Tardío. "Belu, adj. Tardío" Etxba Eib. v. 1 berandu (2). Urte jaibala bano
belua obago. "Mejor es el año tardío que el infructuoso". RS 321. Makatz onek goiztarrak; madari a, belua.
Etxba Eib.
Arratsalde belua zan. Erkiag Arran 150.
3. (Sust.). Hora tardía. "Usuak juan, sariak eda". --Zer esan gura dau orrek? --Ez dala belubaren zain egon
biar, gauzaren bat egiteko. Mg PAb 123. Gabeko belubak ekarriko dau gois beranduba. JJMg BasEsc 114.
- BELUAGO. a) Más tarde, con mayor retraso. Txilik uste ta gura eban baiño nekezago ta beluago eldu
zirean Kristo Portalekora. A BeinB 90.
b) Más tarde, luego. Beluago yakingo dituzu; oraindio ez. Zait Sof 122.
- BELUEGI. Demasiado tarde. Beluegi dakusazu zuzenbidea, dirudizunez. Zait Sof 196.
- BELU EGIN. Hacerse tarde. Eznea egosi dau ta belu egingo yakon ardureaz zurrutada baten iruntsi gure
dau dana. Akes Ipiña 29. Mezarako belu egiten yakola-ta. Ib. 29.
- BELUENA. "(A) más tardar, beranduena, beluena" Lar.
- BELUEN DELA. A más tardar. Olluak karkarasaz astiaz batian jagiten nas beluben dala. Mg PAb 116.
- BELUKO. Tardío. v. BERANDUKO. Beluko ezkonzea deunga, goxetikoa ez oba, aldia gauzak daude,
aroari jarrain gakioza. "Tardío casamiento malo, el temprano no mejor, tiempo las cosas tienen, al tiempo
sigámosle". RS 440. Donsubago nintzate eriotziak beingo baten eruango banendu neure biotzaren jaube nasala,
eta ez bizi eriotza beluko baten zain, ezer egin baga. Mg PAb 203. Ni ta Alejo andik / beluko mezara sarri, /
bidiaren ondoan / jaten zegoan bei ori. EusJok II 123. Beluko Meza aurretxuan batez be ikustekoak erri aretako
bideak: baetorran jendetan eleizara! Bilbao IpuiB 236.
- BELURENGO. Último, (el) más tardío. "Belurengo mezatara joan naz (V-ple)" DRA.
Bere belurengo gauban / bere gorputz-odola, / bere diszipulu onai / berak eskuz emona. Añ EL 2 182 (EL 2 172
azkenengo).
- BELURIK BELURA. De tarde en tarde. Sarri konfesetan dirianak, errazago nagitzar belurik belura
duazanak baño. Mg CO 18s. Sarri aldatuten dan erropa zurija, garbijagua egongo da, bakan ta belurik belura
aldatuten dana baño. Ib. 287.
2 belu (Añ (V) A). "(Hoja) de la espiga de maíz: (V) malutea, kapatxa, belua" Añ s.v. hoja de árbol.
belu. v. belo.
belu-antz. Ceño. N...-ri belu-antza juan zaio. "N..., ha desarrugado el ceño". Ayerb EEs 1915, 223.
belubegi. "(V-ple), tardecito" A Morf 12 S (v. tbn. A Apend). Cf. ib.: "Curiosa es la evolución de begi 'ojo' a
sufijo diminutivo. Además de los ejemplos citados en el Diccionario, andibegi, gorribegi, oribegi, zuribegi y
zuriztabegi, he recogido en (V-ger) luzebegi larguirucho".
belubi. "Belubia (G, L) (de bea, ura), eau deplamé, marais" H, que cita a Izt C. Ikusten da garbiro,
Gipuzkoako ur garbiak naspillatu nai ez dutela beñere, erbesteko belubi zakar loitsuakin. 'Con las pálidas,
ásperas y enlodazadas aguas del extranjero'. Izt C 110 (cf. H: 'avec les eaux de marais mauvaises et bourbeuses
de l'étranger').
belueta. Terciopelo. v. belus. Hara belueta renforzatua illia eterdizko kramoisitua. "Velours". Volt 245.
belukiro. "Tardíamente, berandu, belu, berankiro, belukiro" Lar.
belukor (V ap. A; Lar, Añ (V), H). "Tardío" Lar y Añ. "Belukorra, syn. berantkorra, qui a l'habitude de tarder,
tardif" H. "(V,...), tardío" A. v. berankor.
belumendu (V-m ap. A). 1. "Tardío" A. (Usado como apodo). Bareño'tar Juli, "Belu-Mendu"-ri. Enb
146. Txori onek diñona --ez emon, ez kendu--, / oso-osorik nai deuat... Agur, "Belu-Mendu". Ib. 146.
"(V-arr), cierta variedad de castaña tardía" A.
2. "(V-ger), tardanza" A.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
782

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
belun (V-gip, G-goi). Ref.: A Apend; Iz ArOñ; JMB At. 1. "Oscuro, moreno" A Apend. "Belun-a, matasia
ondo zuritzen eztanean: illuna. Belunak urten daue (las ropas en la colada); urun beluna" Iz ArOñ. "Negruzco,
moreno" JMB At.
2. Triste, sombrío. Irriyario zana nabari zait belun. / Norantz zoazte arin gaztaroko amets / ta ainara bularzuri?
Zuek gabe ezin ets! / Zelaian lorerik ez eta biotza illun. Zait Gold 41.
- BELUN-BELUN. (Con reduplicación intens.). "Bélun-bélun, zuri ederra eztana" Iz ArOñ. "Belun-belun dago,
morado (de un golpe)" Iz UrrAnz.
beluna. "Beluna (BN-baig), lambin [= 'remolón']" Lh.
belundu (V-gip, G-goi; A DBols). Ref.: A Apend; Iz ArOñ. 1. (Vb.). "Goia belundu dau, se ha oscurecido el
cielo" A Apend s.v. belun. "De belun. Belundu, beluniketan" Iz ArOñ.
2. (Sust.). Moradura, esquimosis. "Belundu bat atera zaio besoan, kolpea artutako lekuan" (G-goi).
belunka. "Belúnka bat, un poco oscuro" Iz ArOñ s.v. belun.
beluntza (Lar, Añ (V) A, H). "Tardanza" Lar, Añ y A. "Rétard" H.
belur. v. belus.
beluri (G-to ap. A). Pálido. "Color pasado, pálido" A. Oroitzen al zera Leon, osabaren eriotzea biotzbarruragino
sartua zuelarik, zein beluri ta zurbil, zein biozmindun ta atsekabetsu egun oso artan gekusen? A
Ardi 100. Zenbat, zenbat apainduri / gorrixka, zenbat beluri! Gand Elorri 47.
beluritasun. Palidez. Kendu alde batera beluritasun ta maskal antzak, ta odol-margoa ta ardau kolorea
agirian ipini...! Erkiag Arran 35.
beluritu. 1. Ennegrecer, pintar de negro. Jezabel, [...], begiak beluriturik eta burua ederki apaindurik, leio
batean jarri zan, Jehuri begira. "Depinxit oculos suos stibio" (4 Reg 9, 30). Lard 247 (Dv fardaz thindatu, Ol,
BiblE margotu, Ker koloretu).
2. "Eguzkia beluritu zaigu, se nos ha palidecido el sol" A s.v. beluri.
belus (L, BN, S; Hb ap. Lh, Dv, H), balus (S; Hb ap. Lh, H), belos (SP, Hb ap. Lh), belur (H). Ref.: Lh (balus,
belus); Lrq /balús!/. 1. (Sust.). Terciopelo. "Belosa, velours" SP. "Belos muxtatua, velours moucheté" Ib. v.
belueta. Ugatz gogor, lar-xuri, / Leunez balus' iduri. 'Ressemblent, tant ils sont lisses, au velours'. O Po 37.
Istupa lokharria / edo bela haria / oinen zantzu hautsi, / eta hankan behera / belos galza zaharra, / lerratu
behiti, / tirri, tirri, tirri. (Ustaritz, 1844). DRA. Ezkontzako bideak, legun eta garbi; / Urrundik begiratuz, du
belus iduri. Dr. Larralde CancB I 3, 39 (en la vers. de Eskual 6-11-1908, 2 (que cita DRA), bolus iduri, sin duda
errata). Huna Aztia, xapel belusezko gora bat buruan, soin guzia izar urhezko batzuz ihaurria. Barb Sup 87.
Balusezko zaragolla eta kasabet llabürñieki bezti. J. B. Mazéris GH 1933, 302. Ez ahal zinuen prezio hortan zeta
edo balusa pretenitzen. Egunaria 16-11-1957 (ap. DRA). Zuk ere, Mattin, erraiten tuzu / gaur arras gauza
konfusak, / zure erranak ifrentzua're / badu nola balusak. Xa EzinB 119.
2. +belusa. (Adj.). De terciopelo, aterciopelado. Gizon ttipi bat, luze bezain zabala, barrika bat iduri,
beheretik dituelarik bi bota belusa. Prop 1897, 17. Bazen makiñu ausarki (feidiain) zunbait aztaletaranoko
xamarrekin, zaragoilla balusak belhain-bürietara. Eskual 12-6-1908 (ap. DRA).
- BELUSPEAN. Gathu famatu bat hau zen [...]: / belusapean sarthua / Gizen, yori, maltsatua. "Bien fourré".
Gy 234.
belusatu. v. 1 belustu.
belusko (V-ple), beluzko (V-ple). "Belusko (V-ple), beransko (BN, S), tardecito" A Morf 310. "Beluzko,
tardecito (V-ple)" A Apend.
belustatu, balustatu. (Part. en función de adj.). Aterciopelado. Ekarkizue beraz ene arropa ederrenak,
soineko xuri pintxarkatua, xapin dixtirant balustatuak. Etcheb MGaric 228.
1 belustu, belusatu, balusatu. (Part. en función de adj.). Aterciopelado. Belusatua da [gathua] gu bezala
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
783

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berdin, / Pinkardatua, eta buztana luzea, / Modest bekokia, humilla portea. "Il est velouté comme nous". Gy
219.
(Referido a la voz). Hemen ginuen Jean Iholdy (kantoria). Partida denboran bere boz legun balusatua
adiarazi du. Herr 4-9-1958 (ap. DRA).
2 belustu (V-gip). "Belústu, belúsketan, ponerse deslucidas para presentar, v. gr., las manzanas con los
magullamientos, etc." Iz ArOñ 176.
belute. "Demora, tardanza, beranza, belutea" Lar.
belutetu. "Demorar, tardar, beranzatu, berantu, belutetu" Lar.
1 belutu (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ, H). v. berandutu. 1. (Con aux. trans. o intrans.). Hacerse tarde. "(Se
hace) tarde, berantzen, berandutzen du, belutzen dau" Lar ( H). "(Se hace) tarde: (c.) berandutzen da; (V)
belututen da" Añ. "Belutu eiñ jatan atzo, zuen etxera agertzeko" Etxba Eib. Darda gañian erabilli daruadaz
ardao saltzallak belutu edo ondo gautu artian daukeezanian etxe barruban nekezaliak. Mg PAb 44. Belutu jaku
bidian, baña oraindiño etzirian nire emazte, ume ta otseiñak oera juango. Ib. 91. Belutuko jaku orretan, ta dei
egitera nuako Praiskari. Ib. 69. Dazau Konfesoriak, pekatubaren iturrija daguala sartutian tabernan bera
legezko lagunakaz; an belutu ta doiala bideetan zabuka, albo alboka. Mg CO 220. Zerbait belutu zanean, joan
zirean okela, ogi, ardao ta abarregaz zugatz baten azpira, lauretakoa artutera. Echta Jos 43. Adirazo eutsien
kalekoei diruak gertu ipiñi biar ebezala [...], ta asko belutu barik, laster asiko zala diru-banandutia. Kk Ab I
120. Aupa, mutillak! Urten jokora, belutu baño lenago. Enb 68. Guk be euskera maite badogu / ez da sekula
galduko; / itxartu eta jagi gaitezan / belutu baiño lenago. BEnb NereA 94.
2. (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ, H). (Con aux. trans. o intrans.). Tardar, retrasarse. "Tardar, beran, berandu,
belutu, con las terminaciones de el neutro, v. g. yo tardo, tardas, berantzen naiz, zera, belutzen naiz; y tbn. de el
activo berantzen det, dezu, &" Lar. "Tardar" Añ. "Belutzea. Tarder; être en retard. Belutzen naz, id. belutzen dot,
je suis en retard, je tarde" H. "Belutu, vb. reflex. Retardarse. Batari eta bestiari aitzen, belutu naiz" Etxba Eib.
Zizirikua ezo-ezo (bustitta) eguan-eta, asko belutu zan suba artuten. Altuna 85. Ez du ainitz belutuko [= 'no
permanecerá aquí'], zure biraoak entzutean, beldurraren berri badu beintzat. Zait Sof 65. Itundu gaitezen
erabakia artzeko: ezpaikaude belutzeko garaian, alegiñak egiteko ereti erosoenean baño. Ib. 13.
3. (Con aux. trans.). "Retardar, diferir, berandu, berandutu, belutu, y las terminaciones del activo [= aux.
trans.]; luzatu, geratu, atzeratu" Lar (v. tbn. en Añ). "Retardar, diferir" y "dilatar" Añ.
2 belutu. Apesadumbrar, entristecer. Cf. belun (2). Onetxek arras belutu ninduan. "Causóme esto mucha
pesadumbre" (Quijote IX). Anab RIEV 1928, 608 (AIr ib. 598 biotz min andia artu nuen).
belutxo, belutxu. 1. (Dim. de belu). Un poco tarde. Juana Marik eta senarrak, usmau eben, Martin noizikbeñean,
goizean-goizetik ardiak basora eroan da gero, belutxo etorten zala etxera. Echta Jos 38. Belutxo egin
jat geure autuetan, da banoa arin-arin etxera. Ib. 133. --Orain meza nagusira noa, eta belutxo izango ote dan
beldur naiz. --Ez; garai onean zoaz. Urruz Zer 96. Porteu az, mutil, belutxu baña! Enb 191.
2. (Lar, Añ (V)). Breve tardanza. "Mórula, detención breve" Lar y Añ.
- BELUTXOAGO. Un poco más tarde. Ezekian ordu atantxe edo belutxuago Talara ioan bear izaten ebanik.
A BeinB 86. Besteak baino belutxuago eldu nintzen eskolara. A BGuzur 124. Ainbat ariñen ezkondu adi, eta
belutxoago damutuko az. EgutAr 17-1-1959 (ap. DRA).
belutze (Lar, H). "Retardación, berantza, berantzea, berandutzea, belutzea" Lar. "Rétard" H.
beluze (Lar, Lcq 171 y 172, Añ, H). "Heno" Lar y Añ. "(Deschampsia flexuosa), heno común" Lcq 171.
"(Holcus lanatus), heno blanco" Ib. 172. "Beluzea, (V, G), foin (de belar-bedar luzea, herbe longue, par
opposition au regain, herbe courte)" H. v. BELAR LUZE. Bada gizona guztiya beluzea da, ta aren gloriya
guztiya beluzearen gloriya bezala eroriko da. Echve Imit II 7, 2.
beluzi. v. biluzi.
beluzko. v. belusko.
beluztegi. "Henil, beluztegia" Lar. "Fenil" H. v. belartegi.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
784

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
belxka (Arch VocGr, A; beltxka S), belzka (R), bezka (S), bexka (S). Ref.: A Morf 322 (belzka); Lh (beltxka);
Lrq (beltzka). Negruzco; moreno. "Belxka, noirâtre" Arch VocGr. "Baltzezka o baltzizka (V), belzka (R),
negruzco" A Morf 322. "Belxka, negruzco, moreno" A. "Beltzka /béska/, un peu noir. On dit plus souvent bexka"
Lrq. "Beltxka, beltxko (S), beltxkara, noirâtre" Lh. v. beltzezka; beltzaran.
belxkant (Sal, R ap. A Morf 296; Casve), belzkant (R-uzt ap. A). "Belzkanta (R-uzt), negro algo claro" A.
"Belxkanta, negruzco, moreno" Ib. s.v. belxka. "Belxkanta "(Sal, R), negruzco" A Morf 296. "Brun, belxka,
belxko, belxkant, muska" Casve.
belxkantu. "Brunir" Casve.
belxkantze. "Brunissage, belxkantze" Casve.
belxkara. v. belzkara.
belxko (L, BN, R, S; H; beltxko S), bexko (Hb ap. Lh), belsko, belzko. Ref.: A; Lh (beltxko). Negruzco,
oscuro. "Belxkoa. Oihal belxkoa, drap un peu trop noir" H. "Negruzco, moreno" A s.v. belxka. "Beltxko (S),
beltxkara, noirâtre" Lh s.v. beltxka. "Bexko (Hb), négret, un peu noir (pour beltz-xko)" Ib. Hemen gaindi [apobelatz]
gehienak gainez belskoak dire, azpiz argiago. Dass-Eliss GH 1923, 377.
(Dim. de beltz). "Xurixko, beltxko, phentsatzen gaixko (S), (petite chose) blanche et noire, assez difficile à
deviner (devinette enfantine)" Lh. Xurisko, belzko, atxemaiteko gaiztosko? Phika. GAlm 1934, 46 (ap. DRA).
Malo. Badire batzu bertzen alderat gaitzestera lerratuago eken egitearen onestera baño: "Ni ona banaiz,
edozein gauza erranagatik beltxkoa". "Zer? Zure begia da gaiztoa zeren ni ona naizen!". FIr 159.
belxño (H). "Belxñoa, beltxañoa, petit brun, petite brunette" H s.v. beltz.
belxtto (H), bextto (S). "Belxttoa, baltxoa, un peu noir" H s.v. beltz. "Beltxto, beltzto /bés#t'o/, un peu trop noir,
fort noir" Lrq.
belxuri. v. BELTZ-ZURI.
belzauri. v. beltzuri.
belzgarri (Hb ap. Lh, -tz- Dv), beztugarri. Infamante. "Beltzgarri, propre à noircir, diffamant" Dv.
"Diffamatoire" Lh. Egite gaiztoak, egin, len ere egiten ziran, baiña beztugarritzat artzen ziran. Vill Jaink 81.
belzgende. v. BELTZ-JENDE.
belzgorritu, bezgorritu (Lar), balzgorritu (Lar DVC 181). "Amoratado, moretua, odoluritua, bezgorritua"
Lar. Zer da ikustea gizon bat eztagokena oñen gañean, erorka arat onat, beltzgorriturik aurpegia, begiak
turbioturik iraulka bi argi iten diotela? (164; v. tbn. 202, 262). LE-Ir.
belzinda. "Corneja" DRA, que cita GAlm 1955, 46 (pero no aparece en dicha pág.).
belzka. v. belxka.
belzkai, bezkai. "Tizna, materia para tiznar, bezkaia, balzikaia" Lar.
belzkant. v. belxkant.
belzkara (Urt III 243, Hb ap. Lh, Dv (-tz-), H, A), belxkara (Sal, R; -ltx- BN; H). Ref.: A (belxkara); Lh
(beltxkara). Negruzco. "Belzkara (S), ombre, noir" H. "Beltxkara, tirant sur le noir" Ib. s.v. beltza. "Beltzkara,
noirâtre" Dv A. "Belxkara (Sal, R), negruzco, moreno" A s.v. belxka. "Belzkara (Hb, Dv, A), brun, basané"
Lh. "Beltxkara (BN), noirâtre" Ib.
belzkaratu. "Beltzkaratu, rembrunir, brunir, se rembrunir" Dv.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
785

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
belzkari, bezkari (Lar). "Libelo satírico, perkea izkiraki bezkaria" Lar. v. belzkarri.
belzkaro. Ceño, mala cara. v. beltzuri. Botztaroa da tristeziaren medika segürrena arima ederrer ere
Jinkoak dereien dohaiña; halakoak belzkaroez dirade etsai. Egiat 232.
belzkarri, bezkarri (Lar). "Cedulón, papelón satírico, txartel bezkarria" Lar. v. belzkari.
belzkatu. "Tempérer, beltzkatu" VocS.
belzkeria (-ltz- Dv, A) Infamia, acción infame. "Action noire, infamie, noirceur" Dv. "Acción infame" A.
Nere beltzkeriek, ikharaz bethe eta hurran etsitzeraino hondatzen eta ithotzen naute! Dv LEd 79. Ez baita
egundaino Israelen gerthatu horrenbertzeko izigarrikeria eta beltzkeriarik. Dv Iud 20, 6. Neron bildurturik,
astakeri artatikan bere buruba garbitzeko, belzkeri ua kristauai egoztea gogoratu zitzaion. J.M. Tolosa EEs
1913, 162. Gaizkiesaka ta belzkeri oiek barkatzen dizkiet gizagajoari. Or SCruz 141. Gu ere ibilli gera,
paperetan edo ordun bizi ziranen ezpañetan olako odolkeririk edo beltzkeririk arkitzen ote degun.
Ib. 83. Belzkeriren bat sumatzen dut. Amez Hamlet 32. Gogorra da joateaz egiten dudan belzkeria. Txill Let
107. Iguin diat zaintiratua, gogoratu zitzaion. Gorputzaren belzkeri bat duk. 'Traición'. AGoen Agurea 59.
Berandu dek berandu! / Ire bizitzan egin ditukan / belzkeriak zuritzeko. NEtx LBB 377.
- ZURI-BELZKERIA. v. zuri.
belzki, balzki. Obe da aurpegi gorri ze ez biotza balzki. "Mejor es cara colorada que no corazón denegrido".
RS 322.
belzko. v. belxko.
belzkoi. Moreno; negruzco. Ribadeneirak dio, bizi zanean Hoces au arpegiz beltzkoi ta itxusia zala. Manzi
GPatroi 164 (ap. DRA). v. beltzaran.
belzkote, balzkote (A Morf 274), bexkote (Lar). Oscuro, moreno. "Morena, hogaza de pan moreno, ope
bexkotea , lat. panis subniger" Lar. Non erasotzen dion morrosko belzkote batek aotik sudurrera
maixeoz, aitona miñerituaren begiramen apurrik gabe. "Un mozo muy moreno". Mok 17.
belzkura (H (S), T-L; -ltz- S), bezkura (-ua S). Ref.: Lh (beltzküra); Lrq (beltzkura).
"Belzkura (S), tâche noire. Couleur sombre, noire. Syn. belztasuna" H. "Beltzküra (S-saug), noirceur, tache
noire" Lh. "Beltzkura /besküa/, grande tache noire, noirceur" Lrq. "Noircissure" T-L s.v. noir. v. belztura.
Lür ülhün eta heriuaren belzküraz estalirik daguenialat juan beno lehen. Mst III 52, 3 (Ip itzalaz). Arraroki
edireiten da bere txerkü propiaren beltzküratik osoki xahü denik. Ib. 33, 2 (Ch amudio propioaren notha
guzietatik). Begiak bethi ohil alde orotarat soz, beldürrez dezen jendiari ager arimaren belzkürak, ahoa bethi
gahüntsü khorpitzak dian khozütik. Egiat 199. Bekhan edireiten da bere txerkhiaren belzküratik osoki xahü
denik. Ip Imit III 33, 2.
- BELXKURA (S; -txk- S; bexküra S). (Forma con palat. expresiva). a) "Belxküra, beltxküra, (S-saug), petite
tache noire" Lh. "Beltxküra /bes#küa/, petite tache noire" Lrq.
b) "Bexküra (Sc), rencorcillo. Horrek badik bere bexküra enetako" A.
belztaile. v. beltzaile.
belztaka (G-to), beztaka (G-to), beltzaka (G-goi). Moreno. "Be(l)ztaka bat, un negruzco, un moreno" Iz To
s.v. beltza. "Beltzakia, el moreno, el negruzco; beltzaka bat (G-goi)" Ib. nota. v. beltzaran. Nori begiratzen
ete dio zalduntxo beztaka lotsagabe orrek? TAg Uzt 27. Beztaka ta zimel bat al da mutil ori? Zenbat urte ete
ditu? Ib. 189.
belztakatu, beztakatu. Broncear, poner moreno. Eun eguzkialdik beztakatu dabelako, ordea, uritarrak
"Beltxa" deitzen dautsoe. TAg GaGo 6s.
belztasun (SP (-tz-), Urt III 300, Ht VocGr 390, Añ, Hb ap. Lh, Dv, H, VocB, A DBols), beztasun (Lar, Hb ap.
Lh), belztarzun (beltz- Arch ap. DRA), balztasun (Lar, Añ), baztasun (Lar), baltzitasun (A DBols).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
786

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Tr. La forma beztasun solo se encuentra en Hiribarren, no como forma única, y en Beovide.
1. Negrura; oscuridad. "Noirceur" SP, Ht VocGr, Lh. "Atritas, belztasuna, kolore beltza, goibeltasuna" Urt III
30. "Atezamiento, beztasuna, balztasuna" Lar. "Negrura" Lar y Añ. "Belztasun, état de noirceur" Dv.
"Belztasuna. Au physique et au moral, noirceur. Gabaren balztasuna, la noirceur de la nuit" H. "Beltasun [sic],
negrura" VocB. v. belztura, belzkeria. Illunbea ta belztasuna eguzkiari dariola deritzat. Mb JBDev 44. O
egazti ederra. Ez dago zure berdiñik egodunen artean. Zure belztasunak argi egiten du. VMg 16 (dirigiéndose a
un cuervo). Zer da beren gorputzak estaltzen dituzten soñekoen beltztasuna, begiratzen badiogu biotza erdibitzen
dioten penen beltztasunari? Etxeg EE 1883b, 551s. Metal-orea hoztu ta nigredo mailara heltzen denean
bezelatsu agertzen da, egakia, islatua, beltz-dirdiraz nabarmendua. Antzina, "belztasun" hori izan ohi zen,
lanaren agertze eta gogortzearen aldez, aurreko sinalea. MEIG IX 123 (en colab. con NEtx).
2. (Hb ap. Lh, H), beztasun (Hb ap. Lh). Maldad, infamia. "Ene falten belztasuna, la noirceur de mes fautes"
H. "Infamie" Lh. Nigarrez nago ikhusirik / ene falten beltztasuna, / eta ikhasirik halaber, / Aita, zure
ontasuna. Gç 105. Lehenago zure bekhatuen eskusatzeko erran zinezaken, ez zinduela ongi ezagutzen hekien
belztasuna. Brtc 256. Ote dago nondik ezagutu komunio gaiztoaren belztasuna esan diran arrazoiaz gañetik?
Mg CC 244. Izurrikeria hek guziak bet-betan pharatzen zaizko begien aitzinean; pharatzen zai[z]ko bere
belztasun guzian. Dh 146. Jainko haren handitasunaren gainean neurtzen du dohakabe hark bere bekhatuen
belztasuna. Ib. 135. Ez dut bada kausituko alde batetik miserikordiaren gaindidurarik, eta bertzetik
eskergabetasunaren belstasunik baizen (c. 1815). Vin 176, 4. Bere baithan sarthu zenean, ezagutu zuen bere
krimaren beltztasun guzia. MarIl 178. Entseia gaiten pasione haren garraztasuna eta hura kausatu duten krimen
beltztasuna ongi kontzebitzera. Jaur 152. Jakin zazu bada, zein-nahi handi eta handiago iduri dakizun bekhatua,
etzarela oraino nihondik hurbiltzen ezagutzera berenez zer den haren beltztasuna. Dv LEd 129. Etzirurin nihor
urrikal zitekela hartaz, ikusi ondoan haren beztasuna eta bere ungi egilearentzat izan zuen esker gabetasuna. Hb
Egia 45. Gu deituak gera, animak, geren danez, salbatzeko alegina egitera; biziuaren beztasuna adiaraztera. Bv
AsL 161.
Defecto, tacha. Agertu ditu hekien belztasun, gogortasun eta errenkurak. Hb Egia 6. Norbait asi omen zan
Medelengan belztasunen bat nabaritzen; ta, [...] sukalde guztietan zabaldu zan, Apaizaren aita etzala kristau
ona. A Ardi 101.
3. Severidad. Igorri-bidaldu zion bein Jangoikoak Ecija deritzan erriko kargudun bati bere Apostol S. Pablo
ta igorri zion bere ezpat zorrotza eskuan zuela ta begi belztasunez ta suz beteekin. Mb IArg I 117.
4. "Tristesse" Dv. Ilhundurak alabainan hurbilarazten du herioa, eta zebatzen du indarra, eta bihotzeko
belztasunak beheitiarazten du burua. Dv Eccli 38, 19. Zeren belztasun handia berritzen baitzen haren baithan,
eta hiltzera zihoalako ustea hartu zuen. Dv 1 Mach 6, 9 (Ol atsekabe, BiblE nahigabe). Dira izar batzuek,
doakabearen beltztasuna argitzen dutenak. Etxeg EE 1884b, 285.
- BELXTASUN. "(Hb), état de noirceur" Lh.
belztu (Ht VocGr, VocS, Dv, H, VocB; -tz- SP, Urt I 412, Gèze), beztu (G, AN-ulz, B, S; Lar, Añ, Hb ap. Lh),
balztu (H), baztu (Lar), beltzitu (V-gip; Dv; -lz- Lar, Añ), baltzitu (V-arr-m-ger-oroz-gip; Dv; -lz- Lcc, Lar, Añ).
Ref.: A (baltzitu); Lrq (beltzt); Iz Ulz (zuríe), UrrAnz (beltzítu), ArOñ (baltzittu); Etxba Eib (baltzitu); Asp Gehi
(beztu); Elexp Berg; Gte Erd 199.
Tr. Belztu es la forma más generalizada; está atestiguada en todos excepto en los vizcaínos. Estos últimos
emplean generalmente baltzitu (atestiguado ya en Landucci y Egiaren Kanta); se encuentra balztu en fray
Bartolomé y Zavala. Emplean la forma beztu los guipuzcoanos ya desde Larramendi, así como Hiribarren (junto
a belztu), y en el s. XX, tbn. Gandiaga y Mirande; Etxaide y Lizardi lo emplean junto a beltzitu. Esta última
forma se encuentra tbn. en textos guipuzcoanos de autores vizcaínos (Moguel, Uriarte y D. Aguirre) y en
Apaolaza (en los dos últimos alternando con belztu). En DFrec hay 5 ejs., vizcaínos, de baltzitu, 2 de belztu y 6
de beztu.
1. Ennegrecer(se); oscurecer(se). "Ennegrecerse, balzitu" Lcc. "Ennegrecer" Lar y Añ. "Denegrecer" Lar.
"Noircir, belztü" VocS. "Noircir, rendre noir. Iguzkiak belztu du, le soleil l'a noirci" H. "Cirer des chaussures.
Zapatak belztea, cirer les souliers" Ib. "Devenir noir, noircir. Iguzkian belztu naiz, j'ai noirci au soleil" Ib.
"Ennegrecer" A. "Beltzt /best/, devenir noir" Lrq. "Masustak baltzittu dira sasixetan" Etxba Eib. "Aratostietan
naikua da arpegixa baltzittutzia koko agertzeko" Ib. "Béztuik, ennegrecido" Iz Ulz. "Baltzittu, ennegrecer;
baltzíketia, el ennegrecer(se). Baltzíttu, baltzíketan, ponerse de este color" Iz ArOñ. "Ennegrecer; también
amoratar. Ogi au geixegi beltzittu jatzu" Elexp Berg. "Ankia beltzittu jatan egun batetik bestera" Ib. "Eguzkiak ez
nau bezten (B), ekiak ez nau beztu (S)" Gte Erd 199. Lur ikharatze handi bat egin zedin, eta iguzkia beltz
zedin bilozko zaku bat bezala. Lç Apoc 6, 12 (Dv belztu, Ip beztü, Ur (V) baltzitu, Ur (G) beltzitu; He, TB, Ol
beltz egin, Echn, IBk beltz bi(h)urtu, Ker baltz biurtu, Ibe beltz jarri). Fiñean argitu zinduen / bizi onaz mundua,
/ hala nola illhargiak / gau illunbez belztua. EZ Noel 150. Zegaiti ekusen Almiranteak / izerdiz balziturik,
ukaturik oeak. EgiaK 89. Bataren eror arazitzea, bertzearen beltztea, [...], irri eta allegrianza erhoak eta
ahalkhegabekoak dire. SP Phil 329 (He 330 maskaratzea edo tintastalzea). Ezpaitute kastitatea hautsten,
badarik ere hura erbaltzen baitute, langiarazten, eta haren xuritasun ederra erdi beltzten baitute. Ib. 260 (He
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
787

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
262 belzten). Aurpegiko begi-ezpañak eta buruko muñak materi loi ta ar egiñak eta azpiko orzak belztu ta erdi
eroriak. Mb IArg I 223. Ekarri zituen aitzur, golde, [...] ta bere alab, lur lanetako nekez, eguzkiz ta izerdiz
belztu-gogortua. Ib. 211. Belztu zé zerua, / mostratus tristúra; / ilúndu mundúa, / guzía ilundúra; / lutos
bestiturik / irúzki edergúra / egúna gáu biurturik. LE Kop 98. Baltzitu bagarik. msOñ 238r. Betazpiak
baltzitubak; ortzak antxina juanak, oi utsak agiri ditubala. Mg PAb 72. Labazaina ezpada zuurra ta aituba, edo
subak igaroko dau gania balzitu ta barruba erre baga, edo danak urtengo dau ezkotu ta errearinak. Ib. 152.
Bizargin edo barberuak apainduten dau arpegija bizarra kenduta; baña egun gitxiren buruban balzituten da,
jaijoten da bizarra. Mg CO 80. Ez gaisuak argalduten dau, ez eguzkijak baltzuten [por balztuten?] dau, ez otzak
zurituten dau, ez edadiak zaartuten dau. fB Ic I 61. Urten eban zulotik emakume batek, aillagiña penitenzijaz
sikatuba, eguzkijagaz baltzituba. JJMg BasEsc 238. Eztituz ainbat gauzak baltztuten / gau ilunaren iluntzak, /
zein da miruak dituz iluntzen / Ama-alaben biotzak. Zav Fab RIEV 1907, 94. Izanik zeu angeruen ispillu loibagea,
[...], gelditu yatzun aurpegi guztia ainbeste yotegaz baltziturik, anditurik eta antz guztia galdurik. Añ EL 2
197 (EL 1 192 baltziturik). Ikusten dau bere lagun errukarrija dana ezaindurik eta baltziturik. Ur MarIl 46. Ez
bezteko larrua, yartzen dire yosten. Hb Esk 182. Saulek, noizbait bere morroi izan bazuen ere, etzuen ezagutu,
artzai-soñekoakin eta eguzkiak belztua zegoalako. Lard 165. Kukurusta beltz[t]en bazaiote, buztan gaineko
bixikan min dukete. Dv Lab 291. [Hortzak] laburtzen, beltzten eta desbardintzen dira aberea zahartzen denaren
arabera. Ib. 239. Sei egunen buruan denbora khanbiatzen da, itsasoa samurtzen, zerua belzten. Laph 222. Ez
eben ezetara gura eguzkirik, / Baltzitu ez eioen berak arpegirik. AB AmaE 418. Beida beza nola beztubak
gelditu diran [udariak] arri kolpiekiñ. Sor Bar 23. Zaagia bezala beztua / Daukala pikez barrua. Urruz Urz 27.
Beltzitu zituzten arpegiak iduri bustiarekin eta joan ziraden pagaria bera. Apaol 65. Eregi zan bat batera leioa
eta arpegia eta eskuak beltztuta zeduzkan gizon bat agertu zan bertan pistoleta eskuan zuala. Ib. 71s. Izanen
bada ere [iguzki-histura] bortz edo sei menderen buruan, aski dukezue, haurrak, erne egoitea, berinaki beltztuak
[= 'cristal ahumado'] eskuan. HU Zez 96. Hobeki ageri zen oraino berinaki pozi bat supizteko baten lanoarekin
apur bat belztuz. Harek eztitzen zuen iguzki ageri zenaren distira. Ib. 96. Bet-betan belzturik bezala jarri omen
da. [...]. Hil-hurran edo hila hirirat ereman dutela dugu azken berria. HU Aurp 140. Esnea egosteko
maskilotxue, barrutik garbi garbie ta kanpoti kez da kedarrez edo i-iutukoz baltziturikoa. A BGuzur 156. Alderdi
guztiak keiak ondo baltzituta eukazan, diz-diz egiteraiño. Ag AL 60.
(s. XX) Betondoren bat baltzitu ta euren tokitik agiñen batzuk ataratea baño beste kalterik ezteutsat iñori
erakarri. Ag Kr 83. Hantik eta berhala zelia belztü zen / Ebia jaits ahala lürra ikhara zen. Xikito 6. Naikua lan
daukate auek beren buruak apaintzen, illeak beltzitzen, arpegiak irintzen, zimurrak estaltzen. Ag G 297. Bertan
zeuden, su-aurrean, zumitzezko jarleku apalak eta keak eta urteak leundu zuten txisillu galanta, ta zapaldetan,
sulla, morko ta [...], zurezko kollara belztuak. Ib. 15s. Beztu egingo zerate iguzkitan. Iraola 134. Ai lore
gaxoaren / Loian belztutakoaren / Olerkari ona! EEs 1916, 330. Itsatsi gabe bertan beztu ta zimelduta geratu
bada txorten ori, oso zail izango da kentzea. EEs 1917, 34. Eliza Juan Joxek berak zabaldutakoan, gizakume ta
emakume arrapaztaka sartu ziran, bai laxter aitortegi-inguruak belztu ere. A Ardi 125. Bertze hiriak
harrabotsean lanarekin zalapartaka ari direlarik, ikatzak belztuak, keak itoak. StPierre 39. Udak beztu duen
eskua ez dun ausartzen ire bekokiari atxegiten. Or Mi 20. Belarriak dauzkat ubel ubelak, / sugurra berriz beztua,
/ bi ankak ere sumindu eta / ipurdia're oztua. Tx B 48. "Sukar usteldunen", begitartea eroria, kolore ilun-zikin;
begiak gorri eta ezpañak beltztuak, idorturik, erreak bezala edo xigortuak. FIr 192. Etxe-lerro beltz bat ikusten
dugu lehenik, [...]. Etxeak baino goragoko arbola batzuek belzten dute gehiago oraino, beren itzalaz. JE Ber 99.
Urmael onduan bazan eulizkua, barriz, estatu bakotxian ixara bat baltzittuteko beste. Otx 159s. Oso gorri ez
bazeukan ere / zurbildu zaio galdorra; / ubeldu gero; azkenik beztu / geldi dalarik min-sorra. Or Eus 315.
Elkarrekin kordatuta / ertokian zintzilik; / ekeak beztu baiño lên / alde egin zuten andik. Ib. 65. Matelak odol ta
nigar, jauntziak lohiz belztuak. Iratz 136. Joañixio arriturik zegon, iñauterik ain urruti ta gizon arrek zergatik
eskuk eta musua beztu ote zitun oirako. JAIraz Joañixio 56. Zeinbat bidar ez ete ziran etxeratzen gorputzeko
atzealdeak minbera ta baltziturik, ipurmamiñak azalak urratuta. Erkiag Arran 78s. Iru morrosko, aize ta eguzkiz
baltzituriko arpegi ta kokotondo mardodunak. Ib. 50. Otzak baltzituta dardaraka batian euan Pattakia gizajua.
SM Zirik 35. Begira iñoiz egon izan naiz / gauzak ezin sinisturik, / Askon gorputzak ikusten dira / eguzki galdaz
bezturik. Basarri 100. Suak et' ekaitzak / beztuta, zarraski, / itzatsi ta zarpil, / Jorrailgo elorri. Gand Elorri 37.
Aren (erropariaren) lepoan sartutako aiztoa ozta odolez tindatzen zen eta ondar-gaiña zorna pixkatekin doi
beltztuten zen. Ibiñ Virgil 104. Emen, sutzar batek, atergabeko kez, abeak bezten ditu beti. Ib. 52.
Pintar, escribir, marcar de negro (el papel). Urrien zazpigarren, egun gustia / Hespañenzat aurten izan
zidia / ain egun alegrea akordetako, / papera geiago balzietako. EgiaK 90. Zain dagoz nor jausi aldedin zetan
edo atan esesteko, paperak balzituteko. Mg PAb 193. Kaleetako bizimodu ta arrisku edo labanarri gustijak
azaldeetan asi ezkero, liburu andi asko baltzitu biarko litzaatez txikin onen lekuban. JJMg BasEsc IV. Ainbeste
bidar esan dautzut ba, / "Euzkeltzale-Bazkun" orri, / Nire argazkiz ez baltzitzeko / "Euzko-Deya"-ren ingorri.
Enb 131. Mutillak salgai zituan idatsorta aietarik bat artu det, eta bai bereala antz eman ere arabierazko
idazkeraz beltzitua zegoala. (Quijote IX). Ldi RIEV 1929, 208. Ori esanik, ekin diot paper-ondar batzuk
beztutzen. Ldi IL 30. An bertan dut lan egiten / axotez beztuz paperak. Mde Po 41.
Fruncir (el entrecejo, la frente). Bera're apenas zegon / kopeta beztuta, / adoratu genduben / danok
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
788

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
auspeztuta. PE 111. Nere bertsuen buelta kantatzen / dabil kopeta beztuta, / bere buruba garbitu nairik / baztar
guztiyak nastuta. Tx B I 138. Segur bekundea belztuko du, norbeitek, haren espantuak hemen egin dituela
heltzen bazaio beharrietarat. Zerb Azk 113. Itzik ez du egin nai, / kopeta beztuta, / zartzian gauza onik / gizonak
eztu-ta. Uzt Sas 197.
"Cárdeno: (c.) ubelurdiña; (V) baltzitua" Añ.
2. (L-ain ap. A; Urt I 512, H), beztu (G ap. A; Lar), balztu (H), beltzitu (H (V, G)), baltzitu (H). Difamar,
calumniar. "Allatrare, [...] injuriatu, desohoratu, laidatu, belztu" Urt I 512. "Infamar, betziztu, galostu, galositu.
Lat. Infamare. Item besteren fama galdu, beztu" Lar. "Dénigrer. Norbaiten omen ona belztea, noircir la
réputation de quelqu'un. Syn. histea" H. "Al eban guztia, baltzittu eban bestien aldia" Etxba Eib. Zu
belzteagatik kolomnia [sic] pozoiñaztatuenak pensa ahal dezaken guzia, publikatzen balute ere, induria hek
guziek zer kalte egiñ ahal diezakezukete? Arbill III 46, 2. Argatikan daude guziak aiñ geldi, aiñ isill, eskuak
tolesturik, naiz beztu ta itxuzkitu dezatela [euskara], naiz darabiltela oñen azpian. Lar DT CCIV. Bertutea,
kalomniaz belztua / Orduraino izan balin bada, / Egun hartan ohorez gainditua / Handizki laudatuko da. Monho
120. Amatzen badegu lagun urkoa biotzetik, ez degu beraren onra eta izen ona beztuko. AA II 216. Begira
aditzen egon ote zeran gustoz lagun urkoaren onra eta izen ona gutxitzen, illuntzen edo beztutzen duen gauzak.
Ib. 229. Gizon horrek belzten dü ene elhea. Arch Gram 56. Yauna, zure aldean naski / Hala ez dena kondaturik,
/ Naokakete beltzturik. Gy 75. Elkhar eziñ yasana, eziñ ikhusia, / Elkhar engana, elkhar beltz, da hango bizia. Ib.
76. Latin, español edo franses yeloskorrak / Goibeldu, ahal guziz, eskaldun zaharrak; / Berak ez mintzatzean,
aise zen belztea. Hb Esk 5. Ergela! uste duk ni beztu edo ahalkarazi, Aita-Saindutarra deithuz? Hb Egia 115.
Nor nahik beltz eta asik dezake. Ib. 154. Zilegi othe zaizuen ene horrela aphaltzea eta belztea bekhatoros
zonbaiten ene ganik urruntzekotan. Laph 115. Zirikatu zituen zenbait persona, bere izen on ta onra beztu edo
beñepeiñ illuntzeko amaika iskanbilla ta esamesa gezurti banatu ta egiztatutzera saiatu ziradenak. Aran SIgn 92.
Nahi izan dituztelakotz beren herrietako Erretorak belztu, kalomniatu. Elsb Fram 151. Zenbat izkribu eta gazeta
tzar, [...], Erlijionea eta haren mixterio sainduak burlatzen dituztenak, Eliza eta Elizaren minixtroak
mezprezatzen eta gezurrez belzten? Lap 27 (V 16). Haren xede onak bederen ez gintuzke nahi gehiago gezurrez
beltztuak ikusi. HU Aurp 56. Berexten direnean hoien gozorik handiena hau da: elgarren jorratzea, aphaltzea,
belztea. JE Bur 164. Nahiz hire ahopaldiek [gizon-jainkoa] nekez beltz dezaketen. Ib. 101. Santa Cruzen izena
nola belztu egiñalak egiñ arren, etzuten nai zutenik irixten Or SCruz 107. Etzuen ura salatu ta belztu nai, aren
sandutasuna begien aurrean zeukalako. Ir YKBiz 19. Onen izena zuritzearren, bere senarrarena bezteko gai
etsitu zitun. Etxde JJ 164. Hainbestetan beztu ohi dugun Ahaide Nagusien nagusitasunarekin [...] batean joan
zitzaigun [Erdi-aroko aho-poesia]. MIH 282. Esanak esan baditut, ez da xuberotarraren oroitzapena belzteko
asmotan izan. MEIG VI 63.
Presentar de modo negativo, pesimista. Zerua dena izar ikusten zuten gazte batzuek zeukaten [...] gauzak
belzten dituela Xalbadorrek. Larre in Xa Odol 15.
3. Envilecer(se), manchar(se). Zer zinen zure amaren sabelean kontzebitua izan zinen instant berean? Aita-
Adameren bekhatuaz belztua, lepra huts egina. Brtc 83. Artuko jakula kontu estuba Jesu Kristoren Aditzain edo
tribunalian, baltzitu, ezaindu edo zantartuten badago [por badogu?] pekatubakaz. CrIc 131. Kristau sinistea
duteenak, nere maira biltzen diranak janaririk gozoena artzeko, etortzea anima beltzituekin, [...], nola nere
biotza minberatu ez? Mg CC 245. Orra bada zein gauza gatxa dan zuritutia pekatu asko ta ekanduakaz balzitu
dan arimia. Mg CO 112s. Arima osoki saindu, garbi eta amultsu hura, gizonen Erlijione eskas, inpiotasun,
lohikeria eta bertze krima eta zikinkeria guziez belztua eta hobendun egina. Lap 245 (V 110).
4. Entristecer(se), ensombrecer(se). Cf. Lç Decl Mm 3v: "Cedron, beltztua, tristea", donde no es seguro que los
dos términos vascos se den como sinónimos. Bihotza belzten zait. Ohartzen naiz arima berezten hari dela
gorphutzetik eta badihoakidala. Dv LEd 173 (Cb Eg II 96 lutoz betetzentzat). Ilhundu eta belztu zitzaioten gogoa
denei. Jnn SBi 110. Ori iñoiz bezela / zurrutak poztuta, / tragua ustuta, / mokua zorroztuta, / kopeta belztuta, /
erdi berdoztuta, / lotsak ematen dizkit / berak ez du ta. AzpPr 48. Leher-arazi zituen galtzak; bainan gure Errege
Jaunari etzitzaion gogoa belztu hortakotzat. Prop 1904, 24. Ondotik, bigarren ilhundura bat, etsimenduz guti
edo aski belztua, arteka tinkatzen delakotz berriz. JE Ber 10. Beltran jaunak elittuke ainbesteko dirutzak eralgiko
bere aurraren bataio egunerako prestaerak egiten, baldin zorigaitz mingots batek bere etxea beltzitu bear lukela
jakin izan balu. Etxde AlosT 18.
5. "Baltzittu ein dia, se han hecho intransigentes" Iz ArOñ.
6. "Lana baltzittu ein biar: lanai buru emun biar" Iz ArOñ.
7. (V-gip), baltzitu (V-gip; A). Ref.: Etxba Eib (baltzittua); Elexp Berg. (Uso sust.). "Baltzitu, una negrura" A.
"Cardenal, moradura. Eiñ destan atxumurkadiakin baltzittua laga desta besuan" Etxba Eib. "Moratón, cardenal.
Baltzittu galanta daukat oinddio ipurdixan zuk emundako ostikariana" Elexp Berg.
- BELXTU (S; Hb ap. Lh; bextü S). "Belxtu (Hb), rendre ou devenir noir. Oski belxtekua (S-saug; Hb), le cirage"
Lh. "Beltxt /bes#t/, devenir noir" Lrq.
- EZIN BELZTUZKO. "Qu'on ne peut noircir, dénigrer" Dv.
belztura (SP -tz-, Hb ap. Lh, Dv), bezdura (Hb ap. Lh). 1. Negrura. "Beltztasuna, beltztura, noirceur" SP. v.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
789

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
belztasun, belzkura. Aberea, agatik zintzilika, dingili-dongoloan zekartean, [...], elur zuriaren agerian
orañik obekiago zeintzen zitzaizkiola bai bere beltzura ta itxura izugarria. EG 1956 (5-6), 23.
2. (Hb ap. Lh, Dv), beltzura (A). "Tristesse" Lh. "Noirceur produite par une action. Gogoko belztura, tristesse
sombre" Dv. "Beltzura, tristeza, melancolía" A (que no cita fuente). Utz nazazu aphur bat ene dolorearen
plainatzera, lur ilhunera, lur herioko beltzturaz estali hartara noan baino lehen. SP Imit III 52, 3 (Ch
illhunbezko). Zurikail eginda nekez zijoakion bakartasunean arratsaldeko beltzura. Anab Eusk 1930, 126. Noiz
idatzi duzu zeuk, irakurle? Beltzurak zure arima goibeltasunez bete zuenean. Txill Let 74. Xirimiri izan dugu
goizean: eten gabe jantzi du Altzurain beltzuraz; guzia, jakiña, ni ezik. Ib. 60. Aitak bere aldetik ere pixkatxo bat
itzegin zuan itzaldiaren ondorengoari beltzura kentzeagatik eta ala olde onean jaiki ziran maietik oerako. Anab
Poli 130. Olerkariak iberitar ingurune guzira edatzen ere ditu beltzuraz begiak, zorigaitza datorkiolako. Gazt
MusIx 67.
3. (L ap. A), bezdura (Hb ap. Lh). "Calumnia" A. Cf. belztu (2).
- BELXTURA (S; belxdura Hb ap. Lh). "Belxdura (Hb), -türa (S-saug), noirceur, qui tire sur le noir" Lh.
belztxo (beltztxo Añ), balztxo (Dv; baltztxo Añ), baltztxu, baltxo (H), beztxo (Lar Dv), baztxo (Lar). Dim.
de beltz. "Moreno, beztxo, baztxoa, beltzatxoa, baltzatxoa" Lar. "Brunete, bruno, negro no muy subido, beztxoa,
baltxoa, illuntxoa" Ib. ( Dv balztxo). "Moreno: (V) baltza, baltztxoa; (G, AN) beltza, beltztxoa" Añ. "Belxttoa,
baltxoa, un peu noir" H s.v. beltz. v. beltzatxo. Don Beltxo (1315). Arzam 165. Zorioneko txala / jakuna
etorri, / bertsuak jarritzeko / bei baltztxu oneri. Noe 99.
belzxurizka. v. beltzurizka.
bemaila. v. BEHE-MAILA (s. v. behe).
bemende. v. behemente.
bemoleko. "Bergara aldean bemolekoa esaten yako zortziko edo lenengo elizkariari ta zergaitik dan jakin dot.
Irugarren Salmua (Domine Deus, meus, in te speravi) itzal itzak, "bemol" da guzti, abadeak eresi edo kantaten
dabe, elizkaria lenengoetarikoa danean, da auxe da izen orren jatorria" A Txirrist 75.
ben (V, G ap. A; Lar, Añ, H), men (V-m-ger ap. A; Lar, Añ, H, Lh). 1. (Adj.). Serio, formal; grave. "Serio"
Lar y Añ. "(Hombre de) veras, gizon mena, bena, ziñezkoa, benazkoa" Lar. "Gizon bena, mena, homme grave,
sérieux" H. "[Benetan] significa formalmente, con seriedad, como procedente de bena: serio, formal" A in Apis
1888, n.º 14, 112 (ap. NeolAG). "Ben, formal, serio. Hoy se usa casi exclusivamente con sus derivados" A. "Men,
serio, formal" A. "Men. Droit, franc, loyal. Gizon mena da hori, c'est un homme loyal" Lh. Cf. IC II 322: "[El
valle de Mena] quiere decir 'valle severo y verdadero' en el habla vascongada". v. zin. Tr. Documentado en la
literatura desde Larramendi (cf. antes el testimonio de IC), es usado por autores vizcaínos y guipuzcoanos; al
Norte lo hallamos en Birjin y en Mirande. Hasta finales del s. XIX men es casi la única forma que se emplea
(sólo encontramos algún ej. de ben en Birjin, que usa tbn. men). Desde Azkue, que especializa el uso de ben para
'serio, formal' y men para 'dócil, humilde', sólo se encuentra la primera forma para esta acepción (excepto en el
ej. de Goenaga, v. infra). Cf. 4 men.
Gerta zaizkiotzu mirabe ta aldamen menak, bere biotzaren erakoak. Lar Fueros 8. Gizon zuhur, zintzo, menak
eta jakintsuak gure alde ditugunean, eztiegu beste jendalla horiei jaramon bear, ez eta aien esan mesanaz
ajolarik artu. Lar in Mb JBDev 8. Ezta heien elheketan deus sartzen benik, ez sendarrik, ez onbidaririk. "Rien de
sérieux". Birjin 85. Hura zeritzadan bizi bide zeinetan atseginik batere ukhan gabe, bethi men, bethi gaizkoan,
eta gauz-eginetarik aldaratua egon beharko bainintzen. "Toujours sérieuse". Ib. 116. Eta solasa menago egin
zen. Ib. 117. Aire mena berriz harturik, erran zeraien. Ib. 218. Nor da ain aitua ta mena eta egun guztian bekatu
txiki askotan jausten eztana? Añ LoraS 36. Etxe bateko andrea / zan bada guztiz kirmena / begiratua ta mena: /
berba baten, egillea. Zav Fab RIEV 1907, 96. Zure kutun on maitagarria / ain da ezkutarma mena, ezik / ezta
berunik ez alzaidurik / eman legikeonik larria. Izt Po 50. Maria Magdalena emakume men eta egititzat
bazeukaten ere. Lard 467. Zoro-antza eukiarren, edozein baizen benak edo serioak zireala. A Txirrist 181.
Euskaldunen euren artean alde batzuetakoak berbaldunago izaten dira, beste batzuetakoak isilkorrago; [...];
batzuk barregarriak, besteak bena edo serioak. A Ezale 1899, 79b. [Jauna] egin nagixu ibilteko bena [...], sengiegittian
sentsuba; zinddo ta garbija. AG (ap. NeolAG). Era berean biltzen dira anima ben garbiak, bakartadea
nai dutenak. Ag G 333. Aurkezten diran gauza guziezaz oldozten eta goguari beti zuzenbide bena ematen oituaz
astiro ta indarkatzeka irixten da gogo-gertasun egokia. "Una dirección seria". Zink Crit 9. Berau ostera piperra
baño benago edo serioago geratu zan. Kk Ab I 22. Beti-beti auteskundiak edo erri-zuzentzak edo orrelako gauza
benak erabagi barik, ondo da noz-edo-bein gauza arintxuak, barregarrijak erabiltia be. Kk Ab II 7. --Zer
derizkiozu, Mitxel aserretua bezela zegoala? --Bai zera! Beti da ben samarra. Lab EEguna 74s. Udalenak irria /
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
790

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
oi-du zoro ozena; / udâk, aragikoia; / udazkenak, bena. "La primavera tiene una risa alocada y ruidosa;
voluptuosa el estío; triste el otoño". Ldi BB 154. [Euskel-egunkaria] ongi ordaindutako gizonek egiña; berriez,
lan benez ta arin-alaiez --parriduriak aztu-gabe-- naroki ornitua. Ldi IL 70. Gu txapel baten aurrean
belaunikatu? Gizon men eta agurgarrien lepotik ixeka egin nai al du, edo? Goen Y 1934, 102. Etzerizkion eskasa
suitzat Lopategiko Agustini. Mutil bena, zintzoa ta langillea. TAg Uzt 216. Arritzekoa da gure morroia dan
bezelako gizon benak, ezer geiago gabe, iñor jotzea. Ib. 193. Oroi naiz Jainko bezala barnean zauzkadena. /
Zurekin biotzik biotz eingo dut otoitz bena. "Una seria oración". Or Poem 539. Lehen mintzatua olerkari bat zen,
haren mintzo lilitsutik ageri zenez, baina beste guziak gizon hotzagoak, benagoak ziren. Mde Pr 134 (cf. nota del
ed.: "bena, seriosa"). Eskualde hortan baditugu Padraig O Conaire, kondaira humoredunak idatzi dituena, [...],
bai eta lan benagoak ere. Ib. 245. Gero mendi barrena / on guzizkora daramaz; t'urean / poz benaz ditu urezta, /
Artzai ta bazka batean / ta zori ona dan mai betean. "Ya en la vena del gozo fiel las baña". Gazt MusIx 89. Mai
baten inguruan giñan zortzi bat adiskide; denok, gizakume, [...] eta denok tipula baiño benagoak eta Aita Santua
baiño katolikoagoak. NEtx LBB 119. Begiratua ben-ilun [...], hizketan hasten da. "Grave la mirada". MEIG IX
134 (en colab. con NEtx).
2. (Lar, Añ). (Sust.). Seriedad; cosa seria. "Veras, benak, zinak, ziñak. Lat. Seria, orum" Lar (v. tbn. en Añ).
Ainbeste aize ta zorakeriren atzetik, ainbeste bena, goibeltasun da trumoiren ondorean etorri bear eban ekatxak.
Ag Kr 175, que emplea la forma con -a constitutiva.
3. (Uso adv.). Seriamente; severamente. "Lengo gurasoak gaur baiño askotaz menago azi eroezan euren
umeak; eta gero beste atzerik izaten eben onek (V-m), los padres de otros tiempos educaban a sus hijos con más
seriedad que hoy" A. Errezau zan errosariyua guztizko ben eta ondo. Zelai guztia eguan familiaz bete-beterik.
Kk Ab II 40.
- BENAZ, BENAZKO. v. benaz.
- BEN-BEN. (Forma con reduplicación intens.). Oin danetan yabilk dantza gurea, / ben-benari, be, eder
yakok barrea. Laux in Onaind MEOE 659.
(Pred.). Erreskadan jarten dira, ta ben-ben, gauza andiren bat egiten baliñardube lez asten dira. Kk Ab I
60. Bigurtzen yako Bertolda ben-ben eta badiñotso. Otx 64. Auzoko gixon batek ittandu eutson bein, ta berak
ben-ben erantzun eutson: --Nik be bixi bear dodalako. Zidorra Euzk 1930, 359. Jakintsuak betaurrekoak bere
lekuan jarri bitza, ben ben, Willi parrez asten dalarik. Lab SuEm 198.
- BEN-BENETIK. "Men menetik daki berba egiten (V-m), sabe hablar con toda formalidad" A.
- BENETAN, BENETAKO. v. benetan.
bena. 1. Vena, inspiración poética. Zein dodan buruan bena liberala / edozein kantaeta trobatzeko.
Lazarraga (B) 1193rb.
2. (AN-ilzarb ap. Bon-Ond 139). Vena, vaso sanguíneo.
bena. v. baina.
benadats. "Adiantum, benadatsária, benadatsa, benadats belhárra" Urt I 168.
benadatsari. "Adiantum, benadatsária, benadatsa, benadats belhárra" Urt I 168.
benafartar, benabartar. Bajo-navarro. v. baxenabartar. Gu Espainiari eratxikiak edo lotuak izanikan ere,
Benafartarrak, Garazikoak gira, muga egileen gainetik. Zub 57. Lapurtar, benabartar, ziberotar aberatsak
baitabiltza hainitz aldiz herritik urrun. JE Ber 43.
benai. "Intención" Lar.
- BENAIKO. "Intencional" Lar.
benaiar. "Intencional" Lar.
benaiarkiro. "Intencionalmente" Lar.
benaibiur. "Intención segunda" Lar.
benaikoro. "Intencionalmente" Lar.
benaita. "Intendencia" Lar.
- BENAITA NAGUSI. "Superintendencia" Lar.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
791

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
benaitari. "Intendente, ekaitaria, benaitaria" Lar.
- BENAITARI NAGUSI. "Superintendente, benaitari nagusia" Lar. Antonio de Urkiola, Erregeren ontzidi ta
Galeonkintzako Benaitari nagusia eta Jeneral Kantauriako Eskuadrarena. Izt C 475.
benaitu. "Intentar" Lar.
benaitukiro. "Intencionadamente" Lar.
benaitza (Lar H), menaitza (Lar H). "Seriedad, menaitza, benaitza, menandea, benandea" Lar.
1 benaka (A), penaka. "Parte inferior del gatillo de escopeta" A. "Benaka edo penaka, gatillo" Auspoa 66, 97n.
Etxera joanda ekarri / nuan eskopeta, / baita ustez erbiyari / ederki apunta; / benakai tira niyon / ta ederki
salta, / surikan ez dit artu / pistoia ez lertuta. Auspoa 66, 97.
2 benaka. "(V-arrig-gip), red para pescar bermejuelas" A.
3 benaka. "Tiraka, ta benaka, ta bultzaka, forcejeando" Fausto Arocena (comunicación personal).
benaldi. v. menaldi.
benande (Lar, H). "Seriedad" Lar. Cf. menande.
benarriza (Lar), benarritza (BeraLzM). "Benarriza, pajarito regalado, eperta, txarta, benarriza" Lar. "Hortelano
(pájaro)" BeraLzM.
benarte. "Aequestro, depósito judicial" Lar.
benartetu. "Sequestrar, poner en sequestro" Lar.
benatsu. v. bentsu.
benatz. Objeción. Benatz (objeción) honi erantzungo diot auxe: Gure arloa ez da bakarrik datorren izkera
bakunduaren bexinedua (ortografia) egitea. Guri dago berdin oraingo izkelgi guztien bexineduaren autatzea.
Broussain Eusk 1919-20 (II), 33 (recogido en un índice de neologismos, ib. 91).
benaz (G ap. A; Lar, Añ, H), menaz (G ap. A; H). 1. De veras, de verdad, en serio. "(De) veras", "seriamente",
"sinceramente" Lar y Añ. "(Ni en burlas, ni en veras con tu amo no partas) peras, ez benaz, ta ez burlaz ez adi
josta nagusiaz" Lar. "Benazki, benaz, benetan, de veras" It Fab voc. "Benaz, benazki, benetan, menaz, menazki,
menaldiro, véritablement, vraiment. Syn. zinez, egiaz, egiazki, egiaki" H. "Menaz (G), seriamente" A, que cita a
Lard. v. benetan. Tr. Documentado en la tradición meridional desde mediados del s. XVIII. La forma menaz
se encuentra en Lardizabal, J. I. Arana y Kortazar.
Adierazteko, bati eta benaz gurtzen gatzaizkala, ezen ez arrotzok bekala, anbeste Jainko gezurrezko ta
irrigarriri. "Que adoramos y muy de veras a uno solo". Lar DT LXXXII. Benaz benaz, diotsa Ollarrak, poz andi
bat ematen didazu berri orrekin. VMg 56. Zer balioko du gizonak emaztea benaz eta biotzetik amatzeak, ezpadio
emazteak borondaterik batere? AA I 569. Ekusten zuan Jesusek bere gudari edo soldaduetatik geienak, edo
alde-aldean guziak etzirala benaz eta bear bezala peleatuko etsaiaren kontra. Ib. 16. Begira, Kristaua, benaz
edo ziñez amatu ote dituzun zure lagun urkoak, oen artean zure etsaiak. AA II 110. Galduko zera betiko,
ezpadezu txit benaz oitura ori desegiteko eta bizitz onari jarraitzeko alegiña egiten. AA III 505. Mingarria zan
menaz, [...] beren guraso antziñakoai eskeñitako lur eder aren ateetara ezkero, sartu gabe itzuli bearra. Lard 93.
Jainkoak amets uts baten bitartez itzegin ziolako, leku hura Jaunaren etxetzat artu bazuen, egiaz eta menaz
Jainkoa bera dagoan leku bedeinkatu oiekgatik zer esango zuen? Ib. 35. Gogoz eta menaz jartzen zitzaiozkala
igerritzen zienak, bere ikasleai bataiatu erazotzen ziezten. Ib. 375. Nere gogoa egin nai ezpadezu, ziñez eta
benaz esaten dizut, bai zu eta bai semea biok hilko zaituztedala. Arr GB 26. Biotz-biotzeko erregu biziakin ots
eta deadar eman zuben ziñez eta menaz. Aran SIgn 101. Patu artzaz oso errukiturik, biotzez eta menaz aregatik
Jainkoari erregutzen jarri zan. Ib. 52. Benaz negar egiñaz / biotzetik eska, / biotzaren saltuak / gustatutzen
zaizka. Xe 161. Egiaz San Franzisko zan Mariaren deboto aundia, eta zinez ta benaz Maria maitatzen zuan. Bv
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
792

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
AsL 201. Anima hura edertzea Mariak añ ziñez eta benaz bere kontura artu zuen, non [...], bere biziera ederra
zala bide, Santuen erroldean jarria izatea merezitu zuen. Arr May 150s. Bere bizimodu galdu galgarria utzi, eta
ontzeari ziñez eta benaz berealatik eman zitzaion. Ib. 53.
(s. XX) Txit menaz nere utsegiteak ezagutzen ditut. Kortazar Serm 410. Gure aizkolariok, aoa zabaldu gabe,
osoro benaz, patxada onean, [...] jarri ziran tente zuaitz gañean, beren lan ikusgarria asteko aginduaren zai. Ag
G 102. Begira dezagun nola maitatzen duan aurrak aurtxoa: [...]; begira nola gizon zarrak: buruz, benaz, otz
samarrean. Ib. 290. Etzaitezte nizaz txuliatu; adi zadazute benaz. Ib. 225. Lur ikara ta gertatu ziranak ikustean
bildurrez jarri ziran, esanez, benaz ta ziñez Jaungoikoaren Semea zala au. Inza Azalp 50. Santa Cruzek ere
badirudi egiz eta benaz menderatu naiean zegoala Lizarragari. Or SCruz 110. Nere galdera mamitsu bati /
erantzun diozu benaz, / erantzun alai danik ederren / egi-egizko baietzaz. EA OlBe 40. Euskal-maitasun au
benaz txalogarri da, baño erriari gerok ixten badizkiogu ateak, euskal-elertia geronek ilko degu. Etxde AlosT 9.
Benaz, agi denez beren eguzki gun-emallea galduta, zertako biziko ez dakitela dautza erdi-illunean. Txill Let 27.
Otoitzean benaz artzen diran kristau zintzoek kezkarik aundiena au dute. Or QA 135. Izango dugu beta, eta
gogoa ez da faltako, analisi sakonetan astiro eta benaz murgiltzeko. MEIG VI 135.
Seriamente, formalmente, con seriedad. Orra nola gure Txomiñek euskal-oiturak beti goratzen dituan:
batzutan parre samurrez, bestetan benaz ta bizkorki. Lh Itzald II 117. Lenengoz antzeztu zan "Eskonduko al
naz", / Gero "Meza barria", egoki ta benaz. Enb 196. Benaz eta erdi betozkoz egoan Tutulu, azeri zaarraren
antza, artean galdurik ez ebalako. Erkiag BatB 32.
2. "Benaz egon (V-m), estar con cuidado, apurado" A.
- BENAZKO (Lar, Añ, Dv, A Apend). Verdadero, serio, sincero. "Real, ingenuo" Lar y Añ. "Benazkoa (J.
Etcheb) [?], volontaire. Benazkoa edo ziñezkoa" Dv. "Benazko, serio, formal (Lariz)" A Apend. v. BENETAKO.
Bihotza bekatuz zikindua dadukanak ezin iduki dezake, Jainkoak nai duen guzia egiteko, benazko edo ziñezko
gogorik. Mb JBDev 6. Konsidera dezazula ziñez ta maiz Kristau Dotrinaren gañean, memoriaz artuarekin
aspertu gabe, baizik erreflexio benazkoak egiñaz. "Seria reflexión". Lariz pról. Bizitza ontzeko asmoa (benazkoa
eta osoa danean) eragillea da. AA I 125. Asmo au benazkoa, eta osoa bada. Ib. 124. Zenbateraño gure Aitalenaren
biotzeko amoriua Elizarentzat zan aundia ta benazkua. Bv AsL 201s. Ain ziran egokiak Franziskoren
itzak, ain benazkuak, indartsuak eta guziez gañ ain zan aundia Franziskoren itzaren eztitasuna. Ib. 217.
Rozinante arrigarri zegoan irudikatua, ain luze ta zuzen, [...], ain gallurruts, ain benazko idor-eriduna,
Rozinante izena zein jakin ta egokitasunarekin jarri zion agirian erakusten zuala (Quijote IX). "Tan ético
confirmado". Anab RIEV 1928, 610. Zenbaki bidez jartzen dittugun zenbait itzen azalpideak eztira sarritan itz
oien benazko esanaiak, ipuiaren ariari dagozkion irudikorrak (figurados) baizik. Etxde AlosT 12n.
Edanda ez egoan. Aren itzak benazko ta ganora andizko ziran. Erkiag Arran 62. Evoluzioaren ta bere gurpil
guztien jakintza osoa ta betea bageneki ere, Nola orren jakiñean egongo giñake bakar-bakarrik, [...], baiña
atzenengo zergatiaz, benazko zergatiaz, tutik ere ez genuke jakingo. Vill Jaink 62.
Serio, formal, grave. Bitartean ari da jo ta jo danbolin / irrizko ta benazko eresi onekin. "Entre formal y
cómica". Or Eus 20. Ontatik du biotzondo ain nabaria, ez gaindizkoa, ez belaxka; gizaki benazkoarena baino.
"No desbordada y blandengue, sino grave y varonil". In Or BM 22. Benazko eliz-gizon bekozko-ilunek ondu
dituztenez gero gehienbat euskal liburuak arimen onerako, ez da miragarri adarren lekukotasunak ez maizegi
agertzea. MEIG I 212.
- BEN-BENAZ. (Forma con reduplicación intens.). Ben-benaz euren zaindariaren / Sorkun-egun deuna
ospatziarren, / [...], / Danak batera / Duaz autortu ta jaunartzera, / Gure asaba zarren antzera. Enb 87.
benaza. "(V-ple), banqueta" A.
benazki (H, A), menazki (H). De veras, seriamente, sinceramente. "Benazki, benaz, benetan, de veras" It Fab
voc. "Benazki, vraiment, sérieusement" H. "(G), de veras, seriamente" A (que cita a Jauregui e Iturriaga). v.
benaz, benki. Begiratu zion Jerusalengo Uriari, negar ta negar egiten zebala benazki. Jauregui 238.
Oraindik galdu bage eta osorik zintzoro gordea arkitzen da karta bat [...], esaten ziolarik menazki, ezen, bere
anaia ondraduak idurikatu zitzala eginpide guztietan. Izt C 464. Biaramunean seme nagusien biak txit benazki
itzegin zioten, txaldankeri ura bertan bera ta beingoan laga zezala larderiatuz. A. Iturrioz EG 1956 (5-6), 23.
Con seriedad, gravemente. Guztiak ojuka dabiltzala, gure olagizonok, ixill ta benazki, beren txamarrak
kendu dituzte. Ag EEs 1917, 202.
1 benda (V-gip; Lar, Añ, H). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Venda. "Bande, bandage" H s.v. banda. "Fedia
iduritzen dabe, begixetan bendia dabela" Etxba Eib. v. 3 banda. Zeñak eukan tafetaezko benda bategaz
begiak itsirik. Lazarraga 1154v. Fraiska, berotu egizu laster ura, ekarri egizu gero terreña bat; presta egizuz
benda ta sangrija txaplataak. Mg PAb 76.
2 benda. "Bendea. Errotariek bere bearren truke ba, amar kilo eroan ezkero ioteko ba berak kilo bat kentzea
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
793

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
otzen beretzat. Eta askotan dirue emote yakon kiloa ez kentzeako" Ibarra Dima 263.
benda. v. 1 menda.
bendabal. v. mendebal.
bendakari. v. mendekari.
bendal. v. mendal.
1 bendatu (R ap. A; Lar, Añ), mendatu (-au V-ple-arr-oroz-ger-m ap. A). Vendar. "Vendar, ertxabaldu,
bendatu, bendaz lotu" Lar (v. tbn. en Añ). Bégiak bendaturík joka zezáten irris eta emánkas. LE Ong 42r.
2 bendatu. "Bendau (V-och), domar, dominar" A. v. menderatu.
benddari. "(Hb), lien, ruban, bandage" Lh.
bende. v. mende.
bendebal. v. mendebal.
bendeja. "Bendéja, productos del campo que son llevados al mercado para su venta" Totor Arr.
bendeja. v. bandeja.
bendekatu. v. mendekatu.
bendeko. v. mendeko.
bendeku. v. mendeku.
bendematu. v. mendematu.
benden. (?). Ene muthil sankarra benden oraikoan / Napoleon diagu zango petan eman. Ith Napoleon 35. Tal
vez var. de bederen.
benderatu. v. menderatu.
bendezino. v. bendizio.
bendezitu. Bendecir. Artu zion Jesusek ogia eta bendezitu edo benedikatu zion. Hual Mt 26, 26 (He, Dv,
Ip, SalabBN, Samper, Leon benedikatu, Ur, Ker bedeinkatu, Echn bedeikatu, Ol, Arriand, Or ontesi).
bendikatu. v. bedeinkatu.
bendimina, bindimina. Vendimia. v. mendema. Gal-ebatia, gal-jotia, matsa batzeia edo bindiminia.
Astar II 71. Gure zuaitzetatik zintzilika dagoen bendimiña ezta Metimeko aienetatik Lesbosen biltzen dutena
bezelakoa. "Uindemia". Ibiñ Virgil 84.
bendita. (Forma con marca de género). Bendita. v. bedeinkata. Benditea zara zu andra gustien artean. Bet
5.
bendito. Bendito. Eta benditoa da zure sabeleko frutua. Bet 5. Edari bendito au / banoa astera, / ederki
korritua / batetik bestera. JanEd I 83.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
794

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bendizio (Lcc, Lar, Añ, H), bedeizio, bendezino (V-gip), bendezinoe, bendizino (V-gip; Añ), bendizinoe,
bendizione, benedikzio, benedikzione (Lar, Hb ap. Lh, H (L, BN, S)), beneditzione (S; Gèze), benedizino (SP),
benedizio (Urt III 302), benedizione (SP, Urt III 302, Dv), benedizoin (Ht VocGr, Lecl). Ref.: Lrq
(beneditzione); Etxba Eib (bendeziñua); Elexp Berg (bendezino).
Tr. En los septentrionales está generalizado benedi(k)zione, cuyo grupo consonántico se mantiene (salvo
Materre, Axular, Etcheberri de Sara, Urte y Duhalde, además de ejs. sueltos en varios autores) hasta la 2. a mitad
del s. XIX, representado por las grafías (Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu, Mihura, Maister etc.), (la
más frecuente desde Belapeyre), (MarIl, Jauretche), (JesBih) y (Arbelbide); Pouvreau emplea
siempre benedizino, Materre y Gasteluçar alguna vez; benedizoin aparece una vez en Leiçarraga; beneditzione
está atestiguado en Maister (escrito ; gralmte. usa benedikzione ), Inchauspe y en textos recogidos por
Larrasquet; benedikzio en unos versos de Roncesvalles (c. 1619). Bendizio, documentada ya en el Cantar de
Bretaña, es general en guipuzcoano hasta mediados del s. XIX y aparece tbn. en algunos textos navarros (el
baztanés Echenique, catecismos de Uterga, Salazar, Ulzama y el de Añibarro) y en Landucci; es relegado por
bedeinkazio, aunque pervive hasta hoy, sobre todo en textos populares. Bendizino(e) es general en vizcaíno hasta
el s. XIX; a comienzos del mismo convive, incluso en un mismo texto, con bendezino(e) (Añibarro, fray
Bartolomé) y con los primeros testimonios de bedeinkazino(e) (falta en f. Bartolomé y J.J. Moguel), que termina
por sustituir casi por completo a las otras dos formas. Bedeizio está atestiguado en los navarros Beriayn,
Elizalde, Lizarraga de Elcano, el catecismo aezcoano y en un texto de Zugarramurdi (1875). Bendizione, en los
catecismos baztanés y roncalés, Mendigacha y una vez en Legaz. En DFrec hay 2 ejs. de bendizio y uno de
benedizio, todos ellos meridionales.
Bendición. v. bedeinkazio, bedeinkapen. Mundu hunetako bizitzea hanbat miseriatara suiet badere,
fidelarentzat Iainkoaren benedikzione bat da. Lç Ins D 6r. Ez; ezen maledikzionea bere gain harturik, desegin
ukhan du hura bere berthutez, gu bere benedikzioneaz bethe genzanzát. Ib. C 4v. Laudatu dela Iainkoa zein
baita Iesus Krist gure Iaunaren Aita, zeinek benedikatu baikaitu benedizoin spiritual guzian. Lç Eph 1, 3.
Obispoen bendiziñoeakaz. Bet 15. Ipizkuaren benedizinoaz. Mat 168. Bisita ezazu zure benedizionez unzi
hunetan den konpañia. Ib. 343. Iesu Kristoren ama, zenenganik baitatorgu guziei bedeizioa. Ber Doc 138r.
Konfesio jenerala debotki egitea, / Benedikzione saindu prelataren hartzea. EZ Man I 23. Iainkoaren
benedikzionea[k] lagun zaitzala. Volt 152. Obispoaren bendiziñoagaz. Cap 18. Iainkoaren benedizinoa harturik,
hark nahi izan duen bezala behar dugun errepausuaren hartzera goaz. SP Phil 121. Nola baitzare Jaun handi
eta ungigille bat, zeiña ezpaita sartzen etxe batean, benedikzione gustien ekhartzeko [...] baizen. Gç 119.
Zuretzat begiratu tut zure benediziñoaren eta ene trabailluaren frutu hauk gustiak. Ib. 26. Jinkoa goiz arrats
oroz othoitzen diener, zer frütü eta benedikzione Zelütik helzen zaitze? Bp I 126.
(s. XVIII) Non arrozoinekin erran baititeke hau dela Noeren profeziazko benedizinoaren efetua. ES 122.
Atsegiñei ukho egiñik aurkhituko duzu ene benedikzioneen eta faboreen gaindidura. Ch III 12, 5. Obispoaren
bedeizioareki. El 17. Obispoaren bendizioa gatik. Iraz 39. Jainkoaren benedikzionarekiñ [sic] goanen gare
berak guretzat nezesario errendatu duen errepausuaren harzerat. He Phil 123 (ed. 1853, 104
benedizionearekiñ). Zer benedikzione ez othe zaie heldu Zerutik senhar-emazte fidelei. Ib. 409. Saintü eta
benedika ezazü ene arima zelüko benedikzioniaz. Mst III 59, 4. Zikinz onek eliztasunik eta bendiziorik bage ta
mezarik ezin eman diteken eran uzten du emengo Eliza. Mb IArg I 141. Zuganik gure ganera etorri dan
bendiziño ta mesede onegaiti mundu guztiak beti alaba zaitzala. Cb CatV 108. Guziek, boz batez, [...] desiratu
ziotzaten milla benedikzione Boozi eta Ruthi. Lg I 249. Ezen hitz hek erran nahi zuten Maria bethea zela Izpiritu
sainduaren dohainez; benedikzione guziak gaindiz zirela haren baitan. Lg II 98. Ahituko ez diren benedizione
batzuen ithurburuba. Mih 13. Nun behar da errezebitü Ezkonzako benedikzionia? CatLan 159. Eta hola ukenarazi
baitauzkigü grazia eta benedizione infinituak. Ib. 75. Emadazu parte zure benedizione eztietan. Brtc 71.
Agrada beikizu eta ez gaitzatzula egor zure benedikzionea gabetarik. Ib. 35 (tbn. en MarIl 60).
(s. XIX). Gure ongille guziai, Jaune, Zure bendizio ugariaz pagatu zaiezu. Añ CatAN 75. Maria Santisimak
berak bakarrik Zerutik errezibitu dituala [...] andrerik zorionekoenak baño bendizio eta zorion askoz andiagoak.
Gco I 462. Jangoiko andiarén bedeizioa bétor gure gáin eta bégo guréki beti. LE Ong 41r. Eska zaiozu Jaunari,
ixuri dezala zure gañean bere bendizioa. AA I 498. Jainkoaren benedizioneak alde batetik eta bertzetik bere
bizitze erregelatuak begiratzen ohi diote jende prestuei bere osasuna. Dh 197. Seme alabaak ondo azten
ditubeen gurasuen zaartzako, bizitzako ta erijotzako atseginak, ditxa onak, bendezinoiak ta grazijaak. fB Ic I
app. 1. Erakarteko eureen gañera Zeruko bendizinoiak. JJMg BasEsc 254. Gurasuak honretan dituzanen ganian
Jaunaren bendizinoia jatsiko da. Astar II 82. Yudizioko egunean onai ezarriko deutsen bendeziñoa. Añ EL 2 127s.
Kantadu daikedantzat gero zeruan Angeruakaz nastean gloria, bakea, bendiziñoa ta betiko pozkaria. Ib. 106.
Jainkoak bethe zuen haren etxea mirakuluz eta haren burhasoak benedikzione suerte guziez. Jaur 399. Onek du,
didanean / niri eiza eman, / nere bendizioa / berekin eraman. It Fab 246. Benedizionea, argitasuna, esker onak,
ohorea eta berthutea ditu eta izan ditzala Jaungoiko guziz saindu, justu, akhabantza gabeak. Dv LEd 72.
Lurreko nazione guzien gainerat deithu behar zituen benedizioneak. Hb Egia 46. Benedizione hortaz borthiztua.
Laph 251. Zeruko Aita, nere semetxo onen gañera zere bendizioa bial zadazu. Arr GB 52. Sententzi ori botako
digu / Jesusen bendiziyuak. Xe 383. Eken bendizio ta konsellurik gabe ezkondu gogo dutenak. Legaz 27. Aita
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
795

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Jaungoikuaren bendiziua datorrela zuen gañ. Bv AsL 208. Maorek galdetu zion bere benedizionea eta eman zen
lasterrari. Jnn SBi 104. Galtatzen deizüt ben[e]ditzione saintü hori ene arimarentako. Ip Hil 238. Ondoan
benedizionea; erretorak zenbeit hitz onez eskerrak emanik herriari, joan dire zoin bere alde. HU Zez 129. Euren
[gurasoen] bendezinoe eta oneretxia baga, ezkonduteko asmuan dabilzanak. Itz Azald 95. Zer esan gura dau,
ezkontzan egiten dan elestunen bendezinoak? Ib. 175.
(s. XX). Obispo jaunen bendizioa artziagatik. CatUlz 43. Naro eskatan naz gore Jeinari usurditzan orrengain
bere bendizioniak. Mdg 139. Apostu ori berdiñ utzi du / Jesusen bendiziyuak, / leku askotan jarriko ziran /
bestela okasiyuak. EusJok 25. Zúzte bakín, ene beneditzióne sáintieki. Lrq Larraja RIEV 1931, 239. Jainkoaren
benedizioneak Jesu-Krixtok ekharri ditu gizalde guzieri. Zerb IxtS 24. Haritzaren adarrak / mugituz biziro, / aita
nirea / balitz bezala / emaro, / behar nuen / bendizioa / partitu zidan / luzaro. Arti MaldanB 193. Badoha
Erromarat buruz, Paul III Aita Sainduaren benedizione baten bila. Ardoy SFran 131. Oso adiskide ona bait zan,
biotz-bera ta benetako laguna; bendizioa zirudin aren aurpegiak. Berron Kijote 137. Madarizionea dut gainera
bilduko, eta ez benedizionea. Bibl Gen 27, 12.
v. tbn. CatBurg 37. CatUt 68. CatSal 57. PE 19. Ud 95. Bendizione: CatB 59. CatR 57. Bendizino: CatLlo 98.
Bendezino: CatBus 59. Benedizione: Urt Gen 27, 12. CatLuz 40. CatJauf 46. Benedizkione: UskLiB 111. MarIl
100. Bedeizio: CatAe 56.
(En expresiones formulísticas, con el vb. elidido y con dat.; cf. BENDIZIOA EMAN, BENDIZIOA EGOTZI,
etc.). Eskiulako Parropiako fidel orori Salbamentü eta Benedikzione gure Jauna baithan. Mercy 12. Bakea
eta benedikzionea pratika saindu haukiei iarraikitzen diren kongreganist guziei. JesBih 438. Gloria, uhure eta
benedikzione Jaunaren izenian jiten denari. UskLiB 108. Bendizioa eta argitasuna eta yakinduria [...] gure
Yangoikoai. Echn Apoc 7, 12 (tbn. usan esta construcción Dv (benedizione), Ip (beneditzione) y Ur (V)
(bendiziñoia)). Gure Diozesako Fideler eta Eliza Gizun orori, salütazione eta benedikzione Jesu-Krist gure
Jaunian. CatS III. Benedizione guziak zuri, oi Baziliza, zeren jarraiki zaren zure Jaunaren kontseluei. Jnn SBi 97.
Aita Sainduaren graziaz Baionako Aphezpiku garenak gure diozesako Aphezei agur eta benedizione Jesu-Kristo
gure Jauna baithan. CatJauf III. Bere mendeko eliz-gizon eta gañerako kristau guziai osasuna eta Jesukristoren
bendizioa. Goñi 80.
(Fig.). Acción de aguar el vino. Alferrik ari dira / pulpitutik oska, / bendizio urarenak / umillago gauzka.
JanEd I 22.
(Fig.). Golpe. Bere orduan adakizko bendeziño on bat lakorik eztago, jentia zuzen erabilteko. Kk Ab II 158.
"Eta ze bendeziño!, ... ni qué puñetas. --Poliza bat falta jatsu. --Ze poliza ta ze bendeziño! Beti igual" Elexp
Berg.
- BENDIZIOA BOTA. Echar la bendición, dar la bendición. Ona, kristaua, paramentzen diranai Elizak
botatzen diezten bendiziotatik batzuek. AA I 563. Bere bendizioa bi ezkon-berriai bota zien. Arr GB 9. Orduan
manatu zuen Salbatzaleak yar zadiela yende tropa ura guzia eta bedeizio botarik eta milagrosoki berraturik ogi
ek ase zuen yende guzia (Zugarramurdi, 1875). ETZ 304. Españako guzientzako / bota du bendiziyua. Ud 140.
- BENDIZIOA EGOTZI. Echar la bendición, dar la bendición. Abade guztiak daode prozisioan / mila
bendizio egozten digoela (Cantar de Bretaña). ConTAV 5.1.1. Bedeizioa egotzi arteraino. Ber Trat 98r.
- BENDIZIOA EMAN. "Bendecir, bendizioa emon" Lcc. Eure benedikzionea emaiten drauealarik eure
zerbitzari fidel Abrahami, Isaaki eta Iakobi bezala. Lç Ins B 7r. Emozu bada aitzinetik ene arimari zeruko
benedizionea. Mat 253. Sandulariak ekusi du / gozo andis beterik, / Jhs. Jainkoak eman dio / benedikzio ederrik
(c. 1619). TAV 3.1.24. Bendiziño atzerengo ezarten danak erakusten deusku Kristo gure iaunak emon eban
bendiziñoa bere Apostoluai Aszensiñoko egunean. Cap (ed. 1893), 148s. Zuri milla benedizino emaiteko. Hm
206. Ezen gure jaunak emaiten du bere ben[e]dizinoa, non ere kausitzen baitu untzi hutsturik. SP Imit IV 15, 3.
Bena ordüko debetia da Apezak Meza ürhenzian emaiten dian benedizione solemnela. Bp I 112. Halako gisaz
non baiterraket, Noek Japhet bere semeari eman zioen benedizino profeziazko hura, hemen konplitu dela. ES
118. Nik aitzinetik eman ditzezüt ene eztitarzünaren beneditzioniak. Mst III 58, 3. Aren zeruko deia ta deseo
santuak asko alabaturik, Bendizio Apostolikoa eman zion. Cb Just 44. Eman zaroen guziei bere benedizkione
saindua. Lg II 297. Ez ninzen gelditzen laudorioak eta benedikzioneak guziz botheretsuari ematetik. Mih 86. O
helas Jinko puisanta, / ororen kreiatzalia, / othoi eman ezadazüt / zure benedizione saintia. Xarlem 188. Eta
zazpigarren egunean atseden zuan, au da, utzi zion lan egiteari: orregatik eman zion larunbat egunari bere
bendizioa eta santifikatu zuan. AA II 43. Aita, aaztu da sazerdotia dana, ta emon biar deustana neuri
bendizinoia? JJMg BasEsc 239. Othoitzen zütüt, Jauna, nahitüzün eman zure benedikzioniak eta graziak gure
Aita Saintiari. UskLiB 24 (tbn. en CatS 126). Mila benedikzione emaiten ziozkaten. Jaur 361. Nadiñ baño lenago
/ beste mundura joan, / nere bendizioa / dizakadan eman. It Fab 242. Iñaziok ihardesten du ez dezakela
benedizionerik eman, ez delakotz aphez. Laph 156. Gogoz eman zion Aita Santuak bere bendiziua. Bv AsL 104.
Emanik bere benedizionea han ziren guziei. Jnn SBi 32. Enaizü ütziko zure beneditzionia eman gabe. Ip Hil 238.
Emozu, othoi, zure benedizionea. CatJauf 14. Obispo jaunak bere bendizioa eman zion. Goñi 78. Leonek eman
zezala gau artan kurutzeaz onedaspena (bendizioa). A Ardi 121. Apaizak onespena (bendizioa) emateko
garaian. ArgiDL 71. Jainko ona, othoi eman ezadazu / zure benedizione saindua. Barb Sup 122. Haren Harem
aurretik nintzala igaroa, / emazte batek zidan / eman bendizioa / ta eskatu ere hausi / nezaion destinoa. Azurm
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
796

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
HitzB 32.
v. tbn. Gco I 424. Bendezinoa e.: Kk Ab II 157. Benedizionea eman: Mercy 16. Benedikzionea e.: Gç 119.
CatLan 160. JesBih 465. MarIl 18.
Errozue haren ikhus min handi batekin hiltzen naizela, eta neure benedizionea badiodala. Ax 329 (V 218).
Idazü lakhet bazaizü zure benedikzione saintia. Bp I 129. Jesu-Kristo gure Jaunak digula guri eta gu harzera
goazin janhariei eta edariei bere benedikzione saindua. CatLav 347 (V 168). Orái noáie lanerá orrén
lizenziaréki, Jauna, bida bere bedeizioa ta grázia. LE Prog 98. Indazu zure bendizioa. AA I 523. Esku orregaz
indazu arren / bendeziñoa, / auxe artzeko jarten natxatzu / auspazturik. AB AmaE 132. Nere Aitaren borondatea
/ nola dan ongi dakizu. / Aren esanak narama, agur / bendizioa indazu (G-azp). Balad 240.
- BENDIZIOA ESAN, BENDIZIOA ERRAN. Bendecir, decir la bendición. Sazerdoteak bedeizioa erraten
duela Iaungoiko Aitaren eta Semearen eta Espiritu sanduaren bedeizioa jaitzi dedila zuengana. Ber Trat 97v.
- BENDIZIOA EZARRI. Dar la bendición. Bendizino atzerengo ezarten danak. Cap (ed. 1893),148. Judizioko
egunean Onai ezarriko deutsen bendiziñoa. Añ EL 2 127 (EL 2 127 bendeziñoa). Bere grazija, bakia ta
bendizinoia ezarri dagijuen ezkondu guztiai. fB Ic III 347. Honradu egizu zeure aita, berak ezarri deizun bere
bendizinoia, eta bedeinkazinoe onek iraun dagijan betiko. Astar II 87.
- BENDIZIOZKO. Bendito, de bendición. Dakizuelarik ezer hartara deithuak zaretela, benedikzionezko
heretajea posedi dezazuenzát. Lç 1 Petr 3, 9. Iainkoak ailliotsa haren seme maitea gonbidatua lizen eztei
guzietara, [...] sekulan elizateke hetan konsolazionezko eta benedizinozko mahats arno eskasik. SP Phil 391s.
Behiñ ere ez lizateke hetan konsolazionezko eta benedikzionezko arno eskasik. He Phil 396. Guziarekin etzen
hekienzat benedizionezko ithurburu bat izatu, zeren bethi maitatzen baitzituzten bere Idolak. Mih 3.
Benedizionezko sententzia arima zuzenaren alde; madarizionezko sententzia arima bekhatorearen kontra. Dh
150. Aukeratu oraindixe, naijago dozun aldia. Edo ume lotsagaldukuak [...]. Edo bendizinoezko umiak. fB Ic I
app. 30. Mariaren ilhabethea bilhakatu da benedikzionezko ilhabethe bat. MarIl 3. Hari kantatuko diote
eternitate guzian laudoriozko, benedikzionezko, esker onezko kantika bat. Jaur 353. Zuen haur benedizionezko
huni aingeruak egotu zaizko begira. Jnn SBi 69.
bendu. v. 1 merendu.
benedikatu. v. bedeinkatu.
benedikta, benedita. Nombre de una función religiosa en honor de la Virgen. Kosta-erri ia danen / oitura
bai ori: / urtero bialtzea / bi-iru mandatari, / Meza ta Benedita / eskeintzera Amari. SMitx Aranz 237.
Arantzazuko ume kantariak, Benedikta deritzaion elizkizunean. Vill in Gand Elorri 15.
benedikzione. v. bendizio.
beneditano (benei- DBPT), benediktano, benediktino, beneditino, beneditin. 1. Benedictino. v. beneditar.
Istorioak galdetzen ditu egiaren bahiak, zion Voltairek. Hori on da Benediktinoentzat. Hb Egia 126. Aita
Beneditinoeri (Ce Cantique fut composé pour l'installation des Pères Bénédictins à Belloc). Zby RIEV 1908, 609.
Ikusten dugu oraikotik / nor diren dohatsuenak, / Jainkoa maitatuz gogotik / zerurat xuxen dotzinak. / Hala nola,
oroz gainetik, / baitire Beneditinak. Ib. 610. Aski izanen zaut aiphatzea Suger, zoina baitzen fraide benediktanoa.
Elsb Fram 153. Athera zen mundutik eta egin zen benediktano Kluniko komentuan. Jnn SBi 52. Sainduen
bizitzea, Aita Bazilio Joannategi benediktanoak argitarat emana. Ib. III. Aita Agostin Bastres, beneditanoen Jaun
Priore ohoragarriak. Ib. II. Eskualdun Erretor, Aphez, Fraide, Beneditano, Misionest eta bertzek arta eta khar
berezi batekin predikatu [...] dituztenak. Lap VI (V 1). Barreiatu beharko direla [...] eskolatzaile frera eta serora
guziak, ja hor harat joanak diren kaputxin, Franzizkano eta Beneditanoak bezala. HU Aurp 142. Aita Basilio
Joannategi beneditanoarenganikako eskutitz bat. Lander RIEV 1909, 653. 1872an lau lagunekin joan zen
beneditano egiterat. Iratz 183. Anai beneditano baten botu-egunean. Ib. 173. Beneditano batek konbertitu zituen
seigarren mendean Anglesak. Zerb IxtS 101. Aita François Etchenique beneditanoa nork ez du ezagutu Euskal-
Herrian? Zerb Azk 80. Gazterik hil zen lanak higatua. Badakigu zilo ederra egin zuela beneditanoetan. Ib. 80.
Ordukotz hasia zen Jatsuar famatuenaren alderako debozionea, Belokeko Aita Beneditanoen laguntzarekin.
Ardoy SFran 276. Karmeldarra ez ezik, beneditanoa izatea merezi luke langile azkar eta purrukatu honek.
MEIG II 86. En DFrec hay un ej., septentrional.
2. (Licor) benedictino. Bazkal-ondoko kafea eta beneditanoa hartzen. Arti Ipuin 58s.
beneditanotu. Hacerse benedictino. Bi osaba banituen apez [...]. Bertzea Larresoron erretore eta,
zahartzerakoan, Beloken beneditanotua. Iratz in Alzola Atalak 119s.
beneditar. Benedictino. v. beneditano. Silosko beneditarren lekaretxe ospetsuan. GMant LEItz 59. Baso-
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 797
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Baltzeko Beneditarren komentuko fraide-gela baketsuan egiñiko liburua. Alzola Atalak 84. En DFrec hay 11
ejs., meridionales.
benedizione. v. bendizio.
benedizo. "Avenedizo, benedizoa, arrotza" Lcc.
benedizoin. v. bendizio.
benefizenzia. Beneficencia. Benefizenzia eta komunikazionea eztakizkizuela ahanz, ezen halako
sakrifizioéz plazer hartzen du Iainkoak. Lç He 13, 16 (TB ongi egitea, Dv ongiaren egitea).
benefiziatu, benefiziadu (Lcc, Lar), benefiziado. Beneficiado, el que disfruta de un beneficio eclesiástico.
"Beneficiado, benefiziadua" Lcc. "Beneficiado de Iglesia, benefiziadua, onekindua" Lar. Don Martin de
Arzadun, Durangoko uriko elexetako benefiziadu da kureak. Arz 1. Kristau doktriña guztiaren esplikazioaren
saiakera, euskarazko platika edo doktriñetan partiturik; Don Jose Ignacio de Guerrico, Mutiloako benefiziaduak
egiña. Gco I I. Don Lope Isasti, Benefiziadu Eliza berekoak izkribatu izan zeban Probinzia Gipuzkoaren
kondaira. Izt C 478. Izandu zan [...] Benefiziadu San Migelko Eliza Oñatikoan. Ib. 486. Testamentu zarreko eta
berriko kondaira, [...], D. Franzisko Ignazio de Lardizabal, Zaldibiako benefiziaduak. Lard I. Arkitu det uriko
zuzelekuan atzenai edo testamentu bat, nun bertako benefiziadu On Migel Beaumont zeritzanak, [...], lagatzen
dion Ama Guadalupekoari erregalo bat. Zab Gabon 89n. Tuy-Vigon be egon zan abade egin aurretik,
katedraleko benefiziadu, musika-irakasle ta organu-jotzaille. Alzola Atalak 127. Jaufre jaun apezpikuak
"benefiziado" alki bat eskaini zion. Lapeyrek ez zuen on-hartu. Lf ELit 201. Kanta iguzu zure amodioen
erromantzea, zure osaba benefiziatuak egin zizuana. Berron Kijote 126. Gure erriko benefiziatua zan apaiza. Ib.
138.
benefizio (Lcc), benifizio. 1. Beneficio, bien. "Beneficio, benefizioa" Lcc. Publika dezagun haren herioaren
benefizio eta irabazi handia. Lç Ins A 4v. Aen majestadeen benefizio eta obra onai. Cap (ed. 1893), 44. Zerren
egin dion ain benefizio eta fabore andia. OA 72s. Jaungoikoaren benefizioei deskonozitu dena. El 50.
Alkanzetan dira beragaiñik mesede da benifizio andiak. Urqz 6. Akordatzeko arzaz eta aren benefizioaz. Iraz 45.
Onelako benefizio edo onegin soberanoagatik zenbat, Jauna, zor dizut? Cb Eg II 13 (Dv LEd 39 zer ezdarotzut
zor, Jauna, hunelako ongieginarentzat?). Ainbeste benefizio espiritual eta denboral nik egin dizkitzudanak, nola
pagatu dituzun, ta nola erantzun didazun orañ ikusi dezagun. Ib. 108 (Dv LEd 195 arimako eta gorphutzeko
ongiegin). Akorda geinzen artas eta arren benefizios. CatUt 19. Emán Jangoikoari gráziak bere benefizio guziés.
LE Prog 96. Ezin esan al baño andiagoak dirala Jaungoikoak zuek merezi gabe egin dizkitzuen mesede, ontarte,
fabore edo benefizioak. Gco I 401. Oreit giten artas eta aren benefizioetas. CatAe 66 (CatSal 67 benefizioez,
CatR 67 benefiziuetaz).
2. (Urt III 307, Lar). Beneficio (eclesiástico). "Beneficium, benefizioa, kargu ispirituala, elizako kargua" Urt
III 307. "Regresar, volver a entrar en el Beneficio que se había resignado, benefizioa berriz artu" Lar.
"Beneficial, lo que pertenece al beneficio eclesiástico, benefizioari dagokana" Ib. Non dire orai dotor eta
nausi zuhur hek noizbait bizi ziren denboran ezagutu ditutzunak? Hekin kadirak eta benefizioak bertzek
daduzkate. "Praebendas". Ch I 3, 5. Haur bat Eliza-gizon egiten eztenean bere ahaiden gogara egitea gatik
baizen, edo benefizioak izaitea gatik eta bere aisian bizitzea gatik baizen. CatLav 316 (V 157). Badütüzü bide
lüzian untsa laixter egiten dienak, elizako benefizio txipi baten ükheiteko. Mst III 3, 2 (Ip irabazi). Zer behar da
pensatü Ordenak errezebitzen ditienak Benefizio zonbaiten ükeiteko eta aisakiago biziaren eramaiteko? CatLan
157. Erroman zegoela iritsi zeban Aita Santuagandik benefizio sinple San Clementekoa diozesea Cuencakoan,
Salamancan zegoen Kolejio nagusi Cuencakorako. Izt C 501.
beneikatu. v. bedeinkatu.
beneizpen. v. BEHINAZ BEHIN.
benenatu (G-azp, AN-gip, B ap. Gte Erd 15), berenotu. Envenenar(se). Batak deskuiduan esan eban berba
bat, [...], enbusterubak geituta, berenotuta bestiari belarrijetara eruan deutsalako? fB Ic II 212. Zartuagatik gu
gaude beti / benenatzeko bildurrak. Uzt Sas 134.
(Part. en función de adj.). Envenenado, lleno de veneno; venenoso. Onéki egotzi zué sudurretáik animále
benenátua, gaitzik egingábe. LE JMSB 196. Egin zuen sanduak gurutzearén señálea janari benenatuaren
gañean. Ib. 199s. Ojala pekatu inpame ta desondragarri onen zabaltasuna, erreztasuna ta gatx berenotuba
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
798

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
zeuben bijotzetan sustraiz sartu albanei. fB Ic II 188. Emeti datoz arako pekatu azi ugarijak, ta sustrai
berenotubak. fB Ic III 275.
beneno (Lar, Añ), bereno (V-gip), berenu, beleno, belena (BN-bard), meneno (Lar, Añ, H). Ref.: A Apend
(belena); Etxba Eib (berenua). Tr. Documentado en la tradición meridional, es más frecuente entre los
vizcaínos: fuera de éstos, hasta el s. XX sólo lo hallamos en Mendiburu, Cardaberaz y Lizarraga. Hasta finales
del s. XIX beneno es la forma más frecuente; Mendiburu usa beleno y Añibarro meneno (en ambos alternando
con beneno); en DurPl, fray Bartolomé y Uriarte hallamos bereno. Después, los vizcaínos usan bereno o berenu,
y se sigue encontrando beneno en los guipuzcoanos Txirrita, N. Etxaniz, Basarri y Uztapide.
1. Veneno. "Veneno, ira, irea, pozoia, pozoina, edena, menenoa, benenoa" Lar. "Veneno: (c.) be- o menenoa;
(V) edena; (G) pozoia; (V, G) irea; (V) satarria" Añ. "Belena (BN-bard), veneno" A Apend. "Berenua, veneno.
Var. de benenua" Etxba Eib. v. eden, pozoi. [Zirauak] egiten dio oñean ozka ta orzez egiten dion zuloan uzten
dio bere izur-pozoi-benenoa. Mb IArg I 230. Pozoiez, izurriz ta benenoz beterik arkitzen den janaria. Ib. 302.
Badira dragoi itsusi, zakur amurratu, pozoi-belen, gos-egarri. Mb IArg II 277. Infernuko pozoia ta benenoa or
dago. Cb Eg II 62. Zirau batek eldu balizu, edo benenoz beterikako sagar bat jan bazendu, Ah zeñ gogotik
erremediorik dan samiñena ere artuko zendukean! Ib. 62s. Nola agitu zékion il zuen báti bere senárra benénos.
LE JMSB 160. Sagarra jan artian / guztiz da gustoso / baña gero izaten da / gustuba beneno. DurPl 98.
Osakarri edo erremedijo Jesu Kristok itxi ebana, biurtuten dabee arimen beneno edo satarri izatera. Mg CO 7.
Nola ondo biziaz gizendu zan sugea, azi zitzaion mistoa edo benenoa. VMg 10. Txikitatik meneno edo edena
jatera egin dana gero pozoiaz edo edenaz azi ta mantendu litekela. Añ GGero 74 (cf. ib. 112 eden edo beneno).
Pensau dot, azartu biar dodala, naasteko dantzeen bereno madadikatuba azaldeetara. fB Olg 10. Zer egiten dau
sugiak? Inor akordau orduko, ixilik eztena sartu, berenua ezarri ta gaisotu edo ill. fB Ic II 190. Leleengo
emakume Eba tentau ebanetik, asi zan estalki ederrakaz pekatubaren benenua apainduten. JJMg BasEsc 141.
Murmuradoriaren miiña, [...], da aginkada bategaz iru personari benenua ezarten deutsan bibora bat legez. Ib.
99s. Miina barriz suba da, gatx gustijen tegija; dago beneno ilgile edo mortalez beterik. Astar II 109. Geratu zan
bertan, edaten Babilonijako ontzijaren edari berenoz betia, azkenengo ondar ta apakiñetaraño. Ur MarIl 46.
Adiskidea bereala asiten da osagarriaren billa, baña belu zan; pozoiak edo benenoak indar andiak artu zituzan
ordurako. Itz Azald 179.
(s. XX) Txakur bat billatu egizu eta mieztu dakiola arexek umetxuorri zauria, bereno guztia atara artegiño.
Alt EEs 1912, 127s. Edo sagarrai berenue ezarri. Kk Ab II 119. Elizan gutxik ikusten naute / ez naiz sartutzen
botikan, / gizonak oso beneno gutxi / artu biar du autikan. Tx B 211. Hilen dira, berenua / dagoelako zizan. Arti
MaldanB 222. Petralkeri ta zitalkeria / daukazu alde guztitik, / beneno txarrez josia zaude / gañetik eta azpitik.
Basarri 145. Nok il! Eden zitalak, berenuak. Erkiag BatB 100. Mediak dakartzi urin garratz eta sapore
iraunkordun igali zoriontsuak (limoiak); eztago oberik gorputzetik berenu beltza iraizteko. Ibiñ Virgil 85.
Jatekuegaz batera berenue emoten badeutsiet, diru guztiyak izengo die nietzako. Esan eta egin, berenuegaz ipiñi
ebazan gaberako janariak. Alzola Atalak 44. Emaztiak pentsatzera arte berenua artu eraiñ zetsala jateko artan.
Etxba Ibilt 473. Laztan bat, laztan bat / edenez betea (benenoz betea) eman zenidan bart. NEtx LBB 389.
Asmatutzen dituzte / abek aitzakiyak, / baña guk errekara / dauzkagu begiyak, / beneno-botatze oiek / ez dira
egokiyak, / agur garai bateko / gure izokiyak! Uzt Noiz 40.
2. (Usado adjetivamente, con un sdo. gral. peyorativo). Iso, is, iso, iso / ortik zek arua / beti baña okerretik /
asto berenua. DurPl 60. Ezpata eulijak dira / beste jenerua / alemaninentzako / tormentu geistua / txit barrena
sartzen deutse / izpi berenua / gogorra izan arren / ganaduben narruba. Ib. 80. Gaztaña koloreko / ardi
berenuak / lau oin dituz laburrak / bi luziaguak. Ib. 83. Nori gogoak emon artu burduntzia, / Tau sartuta
galduko eutsala begia, / Agura berenoak bere andreari, / Irurogeta amar urtetxodunari? AB AmaE 237.
- BENENOZKO. Venenoso. Banidadezkuak, bijotzaren berenozko illgarrijak ta oneenak bere, bapere balijo
ez dabeenak diriala dantzaak, dino Santubak. fB Olg 164. Osagai berenozkuekaz ta gañibeta antzeko tresnakaz,
zenbat gixajo ez ete-dozube bidaltzen beste aldera! Kk Ab I 18.
benenoso, benenozo. Venenoso. v. benenotsu. Geróstik onát ezomendá jáio Irlándan animále
benenosorík. LE JMSB 154. Urritxak, kuletruak eta beste olako bost edo sei klase kendu ezkero, beste guztiak
benenozotzat jaukaz. SM Zirik 62. Plaentxia guztian zabaldu zan zurrumurrua [...] kuadrilla batek perretxiku
benenozuak pe jaten zituela. Ib. 62.
benenotsu (Lar, Añ), berenotsu. Venenoso. Basoko suga ta pristija benenotsubak oinduari berenua
ezarten deutseen legez. fB Olg 160. Ez da onen miina, suga biboriarena baino gaistuago? Berenotsubago?
Kaltegarrijago? fB Ic II 191. Au da enbusterija. Au da miin berenotsuba. Ib. 210. Eltxo berenotsuak datoz barriz
ur usteletik. Ur Dial 37 (It pozoitsuak, Dv phozoindunak, Ip phozudünak). Egonik beragaz batera eta beragaitik
aserratuta beti suge berenotsuagaz, eta irabazirik berari garaitzarik osoena, trimendu euen bere oin garbiyagaz
onen burua. Ur BulaAl 29.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
799

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
benera. "Venera de Caballeros, benera. Lat. Insigne pectorale" Lar. Zeñean, azaña gogoangarri onen bidez
Irarrazabalko etxe argidotarrak bere armaetan jarriak dauzkan erregeren aginduz Baionan urratutako kate lodi
burniazkoak Santiagoko benera birekin. Izt C 428.
benerable (Lar). Venerable. "Venerable, benerablea, anbala, donekarra, gurgarria, ohoragarria" Lar. v.
beneragarri. Bizkaitarrak egiten dau epitafio au / Egin diguzan mesedeen ezagueraan, / Aren ainzinatasun
benerablea argitzean. (1638). TAV 3.1.26. Blosio benerableari errán zio Maria Santisimak, niri zerbitzatzen
didáten guziéi nik nai diótet iltzerákoan asistitu. LE Ong 133r. Atsa neketán, estúl kontíno, ta petxoko miñ, Beda
benerableak. Ib. 66v.
benerablekiro. "Venerablemente" Lar.
beneragarri (Añ). Venerable. "Respetable" y "venerable" Añ. v. agurgarri. Zuen [por zuek?], Jaun
beneragarriak, Apostolo edo Obispoen urrengo presonak, ta Jainkoaren Eleizan aurreneko Ministro paregabeak
zerate. Cb Eg II 4. Aita Gaspar Astete beneragarria, Salamancako Semea. Cb CatV 66. Zerren [erlikiak] dirian
Espiritu Santubaren tenplo edo egotegiak izan zirian gorputzen ondar beneragarriak. CrIc 51. Sinistu nai
badiozu Maria Jesus Agredako beneragarriari. Mg CC 235. Okasino donga ta ezagutuban borondatez sartutia,
da pekatuba; [...], dino Aita Calataiud Jesuita misionari ta beneragarrijak. Mg CO 128. Zek alan humildu,
auspeztu, ezerbereztu ta beeratu eban lurregiño zure anditasun beneragarria? Añ EL 1 194. Presta daizala gure
biotzak bere Gorputz beneragarria ondo errezibietako urrengo komuniñoan. Añ LoraS 81. Kenpis
beneragarriak urrezko bere liburu preziatuan esaten digu. Gco II 50. Noe gizon ain beneragarriarekin au
edanak egin zuanean. AA III 376. Dakutsu arima-zain edo kura, sazerdote, obispo edo beste gizon beneragarri
izen oneko eta guztijak onzat daukena berbaz daguala kalian. Astar II 177. Guztien azgarrija da, Anonimo
beneragarrijagaz jazo zana. fB Ic III 303. Ez dau kristiñautasunak mezea baño gauza beneragarriagorik. Añ
EL 2 94. Egiña izan zan au milla sei eun eta amargarren urtean, noiztik onara irten izan dira etxe beneragarri
onetatik ezin esan-ala misiolari jakintsu. Izt C 506. Tomas Kenpis beneragarrija izan zan txiki txikitatik
Marijaren serbitzari ta deboto guztiz andija. Ur MarIl 9. Zar beneragarri entzuleak Jainkoari eskerrak eman eta
altxatzen zuten. Lard 522. Ama ain beneragarriyak irabazi egiyola atxinako sugiari garaitzarik andiyena. Ur
BulaAl 4. Hildorfo zeritzaion eta zar prestu, beneragarri eta guziz on bat zan. Arr GB 9. Luisa Velazquez
beneragarria. Aran SIgn 56. San Franziskoren seme / beneragarriyak. PE 125. Apaiz beneragarriak jaso
zuanean mendiaren gañean Jesusen Gorputz Santua. Zab Gabon 105. Apostolu santuen obi beneragarria
ikusiaz. Bv AsL 167. Kristobal, zaigu gizon / Aiñ miragarria, / Batez ere Indien / Beneragarria. AB AmaE 161.
Aita beneragarri Claretek "Bide zuzena" deritxon bere liburuan. Itz Azald 192. Nahiz bakan batzuek hizkuntza
hain beneragarri baten zorigaitzaren gainean zenbait nigar-malko ixuri. Mde Pr 241. Iraindu eta laidostatu
zuan Apaiz beneragarria. Alt LB 45. Bihotzetik gorrotatzen baitzuen apaiz beneragarria. Arti Ipuin 24. Badago
oraindik beste zoko bat, bazter beneragarri bat, orain arte aztertu eztuguna: konzientzia. Vill Jaink 106. En
DFrec hay 8 ejs., meridionales.
beneragarritasun. Venerabilidad. Gizaldien arenganako zaletasunak, egizkotasuna ta beneragarritasuna
emon eutsazan. Gand Elorri 120.
1 beneratu (Lar, Añ). Venerar. Tabirako kapilla ederrean beneretan dan Birjina santisima errosariokoari.
Urqz 1. Zaragozako gure Eleizan debozio andiaz beneratzen da. Cb Eg III 356. Ama Birjiñaren debozioan txit
aurreratu zan Anunciada esaten dan imajina guziz Florenzian beneratuaren aurrean. Cb Just 29. Adorau eta
beneretia. Zuzaeta 77. Jesus, Maria, Josep, / Beti behar tugu / Beneratu Kristauek / Eta maiz aipatu. Monho 90.
Geroztik beneratzen da, Amunarro deitzen dan jaiot-etxe berarenean. Izt C 459. Emon eutsienian kristiñauai
beneretako eta elexa gauzak agiriyan egiteko Mariyaren beraren sorreriari. Ur BulaAl 5. Jaungoikoaren Ama
Donzella, yatorrizko pekatuaren mantxa bagarik sortua, alde guztiyetatik eta gogorik biziyenagaz onretia,
beneratia, premiñetan berari deitutia. Ib. 45. Zeñean zijoan bera bezela Kristau-talde andi bat Leku Santuak
beneratu eta agurtutzeko asmo Jainkozko eder berakin. Aran SIgn 39. Egia zala egun hura berak txit maite izan
eta beneratu oi zuela. Arr May 158.
2 beneratu. Ponerse serio. Baña, beneratu gaitean berriro, ta asketsi. Ldi IL 100.
beneratzaile. "Venerador" Lar.
benerazio (Lar, Añ), benerazione, benerazino (Añ), benerazinoe. Veneración. Egiten diogun benerazioa
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
800

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
eta reberentzia. OA 171. Erakutsi bear diogun benerazioa. Ib. 171. Bere natural on egokiagatik, bere
gurasoakiko ta beste guztiakiko txitez estimagarria izandu zan, ta estimazio au beneraziora laster igaro zan. Cb
Just 87. Beren prinzipe jabearen gorputz santua benerazio ta konsuelo andiaz bere errira eraman zuten. Cb Eg
II 194. Dago fidantxazko, benerazionezko sendimendietan, inbokatzen, errespetatzen tügülarik. CatLan 30.
Sandarén memória ta beneraziotán fundatu omenzé monasteriobát án Flandésen. LE JMSB 351. Beneraziñorik
andienean euki bear badozuez bere Jangoikoaren Ministro guztiak, [...] euren artean danen onik onena autu
bear dozue fietako zuen konzienzia. Añ LoraS 38. Goazen oraiñ agertzera Jesusi zor zazikan esker onak ta
benerazioa emateko zenbait bide eder. AA III 65. Orregaitik bada zor deutseegu imajiña onei honra ta
benerazinoe andija. JJMg BasEsc 68. Zelako errespetua zor ez jako Aingerubeen erregiñari? Ze benerazinoia
Espiritu Santubaren esposa ta Jesusen ama egiiazkuari? Ib. 69. [Gurutze Saindua] ohorezki altxatua izan da,
noiz eta ere Jainkoak bilhaka arazi nahi izan baitu mundu guziaren benerazionezko opxet bat. Jaur 407. Egin ere
zuten benerazio sagraduko orria urre txit garbizkoa. Ur Ex 39, 29. En DFrec hay un ej. de benerazio.
benerikatu. v. bedeinkatu.
1 beneta. Seriedad. "Beneta (V) proceder serio, según aquel dicho de Lekeitio: olgeteak benetea ekarten dau
gero, luego la broma trae la seriedad)" A Morf 154. --Olgetan aitaturiko destaiña mingarriak, benetan
esanikotzat artuten dozak ik. --Olgetan-benetan esan beti, Erroke; olgeteak benetea ekarten dau gero. A BeinB
73.
2 beneta. v. meneta.
benetakotasun (PMuj). Seriedad, formalidad. "Autenticidad" PMuj. Nortasun aundikoa zan, errespetu
aundikoa. Benetakotasunez egiten ebazan gauzak. Alzola Atalak 101.
benetalari. 1. Formal; sincero, veraz. "Ezetariko euskal-ikasterik eztaben Eibarko langille batek erderazko
'hombre serio, formal' euskeraz esan nairik gizon benetalarixa esan euskun" Alt Eusk 1920-21 (I), 34. Egiti ta
benetalari diranak nekez jaso oi dabe burua gizartean. Ibarg Geroko 166 (ap. DRA).
2. Susceptible, crédulo. "Ori neskiori ain da benetalarixa ezen, ezin jakola bapebe esan brometan. Dana
serixo-serixo artzen dau kotxauak" (V-gip).
benetan (V, G; Lar, Añ, H, Zam Voc), menetan. Ref.: A; Etxba Eib; Iz ArOñ; Elexp Berg; Gte Erd 273, 306,
307. Tr. Formas con m- inicial se encuentran en Lazarraga, CatLlo (menetako, pero benetan), Iztueta, Uriarte
(en CatArrig), Lardizabal y Antia. En DFrec hay 217 ejs. de benetan, todos ellos meridionales.
De verdad, de veras, en serio; realmente. "(De) veras", "seriamente", "(en) forma, realmente" Lar y Añ.
"Benetan, vraiment, sérieusement" H. "Seriamente, formalmente" A. "(Modo adv.). De veras" Etxba Eib. "De
veras" Iz ArOñ. "De verdad, de veras, firmemente. Benetan esaten dotsuet, oso asarre nago" Elexp Berg. "En
serio, sin bromas. Etxakon igartzen benetan ala brometan zebillen" Ib. "Benetan aspergarrixa da telebisiñua" Ib.
v. benaz. Tr. Documentado desde Lazarraga; es usado en el s. XIX por autores vizcaínos y, con menor
frecuencia, por guipuzcoanos; en el s. XX es de uso gral. al Sur, y se encuentra tbn. algún ej. septentrional.
Damu andia oi eben artu / biotz berean, menetan. Lazarraga 1147r. Graziaz betia zara, ta Jauna benetan
dago zugaz. CrIc 177. Euskaldunak bagara benetan, bizi biar dogu geure aasabak erakatsi deuskubezan
ekandubakaz. Mg PAb 55. Egijaz ta benetan, galdu dogu gizatzar a. Ib. 214. Eman niri, dio San Agustinek,
Jangoikoa benetan maite duen anima bat. Mg CC 226. Beste batzuek dira beldurrez daudenak komulgatu ezinda
eltxoren bat, edo benetan edo begitazioz igaro zatelako eztarritik. Ib. 228. Nekez jazoko da, benetan bat
Jangoikoagana biurtzea, sustraitik atera ta alde egiten ezpada bekatuzko okasiñoa. Añ LoraS 27s. Benetan
diñot, marai bat emongo eneukela euren garbitasun guztia gaitik. Ib. 173. Orra santifika bedi zure izena esaten
degunean, nolako biotza eta nolako deseoak eduki bear ditugun, egiaz eta benetan eskatzen degula aditzera
emateko. Gco I 413.Aztura gaiztoaz benetan damuturik bagaude. Gco II 5. [Ondo dakijeela] txantxeetan benetan
pekatu egiteko konbit klarubak; [...] ta geijago ikusiko dabeena. fB Olg 100. Senar emaztiak benetan nai
balebee, alkarren paltak iragoko lituke pazienzijagaz. fB Ic III 348. Benetan, Kristinaubak, alabanza andi bat
emoten deutsazu zeure burubari. Astar II 108. Zorakerija andija benetan! Itxumendi sinisezgarrija! Ib. 224. Nai
txantxetan zuazala infernura, nai benetan zuazala, bardin bardin erreko zaituz ango subak. Ib. 146. Aldatu bear
dozu / bizi-modu ori / benetan gura bozu / ondasunak euki. Zav Fab RIEV 1909, 38. Abrahamen senoa da leku
bat, [...], zeinetara benetan yatsi zan Jesu Kristo. CatLlo 25. Askotan esan zion, / ez irriz, benetan: / "Ez diat
lanik egin / nere egunetan". It Fab 54. Nork ote dauka bada / arrazoi onetan? / Ez batak, ez besteak, / diot nik
benetan. Ib. 164. Irizar jaunak ikusi zebanean maizterra arras mindurik menetan zebillela txit. Izt C 165. Gura
dozu egijaz ta benetan Jaungoikuagana biurtu? Ur MarIl 77. Eta [infernu] berau de, Jesukristo gure Jaune
egijez eta menetan yatsi zena. Ur CatArrig 75. Zeru-lurren jabea / gurutze orretan, / gure salbazio-eske / Aitari
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
801

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
benetan. Xe 358. Ez baditet ematen / txalo bat ederra / berriz nua benetan / arrabiyatzera. Sor AuOst 104. Bat
ez bagara diñot benetan, / Egin ebala guriak, / Baita igesi egin ebela / Guraso zarren legiak. AB AmaE 71.
Triste bai, triste dabiltz benetan, / Gaur gure nekazariak. Ib. 80. Olgetan aitaturiko destaiña mingarriak,
benetan esanikotzat artuten dozak ik. A BeinB 73. Munduan beti dago / gizona amesetan: / gabaz zorakerian / ta
egunaz benetan. Azc PB 335. Orretan zagoz zu bere? Benetan diñostazu? Ag AL 135. Ain benetan eze [...]
prankotarrak eta gu adiskide izateagaitik ontxe emongo neuke neure bizitzea. Ib. 53. Artu bear diralako egiaz
eta benetan, edo beintzat gurariz eta borondatez. Itz Azald 123. Irakurri egizue Cartagenako Apezpiko Jaunak
Liberalismoaren gañean argitara emon eban bere karta arzainkor benetan jakintsua eta goratua. Ib. 56.
(s. XX) Benetan, aren lepo lodi baltzak izurdearen antz pixkat badauka. Ag Kr 135. Benetan ikusgarriak,
beste uri txikietan egiten eztiran legezkoak izaten dira orduko eliz-jaiak. Ib. 41. Benetan! Aitzgorri gañetik
begiratu ezkero, be aldeko gauza guztiak ume jolasak dirudite. Ag G 12. Baña benetan al abill? Ez al den iretzat
bear? Ib. 240. Baita itza eman ere, benetan gero, etzala iñongo jokotan berriz sartuko. Ib. 130. Au entzunaz asi
ziran gaztiak barreka, ain benetan, eurai bai txis-eragin eutsela aguriak bere ipuñaz. Kk Ab I 22. Altarako
Sakramentuan egiaz ta benetan dagon Jesukristo. KIkV 89 (v. tbn. KIkG 69). Gizasemeai euren irrits, zalekeri,
griña ta oitura dongak darakutsez eta orrelakoen baten otsein eta jopu diranai, olgetan-benetan, akar eta
agiraka be egiten dautse. Eguzk LEItz 26. Ez dala gezurra, Pernando. Benetan arrapatu dirate. Muj PAm 64.
Benetan nire ama bazintzaz [...], obeto egingo zeunke olako itxura magargarrijaz nigana ez etorri. Altuna 98.
Benetan nai bozue nik abestutia, / Bertatik eingot pozik al dotan gustia. Enb 33. Nik Aitaguria esaten dot beti
etxeko difuntuekaiti, baia benetan, biyotzez. Kk Ab II 59. Igarri eban agintariak benetan ebillala. Ib. 26. Erdi
ixekaz erdi benetan egi aundia esan dezu. Lab EEguna 65. Bai benetan! Ak egingo yauk barrezkua, ire lepotik,
tenteltzar ori! Otx 159. Benetan, ezer oberik ez litzake: euskeltzale zintzo aberats batek beregain ta begipean
egunkaria artzea. Ldi IL 73. Gur egin zioten esanez: benetan Yainkoaren semea zera. Ir YKBiz 214. Asi dira
benetan, besagainka aurrena; / seina tiraldi dute; bota dute bana. Or Eus 33. Ori etxagunentzat, ziñez, etorkizun
ederra da, benetan ederra! Eguzk GizAuz 123. Gauza orrein ugazaba izenez gizabatza ala estadua; izanez eta
benetan gizabatzaren nai estaduaren buru ta agintariak. Ib. 145. Jaunaren irakaspenak euren alde dagozala
esateko, benetan lotsa gitxi bear da. Ib. 13. Arrituta negon, benetan, ire aldakuntza orrekin! TAg Uzt 37.
Benetan al-diok ala txantxetan ari aiz? Etxde AlosT 73. Horregatik gauzkakete jainkosatzat herri zenbaitetan eta
jainkosak gara benetan. Mde Pr 127. Diotenez, ez da benetan ez lehenaldirik, ez geroaldirik, baina oro
garaibereko dira. Ib. 328. Neska fiña ta polita zetorren benetan. Etxde JJ 27. Ziur dakit nik benetan esaten
zituela Mirenek bolada onetan gauza aiek. Txill Let 66. Gogorra da benetan, malkoak isuri-eziñeko oiñazea.
Erkiag Arran 154. Ez zan bizimodua, benetan bere, olgetan eta txantxetan ibilteko zera. Erkiag BatB 89. Zenbat
eta zenbat il oi dira bizi izan direlako ustearekin, baiña ziñez eta benetan eztira sekula bizi izan. Vill Jaink 143.
Aitortza on bat egin ondoren, asi lanean benetan. MAtx Gazt 47. Tira, tira! Noiz itzegin bear dezu benetan?
NEtx LBB 43. Jolasean asi zana, benetan bukatu zan andik sei illabetera. Ib. 134. Esaidazu, arren, argi ta
garbi: benetan bidoi orietan gasolinarik ba al dago? Lab SuEm 195. Gizona, bere kezka, min eta ametsekin,
gizona bere zortean, onean ala txarrean, benetan bere egiten baiditu. Larre in Xa Odol 15. Benetan, au
Jaungoikoaren Semea zan. Ker Mt 27, 54 (IBk benetan; Lç, HeH, Ip, Samper, Hual, Dv egiazki, Ur egiaz, TB,
Echn segurki, Ol, Or MB 327 ziñez, Leon, IBe zinez). Gure aurrekoena ez baina geure izaera benetan azalduko
baldin badugu, gure herrietako biziera nahasia euskaraz jarri behar nahi ta ez. MIH 36. Lastima da, benetan,
horrako zuzentzaile horrek liburua zuzendu duen bezain erraz mundua ezin zuzendu ahal izatea. Ib. 172.
v. tbn. (para textos anteriores a 1900) JJMg BasEsc 10. CatBus 32. Aran SIgn 211. EusJok II 103.
- BENE-BENETAKO. (Intens. de benetako). Tr. Hallamos ben-benetako en Mirande, men-menetako en Antia.
Bene benetako penitenzia egin nai balute bizio onetara emanik izan diranak, ez lukee ardorik aoan sartu
bear. Mg CC 149. Ardoaren gañean esaten dituanean konsagrazioko beste itz batzuek, gelditzen dala Jesusen
Odol egiazko edo bene benetakoa. Ib. 194. Nik uste neban bene benetako andikiren bategaz berba egiten nebala.
Mg PAb 44. Etxia infernubaren irudi bene benetako bat da. Astar II 104. Ara emen, bekatari baten irudi menemenetakoa.
Lard 418. Lurreko ondasun ustelakgatik Jauna uzten dutenen zer irudi mene-menetakoa Gerasarrak
begietan ipintzen diguten! Ib. 389. Bere Erregerenganako zeukan leialtasun bene-benetakoa eta
jaioterriarenganako onginai ta maitetasun txit biotzekoa. Aran SIgn 13. Konfianza osoa eztaukagulako Jesu-
Kristoren agindu men menetakoetan, esaten digunean, emango digula aren izenean eskatzen diogun guzia. Ant
JesBi 73. Guztiak ikusi eben alargunaren parkaeran biotz andi ta bene-benetako euskaldun kristiñauarena. Ag
AL 103. Biotz guztiagaz emoeben arranondotar danak euren oparitxoa gizon orren etxerako, ta Tramana ta Brix
ibilli ziran eskean aterik ate, negarrez, bene benetako negarrakaz. Ag Kr 171s. Bazetorkion nunbaitetik benebenetako
galera Joanesen jatorri sendoari. Ag G 18. Soro eder narotuz inguraturik, bene benetako patxadan
zegoan Zabaleta baserria. Ib. 14. Irekin euskaldun jator bat, gure aurrekoak izan ziran bezela euskaldun bene
benetako bat egiteko. Alz Ram 82. Azken une larrian nere Biotza gorde-leku bene-benetakoa izango dutela.
ArgiDL 104s. Agur biotz. Zure ortan nerea sar ezazu, ito baño len zure maitale bene-benetako, Koldo. NEtx
Nola 30. Bene-benetako penitentzi baten bitartez izan ezik Jaungoikoak bere pekatuak barka lizaizkiokenik
ezpaitzun uste. Etxde AlosT 105. Xalbaten garbaia (damua) bene-benetakoa izan zen. Etxde JJ 265. Izen haundi
horiek oro berme ditugu ez dela psikologigaindikoa gezurrezko jakintza, ben-benetakoa, egiazkoa baizik. Mde
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
802

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Pr 318. Tamal aundia, barriz, bere sakelean daukan bene-benetako pistola barria probau eziña. Erkiag BatB
186. Zaurittutako basurda asarre bat bezela, aindu zan Saloi nausira bene-benetako kulpadunaren billa. Etxba
Ibilt 489.
- BENE-BENETAN (V; Mg Nom 66, Añ; mene-menetan G). Ref.: A; Etxba Eib; Iz ArOñ; Elexp Berg. "Zin
ziñez (G), bene benetan (V). De todas veras" Mg Nom. (Intens. de benetan). "(De todas) veras: (c.) bene benetan;
(G, AN) zin ziñez" Añ. "Bene-benetan (Vc), muy de veras" A. "Mene-menetan (G), de todas veras" Ib. "Bene
benetan (modo adv.). De veras, firmemente" Etxba Eib. Tr. Hallamos ben-benetan en Altuna, N. Etxaniz,
Etxaide y Berrondo, bena-benetan (tal vez errata) en Enbeita. Oneek bai bene benetan irabazten dabeela jan
biar dabeen ogija euren bekokiko ta korputz guztiko izerdijaz. Mg PAb 128. Nik esango deutsut emendik aurrera
Maisu Juan, ta zuk niri Peru, ta alan aituko dogu alkar, itxirik ezjagokuzan Donok Abade ta bene benetan
Andikijak diranai. Ib. 56. Damuturik bene benetan bere dongaro egiñaz. Mg CO 55. Ez dau artu gura onelango
penitenzija bene benetan kunplietako goguaz? Ib. 221. Au gaiti dagoz kristinau gitxi, Jaungoikua bene benetan
ameetan dabeenak. fB Ic I 39. Eskatu bene benetan Jaungoikuari ta Ama Birjina guztiz santiari Zeruko argija ta
bijotzeko gogua. fB Ic III 317. Sinistuten dot Jesu-Kristo daguala bene benetan Altarako Sakramentuban. Astar
II 6. Oneek irabazteko, oneek geuriak bene benetan izateko, eztaukagu ze nekatu, ze adikatu, inoena kenzeko
adikatu biar dan beste. Ib. 164. Ez egizu esan sinistuten dozula Sakramentu orretan, hostija orretan artuten dala
bene benetan, eta egija guztijagaz Jaungoikua berbera. Ib. 235. Jesu Kristo Jangoiko ta gizon egiyazkoa, zein
dagoan bene-benetan Sakramentu Santu Altarakoan. CatLlo 71s. Nork ez daki mene-menetan, ugariagorik
badala Gipuzkoako erreka bazterretan? Izt C 134. Mene-menetan esaten dizut. Lard 375. Mene-menetan diot,
Elizatik etxera Publikanoa joan zala garbitua, eta ez Fariseoa. Ib. 420. Negar malko ta suspiruz bene-benetan
erregutzen zion. Aran SIgn 26. Kinzianoren iritzirako / ark esatia basta zan, / bañan agindu etzionian / benebenetan
triste zan. Ud 114. Premin, bene benetan bola da mundua, / Jira egiñaz berau aurrera dijua. AB AmaE
403. Eta sinisten deutsadalako / Bene benetan berari, / Gura neuskioz jo alabantzak / Euskeldun eguzkiari. Ib.
119. Emon eutsen barreari etxeko guztiak, bada gure Lope bene-benetan egoan barregarria. Ag AL 128. Kose
Kusto ta arrebea bene benetan zintzoak eta menak eta zoritsuak izan bear eben. A BGuzur 108.
(s. XX) An berbertakoa zan naigabea, oso egiazkoa, bene benetan sakona. Ag Kr 206. Bene-benetan dirautsut
Martin, lotsatu egingo nintzakeala ezizen ori daukan senarragaz bizitten. Echta Jos 128. Erri txiki bateko
sendakiña, baño erri andietakoak baizen argia; berritxu samarra, baño bene benetan jakintsua. Ag G 91.
Euskera bene-benetan maite badegu, euskerarentzat izango da gure biotz guztia. Etxeg EEs 1916, 117. Egiazko
Jaungoikotzat bera bakarrik ezagutu ta maitatzeko ta bene-benetan Beragan sinistu ta itxaroteko. KIkV 61
(KIkG 48 bene-benetan). Ben-benetan, egun txarra ixan dok niretzat gaurko eguna. Altuna 62. Iñok beste guzur
esango neuskio, ta atsegin egingo neuskio bene benetan. Or Tormes 95. Gertaera oek danak, Pernandori berari
gertatuak ote dira? Nik ez det uste; bene-benetan esaten dizuet. Etxeg in Muj PAm 20. Au ez diñogu erdiolgetan,
/ Bai, baña, bena-benetan. Enb 89. Bene-benetan, arpegikeran eta gorpuzkeran ezin lei onek ukatu
Bertoldaren semia danik. Otx 117. Apaiza aldare-aurrean ba-litz bezelaxe, itzok esan zituan ben-benetan eta
itzal aundiz. NEtx Antz 159. Egiazki, ez ote lizateke solas atsegingarri bat izanen, bene-benetan bere eskuetan
hartuko balu alaba besoetakoaren eskolatzeko kargu hori. Mde HaurB 28. Etxean ben-benetan artu zuten
asmoa eta azken aukera eman zioten zirt edo zart egiteko. Etxde JJ 73. Egi garratz bat behar dizut bene-benetan
aitortu. Arti MaldanB 193. Bere azkena ba zuala uste zuan orduantxe ben-benetan. Berron Kijote 189.
- BENETAKO (V-gip; Añ, H). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Verdadero, real, serio, sincero, auténtico.
"Verdadero: (c.) egiazkoa, benetakoa" Añ. "Benetako kristinauba bazina (Astar)" H. "Benetakua, con referencia
a narraciones, sucedido, historia, en oposición a asmautakua, ficción" Etxba Eib. "(Adj.). Verdadero" Ib.
"Verdadero. Orduan ikusi neban benetako lagunak zeintzuk zien" Elexp Berg. Tr. Documentado desde
principios del s. XIX, en el XX es de uso gral. al Sur. En DFrec hay 135 ejs. de benetako y 23 de benetazko.
Erraz da onelako pekatariak penitenzia benetakua egitia? CrIc 90. Ekusiko dezu uretan an ta emen Ilargiaren
imajina, itxurapen edo irudia. Esadazu, badago ibaian benetako ilargirik? Mg CC 198. Jangoikuaren kontra
zabilzala, zelan gura dozu benetako bakia? Mg CO 183. Zelan esan leite diriala propositu benetako ta senduak
ainbeste bider austen dirianak Konfesinoe onduan? Ib. 90. Zerbait erosteko biar da diruba, baña diru legekua,
benetakua, ez palso edo itxura utsekua. Ib. 62. Igerian zijoala, ekusi zuen uretan aoan zeraman okela zatiaren
keriza, ta begitandu zitzaion zala benetako aragia. VMg 5s. Askozaz errazoi andiagoaz ta ardura benetakoagoaz
garbitu bear dozuez zuen arimak. Añ LoraS 36. Bera bakarrik adoretia geure Jaungoiko benetakotzat. Astar II
44. Ezta erraz jakitia benetako adiskide badira, edo egiten deuskubezan mesediak badira gugandik itxaroten
daben beste mesede andijagoren bat gaitik. Ib. 288. Berandurik berandura konfesetiak dakarren irugarren gatxa
da, poz eta atsegin benetako baga iragoten dan bizitzia. Ib. 223. Ez zan orduko Ezkontzia egijazko ta benetako
Sakramentuba. fB Ic III 322. Indazu, Yauna, damu benetako bat. Añ EL 2 105. Infernukoaren parean su usaña
baxen eztan su onek onelan erretan badau, zer egingo dau, bada, infernuko su benetakoak? Ib. 58. Euretan
dagoalako bizitza onetan zoriyonekoak izatia, eta Zeruaren esperanza menetakoa. CatLlo 87. Jarri zaite bere
esku bedeinkatuetan eta esan egijozu damu benetakuagaz: Mater peccatorum, ora pro me. Ur MarIl 68. Zuregan
dago euskeldun lur au personaturik, / Bere ispillu benetakoa dauka zugaz. AB AmaE 65. Usategi batera usoak
urrunetik etorri deitezan, zein izaten da eroakarririk onena? Usoa: benetakoa edo antzeraturikoa. A BGuzur
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
803

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
131. Benetako adiskideak, biotz-samurrak izateko, eztabe onetariko bigungarririk bear izaten. A Ezale 1897,
151a. Arerio sartu ziranak adiskide benetako egiñik urten oi eben. Ag AL 148. Aldabaldo ta bere aideen
Iaungoikotasun benetakoa. Ib. 127.
(s. XX) Biotza astindua dagoanean gure aoak gauzarik benetako, egoki ta zintzoenak esaten ditu. Ag Kr 16.
Arranondokoen belarriak ain dagoz onetara egiñak eze, batzuk, euren benetako izena zelan dan be eztakie. Ib.
29 (se refiere a los motes). Josepa, benetakoa ete da Anjelen eskabidea? Ib. 194. Beste bizikera bat daukate uri
gañean: benetako askatasuna, egiazko nagusitza, aize ta argi obea. Ag G 373. Benetakoa al da Malentxoren
asmoa? Ib. 307. Dibersiuaren billa juan da / biziya emandakuak, / orlakuari esan leikiyo / martiri benetakuak.
Arrantz 144. Oben astuna egiten dan bakoitzean, bere parkapena jadesteko, benetako maitasun-damua artu bear
da. KIkV 98s (KIkG 75 benetako). Naikua eukon, benetako adiskidetasuna dala-ta-eztala Errotari malmutzak
esaten ebanagaz. Altuna 56. Benetako gizona zan bada gure Pernando au. Buruz azkarra, esaeratsua, itzez
etorri aundikoa. Muj PAm 7. Aupa, mutillak! Itxartu, jagi! / Guazen danok gudara! / Lenauko gure asabak legez
/ Benetakuak bagara. Enb 96. Apur bat edan orduko, zoro benetakoaren antza artzeban. Kk Ab II 94. Azalpean
benetako izena eman beza, gañean idazkipeko izen-ordea (naiz izena) ipintzen dularik. Ldi IL 99 (ref. a las bases
de un concurso literario). Euskera aintzakotzat artu-araziz ta beren benetako izkuntzatzat. Ib. 171. Ordun ez gera
Arana-Goiriren yarraitzale benetakoak, eta aberriak ezer onik ez dezake itxaron guregandik. Ib. 156. Etzazula,
gero, lan ori utzi bertan-beera; jarrai zatzakio astiro astiro; ori da benetako "literatura". "Esa es literatura
verdadera". In Or BM 10. Iruñako muñoan, ustez anziñan Beleia egon zan toki artan ere aztarna ugari eta
benetakoak azaldu dira. JMB ELG 100. Estadua lez sendia be benetako gizartea da, aita buru ta agintari dala.
Eguzk GizAuz 94. Ogasunok orrei [ugazabei] kenduaz, benetako jabeari, gizarteari, biurtu bear ei yakoz. Ib. 9.
Langilleakazko erruki ori atxaki garbia izan da; benetako zio edo errazoia, langilleari jai-egunez lan eragiñaz,
ugazabai etorkien irabazia. Ib. 159. Berjakintza-petiko gorena [...], gure benetako nortasuna da eta gure
egiazko "ni"-a. Mde Pr 348. Bazun mutillik pranko laguntzalle, baiñan, oraindik-orain etzun iñorekin benetako
artu-emanik. Etxde JJ 215. Egiari buruz, benetako aukeramenik ez du gizonak: ezin diteke osotoro aukeratu.
Txill Let 130. Benetakoa da, ziñez, Mirenekiko nere maitasuna. Ib. 58. Oneixek ditugu emengo egiazko ta
benetako "Doctor honoris causa" izendunak, maisuandra jator biurtu diranak. Erkiag Arran 136. Zuk diñozuzan
barreok, ete dira gero benetakoak, barrutikoak? Bilbao IpuiB 10. "Basarri" emen daukak Zarautzen / benetako
adiskide, / Emazteari goraintzik eman; / agur, lagun "Uztapide". Basarri 35. --Ipui bat kontatuko dizuet,
Bermion gertaturikakoa. --Ipuia ala egia? --Benetako pasadizoa. Arti Ipuin 66. Zertarako ondo ein; ondo-ondo
eingo banituke, benetako lorak diralakuan konejuren batek jango litxuke ta? SM Zirik 13. Uste al duzu erriagintariek,
benetako agintariek, alegia, beren oldez agintzen dutenik? Zait Plat 138. Bazan alde ederrik sofisten
ta benetako iakintzaleen artean, Platonen ustez. Ib. 125s. Zenbakiarekiko egiak dituzu neurriaren benetako lege
ta arau. Ib. 59. Orduan ara zijoazten, benetako egurra ematen zuten polizi etxe arretara! Ugalde Iltz 52.
Lenengo zumezko oboak lepo-inguruan iarri izkiezu, geiegi estutu gabe, ondoren, [...], benetako lepokoak ipiñi
ezazkiezu zekorrei. Ibiñ Virgil 97. Atoz, nere etxera, ta nere amak alaba benetakotzat artuko zaitu. NEtx LBB
162. Martiñek, ezkontzarako gauza etzan ordutik, ez Juanarekin eta ez beste iñungo emakumerekin sortu
zezakean benetako ezkontzarik. Ib. 35. Regoyosen lauko-faltsuak, guzurrezkoak, agertzen asi dirala esan eustan
museo bateko zuzendari jakintsu batek. [...] Komeni dana, lenbaitlen Regoyosen benetako kuadruen barri
emotea da. Alzola Atalak 139. Ikusirik zaldun jator aren oztasuna bere etxeko emakume guztiendako, itandu
zetsan beiñ, nola izan zeikian benetakua agiri gura eban oztasun aura. Etxba Ibilt 458. Egun orretan Lazkao-
Txikik / bazuen naiko laguna, / bizi zeraden arte guzian / aztuko're ez dezuna, / alakuari esaten zaio / benetako
maitasuna. Uzt Sas 271. Kristau benetakua Tolstoy zarra. Ib. Artalde-gudalostearen erdian barrena sartu zan,
eriosuan lantza-joka benetako etsaien aurka ariko balitz bezela egi-egitan. Berron Kijote 200s. Nork duda
lezake, gerokoan noizbait, nere egintza famatuen benetako kondaira argitaratzen danean, idazle jakintsu ark
onela ipiniko duanik. Ib. 42. Aldakuntza ori benetakoa den jakin behar, ala itxurakeria hutsa. MIH 132. Aipatu
ditudan xehetasunok, [...], garbiro azaltzen digute Olabide ez zela zinetako eta benetako euskaraz ari, saio
euskara edo euskara esperimental batean baino. Ib. 347. Jaiotzea gertatu zaigun hala-holako --baina benetako
eta egiazko-- Euskal herri honetan. Ib. 280.
v. tbn. (para textos anteriores a 1900) JJMg BasEsc 175. CatBus 46. Azc PB 346. Itz Azald 145.
- BENETAZKO. Auténtico. Siñeste au izan da erlijio jatorraren benetazko erroa, orpoa. Vill Jaink 21. Baiña
gizonak eztaki deus ere, eta eztakielako, eztauka benetazko aginterik ezeren gaiñean. Ib. 129.
benetasun, bentasun, mentasun (Añ). Seriedad, sinceridad, autenticidad. "Realidad, ingenuidad, verdad" Añ.
Cf. GMant Y 1933, 189: Erri onen eresi ta abestiak, benetasun eta oitura yarraigarriak, tal vez errata por
beretasun. Nolakoak izan bear du propositoaren benetasun ta sendotasunak? Mg CC 65. Poesiak, edertasun
eta xoiltasunez mamitua badago, benetasunez ernea badago, espiritua ber-sortu oi du. LMuj BideG 8.
Seriedad, formalidad. "Seso, cordura, formalidad, seriedad" PMuj. Benetasun andijaz esan eban osalari
ospatsubak. Kk Ab I 22. Zelan [aurkitu], eurakaz batera baebillen arerioa bentasun (seriotasun) andienagaz
ziñotsela: Giiiizonak, mundu onetan asko ikesteko asko bizi. Kk Ab II 12. Jai oriek [...] eragozpen gabe ospatu
alditzagun, nik [...] geren asmo ona, geren mentasun zintzoa [...] jakin-arazten dizut. Eguzk RIEV 1927, 427.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
804

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Egunkari ori benetasunaren mallakoa bear badu, ezin izan aundia, orri askoduna; [...]: ez oso aundi baña bai
oso mami. Ldi IL 150. Ikustekoa da nolako benetasunez ari dan bere zer-egin txikian gure monagillo belarriaundia!
Lek SClar 134.
beneziar, beneziatar, beniziar, benezitar. Veneciano. Athera zuten erleki preziatu hura bahikundez
zadukaten Veniziarren eskutarik, eta ekharri zuten Frantziarat. Lg II 410. Aita Santu au bada batu ta alkartu
zan Venezijatarrakaz, ta Españatarrakaz. Ur MarIl 50. Orain berreun urte sartu zen ingles barku bat hango kai
batean, eta nola errokaltartarrak franko asperturik baitzeuden benezitarren ajola apurraz, arras ongi onartuak
izan ziren. Arti Ipuin 45.
benga (V-gip). (Interj.). Venga. "Exclamación que se usa para meter prisa, dar órdenes, animar, etc. benga,
benga! Ordau da oetik jaikitzeko!" Elexp Berg. Orren ateera zelebria zan / sagardoteira juanda're: / "Non
dia angulak? Benga txuletak!" / markesak aña bondade. Tx B II 173.
"Aurrekoak esandakoa ez dugula sinisten adierazteko [erabilia]. --Atzo bos kiloko erbixa bota najuan. --
Benga, benga, sartuixok ori beste bati" Elexp Berg.
bengai. Venganza. v. mendeku. Bengaien deseorik ez eutea. Cap 74. Arima gaiso Zerura biarrian Linbora
juan zana, egongo da bengai eske onelako madarikatuben kontra. CrIc 68. Zerren auzi ta kerella modu oneek
izan oi dirian bengaiz ta gorrotoz emonak. Ib. 72. [Aserrakuntzia] da arimiaren bizitasun andi bat, zeinek isioten
gaituban bengai artzera lagunaz, egin deuskun txarkeria edo injuriaren bategaitik. Ib. 116. Josek pekatu egin
gura ez ebalako gorrotoz ta bengaiz Seinoriak, [...] jaso eutsan Joseri guzurra. fB Ic II 230. Onako paltak
esatia, [...], ez gaiskinaren gorrotoz ta bengaiz, ez bada nai onagaz [ez da pekatu]. Ib. 187. Batzuk bestearen
kontrako su beroak itsutu zinduezan bengaia artuteko. Zav Serm I 12.
bengaizo (G-azp), bengaizu (V-gip), mengaizo (G-goi). "Mengaizo, venganza" JMB At. "Bengaizu, venganza.
Geixao basarrira ez bueltatzia izan zan aren bengaizua" Elexp Berg. "Bengaizua egin ziok, izurratzea nai zianda"
(G-azp).
bengala. "Bengala" Lar.
bengano (V-gip). Mengano. "Béngano" Elexp Berg. "Gaur egun fulano ta bengano gehiago" Ib. s. v. ulixa.
bengantza (V-gip; Lar (-nz-), Añ), mengantza. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Tr. Documentado desde
principios del s. XVII, es más frecuente al Sur. La forma mengantza se encuentra en Pello Errota e Iraola.
Venganza. "Venganza, mendekua, mendeka, mendekioa, benganza" Lar. v. mendeku. Nihor hill eztezakela,
ez bihotzez gaitzetsi, / Ezen bengantzen Iainkoa ni behar nauk sinhetsi. EZ Man I 12 (tbn. en Ub 171). Etzaizkik
deusik baliatuko hersturako eta bengantzazko egunean. EZ Eliç 184. Egiten daben pekatu mortalen bat, naiz
aragiagazkoa, naiz dala benganzakoa. Cap 94. Iuje iustu benganzaren, / Orduan zaitezkena, / zaizkit,
barkhamenduz arren / baliatzen zarena. Arg DevB 212. Eztuk hil behar nior ere / Eta ez nihor gaitzetsi. /
Gustiek ni behar nauzue / Bengantzen Jainko siñhetsi. Gç 214. Bengantzen juie justua, / Galdegiñ gabe kontua, /
Indazu barkhamendua. Ib. 159. Benganzaren deseo desordenatu bat. Iraz 42. Hau da [...], Jangoikoaren
benganz izugarria, ta gaistoa bere gaistaginz galduak gatik sekula guziko nekepe izugarrian utzi nai duelako
señalea. Mb IArg I 233s. Gorrotoz itsutu, ta benganzaz bete, ta bestearen kontra biurtu zan. Cb Eg II 165. --Ira
zer da? --Benganzen gogo era bagako bat. Cb CatV 56. Zuk biltzen dezu, [...], Jangoikoaren aserrearen
tesoroak bere benganzako egunerako. Mg CC 253. Damu bazendu izan dozun aserria, benganza gaisto ta
gorroto bijotzekua, egongo ziñate prest eskatuteko Jangoikuari zeure arerijo ustekua gaiti. Mg CO 70. Nun
legoke pakerik, aiñ sentikorrak, aiñ aserrekorrak eta benganzarako aiñ laisterrak gerenez guziok gerala? Gco I
437s. Benganzaren edo bendekuaren erabageko apetitu, deseo edo gogo bizi bat. Gco II 46. Bekatu oen ama da,
biotzean estalirik dagoan, gorrotoaren txingarra, ta bengantzarako sasoia. AA III 605. Topatuko dituzu beste
asko, bengantzaren txingarra kolkoan duela bizi diranak. Ib. 605. Ta ez dira emen kontuban sartuten, dantzia
emon jakuelako edo emon ez jakuelako, Kopradijeetako ta albo-errijeetako jentiak atera oi dituban okasinoiak,
gorrotuak, bengantzaak, burrukak. fB Olg 74s. Inoren adiskidetasuna ikusi ezin dabeelako enbidijaz, edo batari
edo bestiari, edo bijai, ezkutuko gorrotua deutseelako bengantzaz. fB Ic II 211. Zenbat familija ta persona
daukaz lazauta diabrubak zorigaistoko benganzako kateiakaz? JJMg BasEsc 182. --Zer da ira? --Benganzaren
deseiu gaisto bat. CatB 77 (CatEliz 472 asperzeko edo mendekatzeko desein). Nahi bezaiñ handia den,
bengantzaren plazera, / Karioegi zait niri, halere erosten dela. Gy 145. Ez ezazu billatu bengantza. Ur Lev 19,
18. Ez arren ixuri kulpagabearen odola, bada, odol au Zeruari benganz eske dagokio. Arr GB 36. Bengantzak
zeukan ate zabala / derrepentian itxi zan, / erri guztia jarri gaituzte / pake santuko bizitzan. PE 28.
Bengantzarikan baldin badegu / barkatutzeko alkarri. Ib. 27. Il da karidadea! / bizi da mengantza. Ib. 17 (v. tbn.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 805
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
And AUzta 71, con la var. bengantza). Zure jenteen bengantza zuzen aregaitik. AB AmaE 437. Barriketakaz,
berbeta dongakaz eta auzuetako barri-emoteakaz, areriyotasunak, aserrakuntzak eta bengantzak iminten
dituezanak. Itz Azald 101. --Zer da ire? --Benganzan deseio desordenatue. CatUlz 51. Lesakan egin zan
Bergarako komeniyua baña oroigarriyago izango da nere mengantza. Iraola 59. Au gorrototik dator eta
asperkunde edo bengantzearen billa dabil. Eguzk GizAuz 100. Bengantzak bengantza ekarri oi dualarik, orixe
nai zutela dirudi. Alt LB 91. Mendekoen bengantzaz. Etxde JJ 271. Beren apentzazko (bengantzazko) asmakeri
guziak pikotara joan zitzaizkien. Ib. 90. Gaizkin bati asperkunderik (bengantza) etzaio zor, galena baizik. Zait
Plat 120. Zaldunen bat zekartela iruditu zitzaion, zauritu-gaiztorik edo illotzik, aako baiarte artan, eta berari ta
besteri ez, zegokiola bengantza. Berron Kijote 209.
- BENGANTZA HARTU. Tomar venganza, vengarse. Ezazula bengantza har / Gure falten gañean. EZ Eliç
343. Bere deseo deungaak kunplietako edo benganzea artuteko. "Vengándose". Cap 108. Arren, beraz ezazula
har / Ene hobenen bengantza! / Zure odola laguntzen zait, / Eman darot esparantza. Gç 154. Gaitz gura
desordenatu bat benganza artzeko. Mb IArg I 37 (corregido mendekatzeko). Merezi nuen Jauna, kriatura guziak
nere kontra biurtzea, ta bengantza artzea. Cb Eg II 47. Gorrotoz benganza artzeko, Jainkoaren Legeak nori esku
eman dio? Ib. 166. Lege ori ezpagendu eta benganza artzea guziok libre bagendu. Gco I 437. Benganza artzeko
griña gaiztoari eta erabageko deseoari bere biotzean leku ematen dio. Gco II 49. Ez daizuzala loitu zeure
eskubak nire odolagaz, zerren Jangoikuak, [...], artuko daben bere bengantzia. JJMg BasEsc 180s. Santuak ez
daukala kandela bearrik, / Arek ez dakiala artzen bengantzarik. AB AmaE 274. Bere bizia galduaz etsaiengatik
bengantza artu zuanekoa. Berron Kijote 196.
- BENGANTZA-EGARRI. Sed de venganza. Bere bengantza egarria ezin asearen miñez. Etxde JJ 156.
- BENGANTZA EGIN. Vengarse; tomar venganza. --Zer da irea? --Borondate ordenabako bat benganzea
egiteko. "Apetito de venganza". Cap 74. Mustra infernal hurak / Erho ahal ditzagün / haiek egin benganza /
arrapara ditzagün. Xarlem 401. Ximinoari net ontsa zitzaioen / Erregek egin bengantza, / izanik ere garratza.
Gy 176. Sentimentua daukat nuelako nik ill, / Bengantzarik enion egin bear Txomiñ. AB AmaE 405.
- BENGANTZAN. Vengándose. Guri bengantzan asi zerate / oso gorroto fuertian; / begi goguan izango
degu / bizirik geran artian. Tx B I 110.
- BENGANTZA-NAHI. Deseo de venganza. Mendeku edo bengantza-naia, arrokeria. Or Aitork 291.
- BENGANTZA-ORDAIN. Mantuako markes aundiak egindako bizikera bera egingo dudala [...] alik eta
bengantza-ordaiña jaso artean, onelako ankerkeria egin didan arengandik. "Hasta tomar entera venganza".
Berron Kijote 117.
bengari. Vengador. --Zetan igarriko jako, gorroto deutsagula arerio edo injuriau gaitubanari? --Berbia
edo agurra uketan badeutsagu, juaten ezpagara len legez bere etxera geure bengari moduba erakustiarren. CrIc
71.
bengatibo. Vengativo. Zer egiten dezue bada Kristau aserrekor bengatiboak? Gco I 438. Etzan aek
bezelako dollor prestueza eta bengatiboa izan. Gco II 69.
bengatu (V-gip (-au), G, AN-ilzarb; Añ), mengatu (menga V-ger), benjatu, menjatu. Ref.: Bon-Ond 160; Ort
Voc (menga); Elexp Berg. Tr. Usado, desde Lazarraga, por autores meridionales y suletinos. Hallamos benjatu
en Xarlem y Etchahun, menjatu en Etchahun, mengatu en Iraola y menga en Ortuzar.
Vengarse. "Vengarse: (c.) bengatu; (G, AN) mendekatu" Añ. "Mendekatu [AN-egüés-olza], bengatu [ANilzarb]"
Bon-Ond 160. "Vengar, vengarse. Etzeukan bakeik bengau arte" Elexp Berg. v. mendekatu.
(Hemos incluido en este primer apartado formas no personales que podrían tbn. corresponder al uso trans.).
Tr. La persona de la que se venga aparece expresada en dat. en Xarlem, fray Bartolome, Etchahun, Uriarte,
Arrantz, Ortuzar y Txirrita, en sociativo J.J. Moguel, Etchahun e Iraola y en instrumental en Etxaide, en instr. en
Xarlem y Etxaide, con el suf. -gandik en Astarloa; la acción por la que se venga se expresa en instr. en Xarlem, y
en sociativo en Astarloa y Uriarte.
Bizi banax, jakingo deut bengaetan. Lazarraga 1197r. Ira edo bengatzeko arrabia. OA 98. Bengatzeko deseo
edo arrabiaren kontra. Ib. 98. Khiristi arraza orori / nahi gütük bengatü / gure espaten püntetan / igaranen
zitiaigü. Xarlem 866. Renauti egin afruntiez / nahi gizaik benjatü / korajerik balin badük / behar dük kanpañala
agertü. Ib. 417. Alo jaunak arren / bertan abanza gitian / khiristien hiltziaz / benja ahal gitian. Ib. 1147. Orra
gure amorio propio eragabeak eta orri darraion bengatzeko pasio itxuak burura guzioi ekarten diguna. Gco I
437. Zuk ordekoa projimoari pagatu nai badiozu, bengatu nai bazera. Gco II 51. Bein baino geijagotan eria euki
eban Dabidek, Sauli ondo bengeetako. Ez eutsan inos bere kalterik egin. fB Ic I 102. Parkatu deutsezu: [...]
zeuben adiskide ez dirian auzuai, edo soluan, edo esijan, edo ganaduban, edo osterantzian bengeetan ta kalte
egiten bere. Ib. app. 20. Ez ebalako bengau gura izan beragaz, eukirik okasinoe ezin obia. JJMg BasEsc 179.
Abisaik bengau gura izan eban bere ezpatiagaz. Ib. 181. Eztozu birauagaz egin jatzun kaltia osotuko, etzara gatx
egin deutsunagaz bengaduko. Astar II 119. Jakin egizu zeure arerijuakgandik bengetako modurik onena dala ez
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
806

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bengetia. Ib. 121. --Zer da iria edo aserrakunzia? --Bengetako gurari zital bat. CatLlo 79. En'anaie erüsatia,
menjatü hitzaiket aski, / Ene lehen eritajia orotan fraudaz ebatsi. 'Mon frère rusé, tu t'es sans doute assez vengé
sur moi'. Etch 238. Eni benjatzez junik. Ib. 188. Hogei eta lau denin ama hil zeritan / eta aita benjatü aurrhideki
bertan. Ib. 180. Da [ira] projimueri bengetako desio txar bat. Ur CatArrig 92. Gizon batek gura izan arren
bengau gatx egin deutsanagaz, sarritan ezin bengau jako; baña Jaungoikuagan ez da alan, gura badau kastigau
daike pekatarija, eta bengau arerijuai. Ur MarIl 29. Pekatu egin badozu, euki egizu ziur ziurtzat Jaungoikua
bengauko jatzula. Ib. 30. Zer da aserrakeria? Bengetako gurari oker bat. Itz Azald 176. Batzuek orla aitzen
dirade / arraizaliai bengatzen, / zer peligro ta arriskua duten / eztute konsideratzen. Arrantz 156. Allegatu da
Gorraenera, begi onduan txunbo aundi batekin, txapelik gabe eta galtzaren atzian tarratara aundi bat duela,
bidez suplementu inozente batekin mengatuaz. Iraola 97. Zeuk dakozu erru guztidxe, oneidxe zaralako! Ni, zure
lez baneitxike, mengako nekitzat! Ort Oroig 96. Emen dagona ez da besterik: / bengatu naia elkarri. Tx B I 112.
Bere sendiaz apentzeko (familiaz bengatzeko) aukera bat zetorkiola ikusirik zauri zarrak bizitu zitzaizkion. Etxde
AlosT 70s. Aal izan banu bengatuko nintzan neroni, zaldun armatua izan ala ez. Berron Kijote 193.
(-au V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. (Trans.). Vengar (una acción, un crimen, etc.). "Atilak bengau
zittuan Erroman milla urteko ustelkerixak" Etxba Eib. Euren injuria dabe benga[tu]. (Cantar de la quema de
Mondragón). IC I 555. Ene aitaren hiltzia / nahi dit benjatü. Xarlem 1046. Ain gogor bengadu beban aren
erijotzia, zelan bengaduko eztau bere seme maitiari egiten deutsazun lotsabagakerija? Astar II 236. Egin
deutsan gatx edo kaltia bengetako gogo edo gurarija daukanak. Ib. 24. Zeñek [...] bengau daben beren
serbitzarijen odola bere eskubetatik. Ur Apoc (V) 19, 2 (Ur (G) bengatu, Echn bengatu; Lç, IBe mendekatu, Ip
goiherazi, Dv aspertu). Bere illoba Baldobinosen eriotza bengatzeko zin egin zuanean. Berron Kijote 117.
Neronek nere modura bengatzen ditut nik, neri egiten zaizkidanak. Ib. 190. Kendu dit gure Jaunak eriotza
bengatu-bearreko lana. Berron Kijote 211.
(Con dat.). Eta sekula ez dozulako negarrik bota, / Garbietako egin zenduan dongarua, / Jaunak berberak
bere asarrez bengauko deutsu, / Ebagiagaz iduna zuri o gaixua! AB AmaE 440. Jaunak bengetan badeutsuz
bere zeure okerrak, / Eurok kastigu eske dagokaz zeurorrentzat. Ib. 440.
(Con la persona de la que se venga expresada como compl. directo). Ill bear aut, ill, gaur neure eskuz
jaditxi daidan / I bengetea edo len neukan goitasuna. AB AmaE 452. Anton Amure oidi saiatzea / Txikito
bengatutzera, / baño ortatik alderdi aundik / eztu ekartzen etxera. EusJok 105. Ikusiko duzute zeiñen errax
bengatuko dudan aren etsaia, Alinfafaron Trapobanakoa. Berron Kijote 200.
(Con la persona en cuyo nombre o a favor de la cual se venga expresada en compl. directo). Iuramentu egin
beben, pekatu mortala dan gauzaren bat egiteko, edo bengeetako bere burua. Cap 93. Zure trajediari begira
egon nintzanean eziñ bait-nintzan [...] Rozinanteren gaiñetik mugitu [...]. Zalditik jeixteko gauza izan banitz,
bengatuko zindudan. Berron Kijote 193.
Jaungoikoari bakarrik, edo aren eskua duen justiziari [...] dagokala guzion onerako eta pakerako gaiztagiñak
kastigatzea eta justizia bengatzea. Gco I 437.
bengatzaile (V-gip ap. Etxba Eib; Añ). "Vengador" y "vengativo" Añ. "Ostikopian beti, bengatzallian zaiñ bizi
ziran" Etxba Eib. Bengatzaille etzarela gaxoaren gañean, / Bañan barkha diotzotzu penak orai berean. EZ
Man II 96. Eremuetara iges egin bearko genduke animali, abere, eta pistia mota guzien artean pake geiago
izatera, gizon bengatzallen artean baño. Gco I 438. Bengatzalle bat beti dabil gogaiturik, sumindurik, sosegu
baga; beti asmatzen nondik bengauko dan. Añ MisE 143. Antziña bateko gizonek uste zuten, nunbait, Jainkoak
[...] zirela bidegabekeria guztien bengatzaille. Vill Jaink 77.
benguru. "Faldón de alguna fábrica" Lar.
1 benia (Gèze Dv, H y Lh). 1. Cuidado. "Soin, artha, maña, suein, arranküra, axol, benia" Gèze. Gurhia
egin denian elkhitzen da untzitik eta hurian xahatzen benia handireki. Ip Dial 85 (It, Ur ardura, Dv artha).
2. "(S-saug), moyen, manière (de l'esp. venir?)" Lh.
2 benia. "(S; Foix), sort heureux. (Du fr. veine?)" Lh.
benial (SP, Lar, Añ, Gèze, T-L), beniale. Venial. "Beniala, véniel" SP. "Venial, barkakoia, zedastuna, ariña,
beniala" Lar. "Véniel" Gèze. "Faute vénielle, huts arin, "bekatu benial" (terme théologique)" T-L (s.v. véniel).
"Péché véniel: huts arin, bekatu beniala" DBPT (s.v. véniel). v. arin. Tr. Apenas se encuentra en el s. XX.
Pekatu beniala bederatzi gauzagaz parkaetan da. Bet 18. Ezpaitzuen egundaiño izan bekhaturik, ez eta
bekhaturen kutsurik ere, ez mortalik, ez benialik, eta ez are orijinalik edo ethorkizkorik ere. Mat 94. Ez bekatu
orijinalerik, ez mortalerik, ez benialerik. Ber Doc 137v. Benial edo mortal bekhatu ez egiteko manuez. EZ Man I
17. Fiñean arin eta pisu guardadi faltetarik, / Edo dire beniale edo mortaletarik. Ib. 17. Bekhatu mortalik ez
izanagatik ere, badute zenbait benial, eta benialak asko dira kofesatzeko. Ax 536 (V 344). Zegaiti deretxo
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
807

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
pekatu beniala. Cap 72. Hori ezin diteke bekhatu benial arin bat baizen. SP Phil 448. Bekhatu benialetan hilzen
direnak mortalen ere ogenak parkatürik haiek orok merexi zien penitenzia, mündü hontan aski onsa egin gabe.
Bp I 54. Pekatu mortal da benial eginak. Arz 48. Ez ditu konfesatu bear benialzat pekatu mortaltzat egin
dituanak OA 136. --Zenbat jeneros dire bekatuak? --Irur: orijinalea, benialea eta mortalea. El 82. Ezeriozko
pekatua, deritzana beniala edo ariña, zer da? CatBurg 36. Diot bada orai, garbitu behar dela arima, bekhatu
benialetarat dituzken afekzione guzietarik. He Phil 82. Besteren jüdikatzian, gizona banoki triballatzen da eta
ardürago hüts eta bekhatü benial egiten dü. Mst I 14, 1. Bi gauz izugarri orien zaña ta sustraia bezala da bekatu
txiki arin beniala. Mb IArg I 215. Nola gaitz txikiak eri bat gaitz andietara, ta ortik eriotzara daramaten, ala
kulpa benial edo txikiak andietara, ta anima betiko galtzeko mortaletara edo eriotzara daramate. Cb Eg II 171.
[Bekatua] daike izán mortále edo beniále. Beniále dá lébea. LE Doc 218. [Bekatü Kapitalak] batzütan mortal
dira, eta batzütan benial, materiaren pezü edo arhintarzünaren eta bertze zirkonstanzien araura. CatLan 112.
Bekhatu xumeez edo benialez kasurik egiten ez duena baratxe-baratxe mortaletan eroriko da. Brtc 109. Txiki
ariñak, erraz egiten diran ta erraz barkatu ditezkean, benial edo barkagarriak badira bekatuak. Ub 211. Bekatu
mortalarekin / Juntatua denean / Huts benial batek berdin / Izanen du lezean / Pena eternala / Huts mortalak
bezala. Monho 124. Pekatu benialak konfesetako bago obligazinoerik? CrIc 159. Konfesoreari agertzen diozkala
tentazioak, inklinazio ta bekatu benialtzat dauzkanak ere. Mg CC 106. Orretarako jakin biar da ziur, pekatu
beniala baño ez dala egin dan utsegite edo paltia. Mg CO 145. Bekatuak, benial arin txikiak, ez egizuez itxi
konfesatzaga. Añ LoraS 33. Zergatik esaten zaio pekatu beniala edo barkakizuna? Gco II 19. Gerta diteke,
bekataria, zuk lagun urkoari bekatu benialean erortzeko bidea ematea, ta orduan zuk ematen diozun eskandaloa
berez ez da bekatu mortala, baizikan beniala. AA III 550. Jakin behar dute, bekhatu benialak ere hagitz damu
samina egiten dioela Jainkoari. Dh 65. Izango da guzurra pekatu txikarra edo beniala, Jaungoikuari ta pedeko
gauzai injurijarik [...] egiteko uste bagarik esaten danian. fB Ic II 176. Bekhatü benialek eztiela komünione bat
sakrilejio errendatzen. UskLiB 95. Bihotzeko garbitasunak, kasatzen ditu kontzientziatik bekhatu mortal eta
benial guziak. Jaur 382. Pekatu arin edo beniala gatx txiki bat da. Ur MarIl 90. Debekatua zaiote xehatzea
zertan datzan bekhatu mortala eta zertan beniala. Laph 97. Etzitezela arren orduan beintzat, pekatu illgarri edo
mortal eta benial edo ez-illkorra zertan berezitzen diran erakusten ibilli. Aran SIgn 62. Bekatu arina edo
beniala, zer gauza da? Legaz 43. Egun oro egiten ez dituzu pekatu ariñ edo benialak? Arr May 96. Zer da
bekhatu beniala? CatJauf 40. Pekatua, beniala edo txikia deitu arren, berez ez da txikia, aundia da. ArgiDL 30.
v. tbn. CatLav 166 (V 85). Iraz 39. Mercy 33. Astar II 154. CatLlo 68. CatB 58. CatLuz 23. CatBus 31. CatAe
56. CatSal 57. CatR 57. CatS 55. CatUlz 43. Beniale: CatUt 68.
benialdu. "Benialtzea. Bekatua benialtzen da ustegaberik eginez, le péché devient véniel quand il est fait sans y
penser" SP.
benialki (Lar). Venialmente. Lehen hauta zaite Jainkoa mortalki, oraino benialki ofensatzera baino, zure
biziaren galzera. Hm 228. Endelgatu behar da, benialki edo mortalki. Tt Onsa 170.
benialkiro. "Venialmente" Lar.
benialmente. Venialmente. --Nezesidade baga Iuramentu egiten dauenak ze pekatu egiten dau. --
Gitxienagaz benialmente edugi dauen reberenzia gitxigati. Cap (ed. 1893), 46.
benialtxo. Dim. de benial. Ez nuke nai bekatu benialtxo batekin ere ofenditu Jangoikoa. Mg CC 237.
beniatsu. "(S), soigneux" Lh. Cf. 1 benia.
benifizio. v. benefizio.
benignitate, benignidade, beninidade. Benignidad. Berzek egin drauzkigun falták barkhatzen ditugun
bezenbatean, haren emetasunari eta benignitateari iarreikiten giaizkió. Lç Ins E 7r. Ala haren benignitatearen
eta pazienziaren eta igurikite luzearen abrastasuna menospreziatzen duk. Lç Rom 2, 4 (He, Dv, Ker ontasun, TB
eztitasun, Ol onbera, IBk, IBe bihotz on, Bibl onezia). Frutuak espiritu santuenak dira amabi. [...]. Laugarrena
benignidadea. Bet 16 (Cap 17 CatAe 66, CatSal 67 beninidadea, CatR 67 beninidadia, El 16, Iraz 46, CatBurg
43 benignidadea). Benignidadea, zeñak egiten deban Jaungoikoaren sierboa bere itzegitean afable, eta bere
kondizioan suabe. OA 102. Laugarrena: Benignidadea edo ongiroa. CatOiq 266. Laugarrena, benignidade edo
ondogiroa. Cb CatV 61. Laugarren frutua da, erdaraz benignidadea deritzana. Au da lagun urkoai on egitea, ez
nolanai, baizik biotz biguin-bera batekin. AA I 614. Laugarrena benignidadia edo errukitasuna. CatLlo 84.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
808

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
benigno. Benigno. Ezen hura benigno da ingratetara eta gaixtoetara. Lç Lc 6, 35 (He, Oteitza, Dv, Leon,
Or, Ker, IBk, IBe on, TB ongile, Brunet ongiro, Ol adeitsu). [Behar dik ipizpikuak izan] ez mahatsarnoari
emana, ez ukhaldikari, ez irabazte deshonestaren guthizioso, baina benigno, ez reboltari, ez abarizioso. Lç 1
Tim 3, 3. Ejenplo oietatik atera bear degun dotrina da, gure Jaungoiko onginai, ongille, ongiro edo benignoa
zeñ aita ta zeñ suabe amorosoa dan. Cb Eg II 160s. Orrengátik berorrengátik biz yágo gúre péna ofendítuas
Jaun bát ain óna, benignoa ta préstua. LE Ong 136r.
benignoki. Benignamente, con benignidad. Eta baldin zuetarik zenbeitek sapienzia faltarik badu, eska
bekio Iainkoari, zeinek emaiten baitraue guziei benignoki. Lç Iac 1, 5. Eta ziraden lekhu hartan islako prinzipal
Publio deitzen zenaren posesioneak, zeinek gu rezebiturik, hirur egunez benignoki lojea baikenzan. Lç Act 28, 7
(He hagitz ungi, TB ontasun handi batekin, Dv begitharterekin, Ol adiskidetsuki, Ker maiteki, IBk gogo onez).
benik. v. bederenik.
benik-bein, benipein. v. BEHINIK BEHIN.
beniziar. v. beneziar.
benjamintar. Benjaminita, de la tribu de Benjamín. Bakharrik sei ehun benjamintar itzuri ziren desmasia
hartarik. Ihes egin zuten mortutarat: hek behar zuten egun batez, altxatu benjamintarren tribua edo populua. Lg
I 242. Bauringo urira urreratu zanean, bidera irten zitzaion Benjamintar bat, Saulen aidea, eta Semei zeritzana.
Lard 197. Ibsoset Manainen bizi zan, eta bi Benjamintar Martiztian zerbait aginte zutenak Manainera joan, eta
[...], il, eta lepoa ebaki zioten. Ib. 185.
benjatu. v. bengatu.
benjui. Benjui. "(Laserpitium gumiferum), benjui" Lcq 96. "(Styrax Benzoin), benjui" Ib. 116 ( Aizk). Cf.
Lar: "Assa, goma del benjui, menjui, benjuiaren likurta", pero "benjui, goma olorosa, likurta usaitsu bat".
benk. "Diente de peine (Darric)" DRA.
benki, menaki. Seriamente. v. benazki. Kixostomek zesaion Juanesi / oso menaki: / Esan dizkiat egundaño
/ bi gezur baño? / Eta Juanesek "iru onekin", darantzuio. EgutAr 21-9-1956 (ap. DRA).
benkut. "Que tiene puntas, púas (Darric)" DRA.
beno. v. baino; bueno.
benozer. v. benuzer.
benpe. Sin duda, ciertamente. "Etorriko al da benpe! (AN-gip), etorriko da doike (B), agian jinen da (BN-arb)"
Gte Erd 161. v. beinke.
benpe. v. 2 mende.
1 benta (V-gip; VocBN, H), menta (Dv). Venta, posada. "Benta, auberge ou gîte isolé" VocBN. "Menta.
Hôtellerie isolée pour les voyageurs. C'est la venta des espagnols. Ce mot ne se retrouve plus du côté de [la]
France que dans des noms de maisons; on s'en sert pourtant en parlant de la partie transpyrénnéene du pays" Dv.
"Benta, id. esp. 'venta'; auberge" H. "Bideko ostatua. Adinekoak badakite zer den baina ez da apenas erabiltzen.
Egon ere ez dago jada bentarik" Elexp Berg. Cf. Etxba Eib: "Con la cosa debió introducirse la voz, pues ostatua,
que puede ser préstamo anterior, no es rigurosamente su sinónimo. Olerriako bentia, Matxin-benta, Lapurbenta".
Bentako otseiñak saldu nau. Igarriko deust neu nazala, ta dongago dana, zu bere eruango zaitube
preso erru baga. Mg PAb 190. Bentara dua; an euko dau naikua zer edan. Ib. 193. Bi edo iru leguaz urruti,
benta Iturriozkoan atsedeten santua gelditu zan. Aran SIgn 76. Gertatu zitzaion, bakarrik otoitz egitera Storta
deritzan ostatutxo edo bentaren aldameneko elizatxo batean sartzea. Ib. 95. Au ...-en jaiua da ta / gañera bentan
aziya. PE 81. Nekez emen eldu naz, / benta onetara gaur, / Gabau edola bere bertan egitera, / Errukitu zakidaz
zerren galdurik nator / Ostatu onetako ugazaba jauna. AB AmaE 363. Urkiolako bentan Abenduko gau ekatx
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
809

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
andiko baten batu zirean sei bersolariak. Ib. 362. Funtziorako ardoa nai ta / juan naiz astua artuta, / Uli-ko
bentan iru kantaro / jarri ditut pagatuta. Noe 29. "Santutxo" deritzaion bentan, tragotxo bat ardo edaten gelditu
geradenian. Moc Damu 16. Oraindik egun asko eztala, gizon bat gelditu dute bi guardak, Larbetako ostatutik
edo bentatik atera eta bidian dijuala. Iraola 39. Bentatik nator, bentara noa / bentan da nere gogoa; / bentako
arrosa krabelinetan / artu det amorioa. (AN-larr). A CPV 77. Aiphatu asaldura gaitzaren ondotik, deserturrak
Luzaireko bentetan deskantsatzen ari zirelarik oraino. Barb Sup 147. Benta polit batian / serbitzen jarriya. Tx B
II 161. Bentako tabernatik / lenengo auzua, / an eztu mutill batek / jeniyo gozua; / [...] / arretxek tira ziyon /
neskari basua. Ib. 162. Bein baten, onetariko mutil aldratxo bat, lau edo bost, ei eguan Urkiolako benta zarrian.
Illunabarrian elduta, bentako sukaldian egozan apalduten. Kk Ab II 165. Egunsentia baño len etxetik irten ta
lendabizi Astigarraga, gero Andoain, [...], Asteasuren ondotik Iturriozko bentara. A. Zavala in Goñi 10.
Emendik kilometro ta erdi bezela eskubi aldera, Astigarrako bentetara artuta, dago Sagasti baserria. Salav 11.
Elbitxuri, Errenteritik kanposantuko kamiyoan gora Astigarragako benteta-aldera goazela [...] dago. Ib. 10.
Aizpurutxuko Erdiko-bentan / lenengo plazan kantatu. Uzt Sas 149. Bederatzü lagün ginen / herrokan jiten
Bentatik, / Trastü phezü hanitxekin / bizkarrak kargatürik. 'Nous étions neuf compagnons à revenir / En file
indienne de la Vente'. Casve SGrazi 116. Benta, ikusi zuanetik bertatik, gaztelutzat artu zuan. Berron Kijote 45.
Zaldun ibiltariaren ezkutari izanik, bere nagusiarentzat bezelako arrazoi-lege berbera zala beretzat ere, ostatu
ta bentaetan ez ordaintzekoa alegia. Ib. 191.
- BENTA-ETXE. Venta. Benta-etxeko atea zabaldu-ta bentariari dei egin zion. Berron Kijote 188. Ixil-ixilik
zegon benta-etxe guzia, eta ez zan bertan eskaratzean piztuta zegon krisaillu baten argia besterik. Ib. 176.
- BENTTA. (Forma con palatalización). Huna behin nola baliatu zitzaion saratar bati eta nola enganatu
zituen menttako inguruetan bi ohoin. Zerb GH 1921, 98. Benttetan arnoketa zabilan Astoko, / Bizkarrean zahagi,
lephotik xahako. Ox 118. Menttan xahakoak betherik [...] draga draga bazoazin beraz etxe-alde. Barb Leg 147. -
-Nundik nora, Maider? --Haranederriako benttatik. Etxde JJ 235. Bentta ibarretik Athoroat. Casve SGrazi 124
(pie de foto).
2 benta (V-gip; VocBN, H). 1. Venta, acción de vender. "Benta, débit soutenu des marchandises dans les foires
et marchés" VocBN. "Benta, id. esp. 'venta'; vente, débit. Id. menta" H. "Ze moduzko bentia euki dozu ba
plazan?" Elexp Berg. Cf. salmenta. Mallaturik lurrian / daguan sagarra / aretxek izango dau / bentarik
onena. DurPl 97. Gabian benta gustia / egin ezkeitio / kargia arturik / buruban / daruat etxegiño. Ib. 64. Benta
onak uzten ditu, / zauri asko bistan ditu; / zakua ipiñitakuan / begi biak ixten ditu; / joaten ezin entenditu, /
kargak bertan uzten ditu. Noe 47. Eztau atrapaten bentie. Ort Oroig 18. Gero ikusi laranja ura bezelako bi
artzen zituala kilo erdiak. Gauza ona, baño benta obea. Anab Aprika 22.
2. Éxito, voga. v. 1 menta. Pello Donostiara / etzaituzte deitu, / nork bere oñaziak / pasa biaitu, / emengo
publikuak / umillak nai ditu, / zu guztion buruba / txokuan gelditu, / [...] /, zuri bentak aitu, / orgullo geiegiyak /
ortara zaitu. AzpPr 51.
- BENTAN (V-gip). "Bentan egon, salgai egon. Ze uste dozu ba, ni enago bentan" Elexp Berg.
- BENTA ONA EMAN. Favorecer. Sazerdotek diote / Otoitz egiteko, / Karlos benedikatu / Setimorendako; /
Ladronguari benta / Huna eman dako, / Lurreko abitante / Guzien publiko. Bordel 178.
bentaja (Lar, Añ), mentaja. Tr. Empleado exclusivamente en la tradición meridional. Desde mediados del s.
XIX se encuentra sobre todo en bersolaris y textos populares. La forma mentaja se documenta en Urruzuno. En
DFrec hay 24 ejs. de bentaja, meridionales.
Ventaja; excelencia. "Ventaja, gaindia, geidia, bentaja, abaintailla [sic]" Lar. En AxN se explica abantail
(141), abantaillea (158), etc. por bentaja. v. abantaila; onura; alde (11). Poeta gatxa idoro dozu, / Sirena,
ene laztana, / [zu]re bentajaok esateko. Lazarraga 1140v. Zegaiti dozun Euskel Erria / ainbat bentajaz dotadu.
Ib. 1169r. Engañurik egin daben iokoan irabazten dabela bentajeagaz. Cap 109. Euskerak beste lengoaje
askoren aldean bentaja andiak ta esan diran pribilejioak ditu. Cb EBO 48. Au, euskera lasterrago ta errazago
ikasi, ta ondo itzegiteko bentaja andia dala, edozeñek dakus. Ib. 34. Zu seguru ta bentaja andiakin salbatzeko
bearren dezuna da Santuak bezala, zure burua egunoroko guzietan ukatu. Cb Just 15. Beste bentaja txit andiak
eta txit asko dakazki berekin kastidadeak. Gco II 45. Hiztun ederra dalako edo beste bentajaren batzuek
ditualako banidadea eskuarkiro pekatu beniala izan oi da. Ib. 22. Bular egokiyak, / mingaña lasaitxua, / begiyak
zuriyak, / oiek dira Agedaren / bentaja guziyak. Xe 180. Beltzak eta zuriyak / mendiyan ardiyak, / zuk ere ez
dituzu / bentaja guziyak. Ud 162. Premiñ, zu esku utsaz, eta nik txisteraz, / Zerbait egingo nuke onela bentajaz.
AB AmaE 398. Ai! pobreak bere bai, bear dauz bentajak, / lasterregi ez gaizan ill gu zorigatxak. Ib. 261. Guziak
irabazi eta bentaja berdiñak ateratzen dituzte. Arr May 147. Beste bentaja batez / ornituba dago: / txikiratu
gabia, / orra esan klaro. Noe 62. Faltak besterenak, / bentajak berenak. AzpPr 108. Ardoaren bentajak / noa
esatera, / milagro aundigorik / munduan ote da? JanEd I 36. Estropadan asi ziran / biak alkarrekin / aurrera
joan zitzaion / bentajearekin. Balad 212. Trabesak egin dira / bentaja aundian, / bai eta batzuk ere / oso
berdiñian. EusJok 120. Nik onenbeste lan egiterik / oiek etzuten espero, / aundi-txikiyak berdintzen dira / bentaja
eman ezkero. Tx B I 220. Pelotariyak duten bentajak / nua kontuz esatera: / noiznai deitu ta daramazkite /
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 810
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Amerikako partera. Ib. 27. Inpernuen alabak / bi bentaja ditu, / plazan eder galanta / da etxian irritu. (V-ger).
Garate RIEV 1935, 350. Aldaz eta Alderegia laisterkariak, Billabonatik Aiara probatu dituzte beren almenak. Bi
minuturen bentaja eman dio Aldazek Alderegiari. Basarri 91. Aztoratua [ebillen] neskamian ondoren, naiz da
onek ez izan beste bentajarik, jaunarentzat, barrixa izatia baño. Etxba Ibilt 456. Len bigun ziran gauz danak
gogor / ta gogor ziranak bigun, / ara zartzeak zertarañoko / bentaja ekarri digun. In Uzt LEG II 80.
Diferencia. "Uretik ardaura baño bentaja aundiegoa dao (V-arr)" Gte Erd 140. "Batetik bestera ze bentaja
dute adinean (B), diferentzi (AN-gip-5vill, BN-arb), diferentzia (G-azp, B)" Ib. 76.
- BENTAJA HARTU. Tomar ventaja. Trabesak egiñ arte / bentaja artzen utzi, / naita ere azkenian / ezin
irabazi. EusJok II 24.
- BENTAJA ATERA. Sacar ventaja. Arrauna fuerte dantzatzen dute / bera jetxi ta gora iyo, / aik berdindu ta
beste amalauren / bentaja atera diyo. Tx B II 81.
- BENTAJA EDEKI. Sacar ventaja. A median genduan / urrengo asia, / artan ereki nion / bentaja bizia; /
irabazten nuela / neukan ekusia, / ankabe ori nuen / erreztxo utzia, / ogei ta zazpi ontza / bentaja guzia. EusJok
II 15. Ogei ontza bentaja / nezkion ereki. Ib. 14.
- BENTAJA EGIN. a) Aventajar. Da andiago eta utra, bentaja egiten dabena fin baga ene pekatuen
grabedade eta anditasunari. "Sobrepuja con grados infinitos a la gravedad de mis culpas". Cap 117. Izanik
munduan ainberze Sanduren gorputzak, egiten diote S. Tiagok bentaja debozioan eta peregrinazioetan bere
gorputzaren bisitatzera etorris [...] mundu guzitik. SermAN 4r. Zenbat bentaja egiten dion zeruak lurrari, ta
aingeruak gizonari, anbat [...] egiten dio donzellen garbitasunak ezkonzari. AA III 392. Danian ardo ugari, /
egiten asko mirari, / mentajarik ez dio egingo / iñork munduan berari. Urruz Urz 27.
b) Aprovechar, ser ventajoso. Neri entregatubak, / nik ditut artubak / ta poltsan sartubak, / bentaja egin dit
neri / an portatubak. AzpPr 39.
c) (V-gip). "Crecer (muy usual en el barrio de Aránzazu, tanto refiriéndose al crecimiento de los niños como de
plantas, etc.)" Vill (comunicación personal). Son asimismo corrientes en hablas vizcaínas exprs. como uliek
bentaja egin deutso 'le ha crecido el pelo';
Tbn. es conocido bentaja egin en hablas guipuzcoanas con el sentido de 'mejorar (un enfermo)'.
- BENTAJA ERAMAN, BENTAJA EROAN. Aventajar, llevar ventaja. Bentaja romanoai / deroezu Isasi, /
guztiak bildur jatezanak / bildur jakuzan guri. BBizk 17. Ez dide kantatzen bentajarik eramango ez batak eta ez
besteak. GavS 7. Ezta errez izaten / bentaja eramaten, / diferentzia aundirik / noski etzuten [bi aizkolariak].
EusJok 125. Ez dagok zertan larritu, ez najok berialakuan arrapauko, buelta biterdiren bentajia jaroiat eta. SM
Zirik 87.
- BENTAJAGO. Premiyu orretan zu / ezpaziña izan, / Bernardo ta neretzat / bentajago zan, / pesta
ederragua / askoz egingo zan. Ib. 38.
- BENTAJA IZAN. (Con aux. trans. tripers.). Aventajar. Bakarrik Jaungoikuaren aurrerako uste det gauza
batek oraziuari diola bentaja predikaziuak. Bv AsL 98.
- BENTAJA KENDU. Sacar ventaja. Egurrak ebakita / ostatura segiran, / korrika juan nintzan / ezin
geldituan; / Jose Martiñek ere / berak zuan partitu, / bentaja kendu nion / zortzi bat minutu. EusJok 87. Bi
minuturen bentaja kentzen / ez dago erreza orri. Basarri 93. Gero ordubetheko klasea ta gero jolas-aldia,
Juantxuri sei tantuko bentajea khentzeko garaia. Osk Kurl 167. Bentaja haundixa khenduko deutsoela
erdeldunek kolejixoan lehenengo urthietan. Ib. 115.
- BENTAJAN. Con ventaja, en situación ventajosa. Egondu naiz guztiyen / planari begira, / oraindikan
bentajan / Udarregi da. AzpPr 111. Antzumarrik tronkua / ebaki aurrena, / baita gero ori nik / berriz bigarrena,
/ bentajan juan eta / baita ere azkena, / amaikari emana / biotzean pena. EusJok 85. Orraitik neri gerta zaidanaz
/ bentajan naiz aterako / kartzelako zertifikaduak / eraman zizkidalako. In SM Zirik 98.
(Tras gen.). Con ventaja de. Lenengo bueltan bi segundoren / bentajan zegon Oriyo. Tx B II 81.
bentajatu. Aventajar. En AxN se explica abantaillatu (510) por bentajatu, abantaillezkoak (103) por
bentajatuak, abantaillatuena (139) por bentajatuena, etc.
bentajoskiro. "Ventajosamente" Lar.
bentajotsu. "Ventajoso" Lar.
bentajotsuro. "Ventajosamente" Lar.
1 bentana (V-ple-ger-gip, G-azp, S; Lar, Mg Nom, Añ), mentana. Ref.: Giese CasaS 10; Iz UrrAnz; Etxba Eib;
Holmer ASJU 1968, 120 y 122; Elexp Berg. Tr. Documentado desde Lazarraga, se da casi exclusivamente en
la tradición vizcaína; se encuentra tbn., junto a leio, en una canción baztanesa. Hallamos la var. mentana en
DurPl.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
811

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Ventana. "Leioa (G), bentanea (V). Ventana" Mg Nom. "Ventana: (c.) bentana, (G) leioa" Añ. "Bentának"
Giese CasaS 10. "Béntania, la ventana. Bi béntana (V-gip, G-azp)" Iz UrrAnz. "Prestado del romance en
perjuicio de la voz propia, leiua, perdida en Eibar. Neska bandera ori, beti bentanan (leiuan) dago" Etxba Eib. v.
leiho.
Zeure aposentuko bentanara joaten. Lazarraga 1140r. Gabetan barriz ez jagot joko / laztanai biguelea, / ez
geiago oneretxiai / bentanarean flautea. Ib. 1195v. Irikazu arako bentanea. Mic 12r. Axetxu oz bat sarzaiten da
bentanatik ebagiten dauzela surrak. Ib. 12r. Joan zan komentoko bentana edo leio batera. Añ MisE 166.
Bentanara urtenda, ango loijak jaurtegi eutsazan purijaz senarrari buruti beera. fB Ic III 374s. Neskatillak sarri
urteten dabee bentanara, berso zikiñak entzun, ta barrezko eskerrak emotera. JJMg BasEsc 125. Ikusi eban
zelan idigi zan bere gelako leijo edo bentania. Ur MarIl 66. Euki biar ditu bentana asko axiaren sartu
urtenerako. Ur Dial 82 (It leio, Dv, Ip leiho). Don Nikolas karamelo / konpesore Mariandres, / alarguna
dontzellia / kantaremos alegria. / Lau bentana bost ate / sei etxe ta subete. Canc. pop. in Kk Ab I 60s. Edegi
dirade zeruan / Ate diamantezkuak; / Arixekin batera / Bentana izarrezkuak (V-ger). Balad 193. Neure maiteak
bota egin eustan / lantzea bentanarean (V-ger). Ib. 123. Urten daik, mutil, urten daik, mutil / alako bentanarian /
ama neuriak urten dagian / kanpora sospetxerian (V-m). Ib. 57. Utsuak eder leio / bentanak are geiago / Utsuko
etxekoandrea / Santanan defuntu dago (B). Ib. 181 (en la vers. de NafEKZ 191 Utsuak eder leiho, / Lantanak
ederrago, / Lantanako alaba / Utsuan hila dago). Trumoiak diranean [...] Santo-kristoa bentanara atara eiten
dogu. (V-gip). Gand Eusk 1956, 211. I, Jerolimo, urrenguan andriakin laztanka abillenian, bentana ondotik
erretirau eike. SM Zirik 79. Geiagoko barik, bentania zabalduta, bota eban bere burua ibaira. Ib. 120.
Bentanetatik preguntaten deutsoean euren andrari ea botako badaue (V-ple). Holmer ASJU 1969, 176.
- BENTANA-MARKO. "Marco de ventana" Elexp Berg.
- BENTANA-OSTE. Zona situada tras la ventana. Beste askok ez dauko / batbere modurik / jente guztijen
aurrian / artzeko ardirik, / gero zer egiten dau / etxera juanda, / mentana oste batetan / banan, biñan bota.
DurPl 85.
- BENTANA-TAPA. "Tapa de ventana, contraventana. Bentana-tapak itxi amabixak aldera" Elexp Berg.
- BENTANA-ZULO. Ventana, hueco de ventana. Plaza baztar bateti edo bentana zulo bateti dantziari
begira. fB Olg 69.
2 bentana (V-m, G ap. A), bentania (-ixa V-ple-ger ap. A), mentana (SP, Dv, H). "Mentanak, tripes de morue"
SP. "Membrana de color negro, que recubre interiormente parte del estómago de algunos peces" A.
bentanazale. "Ventanero: (c.) bentana-, leiozalea" Añ.
bentantxila. "Bentantxillia, la ventanilla" Iz ArOñ.
bentari. Ventero. v. bentazain, bentera, bentero. Nire laguntxoak artzaiñari deutse / Jarraitu atzetik toki
atara, / Ez nebalako nai arei jarraitzerik / Bentaria nator Urkiolara. AB AmaE 365. Gaztelu ospetsuren batera
sartu zala iruditu zitzaion, [...] eta bentariaren alaba, gazteluko jaunaren alaba zala. Berron Kijote 176.
Albistea eman zien bentariak, bentan zeuden guztiei, etxe-lagunaren ero-aldia. Ib. 53.
bentasun. v. benetasun.
bentazain, benttazain (T-L). Ventero. "Mastroquet, tabernari, benttazain" T-L. v. bentari. Onagiño
igotea, bizia salbeta arren, / Gura neban bentazaiña gaur al neban moduan, / Emen nozu errukarri, ill ez nadin
otzen otzaz, / Errezki artuko nozu zure benta barruan. AB AmaE 365.
benteboliño. Automóvil. v. automobil. Lenengo automobilla. Emen lenengo entzun zan benteboliñoak
asmau zirala, berez joaten ziranak. And AUzta 89. Ez adi joan orain, benteboliñook gero ere ikusiko dituk eta.
Ib. 89.
bentera. (Forma con marca de género). Ventera. v. bentero, bentari. Zagoz ixillik; ementxe dator bentera,
ta etxeko andra prinzipala, ta enzuten badeutsube konbersazinua, galdubak gara. Mg PAb 72. Ez egidazu
geijago aitatu atso benteriaren konturik. Ib. 81. Zer egin daben? Bentera andra zar erdi itxu bat dana banatu
berarijaz urdai azala aurrian iminita, labandu ta jausi zedin. Ib. 191.
bentero. "Ventero. Olerriako benterua zan, bide batez, katenerua" Etxba Eib. v. bentari.
bentertz. "Bentertz/a, la línea divisoria de aguas en un monte" Iz ArOñ. v. MENDI-ERTZ.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
812

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bentiladore. Ventilador. Belarra ontzeko era berri bat atera dite Ipar-Ameriketan: albuan ikusten dan
bentiladoreakin. Oñatibia Baserria 44.
1 bentosa. "Ventosa" Lar.
2 bentosa. Ventoso (mes del calendario republicano). Iazko bentosa edo ilhabethe haizetsua daitzonaren
hamahirurean eman zen ordenantza batez. Revol 145. Baionan egina, Bentosaren edo haize ilhabethearen,
hogoi eta zortzian. Ib. 147. Ikusirik Izoard, gure lagunaren arrasta, iragan Bentosa deitzen den hillaren 28an
emana. Ib. 149.
bentosin. "Bentosiñ (Vc,...), cierta tela" A.
bentsu, benatsu. Serio. Kukurruku egitera doian ollarrak legez burua jasota, sudur azpiko bizarrak
kiskurtuaz, guztiz astiro ta benatsu. Ag Kr 97. Nere iritziz, abarkadun gizonak menditarragoak, benatsuagoak,
patxadagokoak, gizaseme zar ta aginpidekoai begirune obean itz egiten dakitenak dira. Ag G 95. Baña naiz
gezur-zulo izan, / naiz bentsu, egi esale, / mundutar geranok zenbat / ixtillu ta buruauste. EA OlBe 102. --Artzak
aulkia ta exeri adi. --Esan zion aitak benatsu baiñan itzetan errarik nabaitzen etzitzaiola--. Etxde JJ 69. Umore
oneko gizona zan eta bizitzaren alderdirik goibel eta benatsuenak etsipenez eta sarritan bekoki alaiez artu oi
zitun. Ib. 17.
bentura, benturatu. v. mentura, menturatu.
benturos. v. benturoso.
benturosa. (Forma con marca de género). Venturosa, dichosa. Cf. benturoso. Ni mila bider benturosea.
Acto 9.
benturoso, benturos. 1. Aventurero. Kapitan d'Oyarzabalen biaia benturosak. "Voyages aventureux". INav
(encabezamiento de págs. de la derecha).
2. Venturoso, dichoso. Cf. benturosa. Benturosoa mila bider ni / zerren juntadu naizazun zeuri. Acto 5.
Adan Paraisutik deserritua izan zan, ta ni zerutik. O erri ta leku benturosoa! Cb Eg II 59.
bentzagi. v. berantzagi.
bentzait. v. behintzat.
bentzario. "(V-ger), vencejo (pájaro)" A.
bentzida. (Empleado en la expr. bentzida jo 'vencer'). Kantabri ontan ori gañako / arraunlariyak nun dia? /
orain jo naiez arkitzen dira / nunbait orrekin benzida. Auspoa 59, 31 (ap. ELok 307).
bentzitu. v. bentzutu.
bentzudura. "(BN; Hb), défaite, affaiblissement" Lh.
bentzuera. "Vencimiento" Lar.
bentzugarri. "Vencible" Lar.
bentzulari (Añ). Vencedor. "Vencedor: (c.) bentzularia; (G) garaitzallea; (V) goiartzallea" Añ. Zerukoak,
lenagotik etsaiak garaitu ta benzutu zituelako, [...] bake osoan bizi dira; orregatik ango Elizari deritza Eliz
garailea edo benzularia. Ub 149.
bentzun. Someter, vencer. v. bentzutu. Bi mutil gazte doazko, / Beldurrik gabe lotzeko. / Petirisants hor
bentzuten dute / bi-biek zalusko. Etcham 186. Behin mutiko bat harrika jin zaitzun; / Ni lasterka jinik joan zen
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
813

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
hortik urrun. / Zuretzat nor ote ez dezaket bentzun? Iratz 14. Larrua beltz, burua xut, / Tirain basak oro bentzun!
Ib. 73. Bertze Aberats beltzek bezala, ez utz Herria hiltzera: / Euskaldun karra harturik zoazi, zoazi gainez gain
ta bentzun. Ib. 106. Asko mandoren hezteko bezala duk, asko jenden hezteko ere. Zaharoaz bakarrik dituzkek
bentzun. Larz Senper 24 (Vill makillarekin bakarrik ezitzen dituk).
bentzutezgarri (-nz- Lar). "Invencible" Lar.
bentzutu (BN, S; Urt I 136, Lar, Añ, Hb y Foix ap. Lh), bentzitu (benzitu VocBN; benzidu V-gip), mentzutu
(Dv). Ref.: Lh; Elexp Berg (benzidu). Tr. Al Norte se encuentra ben(t)zutu (radical benzut en Leiçarraga)
salvo en los bajo-navarros Dechepare, CatLan, Lopez y Bordel, que emplean ben(t)zitu. En textos vizcaínos se
documenta exclusivamente ben(t)zidu; en el resto de la tradición meridional alternan tanto ben(t)zutu como
ben(t)zitu, frecuentemente en un mismo autor. Men(t)zutu lo emplean Iztueta y Bilintx.
1. Vencer, derrotar, superar. "Vencer" Lar y Añ. "Benzi, benzitu, vaincre" VocBN. "(Hb, Foix), vaincre (de
l'esp. 'vencer'). Syn. garhaitü (S), menpetu" Lh. v. bentzun, garaitu. Tr. De empleo general, salvo en textos
suletinos. Su uso decae relativamente en el s. XX. En DFrec hay un ej., septentrional, de bentzutu.
Othoi iauna enguztazu lagun zure sainduiak / Enetsaiak benzi enazan neure azken finian. E 22. Egiaren
klaretateaz benzutu izanik bortxatu izan dirade anhitz gauzaren konfesatzera eta aboatzera. Lç Adv ** 5r. Ezen
norzaz nehor benzutu izan baita, hura haren sklabo egin izan da. "Par lequel on est vaincu". Lç 2 Petr 2, 19 (TB
bentzutu; He garaitu, Ol menderatu, Ker azpiratu, IBk mende jarri, IBe mendean hartu). Etorrizkero donzella
batek / amorez ei dau benzidu. Lazarraga 1180r. Loak benzitzen dau inozentea. Ib. (B) 1151vb. Txeak andia
benzi liri. IC I 665. Jaungoikoa debeela herreguten / Degiola eman Konde laztanari / Bitoria andia gaiztoen
kontra / [...], / Bretaña guztia benziturik, datorren / Konde galantori Gipuzkoa herrira. (Cantar de Bretaña).
ConTAV 5.1.1. Iainkoa gatik eta haren legearen begiratzeagatik presenta ahal ditezkeien trabaillu eta egiteko
guztien benzutzeko eta garaitzeko. Mat 145. Hik halaber bentzutzeko haragi gudutsua, / Errespetuz begira zak
barur egun Saindua. EZ Man I 32. Lehen ere San Migelek munduaren hastean / Luzifer bentzutu zuen sendoki
konbatean. Ib. 75. Bentzuturik herioa berze garratzagoaz. EZ Man II 16. O Martir animotsua, / zure pazienziak /
bentzutu zituen burreu / odoltsuen furiak. EZ Noel 169. Lehenbiziko aurthiki zuen harria finkatu zeraukan bere
etsaiari belarraren erdian, [...], eta egotzi zuen bentzuturik lurrera. Ax 89 (V 61). Nola baitira eritasun batzuk,
hain handiak, gorputz guztia flakatua, benzutua eta ezindua ibentzen dutenak. Ib. 99 (V 68). Haragiak
haragiaren benzutzea, naturalezak naturalezaren azpiratzea, gaitz da. Ib. 363 (V 240). Benzietarren da bitoria
alkanzeetarren. Cap 69. Zure buruz bethi ezdeusera makhurtzen zara, laster erortzen, laster benzutzen, laster
asaldatzen, laster flakatzen. SP Imit III 4, 2 (Ch berehala zare garaitua, Mst bertan goithü izaten). Zertan ere
gizonak bere burua benzutzen eta espiritua mortifikatzenago baitu, hartan probetxu geiago egiten du eta grazia
handiago merezi du. SP Imit I 25, 3 (Ch garaitzen, Mst garhaitzenago). Deabruaren eta munduaren zagitak
bentzutzeagatik. Arg DevB 244. Damnatuak bentzuturik, / Su asprean hondaturik, / Deit nazazu zeureturik. Gç
159.
(s. XVIII) Hainaren sinhetsgogortasunaren bentzutzeko, ekharriko diotzat lekhuko herri hautako arbola ferde
fruitutsu eta hagitz ederrak. ES 121. Arrozoinak eta oraino naturalezak berak ere onhesten du, bentzutuek amor
eman dezoten garaitiarren usantzei. Ib. 108. Eskuara da hitzkuntza guztien artean bere indar propialez
entseiaturik, etsaiez bentzutu gabekoa. Ib. 109. Beraren birtutean benziduko ditugu demonioa mundua eta
geuren apetitu gaiztoak. OA 14. Ezin beregandik kendu dezakean edo bentzutu tentazio ori. Ib. 54. Zer
inklinaziok eta biziok arrastradu deban edo benzutu geiena. Ib. 134. --Nondik izandu z[u]an gurutzeak birtute
ori? --Benzitzeagandik Kristok gurutzean etsai oek bere eriotzarekin. Iraz 11. Pasioneen bentzutzeko eta bizioen
garaitzeko moianik hoberenak. He Gudu 1. Ez zohazela gibela, seguratua bitoria eraman duzula, non ez zaitzun
iduritzen osoki benzutua zarela. Ib. 91. Aren abegi ederrak / Duda baga benzitzen ditu / kanpoetako eperrak.
Acto 310. Ala nola benzutu zuen Kristo gure jaunak demonioa ala guk ere aren majestadearen exenploarekiñ
ikasi dezagun benzutzen demonioa (Muruzabal, s. XVIII). ETZ 64. Kristok bere eriotzaz antxe garaitu edo
benzidu zitualako. Cb CatV 17 (CatG 25 garaitu). Oneganik iges egiten da eta au benzietan da gogortasun
diziplina ta baraurrakgaz. Ib. 58. Alafede nekea da; baña neke guziak amorioak benzitzen du. Cb EBO 51. Arma
oiekin, soldadu goapoak bezala, zuk peleatu ta benzutu bear dezu. Cb Eg III 389. Herabe hura benzituz. AR 368.
Egizu bentzu detzadan ene salbamenduaren etsai guziak. Brtc 31. Etsaiak garaitu ta benzutu zituelako. Ub 149.
(s. XIX) Gure beiratzerat / Aingeru tropa bat / Da zerutik jautsiko / Eta bentzutuko / Mundu sotilla. Monho
94. Emetasunak errexki / Du kolera bentzutzen. Ib. 98. Zelango indarrak artu ez daruaz arimiak arerijuak goitu
edo benziduteko? Mg CO 98. Biar dabee konfesoriaren laguntasuna goitu edo benzietako tentazino gogorrak.
Ib. 149. Dakuskuna da, ondasunen bat galduko danean, eragozgarri guztiak benzietan dirala. Añ LoraS 26.
[Jangoikoaren] grazia laguntariaz benzuturik tentaziñoak ta tentatzalleak. Añ MisE 99. Filisteoak goitu edo
benzitu eta Israeldarrak aetatik libratu zituan. Gco II 69. Nosbait goitu edo benzietan bagaituz tentazinoiak ezta
Aingerubaren erruz. Astar II 290. Abreak gerla eginen diote, bentzutuko ditu eta hilen ditu. TB Apoc 11, 7 (Ur
(V), Ip goit(h)u, Ur (G), Echn garaitu). Filosofo urguilutsuak bentzutu zituen, eta girixtino on bilhaka arazi
hetarik hanitzak. Jaur 386. Bildurrik gabe sartu aurrera / gogor etsaiarengana, / benzi dezagun indarrarekin /
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 814
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
onuntza agertzen dana. Izt Po 144. Luzaro burruka alkar ezin benzutuz jardun ta ondorean, menderatu zeban
noizbaten ere. Izt C 504. Laugarren ekinaldian, etsaiari indar berriak laguntzalle etorri zitzaiozkalako, izandu
ziran menzutuak. Ib. 390. Etsai eziñ ikhusia, / Eramanik biktoria, / Hirriz badago hazia; / Ikhustearekin abre
bentzutua / Errabiak zoratua. Gy 300s. Israeltarrai eraso zien, alako gauzarik gogoan etzeukaten garaiean, eta
lenengo sarreran goiartu zien edo benzutu zituen. Lard 99. Onekin mundu au zenduan benzutu / Ta infernu
guztiak ainbeste izutu. MSIgn 354. Aien barrengo aldetik / ortza txiki fiñak, / txuriz elurrak ere / mentzutu
eziñak. Bil 60 (cf. infra BENTZUTU-EZIN). Enbidia ori ez da / Lehenbizikoa, / Benzitu nahi dute / Jende
ohorezkoa. Bordel 174. Igortzen ahal dute / Espaiñari goraintzi, / Sekulan ez dirote / Gobernurik bentzi. Ib. 184.
Indarrak egiñ baño lenago / juiziyuan sartuba, / enemiguba bentzutziatik / amaika golpe artuba. EusJok II 89.
Kartan benzitu ztiolakoz Kristok bere iltiaz. CatR 17 (CatSal 17 garaitu, CatAe 16 gareitu). Zeruko abisoak /
ditugu mandatuz, / etsaia bentzitzera / saiatzeko kontuz. Xe 330. Bentzutu zuten [belek arranoa]; ezin atxiki /
Hoinbertze etsai beltzen artean. Elzb Po 203. Etsaiarekin bethi guduan / Hemen gabilza munduan: / Pharatzen
bazaizkigu buruan, / Oi gu nork bentzu orduan. Zby RIEV 1908, 285. Bentzutuak izatea izan garen bezala
merezi ginuen. Elsb Fram X.
(s. XX). Debruak bentzutuz geroz, haren meneko zen gizona. CatJauf 22. Jakin nai aundi ura ezin bentzutu
nuan, eta joan naiz etxera gorde bide batetik. Ill Testim 28s. Bizkaien jaio ziran, / Bizkaien azita, / oraiñ gelditu
dira / danak benziduta. EusJok II 119. Kanpeon pasa ditut / oi ta zortzi urte, / ontaz aurrera noski / bentzutuko
naute. Tx B I 201. Alperkeriyak bentzitu zuan, / aztu zitzaion lanian. Tx B II 45. Haren samurtasunak
bentzuturik, ezin hitzegin zezakeen. Mde HaurB 89. Zesarrek bezala esan dezaket: ueni, uidi, uici. Allega, ikus
eta bentzu. Arti Tobera 272. Erreboluzioak bentzutu zuenetik aurrerantzean, mugartear guztiak gara anai, gara
berdin, gara libre. Ib. 264. Paganoak bentzutuak ikusiz giristinoek zer bozkarioa zuten ohartuz, ez nituen
gehiago sendi gorputzeko akidurak. Ardoy SFran 336s. Oi-ez bezalako burrukan Don Kijote Mantxakoak
bentzutu nauana. Berron Kijote 39. Garaille zu beti, bentzutua beiñ-ere ez. Ib. 29.
v. tbn. CatLav 396 (V 191). MarIl 103. Hb Esk 70. Lap 50 (V 27). Ben(t)zi-: CatUt 36. CatLan 72. CatLlo 95.
CatBus 56. Ud 140.
(Con dat.). Napoleon juan dela / dudarikan ez-ta, / ez baitzion bentzitu / oraiko disputa. Bordel 164.
Convencer. Doktrina sanoz exhorta ere ahal dezanzát eta kontrastatzen diradenak benzut. "Convaincre".
Lç Tit 1, 9 (He bentzutu; TB sinhestarazi, Ol zuritu, Ker sinismenera ekarri, IBk isilerazi).
bentzitu (benzidu V-gip). "Vencer, hundir, romper o inclinar una cosa, o a una persona, el peso de algo.
Sagarran pixuak benziduta dauzka adarrak" Elexp Berg. Salbadorea pausu bat ere / ezin emanik aurrera /
arbola astunak azpiraturik / benzutu zuen lurrera. Bast 45 (cf. Balad 239 bentzitu (versión de Motrico)). Gure
salbadorea gurutzetzar astunaren pisutasunak benzuturik lurrean auspez zetzala. Jauregui EE 1883a, 236.
2. Censurar, vituperar. Baldin guziék profetizatzen baduté, eta sar dadin zenbeit infidel edo ignorant,
benzutzen da guziéz, eta iujeatzen da guziéz. "Il est redargué de tous". Lç 1 Cor 14, 24 (cf. Dv: guziek egia
erakhusten diote). Eta dathorrenean hark benzuturen du mundua bekhatuz eta iustiziaz eta iujemenduz. Lç Io 16,
8 (He bentzutu; LE akusatu, Dv hobendun agerrarazi, Ol etsirazi, Ker arpegira jaurti, IBk agerian jarri).
3. mentzutu (G-bet, AN-5vill, L-ain ap. A). "Humillarse. Arroa zan, baiña mentzutu da (AN-5vill), era
orgulloso, pero se ha humillado" A.
- BENTZUTUA EMAN. "Rendirse el vencido, benzidua emon [= 'dar la vencida']" Lcc.
- BENTZUTU-EZ (-nz- Añ; benzutez Lar). "Invicto, benzutu eza" Añ.
- BENTZUTU-EZIN. "Invencible, benzutu eziña" Añ.
- EZIN BENTZUTU, EZIN BENTZUTURIKAKO, EZIN BENTZUTUZKO. Inquebrantable, invencible,
insuperable. Eskualduna da guztien artean ez hotzetez, ez berotez, ez gosetez ezin bentzuturikakoa. ES 108.
Bortha alhartzea hunkitu bezen laster, baratua senditu nintzen, indar gorde eta ezin bentzutu batez. MarIl 72.
Pazientzia bat ezin bentzutuzkoa. Jaur 152. Emadazut pazientzia ezin bentzutu bat. JesBih 451. Bethi haren fedea
/ zutaz argitua, / Garbirik dago eta / ezin bentzutua. Zby RIEV 1908, 607. Mehatxuez eta heriotzeaz beraz ezin
bentzutuzkoak. Lap 320 (V 145). Ezinbestean niharduen horrela, ezin-bentzutuzko indar baten morroi,
gogoetaren gogoetaz gertatua desgertarazteko modurik balego bezala. MEIG I 93.
bentzutzaile (Lar). Vencedor. "Vencedor, iraungillea, garaitzallea, bentzutzallea" Lar. Ezen mana etzaiote
ematen bentzutzaillei baizen, eta laxoentzat hañitz miseria gelditzen da. Arbill III 35, 1 (SP garaia duenari, Ch
biktorios, Mst garhaitzaile). Yupiterrek ihurtzuri kolpeka xahutu zituen eta egotzi bere mendien azpian.
Horrengatik da deithua fable huntan, Titanen bentzutzaillea. Gy 285n. Sugearen eta debruaren etsai botheretsu
eta bentzutzaile agindua zen emaztea, Maria da. Lap 147 (V 65).
benuseria. v. benuzeria.
benuzari. "Ensamblador" Lar.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
815

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
benuzatu. "Ensamblar" Lar.
benuzatze. "Ensambladura" Lar.
benuzer (Urt Gram 37, Dv, H), menuser (S ap. Lh; Gèze), menuzer (H), benozer (Ht VocGr 384, Arch VocGr,
Hb ap. Lh, H), benuse (S ap. Lrq). Ebanista. "Menuisier, benozera" Ht VocGr 384. "Menuisier, mayer,
menüser" Gèze. "/benüz!é/, n. menuisier. Empr. béa. menuse, menuisier" Lrq. Cf. Lar, que recoge las formas
benuzeroa, benuzaria s.v. 'ensamblador' (v. tbn. benuzatu 'ensamblar', benuzatzea 'ensambladura'). v. zurgin.
Gregori VII menüser botikatik aita santiaren kaideran jarrerazi. Egiat 244. Menüser, maiastüria, / Oi! lan güti
egilia! / Dena gaxki egin eta zurak dü estaküria! 'Les menuisiers et charpentiers'. Etch 304 (v. tbn. ChantP 182 y
Or Eus 281, que recoge la forma benüser y da arotz como su equivalente).
benuzergo, menuzergo. Ebanistería (oficio). Adéma-Zalduby zenak egin zituen bakarrik hor ertor-etxea,
eliza-pareta bat, eta, menuzergoko jeinua baitzuen, muble batzu ez nola-nahikoak. JE Ber 9.
benuzeria, benuseria. Ebanistería, objeto de ebanistería. Urkhia ez da hanbat on etxe zurerietako, bainan
bai benuzeriako, orga eta karrosa egiteko. Dv Lab 321. Lizarra [...] zuhamu ederrenetarik da berenez; ona
zurgintzako nola benuzeriako. Ib. 321. [Misionestegiko] zurgindegi eta benuseriak xoratu zuen, bereziki, gor eta
mutuaren esku lanak. Prop 1897, 133.
benuzero. "Ensamblador" Lar.
benuzi (Aq A). "Zorra del atún, mendreskea (G), y parece puede significar los menudillos de los peces
aunque a los menudillos de la merluza llamamos benuziak (G)" Aq 191 A.
benzedore. Vencedor. Inox ditxarik eztudala / benzedoretzat atabala / jo jagiteko sendoro. Lazarraga (B)
1200vb.
benzeju. Vencejo. Gu lotsatuteko etorten dira udebarrian elaia ta benzeju edo zirrinkeru egaztiak. Añ
MisE 76.
benzilo. "(L, BN-baig), bocamanga" A.
benzitu. v. bentzutu.
benzutez. v. BENTZUTU-EZ.
beñ. v. behin.
beogu... (= behar dugu...). v. behar izan.
beoia. v. BE-OIHU (s.v. bee).
beoiu. v. BE-OIHU (s.v. bee).
behoiz. "Cernuus, bisaia behera vel behoiz duena" Urt IV 424.
behoka (V-oroz-arr-m-gip, G, AN-larr, B, L, BN; Lar, VocBN, Dv, H, VocB), behorka (V-arrig, L; Ht VocGr,
Arch VocGr, Dv, H), bioka (V-ger, AN-erro-olza), biokia (det. Lar, Hb ap. Lh, H (V)), bigoka (V), bohoka (S;
H). Ref.: Bon-Ond 142; A (beoka, bioka); A Apend (bigoka); Inza EEs 1915, 210; Lh (behoka, behorka); Izeta
BHizt2. Potranca. "Behorkha [sic], pouline" Ht VocGr. "Potranca, beor gaztea, biokia, beoka" Lar. "Behorka,
la pouliche" Arch VocGr. "Behoka, s., pouliche" VocBN. "Beoka, cría hembra de yegua" VocB. "Beoka (V-orozarr-m-gip,
G, B), behoka (L, BN), beorka (V-arrig), behorkha (Ht), potranca, yegua joven" A. Sg. Inza EEs
1915, 210, beoka en AN-larr y bioka en AN-erro, es el nombre que reciben las potrancas desde su nacimiento
hasta la primera preñez. v. behorko. Doai oek dituanari Jaunak emango dio dagokan suertea, edo ezkonzaz,
edo bestela; beste modu limuri ori da mendiko beokentzat. AA II 84. Nork daki, bada, zenbat zaldiño, moxal ta
beoka eramaten dituzten Probinzia onetatik. Izt C 184. Zamarien izenaz ezagutzen dira, garaino, gañezari,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
816

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
jegua, beor, beoka, zaldi, zaldiño, moxal, [...], eta beste abere zamarako direanak. Ib. 167s. Oetako geienak dira
zaldiño gazte, beoka txume eta asto txikitxoak. Ib. 183. Gero beor, beoka, txiko, zaldiakaz, / Mula, mando,
mandako, ta asto ostuakaz. AB AmaE 235. Arlesko neska gazte batzuk, beoka zurien gañean zangalatrau datoz
laugainka. Or Mi 49. Iratzebailleen eupetakoz biokak ikaratu egin dira. Lek EunD 23. Urruti bage, bikoak an du
/ beor bat beokarekin. "Una yegua con su cría". Or Eus 328. Emakumezko bat, Aitnaiar beoka baten gañean
yarririk, gureganuntz datorrela dakust. Zait Sof 114. Venusek berak eman zien gar ori Potkieko behokak
launaka uztartuta Glaukusen lo-adarrak beren masail-ezurrekin zatitu zituten garai artan. Ibiñ Virgil 99.
behokalde. "(Hb), troupeau de pouliches" Lh.
behokategi. "(Hb), écurie à pouliches" Lh.
behomi. v. buhame.
beondari. "Cortejador" Lar. Cf. beondetu.
behondari. Contemplativo. v. behondaztari. Batzuetan neskatxa batzu bizitz-izpirituale[a]n goraguregi
izanez [...], egin nahi dira behondari ordu baino lehen. "Contemplatives". Birjin 264.
behondatu. Contemplar; meditar. v. behondaztu. Errexki haren amodioaz sustatzen da guzia [Jainko]
haren behondatzen ta maithatzen ematen den denbora hartan. "À le considérer". Birjin 264. Aste donean are
berezikiago bermatzen zen Jesu-Kristoren behondatzen Gurutzearen gainean. "À contempler". Ib. 278.
behondatze. Contemplación. v. behondazte. Azken afarian Gozabethariaren altzoan phausatzeko
behondatze gozo batez. "Contemplation". Birjin 281.
behondaztari. "Contemplador" Lar. Ai ni serafitar!, ni behondaztari!, ez naiz oraino aintzinatua othoitz
arruntenean, ta hain gora igana naizela daukazu? "Moi contemplative!". Birjin 439.
behondazte. "Contemplación" Lar. Emeki-emeki behondaztearen mailik gorenetaraino iragan-araz
zinetzaketena. Birjin 97. Behondazteari behar zaizkola bakhar-bakharrik eman. Ib. 108.
behondaztu (Lar). Contemplar; ver; considerar, meditar. Ea zertan emanen zuen denbora, Zerua ontsa
behondaztu ondoan. Birjin 93. Dakit ene erredentora bizi dela, [...] ta ene aragietan düdala Jinkoa ikhusiren,
nihaurek düdala ikhusgei berzeren begietan ez, bena enetzaz düdala beondaztüren. Egiat 183. Behondaztu dugu
haren loria, Aitaren Seme bakharrara darokan loria bezala. TB Io 1, 14 (Lç kontenplatu, Dv ikhusi). Beondazt
dezatentzat ene loria, zeina eman baidautazu. Ib. 17, 24. Iragaitearekin eta beondaztearekin zuen debozionea,
ikhusi dut ere aldare bat. TB Act 17, 23. Jesus hau altxatua izan dena zuetarik zerurat yautsiko da zerurakoan
beondaztu duzuen gisa berean. Ib. 1, 11. Begiratu eta beondaztu ezazu bai, zuk orain denbora gutxi zerekin
zenduben nere alaba maiteari. Ill Pill 26.
beonde. "Cortejo" Lar.
beondetu. "Cortejar" Lar.
behondo. "Retoño, renuevo, brote (Darric ms.)" DRA. "Arbol que viene directamente de la simiente (BN-lab)" A
Apend.
beonika. v. beronika.
behor (V, G, AN, B, L, BN, Sal, R; Lcc, IC, Mic, SP, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Dv, H,
VocB, Zam Voc), begor (B), beur (R-uzt-is), bior (V-gip, G, AN, B, Ae; Lar, Añ, H), biur (V-ger), bigor (H),
bohor (S; Gèze, Dv, H (S)). Ref.: VocPir 404; Bon-Ond 142; A (beor, beur, bior, bohor); Lh (behor, bohor); Lrq
/bohor/; Iz ArOñ (bior), R 287 y 303, Ulz (biórra); Etxba Eib (biorra); Holmer ASJU 1968, 93 (biúrra); EAEL
81; Elexp Berg (bior); Gte Erd 2; Izeta BHizt2 (begor). 1. Yegua. "Beorra, yegua" IC 446r (v. tbn. 443r).
"Behorra, jument. Behorrak ilhor egin du, la jument a avorté" SP. "Béur bat, una yegua" (R-is) Iz R 303.
"Béurra, la yegua" (R-uzt) Ib. 287. "Biórra, bi(y)órra, la yegua; biorrán kímek, las crines de la yegua" Iz Ulz.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
817

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
"Behorrak, astoak, zamariak, gereñoak zaldikundu dira (BN-ciz)" Gte Erd 2. Cf. Ech 76r.: "A las montañas que
están a los lados del valle que se llama Beotibar, que quiere decir 'valle de yeguas'". Tr. De empleo general.
La forma bohor se encuentra en los textos suletinos (Etchahun, Casenave); bior en Arrese Beitia (junto a beor),
Txirrita, Enbeita y Kirikiño; en PAb se pone en boca de un bajo-navarro una supuesta var. bihor. En DFrec hay
11 ejs. de behor.
Et in Beorburu (1198). Arzam 167. Hurraca la behorra (1330). Ib. 167. Irin flore fin, eta ogi bihi, eta
behor eta ardi, eta zaldi, eta karriot, eta sklabo. Lç Apoc 18, 13 (Ip zamariak). Beor zarrari orbiden neke da
irakasten. "A yegua vieja mostrar andadura es trabajo". RS 104. Ezta behorrik edo mandorik. Volt 156.
Behorraren ustikoak, / eztitu sendi garanoak. O Pr 76 (cf. A: "bohorraren ostikoti ezta garaiñorik hiltzen (Sc)").
--Mandoa nor duk aita? --Bortuko behorrik ederrena ama. Ib. 311. Denbora hartan khendu behar tuzue
burukitik zamari, behor, urde eta berze azienda guziak. Mong 590. Zuri andreak esaten dizu nere Janes Leorra /
Zaldiak maizak jan diuzku ta arren dakargun beorra. LasBer 4. Otsondoko mendian / Nor bizi, nor bizi / Ustez
asanblearen / Joan ziren ihesi, / Mutuia izan eta / Itz bat ez bihurtu / Urdaxuri aldeko / Bihorrak izutu. Mg PAb
170 (en boca de un baigorriano). Arkera, susara, yel, irausi, lau izen bakar oetatik dakite euskaldunak, ardia,
beia, beorra edo zerria dan ume eske dagoena. Izt C 168. Phixtago kabal-zaiñek badie bereki / Hamabost ehün
arres ehün behieki, / Urde zahar salduak, bohorrak hümeki. Etch 616. Abade baten mandoa / Bere hidalgiaz
hazia kaskoa / Bere ama behorraz baizen etzen mintzo. Gy 139. Behorrei azken estalaldiak emanaraztea. Dv
Lab 207. Jenobeba beor eder apañ baten gañean jarri. Arr GB 9. Beorrai lau ferra azaruan. HerVal 137. Lau
ferra beor gaztiari. Ib. 155. Idi, bei, zezen, zekor ta txalakiñ aurten, / Urrengoan txarridun, bardiñ zan agertzen,
/ Gero beor, beoka, txiko, zaldiakaz, / Mula, mando, mandako, ta asto ostuakaz. AB AmaE 235. Auntza naiz
ardia, bior ta zaldia. Ib. 350. Mendi gaillurretan beorrak; egaletan, artaldeak eta bei batzuek, eguzki epela
artuaz bedar ianean. Ag AL 54.
(s. XX) Mendi goi gañean zaldi ta beor askatuak irrintzika. Ag Kr 205. Otso ta beor-oñatzez, pitsez, korotzez
ta odolez naspillatutako lokatz-ustai zabala zegoan Arteagako bizkarrean. Ag G 159. Ik, Antton, akura zak beor
ongi ezi bat, Ibarretik gorakoa Andre Medelek berera egin dezan. A Ardi 60. Beorraren zurdea uretan suga
egiten da (G-goi). "Las crines de yegua se convierten en culebras en el agua". A EY I 80. Erregeren deiari
abreak oro gor; / Hartz, azeri, basurde, otso, basa behor. Ox 130. Jauregiko behorraren, / Primetako lehenaren,
/ Alaba! / Donapoleon izan den / Garañorik gaitzenaren / Iloba! Ox 96. Beorrak abokoa autsi nai dik izututa. Or
Mi 65. Gizonak berriz mendiyetatik / biorrak eta astuak, / gauza gozorik senti badute / azkar erantxi eskuak. Tx
B II 66. Txorijak euren abes ederrez / Baso ta mendi, goi ta be, / Zekor, bei ta txal, bior ta moxal, / Ardi ta
bildots bai ta be. Enb 38. Behiak, ardiak eta behorrak bazkatzeko. Zub 53. Zalukara urrundu zen, hatzik ez
zezaten nehon utz, aztaparrak behorreri oihalez inguraturik. Barb Leg 139. Noiz astoaren urratsean, noiz
mandoaren taka-takan; azkenik, arnasa ilhun batekin, behor español baten lauazka pisuan. JE Ber 101.
Biorraren arrautzak dira onek. Kk Ab II 117 (refiriéndose a unas calabazas). Sagarakoan isilgunea... / atarin
beor-irrintzi, / ardi-joale, beor-kalaska / ta beien kaskoin-zintzarri. "Se escuchan relinchos, esquilas de ovejas y
esquilones de yeguas". Or Eus 229. Buru-beorra, lurrean musu, / kizkurtzen zaie belarriz; / burua jasoz
laugainka asten da / oiana astinduz irrintziz. "La capitana". Ib. 330. Eultzian ala, lau beor, lerro; / laurak ozta
doaz berdin; / bi laisterkari, bi erakustun, / bein ezker, beste bein eskuin. / Biurgunea ezkerretara / dunak,
aurrea berekin: / esku-beorra Lekunberri da, / birunda guk bear egin. "La yegua de mano es el de Lecumberri".
Ib. 233. Gauko oihanetan lasterka / zure gainean zaldizka, / behor zalhu eta bizkor, / gau-bideetan gaindi,
mozkor / banaramazu lasterka. Mde Po 96. Ez dut arkituko indar orrekin ene Iainkoa, ezagurik ez dun beor eta
mandoak ere arki bailezake. Or Aitork 252. Beterinarioari deitu, jateko apartekoa emon, [...]. Baiña dana
alperrik: beorra ezan umedun egiten. Bilbao IpuiB 116. Behorra zegoen, zaldiaren parean, / ahalke gaberik,
astoaren aurrean, / ema-galdu bat balitz, laket lizunetan. Arti MaldanB 201. Beorren berotasuna denetan
gartsuena, noski; Venusek berak eman zien gar ori. Ibiñ Virgil 99. Epiroko zaldiek aipatuak ziran oso, beorrak
areago. Lasterragoak omen ziran zaldiak baiño. Ib. 80n. Ango mendietako / beorren taldiak, / zabal askuak
beren / ipurdi aldiak. Uzt Sas 356. Eta beste abelbüriak: / horiek ezin zinhesteko! / Behi, bohor, zamariak /
dütützie gisa orotako. Casve SGrazi 90. v. tbn. Etxeg RIEV 1908, 118. Zait Sof 29. Etxde JJ 11. And AUzta 66.
Berron Kijote 163.
"Beor zuria etorriko zaitzue, se dice a los chicos que se cansan en la labranza; litm. se os vendrá la yegua
blanca (G-azp)" A EY III 257.
2. "Soporte del eje en el molino (V-ple). Ardatza beorraren gainean dabil" A Apend.
- BEHOR-AMA. Yegua madre. Umeon atzetik joan zan, eurok besarkatu ta beor-amarengana eroan nairik.
Bilbao IpuiB 118. An ditu aurrean, beor-ama ta onen beorkume ederrak. NEtx LBB 188.
- BEHOR BILTZAILE (bohor-biltzale Sc ap. A; Foix ap. Lh). "El viento que silba" A.
- BEHOR-ELI. "Yeguada, beordia, beortaldea, beorrelia" Lar.
- BEHOR-EULI (bohorülü S; bohilli S; bohüllü S; SP Dv y A; bohuli S; bühülli S). Ref.: A (bohorülü,
bohilli, bohüli, bohülü, bühülli); Lrq (bohulu). "Bohulua, guêpe, bourdon, frelon" SP, que cita a O. "Bohülü 1.º
(S) mosca de burro (v. bohorülü). 2.º avispa (SP)" Ib. "Bohilli, mosca borriquera. (De bohor-uli)" Ib. "Mouche
des chevaux" Lrq. Zamal-xkotari büztan azotza alxatzen deio, eta, gibeleko begi ondotik ahürreto bat bohor-
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
818

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
üllü idokiten. J. Berrionde GH 1930, 419. Hartzen deio büria besarka, eta ahürreko behor-ülliak beharri zilo
batetan sartzen. Ib. 420. Segür bezala zen, Salgizeko bohor-ülliek haboroziz astoak etzeiela bere koxelia
oihüstatüko. Ib. 420.
- BEHOR-GIDARI. Yegüero. Larrain-erdian losa garbia, / bueltaka an beor-gidari: / eraztun beltxantz orren
barnean / dirudila begi-nini. "Los conductores de las yeguas". Or Eus 85. Orren begien larrain bietan / nindeke
beor-gidari. "Yegüero". Ib. 86.
- BEHOR-JABE. Dueño de yeguas. Lengo urtean beorrak karutu ziran ainbeste. Eta beor-jabe danak uste
eben: Aberastu gaituk! And AUzta 96.
- BEHOR-SAIL. Yeguada. v. BEHOR-TALDE. Beor-sailla arki dezatenean, / bilduko dira batera. Or Eus
327.
- BEHOR-TALDE (Lar, Hb ap. Lh, A Morf 99), BEHORRALDE (Lh). Yeguada. "Yeguada, beordia,
beortaldea, beorrelia" Lar. "Beortalde, yeguada" A Morf 99. Ibar artan bertan belar-jaten ari zan Galizikastako
beor-talde bat. Berron Kijote 163.
- BEHOR-TXORI (behor-xori L; H; bohor-txori S; Dv (S) A; beurtxori R). Ref.: A (beurtxori); Lh (bohortxori);
Lrq (bohortxori). Estornino. "Beurtxori (R), estornino, lleguacero. Beurtxoria kantaten dianean, euria fite
xinen da" A. "Bohor-txori (S-saug), -xori (L), étourneau" Lh. "Han-hemenka behorxoria erraten diote
[artxipoteari]" Dass-Eliss GH 1923, 597. v artxipote. Behortxoria kantuz, haize gaixtoa bidean heldu hixtuz.
Zerb Prov 150.
- BEHOR-UZTARRI. Aintziradi ontan, gure aitona gizagajoak iru beor-uztar zitun, [...]. Onezkero zazpi
beor-uztarri baditugu. Or Mi 46 (cf. en el original: 'Moun segne grand n'avié tres rodo; (fr.) mon vénérable aïeul
avait trois rodes'; según se explica en nota a la versión francesa cada 'rode (roue, cercle)' consta de doce
caballos). Illabete artan Camargako beor-uztarri bat eultzian ari unan aterbage. Ib. 104. Larraiñaren yabea,
aizatzailea, agotza, azaoak, aurreko zaldiek, beor-uztarri osoa, dena lurrak irentsi bere osiñean. Ib. 105.
behordi. "Yeguada" Lar.
behordun. (El) que va montado en una yegua. Gero denak jin dira Larzabalko plazarat, behordunak
aintzinean, gero bizikletadunak eta azkenik Jaun Apezpikua bere otoan. Herr (ap. DRA, que no da más
referencias).
beori. v. berori.
behorka. "Iauzi behorka (BN-baig), marchar por saltos bruscos" A s.v.jauzi.
behorka. v. behoka.
behorketa. "Beorketa [muchedumbre] de yeguas" A Morf 106.
behorko (V-ple, AN-ilzarb), biorko (AN-egüés). Ref.: Bon-Ond 142; A Apend. "Pouliche" Bon-Ond 142.
"Beorko (V-ple), beoka" A Apend. v. behoka.
behorkume, beorkuma, beorrume (Sal ap. A), biorkume (Darric ap. DRA). Cría de yegua. Sasi-artetik
urtenda pizti txiki bi ez ioiazan ba salto-saltoka zelaia zear? Beor-kumak zirean, beor maiteak atarariko ume
biak! Bilbao IpuiB 118. Ta beor-kumeok otso goseti bi izan! Ib. 118. An ditu aurrean, beor-ama ta onen
beorkume ederrak. NEtx LBB 188.
behorlari. Yegüero. v. behortzain. Eultzia apur bat zanpa deneko / mutil bat beor atzetik; / bi iru birunda
eman orduko, / ateratzen da eultzitik. / Aren urrena beste bat doa; / bestea aren ondoretik, / beorlariak
zartagailluaz / aizatu ez baletza andik. "Si el conductor no les ahuyenta con su zurriago". Or Eus 338.
behornaitegi. "Monta, el lugar o sitio en que los caballos cubren a las yeguas, beornaitegia" Lar.
behorralde. v. BEHOR-TALDE.
beorri. v. berori.
behortegi (V-arr-oroz ap. A; Hb ap. Lh). 1. Cuadra de yeguas. "Cuadra de yeguas" A. "(Hb), lieu où l'on met
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
819

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
les cavales, les juments" Lh. En Beortegui (1100). Arzam 167 (cf. tbn. el apellido Beotegui).
2. Yeguada, rebaño de yeguas. Egun orretan, Urbiako artzai danak artalde ta beortegiak aurretik zituztela,
beren etxe ta neguko ellorretara jetxi ziran. Ag G 159. Eure gañ gelditzen dituk artaldeak, larrabeiak,
beortegiak, esparruak, eskortak eta saletxeak. Ib. 147. Banan banan ta ziur ziur ezagutzen zituan etxe-artaldeko
ardi ta arkumeak edo norbere beortegian jaiotako zaldi moxalak. Ib. 133.
behortzain (-rz- Hb ap. Lh), beorzai (Lar), bohorzañ (Hb ap. Lh), biorzain (V ap. A), biorzai (G-to, AN-5vill
ap. A; Aq 1170), beozai (Lcc). 1. Yegüero. "Yeguarizo" Lcc. "Yegüero, yegüerizo" Lar. "Dulero" Aq 1170.
"Dulero, pastor de yeguas" A. "Gardien de cavales" Lh. v. behorlari, behortzale. Badire senargaiak Crauen,
gazteluetan. Basaka-bordan iru azaldu ziren: beorzai bat, beizai bat eta artzai bat. Or Mi 41. Larrain guzian
ez da zabaltzen baba, garia bezala. Larrain-ertzean eraztun antzera barratzen da, [...]. Urrundik begiratu
ezkero, begiaren antza artzen du, erdi-zuloan beorzaia ninitako dula. Or Eus 85n. Abelgorri eta beor-zaiak jo
bat eta jo bestera ibili bear izaten dute mendietan. JMB ELG 43. Ardien artean agertu zen artzaina; / zaldiaren
zelan zetorren behor-zaina. Arti MaldanB 200.
2. beurzai. "(R-uzt), un pájaro. Litm. guardián de yeguas. Erroia beino ñoxago da txori kau" A.
behortzaintza. "Behorzaintza (Hb), action de garder les juments" Lh.
behortzaintzaile. "Behorzaintzaile (Hb), gardien de cavales" Lh.
behortzale. Yegüero. v. behortzain. Beruta-muga pasako zuten, / jan-âla, joan ta joan. / Lau beortzalêk
aurrera doaz, / urrun ez diralakoan. "Los cuatro buscadores siguen adelante". Or Eus 329.
behot. "(S), anaphrodite" Dv. "Estéril (Arch)" DRA.
behoxka, bihoxka (AN-gip). Potranca. "Zaldiko / bihoxka (AN-gip)" Gte Erd 17. v. behoka.
beozai. v. behortzain.
bepakar. v. BEGI-BAKAR.
bepako. "(V-m), tuerto" A.
bepakoitz. v. BEGI-BAKOITZ.
bepazter. v. BEGI-BAZTER.
bepelar (Ae). Ref.: VocPir 220; A Aezk. 1. Pestaña. "Cil. Bepelar (Ae), betazaleko bilo (Sal), ezpaleko bilo
(R)" VocPir 220. "Bepelar, pestaña" A Aezk 290. v. betile. Ortako tugu betazalak ta bepelarrak,
erreparatzeko beiratzean, eztoakigun iges arima, ta eztakigun sar eriotzea, ezi leio gebetaik igaten da eriotzea
(179). LE-Ir (el editor lo interpreta como 'párpado').
2. "Ceja, bepelarra (AN)" Aq 516 ( A). v. bekain.
Etim. De beg(i) + belar.
1 bepera (V-ple-oroz-arr-ger), begi-bera (V-m-gip, G-to), begi-bella (R-uzt), bebera (A), bebere (Dv). Ref.: A
(bepera, begi-beila); Iz ArOñ (begi). De ojos delicados, enfermos; legañoso. "Chassieux" Dv (que cita a Lard).
"Bebera: 1.º (V; Añ) [pero no lo encontramos en el dicc. de éste], tierno de ojos. 2.º (G, Lard), legañoso" A.
"Begi-beila (R-uzt), begi-bera (V-m-gip, G-to), tierno de ojos" Ib. "Bepera (V-ple-oroz-arr-ger), persona que
sufre de los ojos" Ib. "Begíbera, tierno de ojos" Iz ArOñ. Lia beberea edo begi-beraa zan, eta Rakel arpegi
ederrekoa. Lard 36. Lia, bepera zan; Errakel, kaizuz ta aurpegiz ederra. Ol Gen 29, 17 (Urt begiak minbera
zituen, Ur zan begi makartsua, Dv begiak zituen bethirintsu, Bibl begi hitsa).
2 bepera. v. BEGI-BEHERA.
bepetan. v. BET-BETAN (s. v. betan).
bepila. "Silepsis, figura, bepilla" Lar.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
820

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bepilo (Lar, Hb ap. Lh, H), begi-bilo (Sal, Sc, R ap. A). 1. "Pestaña, betulea, bepiloa" Lar. "Bepiloa (begibilo),
cil (BN, AN)" H. v. betile.
2. "Bepilo (BN, Hb), sourcil, cil" Lh, que cita tbn. a H.
bepuru (B, Ae, S; Deen I 88, SP, Urt I 38, Ht VocGr 427, Lar, Arch VocGr, Hb ap. Lh; -ph- BN, S; O-SP 221,
VocBN, Gèze, Dv, H), berpuru (-ph- S; H), begiburu (Sal, R), beipuru (B), bupuru (Arch VocGr, Lecl, Hb ap.
Lh)), bupura (Arch ms. sg. DRA), burpuru (burpuriak Lecl). Ref.: VocPir 222; A (bepürü, begi-bekain); Lh;
Lrq /berphüu, bephüu/; Izeta BHizt2 (beipuru). 1. Ceja. "Bepuruak, sourcils" SP, que cita a EZ. "Bethurusta.
Etcheberri l'interprette supercilium; en Basse Navarre et en Soule l'on dit bephurua" O-SP 221. "Ceja, bezinta,
bepurua" Lar. "Sobreceja, bepurua, bezinta, betondoa, bepurugaña" Ib. "Arquear las cejas, bezintak, bepuruak
jasotzea" Ib. "Bephuru, sourcil, synonyme de bekhain" VocBN. "Sourcil. Bekain, bepuru (Ae), begiburu (Sal),
zeja (R)" VocPir 222. "Burpuriak [sic], sourcils" Lecl. "Sourcil" H. "La forme berphurua, employé parfois est
vicieuse, le radical demandant be de begi, non ber-" Ib. "Lotsa zen bephuruak ere goititzera" A. "Bepuruko ilea,
bepuru" A Apend. v. bekain.
Zazpigarren egunean arras ebakiko ditu buruko illeak, eta bizarra eta bepuruak, eta gorputz guztiko illeak.
Ur Lev 14, 9 (Dv bephuruak; Ol, Ker bekaiñekoak, Bibl bekainetakoak). Ikhustekoak dire beso, ukhondo, gerri
eta zainak; begi, beharri, usna, bephuru, hortz, mihi, sabel eta hortzak. Hb Egia 12. Bekoki zabaltsuak eta
adiragarriro jasotako bepuruak ematen dio aurpegiari alako era aundientsu eta garaibea. Otag EE 1881b, 85.
Kendu eban apezpiko doneak bere ezpanetako barrea, iatsi ta batu zituan bepuruak, illundu eban piska bat
bekokia. Ag AL 119. Bepuru luze betien azpian begi urdiñ-abar bigun bigunak. Ag Kr 87. Bepurubak, matrallak,
sudurra, ezpanak, andi ta trauskillak ebazan, sutegiren baten mallukadaka egiñak irudijela. Kk Ab I 31.
Txingarra lakoxe gorrijak zittuzan begijak; zurdea baxen luze ta latz bepurubak. Otx 11. Norbaitek hitz egiten
bazuen gobernuaren kontra, eskumako bepurua kendua izaten zaio. Arti Ipuin 48. Soldado biak firmeko
posizioan geratuko dirade, eta bepururik ere eztute mugituko. Arti Tobera 266.
2. (-ph- H), betpuru. Párpado. "Paupière. Lanboa egotzten du bephuruetarik, il jette la flamme par les
paupières (EZ [SP (v. supra) interpreta, en cambio, "sourcils"]). id. bethuruztea" H. Berzeari su datxeka
bazter guztietarik / Eta lanboak egotzten tu bephuruetarik. EZ Man I 102. Zuhaitz baten pera badoa etzatera, /
Badathorkio ere loa betphurura. Gy 13.
3. (-ph- H). Pestaña. "Cil" H.
- BEPURU-GAIN (Lar; -ph- Hb ap. Lh). "Sobreceja, bepurua, bezinta, betondoa, bepurugaña" Lar.
bepurutsu. "Cejijunto, bepurutsua, bezintatsua" Lar.
bepurzi. "Les sourcils, bephuruak, bepurzia , bekainak" Darthayet Manuel 219 (en la ed. de 1876,
219 tbn. ; en la de 1861, 37 sólo da bephuruak). Tal vez errata por bepurua. v. bepuru.
1 ber (S; Gèze, Dv (BN, S), H). Ref.: A; Lrq; Gte Erd 15, 3. I (Adj.). 1. (Antepuesto al sustantivo). Mismo.
"Ber (prép.), même" Gèze. "Même [...]. Le souletin et le bas navarrais l'emploient au radical. Ber gizuna (S)" Dv.
"Ber, pour bera, même. Ber gauza, ber gaiza, la même chose" H. "En S, aun hoy, se usa como intensivo de
nombres: ber gaiza, la misma cosa. Ber gizona, el mismo hombre. Ber gisan, de la misma manera" A. "(Pron.),
le même, la même, les mêmes" Lrq. "Ahizpa horiek ber egite ba die (S)" Gte Erd 15. "Zure ber adinekua da (S),
ber adina düzie (S), beradinak ginen (S)" Ib. 3. Tr. Documentado por primera vez en Tartas, lo emplean los
autores suletinos (aunque no lo hallamos en Maister); fuera de éstos, se encuentra tbn. en Hiriart-Urruty y
Barbier; aparece además en una expresión alto-navarra citada por F. Irigaray.
Apostoliak ere ber gauza dio. Tt Onsa 134. [Barberak] idoki behar du behin kanporat balak, burduiñak, eta
pozoak, eta gero sendotu; ber gisan bekhatiaren bala, burduiña, pozoa idokazu zure arimatik kanporat. Tt
Arima 28 (v. tbn. ber gisan Mercy 30, Etch 246, CatS 104, ChantP 206, Ip Hil 24). Hitz eman eztela aitzinera
ber bekhatiala eroriren. Bp I 116. Eta orok etzien ber bihotz eta arima bat baizik; etzien ere bere artian deüs
berhezirik. Bp II 75. Ehün gizon ber egünian hiltzen. Egiat 266. Girenian Franziara / espusatüren girela / eta
ber denboran / batheiatüren nizala. Xarlem 1098. Barda egin bekatia / ber denboran kofesatü. AstLas 46. Ber
gaiza erran ezazü ifernietako phenen ereipenaz. UskLiB 99. Zük orori ederki egiten hunki jin; / Jinkuak ber
batzarri deraizüla zelin. Etch 570. Denbora hegaletan badoatza phenak, / Ber hegaletan jiten aldiz plazerak.
Arch Fab 193. Ehi da ordian ezagützia nula itxasua eta ekhia bethi dauden ber heñian. Ip Dial 110 (It beti
estadu batean, Ur beti egoera baten, Dv bethi hein berean). Zeren batian eta bestian ber Biktima ohorezkatia
beita, eta ber Apheza ohorezkazalia. CatS 74. Bena berriz, biharamenian, ber lekhialat ützülirik ediren zien. Ip
Hil 201. Orok ber gauza erranen dautadela. HU Zez 38. Mila urthe behar da zelütik jiteko / eta ber bidia da
harat joaiteko. Xikito 6. Arrats guziez, aire bera eta ber pertsuak. Barb Sup 98. Elkarren etsaigoan
dirautenentzat: "ez dira beregatzpean oatzen"; tellatu baten pean ez direla etzaten errateko. FIr 159. "Bai?"
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
821

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
egin zian Süperiürrak, eta ber denboran abiatü zen bere ustez ardu xuria zelako haren ürrintatzera. Const 21.
Ber denboran Michelena Luisi izkiribatzen diot. Mde Pr 53s. Zure ber gaitza ükhenik niz, eta sendotü niz.
Egunaria 20-14-1961 (ap. DRA). Merkeago pagatzen ahal dutelakotz ausiek lan hori? [...] Eta berdenboran aita
faimiliakoak merkeago pagatzen etxekandereak irabazika lantegirat etor-arazteko? Herr 20-10-1966, 4. Ber
ürhatsetan ditiela / bizi alkhartarzünian, / Thonatürik izan gabe / garbiki beren hunian. Casve SGrazi 166.
2. (Gèze). Solo, único; solo, sin compañía. "(Adj.), seul" Gèze. v. 1 bera (4). Eta Iainko bat ber haur,
gizonei zaie hunelako manifestatzen eta erakusten. Lç Ins G 1r (v. infra BER BAT). Aldiz naiz latzen, / Bilhatuz
batzen, / Ban' ez ber zaitudanean. 'Je vous recontre, mais pas seule'. O Po 13. Eta hartako [Sakrifizio hori] ofritu
beharzi Jinkoak ber hari, edo bere partikularrian egin derazkon graziez erremetziatzeko. AR 237.
II (Adv.). 1. (H). Solamente. "Seulement. Ala Iuduen ber da Iainkoa? Ala Jentilen ere? Gerthuki Jentilen ere,
ou c'est que Dieu est Dieu seulement des Juifs? Ou est ce qu'il l'est aussi des Gentils? Assurément il l'est aussi
des Gentils (Lç Rom)" H. v. BAKARRIK (b), berbera (6). Eta zergatik hik Iainkoa, gure Aita deitzen duk,
eta ez eure ber, partikularki? Lç Ins E 4v. Etzela harendako ber, baina haren leinu guziaren ere. Ib. G 2v.
Baldin haren abillamenduak hunki baditzat ber, sendaturen naiz. "Si tant seulement". Lç Mc 5, 28. Ala Iuduén
ber da Iainkoa? ala ez Jentilen ere? Lç Rom 3, 28. Egun entzun dud Otxagabira xin dela Eskribain berri bat,
uskaldun, eztakid nonko den; baia uskara emon du, orrek eratsukirik; orren izen ori alegriak artan nionaz ber,
intenzionia dud bixita baten egiteko izaguntra. Mdg 128 (J. Estornés traduce 'de tanta alegría que yo recibía por
su nombre').
2. (H). Precisamente. Hunetakotz ber suszitatu aut, erakuts dezadanzat hitan neure botherea, eta denunzia
dadinzat ene izena lur guzian. "À cette propre fin". Lç Rom 9, 17 (He hortakotz berekotz, Dv huntako
berekotzat).
- BER BAT (H, A). a) Un mismo. "Berbat (BN, ...), uno mismo" A, que cita a Lç y O. v. 1 bera. Gauza ber
bat erran dezazuen guziék. 'Idipsum'. Lç 1 Cor 1, 10. --Bainan haurrén Baptismora eta Zirkonzisionera
rezebitzea razoin berbat da? --Razoin-bat bera. Lç Ins F 3r. Ganibet berbatek debaka ogia, eta erhia. "Un même
couteau". O Pr 179. Ezen gauza ber batetarako afekzioneak eztute iraupe luzerik. "Affectiones circa idem, non
sunt durabiles". SP Imit III 29, 2. Orobat da gizonaz, zeina baita, zaharren erranera, mundua bera batetan
laburki serraturik; zeren eztago behin ere estatu ber-batetan. SP Phil 470. Balantza ber-batean Jainko handia
eta gauza zikhin bat ezarri. Dv LEd 41.
b) Un solo. --Aita, eta Semea, eta Spiritu saindua hirur Iainko dira? --Ez: baina esenzia dibinal ber batetan,
hirur persona hauk dira distingituak eta zein bere. Lç ABC B 7r. Zeren hirurek naturaleza ber-bat, izaite bat, eta
bothere bat baizen ezpaitute. Mat 40. Non bi ezpa hirur arimak edo geiagok batak bertzeari egiten baitiote parte
bere debozioneaz [...] eta espiritu ber bat egiten baitira bere artean. "Un seul esprit". SP Phil 294 (He 295
spiritu bat eta bera).
2 ber (Sal, R, S; Gèze, Dv, H). Ref.: A; Lh; Lrq; Gte Erd 52. 1. Con tal de que, siempre que, mientras; en el
supuesto de que. "(Conj.), pourvu que" Gèze. "Hotzik ez den ber, abia gaitezke, dès que, puisqu'il ne fait pas
froid, nous pouvons partir. Pagatuko zaituen ber, pourvu qu'il vous paie" Dv. "(Conj.), pourvu que. Begite egin
ahala, zu gibel-ber etzakidala, qu'ils fassent tout leur possible, pourvu que vous ne m'alliez pas en arrière (O Po).
Nola nahi sar dadin ber bardin ziozu, pourvu qu'il entre d'une façon quelconque, cela lui est égal (AR)" H. "Se
usa como si fuera sufijo del verbo conjugado, significando suposición. Ona den ber (S), on den ber (R), ona izan
dadien ber (Sal), suponiendo que sea bueno, en caso de que sea bueno" A. "Huna den ber (S), du momment qu'il
est bon. Jiten den ber (S), du moment qu'il arrive" Lh. "Pourvu que" Lrq. "Ber est parfois employé d'une façon
absolue comme conjonction signifiant: 'par le fait même que..., du moment que, dès que...'. Hemen giren ber, du
moment que nous sommes ici. [...]. Ikus dezan ber, pourvu qu'il le voie" Lf Gram 207. "Erosiren düt, hun den
ber (BN-arb, S), denbora eder zen ber, mendira joan zen (BN-ciz, BN-arb), jiten den ber, ez du inporta (S)" Gte
Erd 52.
Tr. Documentado casi exclusivamente en autores bajo-navarros y suletinos (tbn. en el roncalés Mendigacha);
se encuentra por primera vez en Oihenart. En Tartas y CatLan aparece precedido de frase condicional; en las
poesías de Oihenart entre el radical y el auxiliar con el suf. -(e)la. Todos los demás autores lo emplean tras un
verbo conjugado en subjuntivo o con el suf. -(e)n.
Bana begit' egin-ahala, / Zu gibel-ber etzazkidala, / Ene bihotz', ezi zu bazaud' eneki, / Ni bizi eta hil nahi
nuzu zureki. 'Mais qu'il fassent ce qu'ils veulent, pourvu que vous ne vous détourniez de moi'. O Po 23. Usiki
bazitza, non nahi den, hunki bazitza ber, ioan zira, galdu zira, hil zira. Tt Onsa 140. Salbamentiaren lekhü
següriala hel nadin ber, zer axola düt, nik soferitü dütüdan gaizen hanitxtarzünaz, eta handitarzünaz?
"Dummodo tandem ad portum salutis perveniam, quid curae est, quae & quanta passus fuero?". Mst III 57, 4 (SP
baldin noizpait finean heltzen banaiz, Ch ardiesten badut, Ol baldin banaramakezu, Pi eldu ezkero). Izanik ere
tentatü, eta thürbürarzün hanitxez eskerniatü, eztit lotsarik ükhenen, zure grazia eneki den ber. Ib. 55, 5. --
Konbeni dea ardüra komüniatzia? --Bai, ahalik arrangüroskiena preparatzen bagira ber aldi oroz. CatLan 137.
--Galda ditzakegia Jinkuari huntarzün tenporalak, hala nola bizia, osagarria, &c.? --Bai, galdeiten baditügü ber
fin edo xede hun batez. Ib. 68. Jesu Kristo irabaz dezagun ber, bestiak oro lohi, eta hungarri direla. AR 10.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
822

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Bardin ziakozu, bere xedera hel dadin, eta gal-arazi gitzan ber. Ib. 42s. Orhit zite phensamentü eta diskurs
hunak horo [sic]. Meditazione direla, aldikal erresolüzioniak har ditzazün ber. UskLiB 71. Jinko ezinago
miserikordiusa zoin bethiere prest beitzaude bekhatoriaren errezibitzeko. Zure ganat bihotz dolorez eta
hümilitatez bethe batekila ützül dadin ber. Ib. 99. --[...]. Jan hütsareki ezin bizi gitake. --Zertako ez? hotz
handirik eta bero handirik egiten eztian ber. Ip Dial 41 (It egiten ez badu beintzat, Ur egiten ez badau, Dv egiten
ez badu). Eta gure arimaren aitziko eztiren ber, segür izan gitian haren bidez ardietsiren dütügüla gure
galthoak. Ip Hil 149. Eskuaraz gaitezin elhesta ala etxeko jendeen artean, ala herriko adiskide eta lagunekin,
bai eta herriz kanpo ere, hitz batez non-nahi, eskualdunekin garen ber. Arb Igand 20. Eta horra non laguntzarik
aberatsenak hitzemaiten derauzkigun, haren Eguna sainduesten dugun ber. Ib. 65. Nor nahi, borondate ona
duten ber, zahar ala gazte, gizon ala emazte, jaun eta andere, ala den apalena bardin. HU Zez 141. Oihanean
direnak han dire hobekienik, triparen betetzekoa zerbaitetarik duten ber. Ib. 74. Aren eskutik xin dein ber, izan
deila komeni dena. Mdg 121. Zendako ez litake nor bederarentzat zilegi, dakien ber, erakutsi nahi duen ber,
beha egon nahi zaizkonen jakintsun ezartzea ofizio bati doazkonetan? JE Bur 53. Daukagu eite zerbeit duten
ofizio guzietako langileek, xuxenak diren ber [...], indar handia egin lezaketen beren alderat. Ib. 202. Ara guziak
badira; oro metan hartuz, ontsa ditazke oro, diren ber. Ib. 108. Eta zonbat pezeta?! Bainan zer zoakon, herriko
alkate-jaun egiten zuten ber? Barb Sup 37. Emazte bat zen, lanetik ihes, gauaz dabiltzan hoitarik / Nor nahi
gertha, gizona den ber, ez baitute ahalgerik. Ox 72. Supazter bero bat ez dugun ber, deusetako ez gira hon. Zub
122. Hatsa doi-doia duen ber haren alabak, nik sendaturen dut eria. Barb Leg 135. Etxe-barneaz ez axolarik
ukan, garbia den ber. JE Ber 34. Enaizu maite --hala diozu. Zer / zeit eni, haatik, ene ziren ber / gai huntan -erdi
sutan, erdi hotz--? Mde Po 48. Haren [Jainko baten] jopu izatera ere lizake, beldur izugarri hau ken
lezaioken ber. Mde Pr 371. Problemaren edozein askapen ongi-etorri izanen da, Theresa beste jendeetara
joatera uzten ez duen ber. Mde HaurB 82. Lurra aski berotua den ber, 8 degre berotasun, ahal bezein goizik
ereiten da betarraba. Gatxitegi Laborantza 100. Debekatu zituen gai sakratuzko antzerki horiek oro, profanoak
haizu uzten zituelarik, garbiak eta onestak izanen ziren ber. Lf in Casve SGrazi 9.
2. (BN-ciz-arb ap. Gte Erd 245). Desde el momento que, inmediatamente de. "Ikusi bezain ber, aussitôt vu" Lf
Gram 207. "Jiten den ber, hasiren da jaten (BN-ciz), ardia etzan dadin ber joanen da (BN-ciz-arb)" Gte Erd
245 (s.v. orduko). Ifernuratzen zaren-ber, zure lehenbiziko gogarapena da noiz akhaba daitezkeen oinhaze
ezin-bertzezko hekiek. Dv LEd 225. Urrunerat hautemaiten nuen ber, ixilik jartzen nintzan, erdi ahalge, erdi
izitua. JE Bur 10. Hek ez dira gu bezala nekatzen gogoeta. Lehia heldu zeien ber, jazar. Ib. 94. Ilhezko soka aldiz
harro hutsa da, eta tiratzen duten ber, amor emaiten du, hertsitzen eta luzatzen da. Lf Murtuts 20.
ber. v. behar.
1 bera (gral.; SP, Lar, Lar Sup, Aq 947, Añ, Dv, H). Ref.: A (bera, berean); EI 227; Iz Ulz (emen berian); Gte
Erd 52, 256; Elexp Berg. v. 1 ber; berbera; cf. berau, berori. . La declinación más usual es bera, berak,
beraren, berari, berean (bertan; v. infra (2)), bereko (bertako), beretik (bertatik), etc.; (pl.) berak (v. beraiek),
berek, beren, berei, beretan, beretako, etc. Algunos autores suletinos (como Oihenart, Belapeire, etc.), o
roncaleses como Mendigacha, emplean tbn. berark (erg.), berartan (ines.), etc. En algunos autores vizcaínos (Ur
MarIl 113, Itz Azald 130, Otx 55) encontramos el ines. beratan.
1. (El) mismo, (el) propio, (él) en persona (lat. ipse). "Egun beretik, dès aujourd'hui" SP. "Aquí, allí mismo,
emen bertan, an bertan [...]. En el Cielo mismo, en la misma casa, Zeruan bertan, etxean bertan" Lar. "Aora
luego, orain bereon" Lar Sup. "Allí, an, berean (AN)" Aq 947 (puede tratarse de an berean, a pesar de la coma).
"(Lo) mismo, mismísimo, bera, berbera" Añ. "S'il a le sens de 'lui-même', le nom et le pronom prennent tous
deux la désinence casuelle. Gizonari berari, à l'homme lui-même" Dv. "Berean: Hemen berean, ici même, sy. V,
G bertan. Orai berean, à présent" H s.v. bere-. "Atzo berean (S), ayer mismo" A. "Emen berian, ementxe berian,
berióntan, aquí mismo" Iz Ulz. "Amari berari egin zion kalte (G-azp-goi, AN-gip)" Gte Erd 52.
"Dokumentazionea bakotxak berak joan (=eraman) behar du (BN-arb)" Ib. 256.
Tr. De uso general. En la construcción más frecuente, el sintagma nominal y bera están unidos en aposición,
tomando ambos los mismos sufijos de determinación o declinación; sin embargo, la construcción del tipo Jainko
berak emana es usual en los textos antiguos: aparece en Dechepare, en una poesía publicada en Pamplona y,
alternando con la anterior construcción, en Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu, Capanaga, Gasteluçar y Belapeire;
en Axular y Pouvreau lo hallamos además tras sust. det. A partir del s. XVIII, si bien es la única empleada por
Mendiburu, va escaseando más, y la mayoría de los autores, durante los últimos doscientos años, usan
construcciones del primer tipo; con todo hallamos ejs. del segundo en Etcheberri de Sara, Cardaberaz (EBO 54),
Larreguy (I 291), Mihura (127), Ubillos (72), Moguel (CO 173), Añibarro (EL
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 823
mende.
1 224), Aguirre de Asteasu,
Lardizabal, Hiribarren (Egia 119), J. I. Arana (SIgn 96), Iturzaeta (Itz 37), KIkV 74, Inza, Oxobi, Lizardi (IL 92),
S. Mitxelena (Aranz 168), Irazusta (Bizia 58), Bilbao, Zaitegi (Plat 39), M. Atxaga (Gazt 15), Labayen (SuEm
205). En algunos contextos es especialmente frecuente, p. ej. en orai beretik, que usan Chourio (I 22, 5),
Haraneder (Gudu 165), Baratciart (114), Monho (88), Duhalde (211), CatLuz (2), MarIl (111), Goyhetche (323),
Duvoisin (LEd 175), Hiribarren (Egia IX), Laphitz (87), Elizanburu (Po 218), Joannateguy (SBi 38), Hiriart-

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Urruty (Aurp 221), J. B. Etchepare (99) o Larzabal (Iru 32); sus equivalentes meridionales oraintxe bertatik y
orain bertatikan aparecen, respectivamente, en Uriarte (MarIl 31) y Pello Errota (116).
En los casos locales de declinación, bera aparece declinado como determinado (etxean berean, hara berera, etc.)
en los textos septentrionales y navarros; en los occidentales, por el contrario, se declina como indeterminado
(etxean bertan, hara bertara, etc.); podemos citar las excepciones de Goyhetche, que emplea en alguna ocasión
bertan, y de Lardizabal, que usa berean.
O anderia, ezin date ehor zure bardinik, / Gainekorik zuk eztuzu Ieinko beraz berzerik. E 107. Mirail bat nik
ahal banu hala luien donoa, / neure gogoa nerakutson sekretuki han barna, / han berian nik nakusen harena ere
nigana. Ib. 143. Hunegatik Iainkoari berari-ere etzaió laido haién Iainko deitzera. Lç He 11, 16. Emazte haur
hatzaman izan duk adulterioko egitate berean. "Sur le fait même, commettant adultère". Lç Io 8, 4. Oek guztiok /
ortuan iragarorik, / eroan eben / Kristo bera loturik. Lazarraga (B) 1200v. --Orazino haur nork egina da? --
Iesu-Kristo gure Salbatzailleak, eta bere ahoaz beraz berak erakutsia. Mat 86. Iaietan ezin gabiltzke / Bertze
garien igitan, / Baña au igita daiteke / Korpus Kristi egun berean. (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20. Atratzen
denean Sazerdotea Sakristiatik rebeztiturik begiratu bear diogu Iesu Kristori berari bezala ikusi baigindu
zioaienean guregatik ofrezitzera. Ber Trat 12r. Ifernu berean sartzea. EZ Man I 94. Lehenbiziko partean dire
Jesus Kristo sortze-aitzineko gauzen gañean Noelak. [...]. Bigarrenean, Jesus Kristoren beraren gañean Noelak.
EZ Noel 27. Athera ziazotela aitari berari bere begietarik bata. Ax 348 (V 231). Iainkoaren donua eta emaitza,
Iainkoa beraganik baizen bertzetarik ezin datekeiena. Ib. 454 (V 296). --Nok ordenadu eban Pater Nosterren
oraziñoa? --Iesu Kristo berak Apostoluak eskatua gati. Cap 36. Premiak berak egiten dituz orduan obligaziño
geiagotako. Ib. 69. Hori eginik, konsidera zazu emeki eta bakerekin nola oraiko oreneraino ibilli zaren
Iainkoarekin, lagunarekin, eta zure burua berarekin. "À l'endroit de vous-même". SP Phil 512. Biek elgar
aditurik [egiñ dute], / lehenik amudioak, / gero Jainko Haur beraren / indar handi dibinoak. Gç 77. Zure Spiritu
Sainduak berak ontasun guzien ithurrirat gidatuko nau bide xuxenean. Ib. 50. Jesüs Jaunak berark Ebanjelioan
erran derikü. Bp I 70. Amorekatik hura egon ladin Dabid berak egin zerion Tabernaklian. Bp II 84. Jesu Kristo
gure Jauna bera. ES 153. Orai aiphaturikako gauzen frogantzatzat ekharriko dut Axular beraren obra. Ib. 145.
Orien eran berea egiten duena iganen da Jesus beraren aldera. Mb IArg I 348. [S. Joan Bautista da] santu,
aurtasun beretik eremu batean sartua. Ib. 70. Markesak berak, gure Aita Klaudio Jeneralari guzia eskribitu
zion. Cb Just 43. Hil zuen gero Absalon, erregeren semea bera. Lg I 320. Joseph bere esposari berari. Mih 35.
Ezpataz zian bere khorpitza igaran ta hil han berian. Egiat 174. Leku infámean bérean triunfánte kastidáde
garbi edérra. LE JMSB 120. Txarrijak berak, ain ezaña izanik, daukaz izen asko. Mg PAb 87. Au izanik
garbitasuna bera. AA III 393. Matrimonioari dagokan garbitasuna gorde gabez matrimonioan bertan. Ib. 395.
Añ itsusia iritzi zion Judas berak ere bere bekatuari. AA I 424. Dela Jainkoaz beraz, guri bihotzera mintzatuz,
dela gure kofesorez. Dh 216. Sartu zaitekez Elexan ikara lotsazkoak; begitandu bekizu zeruan bertan zagozala.
Añ EL 2 16. Gidatiak izan ahal gitian zelüko gloriala Jesüs-Kristez berartzaz. UskLiB 28. Zertako ez mement
huntarik beretik? Ib. 210. --Nola! alderagotik al dator? --Emen bertan atzeman diteke. It Dial 4 (Ur emen
bertan, Dv hemen berean, Ip heben berian). Aingeru batek adierazo eban Jesusen beraren etorreria zerutik
luurrera. Ur MarIl 22. Eta du mement berean / Leher egiten han bertan. Gy 257. Itho zuten han berean. Ib. 147.
Simon berak ere Feliperen esanai ezin arpegi eman zien. Lard 491. Apaiz-Nagusiak berak ere etzuen onean
eraman bear. Ib. 446. Jainkoak lege zarrean berean ere ezkonduen elkarganako leialtasuna zorrotzkiro agintzen
zuen. Ib. 22. Tabernakuloan bertan. Ib. 85. Horren erratea bera ahalkagarri zaio. Hb Egia 3. Eitzazu kan berian
zore oberta altarian antzinian. Hual Mt 5, 24 (Samper kan berean, BOEanm 1285 an berean). Abereak eskutik
bertatik jan. Arr GB 45. Argizagia bera baño da / Euskera apatzagoa. AB AmaE 426. Zaldia plazan bertan itxi
eban deslai. Ib. 307. Ohartu zenean burregoa bera ikhara daldaretan zuela. Jnn SBi 141. Bada hor egiazki
gauza bat, Erlijione gabekoen beren begietarat dohana. Lap 323 (V 147). Jinkoa bera baizik ezta hura beno
gorago, ederrago, photeretsiago eta handiago denik. Ip Hil 214. Dana egoan bakean, dana Mañasiren arimea
izan ezik, eta bestien bakeak berak miñ barria emoteutsan neskatilleari. Ag Kr 117. Eta erreboteko harriek
berek baitituzte beren zilo eta zizkak. JE Bur 28. Bere Jaungoikotasunagatik Aingeru guzien eta baitta Espiritu
Santu beraren ere aurretik dala zeruan. Inza Azalp 79. Eta oro emaiten dire, erhiez zirtaka, tokian berean
dantzatzen, hau pulliki kantatuz. Barb Sup 61. Beren etxeetan beretan. Ib. 114. Gertaera oek danak, Pernandori
berari gertatuak ote dira? Etxeg in Muj PAm 20. Zilarrezkoa dirudi hantxet han Axulaiko kaperak, / Nundik
baititiu, bethi bihozdun, gerizatzen Ama berak / Dantxariatik Mugarreraino Lapurtar herri ederrak. Ox 31.
Prantzitik etorriak eta emen bertan ari ziran karlistak, berriro sartu ditezke Gobernuaren soldaduzkoan. Or
SCruz 34. Bakaldun jauregijan basuan baxen eroso ibiltten ikusiko dozu emen, bakaldunaren beraren eta
jauregi-gixon guztijen arrigarri ta omengarri. Otx 6. Gure lanaren gaitzagoa, asabaen zabarkeria ta izkeraren
bereiztasuna bera etsai ditugula. Ldi IL 57. Herodesek berak Erromanoeri obeditu behar zuen. Zerb IxtS 78.
Ibillera guztian, argi gozo dario, goiz-argi, Asisko bertako egun-sentiak bezela. Lek SClar 121. Txakurra be
bero ebillen. Ta Kukubeltxu beragaz "baltzioan" egiteko gogoa baten baiño sarriago izan ebalakoan nago.
Bilbao IpuiB 154. Beltza zan nere biotz-utsunea margoz bete da ta polita dirudi orain tristurak berak. Txill Let
116. Orai berean harat joaiten baniz. JEtchep 81. Datorkion irabazi-lantsaria norberaren antzetik bertatik
bakoitzari ezpaitatorkio. Zait Plat 139. Beste izaki ori zein den esan bearrik eztago: gizona bera. Vill Jaink 57.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
824

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Erosi bage saldu, gatxik eta galtzairik jasateke. Zer egin ete eban Gabontzak berak, asieran? Erkiag BatB 155.
Ameriketan bertan, onen izenak, alde batetik besteraiñoko arrada eman du. NEtx LBB 77. [Film honetako
sinbolo guztiak] egilearentzat berarentzat ere argi eta garbi ote zeuden beti? MEIG I 198. Moguer-en gertutzen
ari diren jaialdiaz zerbaitxo jakiteko, Moguer-eko bertako Alkateari idaztea izango duzu onena. Ib. 205.
(Tras demostrativo). "Hura bera da, c'est lui-même. Hark berak egin du, c'est lui-même qui a fait" SP. "Esse
mismo, esso mismo, hori bera, hori berori" Lar. "(Lo) mismo, mismísimo, bera, berbera, a bera, ura bera" Añ.
"S'il accompagne un pronom démonstratif, tous deux marquent le cas. Hara berera noha, je vais là-même.
Haren beraren egitera noha, je vais faire cette même chose. Gizon haren beraren etxera goan da, il est allé à la
maison de cet homme même" Dv. "Hau bera (L, BN, S), kau bera (Sal, R), hori bera (L, BN, S), kori bera (Sal,
R)" A s.v. ber-. Tr. De uso gral. Ordu hartan berean ethor zitezen Iesusgana diszipuluak. Lç Mt 18, 1 (TB
oren hartan berean, Samper, Hual okasione kontan berean (-ian); He denbora hartan, Dv, Leon orduan, Ip
ordian, Ur, Echn ordu artan, Or une artantxe, IBk aldi hartan). Eta hartara berera gu formatu gaituena Iainkoa
da, Spirituaren errésak eman-ere drauzkiguna. 'In hoc ipsum'. Lç 2 Cor 5, 5. Nik laztan bazaitut, agaz beragaz /
pagatu bear dozu zeure zorra. Lazarraga (B) 1194vb. Puntu artarik bertarean / illundu zidin zerua. Ib. (B)
1201vb. Hirurgarrenean iakin behar duzu illhabethe haren beraren zenbat garren den eguna. EZ Eliç XXXII.
Erraztasun hargatik beragatik ere, kondenatu zuen bere ondoko guztiekin heriotzera. Ax 58 (V 38). Mirakuillu
hunetan berean da ageri. ES 394. Bada zuen, eta orrelakoen ezkontzak ori bera. Cb Eg III 362. Ezi laidazale
hurak berak ezdeüs dütüzü. Mst III 14, 4. Ezkondu berrien ta orien beren ezkonzaren alde. Mb IArg I 177. Trufa
hek berak ordean probetxu handitakoak dire. Mih 129. Hark berak irakasia. Monho 136. Pekatu atxek berak
zaurituten nau orain sugetzar onen itxuran. Mg CO 167. Edaten dezu odol ura bera. AA I 421. Sustrai onetati
bertati sortuten dira. fB Ic II 263. Zortzitik zortzira egiten da au bera. It Dial 89. Eta erregutu zuen irugarrenez,
itz aiek berak esanaz. Ur Mt 26, 44 (Lç hitz berak). Orixe bera, emen eztago besterik. Ag Kr 98. Paper
eskribatzalle onek berak ara nola kontatzen zuen. Iraola 127. Hitz hok berak ezarri nituen Eskualdunean dituela
bi urte. JE Bur 182. Gauz ori bera pasa zitzaigun / Karlosen gerra zarrian. Tx B I 112. Mutil a bakaldunaren
kutuna zala une atan bertan etxakan gogoratu. Otx 149. Nik lepoa moztu nion Yoan ura bera piztu da illen
artetik. Ir YKBiz 204. Horrek berak oro bozkariatu zituen. Zerb IxtS 72. Eta ardi hek berak zaitzen zituen udan,
bortuan. JEtchep 52. Zuk orain dauzkatzun urte oiek berak izan zitun zu aitortzen zaitun apaiz orrek ere. MAtx
Gazt 92. Eta ortuko lirio zuriak egun aretan bertan zimeldu. Alzola Atalak 36.
Ori beragatik izango da gogor garartzagoa gure kondenaziñoa. Añ LoraS 71.
(Ni eta bera, hura eta bera, etc.). --Hik diok ezen Iainkoak nola iustizia haur Ebanjelioan presentatzen
baitrauku, hala haren rezebitzeko moiena-ere fedeaz dela. --Hori eta bera. Lç Ins D 1r. --Ba, eta zer da? Eclipse
edo delako hura ote da hau? Hura eta bera. HU Zez 95. --Zu zira bederen? --Bai, ni eta bera. HU Aurp 182.
Bai, yauna, bai. Auxe eta bera da lau milloiak zituena. Izeta DirG 66.
2. (V-ger-m, G-azp-goi, AN-gip, L, BN, R; SP, Ht VocGr, Lar, Añ, Dv). Ref.: A (berean); Gte Erd 52, 53. (El,
la, lo, etc.) mismo (lat. idem). "Leku berera bihurtz, retourne au même lieu" SP. "Même" Ht VocGr 385.
"Mismo, aplicado a otras cosas [las entradas anteriores son "yo mismo", "tú mismo', etc.], bera, lat. ipse, idem"
Lar. "Actualmente, con relación a lo pasado, orduan, ordu berean, lat. tunc" Ib. "Quand bera accompagne un
nom, il suit ce nom et marque le cas s'il a le sens de 'même'. Gizon berari, au même homme" Dv. "Egun berean
(V-ger), en el mismo día [...] Gisa berean (L, BN, R), de la misma manera" A (cf. ib.: "egun bereatan il jatan
alaba gazteena" (V-ger)). "Lapur berak (V-ger-m, G-azp), ohoin berek [ebatsi] (BN-arb)" Gte Erd 53. v.
berbera (3). Tr. De uso general. Es algo menos frecuente en textos meridionales. En Lazarraga y Beriain
aparece acompañando a un sintagma nominal que puede tomar los sufijos de determinación y declinación.
Hallamos algunos pocos ejs. de declinación indet. en casos locales: así bertan en Lazarraga, Zaitegi (Sof 18) y
Ugalde, berartan en Mercy y Mendigacha.
Bertan date irekiren lurra oren berian. E 67. Nitan ikhusi duzuen, eta orain enzuten duzuen konbat bera
duzuela. Lç Phil 1, 30. Othoitz egin zezan heren aldian, hitz berak erraiten zituela. Lç Mt 26, 44 (He, TB, Dv,
Echn, SalabBN, Samper, Hual berak; Ker berberak; Ip ber; Ur aiek berak, Ur (V) leengo berbaak eurak). Nun
idoro eben [...] itxi eben maneran bertan. Lazarraga 1138v. Zeñek Maistruak bezala erraten dizkiotela munduan
ibildu zenean predikatu eta erran zituen gauzak berak, eta deseoareki berareki aprobetxa ditezen bere
Ebanjelioan erakusten duen dotrinas. "Las mismas palabras [...] y con el mismo deseo". Ber Trat 54r. Guri ere
egikeguzu / laster fabore bera, / baldin erortzen bagare / lazeria berera. EZ Noel 133. Molde berean erran ahal
diteke miserikordiaren esperantzan bekhatu egiten duenaz ere. Ax 151 (V 99). Debozionea eta hori eztira gauza
bera. SP Phil 473. Gauza bera da munduko gloria. Gç 30. Ezin iskiriba dezaket, Autor berak [Hugo Kardinalak]
dioen bezala. ES 189. Berriz huts beretan eroriko zare. He Gudu 44. Beren beldur berarekin arkitzen ziran beti.
Mb IArg I 335. Handik laster, entzuten du boz bera. Lg I 252. Arramaiatzaren hogei eta hamar denian urthe
berartan. Mercy 10. Bide berás joan beárko joan bear duénak, berzelá estaike elléga. LE Prog 114. [David zan]
gizon andi bat; eta odol, ta etxe beretik etorri-beharra zan Munduko Salbatzallea. Ub 39. Ipiñi dot liburu bera
Bizkaiko euskeran. Mg CO IV. Egia da, beste konfesoreak ere esku bera duela buldaren bidez. AA II 81. Bada ni
ere zeru berak, zorion berak higurikitzen nau. Dh 182. --Zelan yatzi zan? --Yatzi zan bere arimia,
Jangoikotasunaz baturik.--Eta bere gorputza zelan geratu zan? --Baturik Jangoikotasun beragaz. CatLlo 25.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
825

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Begiek bethi letra bera ikhus dezaten gatik pronontziazione berarentzat. MarIl VI. Itztegi beraren irureun, ogei
ta zazpigarrengo orrikaren bukaeran arkitzen dira itz oek. Izt C 134. Mendi berean, zegokion onorearekin
gorputz-illa lurpetua izan zan. Lard 99. Kanako ezteietan zure Seme Jaunari erran zinaroen solas bera, orai-ere
idokozu gugatik. Dv LEd 144. Ez ginezan bortzek soineko bera ekhar. Laph 89. Gauza bera esan biar diozute
ere arreba Klarari. Bv AsL 99. Urthe berian bürüllan. Ip Hil 202. Xede berak, osoki berak izanik ere. HU Aurp
104. Igortzi edo gantzututen deutsala bere bekokiya Krisma Santuagaz, berbak esaten dituzan denpora berean.
Itz Azald 131. Mertxede eskatu zitzauna egin balau ezren enuxaten eta xarrekitezren adexkidetarzun berartan.
Mdg 124. Nik berriz ere galde bera. JE Bur 120. Gizonik andienen izen ta entzutea laster asko utsera etortzen
dan era berean. Ag G 12. Zure asmo bera izan nuben. Alz Txib 106. Emon egijuela, euren senarrai legez,
batzarretan eta agimendubetan sartzeko eskubidia, eta, era berian, autarpidia eta auzijetarako entzupidia ta
ebazpidia. Otx 45. Edermena ez degu guziok margo bereko ariez eioa. Ldi IL 113. Begiak ere zulo berera /
zuzentzen oraiñokoan. Or Eus 221. Etsaiak entzuten ditut bethi solas beretan. Zerb IxtS 115. Iru izen auekin piñu
bera ezagutzen da. Munita 152. Kristo Erregen eguna zala / izentauriko egun ori, / egun berian gaixotu ta il
zan, / ez al da au miragarri? BEnb NereA 147. Eta artzaina bere artaldeaz mintzatzen zen, mutiko bat bere
emazte gaiaz bezala, aita bat bere haurrez bezala, amodio berarekin, atsegin berarekin, ohore berarekin.
JEtchep 52. Eliz bertan Jaungoiko berari otoi egin eta lenengo Jauna artu, jolas berak alkarrekin egin, gose ta
ase berak alkarrekin igaro, soñu berarekin poz-dantzak beko edo goiko plazan egin. Ugalde Iltz 21. Zer
zerasan? Beti lelo bera, Ebanjelioan ikasia. Ardoy SFran 104. Maite zaitunak, Poliu, zure zori bera iritxi beza.
Ibiñ Virgil 40. Ez al gaituzu bada, guziok, aberats eta pobre, Egille Beraren ume? Lab SuEm 196. Izen bera
duan beste [libruru] au. Berron Kijote 82. Teknikoak eta zientifikoak, bidenabar, ez dira gauza bera, zuk besterik
uste izan arren. MIH 216.
3. (gral.; SP, Urt, Ht VocGr, Lar, Añ, VocBN, Gèze, H, Zam Voc), bea (G, AN-larr, S). Ref.: Bon-Ond 169; A;
EI 226; Lrq /bea/; Holmer ApuntV; Etxba Eib. (Usado como pronombre de tercera persona). Él (mismo); (pl.)
ellos (mismos). "Bera, aquél mismo" IC 59. "Bera báño sendoagoaz hilla izatu da" Urt I 12. "Soi, se" Ht VocGr.
"Étele, ara bera, lat. ecce illum, eccum" Lar. "Inexistente, beragan dana" Ib. "Ela, veisla, ona bera, orra bera,
ara bera" Añ. "(Ir a su) presencia, bere aurrera, beragana joan" Ib. "Ellos, aquéllos, (V) eurak, (G) berak, (AN)
ek" Ib. "Continuar, proseguir [...], ekin, emon berari" Ib. "Bera (p.), le même, la même" VocBN. "Bera (pr.), luimême,
soi-même" Gèze. "Berartan (S), en lui-même, dans son sein" Dv. "Berak erran daroku, lui-même nous a
dit" H. "Berak (G), ellos" A. "El (Gram.)" Zam Voc. "(Pron. réfl.), lui-même, elle-même, soi-même. Berak, euxmêmes,
elles-mêmes" Lrq. "El, ella" Holmer ApuntV. "Él, aquél mismo. Conviene advertir que en castellano
dicen habitualmente "él" aun refiriéndose a "este mismo", "ese mismo"; y en tales casos no debe decirse bera,
sino berau y berori" A. "Berartan (S), en él [...]. Berartaz ebaki (R), cortar con ello (cuchillo, etc.)" Ib. "Beratan
(V), en ello. Beratan dago zure betiko zorion edo zorigaizto guztia" Ib. v. hura.
Tr. De uso gral. La forma de gen. beraren es utilizada generalmente en contextos no anafóricos (es decir,
aquellos en los que no tiene un antecedente en caso ergativo, absoluto o dativo dentro de la misma oración);
hallamos sin embargo unos pocos ejs. de uso como anafórico, en contextos en los que habitualmente aparece
bere; así beraren büria [erho zin] (Etch 626), ezaguturik aitak beraren antza eta amaren edertasuna bere
semietan (Bv AsL 73), beraren eskutikan ez gaitzala laga (Tx in Imaz Auspoa 24, 55); v. tbn. Barb Leg 129, Zait
Sof 151, Mde Pr 179. Es más frecuente el uso anáforico de berarekin, p. ej. en gizalegean auzotasunak artuemana
darakar berarekin (Etxde JJ 226), eraman zuan, bada, berarekin (Anab Poli 53); v. tbn. Ag G 190, Ir
YKBiz 99, Mde Pr 136, NEtx LBB 162, Berron Kijote 222.
Penak oro jiten dira Ieinkoaren nahitik / Eta berak permititzen oro hobenagatik. E 239. Tormenta handi bat
altxa zedin itsasoan, hanbat non untzia bagaz estaltzen baitzen: baina bera lo zetzan. Lç Mt 8, 24 (Dv, Ur, Ur
(V), Ip, Ol, Or, IBk bera; He, TB, Echn, SalabBN (h)ura; Hual, Samper, Leon, Ker, IBe Jesus). Eta Iudas
Iskariot, zeinek bera traditu-ere baitzuen. "Qui aussi le trahit". Lç Mc 3, 19 (cf. Mt 10, 3: Iudas Iskariot, hura
traditu-ere zuena, "qui même le trahit"). Eta gauza hauk erraiten zitiat munduan, dutenzát ene alegranza
konplitua berak baithan. Lç Io 17, 13. Oi orain, barriz, nik ifini dot / bera kateaz loturik. Lazarraga 1181v.
Dohatsu dira miserikordia egiten dutenak, zeren hala berek ere miserikordia ardietsiko dute. Mat 158.
Iaungoikoari graziak emateko berak eta berzek aren ganik errezebitu dituzten ondasunen gatik. Ber Trat 72r.
Esan dit gaztiga degizudala naiztebala monja zeran, bera orain serbi dezazula. (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9,
126. Hala dio San Agustinek gerthatzen zeikala aldia batez berari ere. Ax 47 (V 30). Baiña zertako sartzen naiz
ni [...] zure laudorioen aiphamenean? Berak dira bere buruz asko gora mintzo. Ib. 9 (V 5). --Nolan, señalean,
ala figuraan bakarrik? --Ez Iauna, ezpada bere sustanzian, eta bera dana legez. "En su misma real sustancia".
Cap 64. Bana hura, hargati, / Nizaz ezt' axolan, / Et' enu itoiten, berak / Sartu nauen penati. O Po 28. Zeinek ere
baitu ogena, / Berark dezan bak' izuna. Ib. 43s. Ematen da bera, ogi eta arno / Idurian zarratua. Gç 124. --Manü
honek zer debetatzen dütü? --Berartan edo bestetan gogo, hitz, eta egite likhitz güziak. Bp I 96 (Cf. infra
BERARTAN). Bere ethorkia, eta leinua, arbasoak, eta berak egin etzituen gauzak, etzituela bereak deitzen. ES
105. --Aiteak nogañik dau izaitea? --Ez inogañik, Juana, ezpada beragañik. Arz 31. Aiñ bete-betean jo zuen bere
etsai illun itxusi ura, non sekulako beregandik igeseragin zion, eta orrekin bera gelditu zan betiko argi-uts
ederra. Lar SAgust 6. Batbederak irakurtüren dü berak enthelegatzen dian lenguajia. Mst XXI. Jesus beragana
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
826

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bere ager-aldi guzietan joatea, beragan gogoa ta begiak ezarri ta humil-humilki ta errespetu andiarekin egotea.
Mb IArg 391. Birjiña, nere Amandre, Jainkoaren Ama maitea: Zuk bai dakizula bera amatzen. Cb Eg II 136.
Samsonek bilhatzen zuen ezkontza hartan parada bihurtzeko filistindarrei berek hanbat urthez israeldarrei
yasan-arazi zioten gaixkien ordaina. Lg I 225. Bere Ikasle Anaje onai / Berak emonik bere eskuz: / Bera eginik
jan, edana; / Beragaz bildu gaituz. Añ EL 1 172. Joaten zera bera ekusteagatik, ta berarekin egoteagatik. AA III
552. Zer dire othoitz, hanbat barraiamendurekin, erdietan zer zerasan berak ere etzakien gisan egin dituen hek?
Dh 142. Izan biar dau zure salbaziñoiak balijo guztiz andikuak; bada beragaitik eldu zan Jaungoikuaren semia
kurutze baten illtera. Ur MarIl 107. Zotza Sauli erori zitzaion. Ibiltaririk azkarrenak bereala beraren billan
joan, eta guzien aurrera ekarri zutenean, ikusi zuten, beste guziak baño askoz luzeago zala. Lard 156. Lürrak
berartan badü gozo künte hanitx. Ip Dial 48 (It bere barrenean, Ur bere beraren barruban). Buztinak eta
laphitzak ur guti uzten dute jaustera berak baino beherago. Dv Lab 109. Eta azkenez, gora Lauburu! / Euskelerriko
bandera, / Beragaz geure Foru maiteak / Biztuko doguz atzera. AB AmaE 39. Isaiasek erraten du oraino
Salbatzaile hura sorthuko dela Birjina baten ganik; berak ezarriko dituela bide onean jainko faltsuen
adoratzaileak. Jnn SBi 4. Gobernamenduak nun behar ditu hautatu bere mutilak? Berak bere eskoletan argitu
eta altxatu haurretan, ala Elizarekin egon direnak heiekin lerroan ezarririk, erdizka? JE Bur 51. Ana Josepak
zer erabaki duan berari, mutillari, esan bearko dio. Ag G 306. Aguriari itz egin biar yakola ta beragaz aitu, ia
onian zuzendu al eitekian zorritxarreko arazo a. Kk Ab I 26. --Alkate ta Etxenagusia al dira? --Bai, bai berak
dira. Lab EEguna 109. Manatu zioten [Errege-Jaunak bere haur eta andreari] berarekin itzul zitezen etxerat.
Barb Leg 69. Ordu aretan baña, Urtziren mosubak / osatuten dauz euren zauri odoltsubak, / Berak legortuten
dauz nekezko negarrak. Laux BBa 58. Beak [txolarreak] baño kalte aundiagoa egiten zuan zomorro bat, garia
baño geiago jaten zutela ikusi-ta. Munita 141. Berarentzat ezan egon errukirik: barre egin eutsen ugari eta gero
kartzelaratu. Bilbao IpuiB 249. Nola baliatzen zituen haurrak, hauier manatuz berek gogoz ikasi otoitz eta egiak
gero etxean egun guziez burhasoeri errepika zitzaten. Ardoy SFran 323. Atzera bueltan etorri giñan / jun bezin
mutil azkarrak, / beragatikan Jaungoikuari / ematen dizkat eskerrak. Uzt Sas 125. Lapurtarra, klasikoa eta ez
hain klasikoa, berek bertan behera utzia dute, Iratzeder edo kentzen badugu. MIH 122. Ez dugu horrenbestez
esan nahi berarekin bat gatozenik. Ib. 321.
Lo mismo, la misma cosa. "Continuar, proseguir [...], ekin, emon berari" Añ. Ez baitira Iainkoa dan bera.
"Quia non sunt id ipsum". Or Aitork 357. Maiz ari zan kristau zala esaten eta Sinplikianek beti bera erantzuten.
Ib. 187.
(Usado como predicado). Igual, inmutable. "Bethi bat, bethi bera izaitea, être toujours un, toujours le même
(Ax)" H. Nihork ez du munduan Eskaldun adina; / Bakharra da mendetan bera egon dena; / Nahastean
bertzeak bere pasaietan / Odola hark du garbi beiratu zainetan. Hb Esk 7. Yesus ez da nihoiz ganbiatu; lehen
egunetik azkeneraino bethi bera da. Hb Egia 92. Ez Fede Katolikuaren egientako, hurak bethi berak dira, zer
nahi gisaz erakuts ditian. CatS VI. Eskualdun mintaira zaharra da eta bethi bera. Isoard V (ap. DRA). Fedezko
egiak bethi berak dire segurki. CatJauf III.
4. Solo, único. v. 1 ber (I, 2), bakar, bakoitz; cf. BAT BERA. Bada Rege eternalari, immortalari,
inbisibleari, Iainko zuhur berari dela ohore eta gloria sekula sekulakotz. "À Dieu seul sage". Lç 1 Tim 1, 17
(He, TB, Dv, Ol, Ker, IBk, IBe, Bibl bak(h)ar). --Kontrizione berareki salba gitakia? --Bai oso bada, eta ezin
kofesa bagite. Bp I 67.
(Tras demostrativo). Lehenbizikoan abisatzen gaitu Iainkoak hura bera dela gure egiazko Iauna, guk
ohoratu, adoratu, zerbitzatu, eta Iainkotzat (bertze guztiak utzirik) eduki behar duguna. Mat 102s. Nik daritzat
hobe dela / hura bera gal dadin, / ezen harengatik jende / guztia honda dadin. EZ Noel 95. Bekhatutan egoiteaz
[...] bertze kalterik ethor ezpaldi ere pleguaren eta aztura gaixtoaren hartzea baizen ere, hura bera behar
lizateke asko bekhatutan pausatzetik begiratzeko. Ax 88 (V 60). Konsiderazazu guzien gainetik pena hekin
sekulakotasuna, hura bera gatik bertzerik ezpaliz ere ezin iasanezkoa baita Ifernua. "Laquelle seule rend l'enfer
insupportable". SP Phil 56. Eta hitzkuntza hura bera nahasi izan zen hainitz bertze hitzkuntzetara. ES 387. Ez
duzu zerbitzaturen hura bera baizik. Lg II 131. Hori bera asko da ikhara saindu batez transitua izan dadinzat.
Mih 24. Neskatxak ez ukhana gatik ere xede gaixtorik, gizon gazten aitzinean alegeregi ta arraiegi agertzen
bada, horrek berak asko ta asko bekhatu eragin dezake. Dh 73. Hori bera askiko zutela egiaz / Otsoak oro
urruntzeko. Gy 253. Buru bat galtzen duenarentat, hori bera soberaxe da. Dv Lab 214. Hori bera aski da
errateko ez direla egiazko Eliza. Hb Egia 109. Hüllantü zen bere semiagana eta erran zeitzon hitz horik berak:
eztizie ardurik. Jesüsek ikhusi zian bere amak nahi ziala, harek eman liezen ardu. Ip Hil 147. Baginuke aski hori
bera, gure onetan ez uzteko galtzerat euskara. HU Aurp 202. Izena erranez geroz, aski jaun da izen hura bera
eskuaraz, Dabid ala Salomon. HU Zez 177.
(BN-arb, S, R-uzt-is; SP, Lecl, H, A, A Apend). Ref.: Iz R 286, 303; Gte Erd 35, 219. (Pred.). (Estar, etc.)
solo. "Bera dago, il demeure seul" SP. "Seul" Lecl, H. "Solo, sin compañía" A (que cita el ej. de Lç Io). "Bera
gira, estamos separadamente, aparte" A Apend. "Kúrak xin tun bérak, aquéllos han venido solos" Iz R 286.
"Etxen urte bat bera iragan zian (BN-arb, S) [...], ata eta bi alabak berak bizi ziren (BN-arb, S)" Gte Erd 35.
"Mementu huntan hobe da bera uztea (BN-arb), üzten ahal da bera (S)" Ib. 219. Luk bera duk enekin. "Luc
est seul avec moi". Lç 2 Tim 4, 11 (He, TB, Dv, Ol, Ker, IBk, IBe, Bibl bak(h)arrik). Baldin ogi bihia lurrera
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
827

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
eroririk hil ezpadadi, hura bera dago. "Il demeure seul". Lç Io 12, 24. Beraz emazte hura aurkhitzen zen bera,
senharrik eta umerik gabe. Lg I 244. Doluduna minean serorak segitzen; / bera utzi behar da hitz onen hedatzen.
Hb Esk 203. Igan zen bera orazione egitra mendi batian. Hual Mt 14, 23 (Ip bera; Lç bereziki, TB, Dv, Ur,
Echn, SalabBN, Samper, Or, Ker, IBk bak(h)arrik, Ol berezian, Leon ber-bera, IBe bakardadean). Eta Jesüs
baratü zen bera, eta hareki, txüti erdian zen emaztia. EvS Io 8, 9 (Dv bakharrik gelditu zen). Jesus Jaunak nola
utz zezaken bera eta kontsolazionerik handienak eman gabe, harren gatik hainbertze sakrifizio egiten zuena? Jnn
SBi 125. Maria bera zegoan bere Nazaratheko etxanoan. Ip Hil 154. --Erraiten denean Elizak zerbait erakasten
edo manatzen duela, zer aditzen da Elizaz? --Aditzen da Aita Saindua bera, edo Aphezpikuak Aita Sainduarekin
batean. CatJauf 65. Bera gelditu zen Sabuquy, nahi-t-ez pil pil. Oren erdia, oren bat, oren bat et erdi... laguna ez
ageri. Ox 198. Zartagiña zaharra etzen seküla bortüzale bera juaiten [...] hobe zen hanitxez zunbait lagün
algarrekin izan zitian. Const 37. Zorigaitzez gogoeta ilun horietarik heldu bazaizkion, amodiozko kantu alegera
bati lotzen zen bera balinbazen. JEtchep 60. Arthaldea bera utzirik urruntzen den artzaina. Larz Iru 92.
(Pred.). Por sí solo, por sí mismo. "Bera-dago (V-ger, L-ain), andar por sí mismo, hacer pinitos (un niño)" A.
v. berez. Lan-ihesi Crastora, han ere iakia bera eztator ahora. "Il va à Castro, pour fuir le travail, néanmoins
là aussi, la viande ne lui viendra pas d'elle-même à la bouche". O Pr 295. Hegatsa iduri harri handi bat ezin ibili
eta eman da xutik bera, eta ez da huntza behar errateko Eliza bera eman dela xutik, ez ikusteko Yainkoaren lana
dela? Hb Egia 153. Hazi gaixtoa bera sortzen da. Zerb Prov 489.
- BAT-BERA. v. bat.
- BERA-BERA. A) (Intens. de bera). v. berbera. a) (Usado como pronombre). "Bera-bera (S), lui même, en
personne" Lh s.v. bera II. Bethi zen sethiatua guritasunezko asmuz bera-berarentzat. "Des pensées
continuelles de tendresse sur elle-même". Birjin 362. Ordean nahi zioen, erran behar bada, bera-berari gorde.
"La cacher [...] à elle-même". Ib. 562. Ezagutzen zituen bera-berak frogaturik [...] on handi ezin gehiagokoak.
Ib. 447. Jainkoaren loriaren kharrak erretzen dauko den guzia; hari egiten zaizkon damuak, bera-berari
darontsotenak baino minkiago sentitzen ditu. Dh 257. Jesu-Kristok, bera-berari egintzat kontatzen dauku, haren
amoreak gatik jande beharrei egiten diotegun ongia. Ib. 227.
b) (Tras sust.). Ta bat-batean gogo edo anima bakoitzak arkittuko du lengo gorputz bera-bera lengo osotasun
berean eta berarekin batuko da, beñere geiago ez bereixteko. Inza Azalp 111.
"Ume ori ama bera bera dator (G-azp)" Gte Erd 15. B) (En, por, de, etc.) sí mismo. Bera beraren kontra
partitua diteken erresuma guzia iraulia izanen da. He Mt 12, 25 (Lç, TB, Ur, Echn, Ol bere, SalabBN, Ker bere
buruaren (buriaren)). Persona ederrak [...] ez dau kanpoko edergarri ta apainduraren bearrik [...]; bada, bera
beragan da ederrik asko ondo irudituteko. Añ GGero 329 (Ax 513 (V 312) bera baita bere baithan eder asko).
Jangoiko andija iru personatan, eguan bera beragan glorija, ta zoriontasunez beteta. JJMg BasEsc 29.
Norbaitek etorri gura baldin badau nire atzetik, bera berari ukatu beitekeo, artu begi kurutzea, eta jarraitu
begit. Itz Azald 189. --Zeinbat eratara maite izan ginaike Jaungoikoa? --Geuretzat ona dan legez, edo amodio
maitagarriagaz, eta Bera Beragan ona dan legez, edo amodio ondogurakoakaz. Ib. 77. Zure aurrean ez dirudi
bidezko, argi alda-eziña Bera Beragan ezaguten dan bezala, "argitu" aldakor batek ezagu dezan. "Se scit lumen
incommutabile". Or Aitork 393. Ederra bera beragan danik ezta ederraren beraren idearik ere bat-bera beragan
dirauenik ezpaiteritza beredin eder baizik. Zait Plat 47. Goi-beietako / Bakaldun guren / Alguztidun aberatsa, /
Alatz-egodun / Bera-Berenez / Gurendaz dua goirantza. Enb 112.
C) (L, BN, S). (Pred.). "Bera-bera (L, BN, S), tout seul" Lh s.v. bera III. "Bera bera, solico (expresión infantil)"
Satr VocP.
"Bera-bera (B, BN-baig) [...], andar por sí mismo, hacer pinitos (un niño)" A. Cf. bera-bera.
- BERAGAN EGON. a) Estar en sus cabales. "Beragan (V), en su juicio. Beragan badago, si está en sus
cabales" A. Ez eguala beragan, ez ekijala zer zinuan. Astar II 187.
b) (V-oroz-arr ap. A). Estar aparte.
- BERARTAN. a) En sí mismo. Aita ageri da minzatzian, semia berartan, eta Espiritü saintia urzoaren
üdürian. "En sa propre personne". Bp II 29. Eztirogü Jinkoaren izatia berartan gure korpitzeko begiez ikhus. Bp
I 85.
a) Allá mismo. v. bertan. Atzendurík Aita zéla, atrazué ezpáta iltzeko alába berártan. LE JMSB 92. Ordu
berean irten edo atera zan illobitik, bere gorputza lotzen zuten oialak berartan utzirik. Inza Azalp 75.
- BERARTARIK. "(S, Foix), volontiers, spontanément" Lh. "Nire baitetik ari naiz lanean (B) [...] berartarik
(S)" Gte Erd 204.
- BERARTAZ (Hb ap. Lh), BERARTZAZ, BERATZAZ. "(Hb), de lui-même, par lui-même" Lh. v. berez.
Gaizak beratzaz eztaidiana, edo Jinkoa ganik indar baten egiteko hartü gabe, natüraz gaintiko gaizen egitera
iarten direnak, karaktero izkiribatü zonbaitez edo nola nahi. Bp I 87. --Kontrizione Inperfeitak berartzaz
Bekhatoria Jinkuareki bakian ezarten dia? --Ez: bena adelatzen dü Bekhatoria jüsto errendatzen dian graziaren
errezebitzera. CatS 84.
- BERATARA. "(V-ple), aparte" A.
- BERATARIKO. a) "(V-oroz-arr-ple.ger), propio, lit.: de su especie" A.
b) "Retazo análogo a la tela, a la que se echa" A.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
828

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BERE-BEREAN. (Intens. de berean). Justo en el mismo. Cf. ejs. de berberean s.v. berbera. Jainkoak esan
zion era bere-berean egiñak zeudelako. Lard 82. Kusai Jerusalenen sartu zan, Absalon bere anditasun guzian
sartzen zan ordu bere-berean. Ib. 198.
2 bera (gral.; Lcc, SP, Urt V 408, Ht VocGr 431, Añ, Arch VocGr, VocBN, Dv, H), beraa (Lar Dv; Añ, A).
Ref.: A; Iz ArOñ. Tr. Documentado desde comienzos del s. XVII; entre los meridionales la var. beraa domina
hasta mediados del s. XIX.
Blando. "Bera, que quiere decir 'blando' o 'muelle'" IC 59. "Tendre, mol" SP. "Tendre" Ht VocGr. "Blando"
Lar y Añ. "Mou, molle" Arch VocGr. "Mou" VocBN. "Lur bera, terre molle" Ib. "Blando (hablando de cosas)"
A. "(G, S), rollizo, lozano, mullido, tierno" Ib. "Blando" Iz ArOñ. "Blando, berea" Lcc. "Mou" Dv. Podere
baneukaike tenplatzeko / neure begi beraonen alboreak! Lazarraga (B) 1193rb. Zura beraago, arra barrenago.
"La madera cuanto más blanda, el gusano más adentro". RIs 22 (O Pr 442 zura berago, harra barnago). Baiña
baldin mehe, leun eta bera bera bazuen [eskuetako larrua], alfertzat kondenaturik, falta gutigatik ere bortitzki
gaztigatzen zuela. Ax 32 (V 19; Añ GGero 22 beraa). Oen irudimendua, edo imajinazioa beraa dago,
argizagiaren eran, eta ekusten dituen gauz itsusien irudi, anz edo imajiñak an ezarriak geratzen zaizte. AA II
143. O! begira, begira zeñ txiki eta beraak dauden [txoritxoak]. Arr GB 59. Eta hortik, bekhatuak desmasia
frango badarabiltza gure gizon gazte nagituen artean, ezen, dio erran zaharrak, lur beran zilo handi. Arb Igand
44. Bere zura lenengo urteetan gizena ta beraa; giarretuta oso ona ta iraunkorra. Munita 79. Ez, zu bakharrik,
irriño batez / ene ondoan etzanik, / Blue-jean gorritan gorputxo bera / ferekuz gose jadanik. Mde Po 81.
(V-gip; Añ). "Remojado" Añ s.v. benemérito e Iz ArOñ.
(gral. ap. A; Dv, H), beraa (A). (Fig.). Suave, amable; clemente, compasivo. "(Fig.), tendre" Dv. "(Au fig.),
tendre, aimant, facile à l'attendrissement, à la compassion" H. "Benigno (hablando de personas)" A. "Beraa,
benigno (Cb EBO)" Ib. "(AN-5vill, BN-baig), franco, generoso" Ib. Errepuesta emeak, eztiak, eta berak,
ematzen, eztitzen, beratzen eta hausten du mendekatzeko desira desordenatua. Ax 293 (V 195). --Nor dira
urrikaritsuak? --Arrotzakin ere txitez beraa diranak. CatBurg 45. O guziz beraa! O urrikaritsua! O Maria
Birjina gozoa! Ib. 6. Zenbat eta ni gogorrago, ta etsaiaren obrak egiten, anbat Zu beraago deitzen, palakatzen,
ta Aitarik amorosoenaren obrak nerekin egiten! Cb Eg II 73. Peregrino ori txitez Jaun andi, berez manua,
suabe, beraa, ona, ta gozoa zala. Cb Eg III 330. Zan biotzez umilla, biguña, beraa, ta erraza. Ub 80. Nor dire
mansoak, edo beraak? Añ CatAN 66. Aserratu bear danean ez aserratutea, sentikortu bear danean ez sentietea,
beti bat, beti euli makala, geldoa, mamukioa, bigun beraa izatea ezerbereztasuna da, ez gizontasuna. Añ GGero
206. Azkenik Ama Birjiñari esaten diogu: O guziz beraa! eta biguña! edo, O Klementisima! O piadosoa! O dulze
edo gozo Birjiña Maria! Gco I 470. Atozea, eztakizu zeiñ ona, zeiñ beraa, zeiñ miserikordiosoa dan zure Aita
Zerukoa. AA III 518. Zenbatez ni gogorrago eta etsaiaren egintzetan ibiliago, eta hanbatenaz zu berago,
eztikiago deitzen eta mainatzen, eta aitarik gozoenaren egintzak nerekin ibiltzen. Dv LEd 137. Bainan bihotza
hain du on eta bera, non urrikaltzen baita hobendunaz. Hb Egia 45. Nola Maria dan ama txit bera, urrikitu zan
arren negarrakin. Zab Gabon 81 (en la vers. de EE 1880a, 207 beraa). Ebanjelioko emakume pekatari gajo ura
Jesusen aurrean ikusteak on-gura, menatasuna eta naikunde beraak biotzean sortutzen ditula. Ayerb EEs 1915,
291.
(En la expresión bihotz bera). "Clemencia, gogozadea, biotzbera" Lar. "Piedad, biozbera" Ib.Cf. bihozbera.
O Iongoiko, zeñen baita ezagun bihotz bera, / Bekhatorea mundutik doanean berzera. EZ Man II 93. Zuk
indazu bihotz bera / Beharraren gañean. EZ Eliç 401. Guztiz probeen aldera / zinduen bihotz bera. Ib. 363. Zure
lagun urkoarentzat zuk beti biotz beraa idukitzea. Cb EBO 55. Aita haren bihotz bera zaurthua zen guzia damu
minenaz. Lg I 318. Pensatu ze maitetasun, humiltasun, biotzbera ta damuagaz urtuten eban Madaleneak bere
biotza. Añ LoraS 70. Zoaz zere Aita Zerukoagana eta artuko zaitu biotz bera urrikaritsu batekiñ. AA III 612.
Zeren eztute eiek falta aundirik, burua dute ariña, bainan biotza bera. EE 1885b, 51. Zure biotzbera. "Pietatem".
Ol Imit IV 2, 1 (SP bihotz beratasuna; Ch, Mst, Echve, Ip miserikordia). Gizonen biotz beran zuk uste duzu!
Gudak, seaska-aur samurrari ere, ez dio azkesten. Goen Y 1934, 100. Ta umetxuaren begitze arek / Ai! biotzberaz
jarri nindun. E. Muxika in Onaind MEOE 849. Agian zuzenketaren bitartez bereganatuko du oraingoz
ukatzen zaion biotz-bera. "Misericordia". Berron Kijote 83. Zentzuratzen badira, zuzenbidea ta biotz-bera izango
zaie. Ib. 81.
Blando, débil, que no tiene fuerza. "Mou, tendre et facile à se fatiguer, à s'emousser, à se tordre. Gizon,
langile bera, homme, ouvrier mou, peu résistant à la fatigue, au travail" H. Idi bereari goldea. "Al buey
blando el yugo". RG A 42.
Suave, agradable (referido a cosas). Eta oriek ondo gordetzen badira, gure Euskera txit beraa, suabe, ta
gozoa ertengo da. Cb EBO 48. Gertatu zan gau hura guziz epel biguña, noizik beñ euri beraa eta urrena aize
epela egiñaz. Arr GB 58.
- BELLA (S, R-uzt; Gèze, Dv, H). Ref.: A (beilla); Lh. (Forma con palatalización expresiva). "Tendre, bella,
üster" Gèze. "Bella (S), mou. Belhar bella, herbe tendre" Dv. "Bella (S) pour bera, mou, tendre" H. "Beilla (Ruzt),
blando" A (la -i- se debe sin duda a reconstrucción del lexicógrafo). Belhar xehia eta bella eta trefla
xuria edo gorria hanitx hun dira bazkatako. Ip Dial 82 (It, Ur, Dv samurra).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
829

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
3 bera. Pasión. Este empleo debe de tener su fuente en una mala extrapolación del artículo -bera en Azkue:
"Sufijo que se agrega a palabras que designan pasiones y denota que el sujeto que las posee es sensible o
propenso a ellas. Egarbera (Vc, Gc, AN-5vill), sediento, propenso a la sed [...]; pupera (V, ...), quejumbroso,
propenso al dolor". Jaungoikoa Maitasuna da, baiña maitasun ori Jaungoikoan ezta, gizonen artean legez,
bera edo pasiño bat. EgutAr 16-5-1964 (ap. DRA).
? bera. "Bera, vera, Vicia saepium (Lcq, AN-5vill)" A Apend. No aparece sin embargo en el dicc. de
Lacoizqueta. Podría tratarse de un error de lectura por beza (sic), que sí aparece en éste, aunque como
equivalente cast. de Vicia sativa.
bera. v. BEHERA (s.v. behe); behere.
beraa. v. 2 bera.
berahala. v. berehala.
berhaats. v. berrarats.
beraatu. v. beratu.
beraatzi. v. bederatzi.
bera-bera. Automóvil. v. beribil; cf. BERA-BERA. Baziren ere biderat atheratuak ez guti, bai eta
jarraikitzaileak dela kabrioletez, dela automobil, beribil, bera-bera lazgarri hoitaz. Eskual 20-11-1908 (ap.
DRA). Ez duzu zeren aipha dezozuten burdin biderik, ez eta beribil edo bera-bera hoitarik. Prop 1909, 267s.
beradura. Blandura. Denbora idorrean gure borondateak eramaiten gaitu Iainkoaren serbitzura, bortxa
bortxatuz bezala, eta halatan behar da sendoago eta fermuago den beradurazko denboran baino. "En temps de
tendreté". SP Phil 492 (He 499 samurtadezko denboretan).
"(Hb), mollesse, manque de courage" Lh.
berhagailu. v. berregailu.
beraganatu (Añ), beragandu. Tr. Documentado en autores vizcaínos desde principios del s. XIX; tbn. se
encuentra, en menor medida, en guipuzcoanos, desde la segunda mitad del s. XIX. Las dos variantes beraganatu
y beragandu tienen una frecuencia similar y coexisten a menudo en un mismo autor; en los textos guipuzcoanos
se encuentra casi exclusivamente beraganatu. En DFrec hay 1 ej. de beragandu.
1. (Aux. trans.). Conseguir para sí; atraer a sí. "Apropiárselo aquél" Añ. Cf. niganatu, zuganatu, etc. v.
bereganatu. Eskatu daiola Jesuseri, jagon ta zaindu daiala Eleza Santea; beragandu hereje, ta fede-bage
guztiak. Añ EL 1 216. Katea bateko gartza, edo elestunak dagozan legez ain alkarturik, non, bati tiraturik, onek
besteak beraganduten dituan. Añ LoraS 119. Ezkonduben bizitza gaistua iminten dabenian, arima asko
beraganatuten ditubala [diabrubak]. fB Ic III 368. Imiñi zituban asmo guztijak beraganduteko Dama onen
borondatia. JJMg BasEsc 228. Eta alan [Anibalek] alegin guztijak egin zituzan [Kanta-uritarra] bere aldera
etxun zedin Erromatarren kontra. Beraganatu ebanian, beronegan ifini eban bere uste guztija. Astar II IV.
Yaungoikoak asko ta lar egin eban ni zerura eroatearren. Zeinbat arimako ondasun ta grazia ni beraganatuteko!
Añ EL 2 64. Beragandu ereje ta fedebaako guztiak. Ib. 230. Lenagoko sosegu ta gozotasun hura guzia oso
beraganatzeko. Aran SIgn 27. Alan ez da millagro, itxaso andiak / Beraganatutea errekak guztiak. AB AmaE
328. Txikia andiak indarrez ez bei beragandu. Ib. 469. Palagu ta loseinkok / Etziran bestetarako, / Azurrak ez
eze mamiñak bere / Beraganduteko. Ib. 203. Orregatik ematen zien aiñ erraz eskatzen zuten guzia, denboraz etxe
ura beraganatzeko ustean. Urruz Urz 18. Andik amabost urtera [Jesusen Kurutzea] beragandu eban Heraklio
agintariak. Itz Azald 12. Oneen aberastasunak eta ondasunak beragandu zituzan. Ib. 104.
(s. XX) Bere izate irrituagaittik igaro ebazan ainbeste neketasun, da beraganatu eban eriotzea, oraindiño
gaztea zala. Echta Jos 114. Saldu eban Josetxok ontziko karga edo zama apur bat, beraganatzeko bear eban
dirua. Ib. 205. Gogoz ta benaz ikasiaz beragandu zuen eres-almen indartsuaren bitartez, Usandizagak ugaritu ta
geitu du eresertitza. Garit Usand 64. Jaungoiko-Semeak gizatasuna beraganatu ta beretu zuala adirazten digu
Gizakunde edo Inkarnazioak. KIkG 17 (KIkV 26 beragandu). Izatasuna azeria da-ta, asko beragandu, naspildu
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
830

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ta atzipetzen ditu. Pi Imit III 54, 2 (SP bereganatu, Mst bereganat thiratü, Ip bildü, Ol atotsi). Naiz gastiak, naiz
zarrak, / Naiz andi, naiz txiki, / Beragandu oi dituz / Maitasunak beti. Enb 59. Aginpidea beraganatzen dakian
estadurik, ez ei da bear. Eguzk GizAuz 87. Ondasuna ekarteko gai ta bide diran gauzen jabetzea, iñori
bidegaberik egin barik, gizon bakotxari kenduaz, beragandu ta beretu daike gizarteak. Ib. 91. Ortarako lurrak
berak dei egin bear die, erakarri egin bear ditu ta beraganatu. Munita 20. Pixti txar guztiak beraganatzen omen
zituan. Ib. 69. Egoki izango zan Zuriñek norbaitengandik irakaspenen batzuk beragandutea. Erkiag Arran 88.
Urrengo jai-egunean [erloiu urrezkoa] beraganatuko dau neskameak. Bai bein! Erkiag BatB 158. Ez dau nai ez
soldau joan, ez beragandu-barri dituan txanponak, diru gozoak, arriskuan jarri. Ib. 164.
2. (Aux. intrans.). Acercarse a él, juntarse a él. v. harganatu. Beragandu zaiteze, diño Profeteak, ta berak
argituko zaitue. Añ LoraS 87. Alkar jarri zan bere lagunakin ara joanda otsegingo ziela, danak an
beraganatzeko. Aran SIgn 63. Nork esan gure ibillkari guziz jaieratsuaren atsegiñ eta negar-malko gozoak [...]
Erlijioso San Franziskokuak beraganatzean? Ib. 39. Astirik galdu barik beraganatu nintzan arin-arin. Kk Ab II
52.
3. (Añ), beragandu (Añ). Volver en sí. "(Volver) sobre sí", "recobrarse" Añ.
4. (Aux. intrans.). Recogerse, concentrarse. Or emen darabildenak zabaldurik euren gogoa, nekez
beraganduko dira. Añ LoraS 96. Langai arreta andikoren batek eragozten ez bazion, ordutxo bat ere etzuela
igarotzen, beraganatu bagerik. Aran SIgn 45.
(Part. en función de adj.). Etxian, beragandua eta ez-iñoz alperra. Cristiñau nescatilla-gaste ondo aziyaren
begiracaya 1 (ap. DRA).
beragarri (Hb ap. Lh, Dv). (Lo) que ablanda (sentidos prop. y fig.). "Émollient, propre à amollir" Dv. Ez al
zitekean biotz-bera izan, edo-ta, ez al lirake zenbait gauza biotz aren beragarri? Anab Poli 19. T'elorri
inguruan, / lotuta lez, nauka / zerbait beragarrik. "Como preso de un misterio que me enternece y sacude". Gand
Elorri 32.
Atenuante. Gañeratzen du ondoren aitak zigorrari beragarri bat billatu nairik. Etxde AlosT 29. Beragarri
guziak billatzen saiatu zan ezkontza-nahasleen errua gutxiesteko. Etxde JJ 176.
- BELLAGARRI. (Forma con palat. expresiva). "Beillagarri (R), conmovedor. Bereter korrek biotza andiarazten
daikugu bere sermoneki, beillagarri da" A (la -i- se debe sin duda a reconstrucción del lexicógrafo).
berhagarri. v. berregarri.
beragaza, beragasa (V-m ap. A), begaza (A), beraza (V-m ap. A). "Beragasa (V-m), una clase de manzana" A.
"Begaza, beraza (V-m), jauda negra" Ib. s.v. sagar. v. pegaza. Erreten [dagoz] sagar mueta asko, berazak,
gazaminak, urtebetiak, domentxak, kurkubietak, gorrigarratzak, abapurubak. Mg PAb 104.
beragiaz. v. berariaz.
beragin. v. belagin.
beragontza. v. beheragontza.
beragoraki. v. beheragoraki.
beragune. v. beheragune.
beraiek (AN-mer, S), beaiek (S), beraek (AN-erro). Ref.: Bon-Ond 169; EI 226. 1. (Usado como pronombre
de tercera persona del plural). "Beren; aien; beraien (en todas partes)" Bon-Ond 169. Cf. 1 bera (3). Tr.
Documentado en textos suletinos de los ss. XVIII-XIX, y en autores meridionales del s. XX. En DFrec aparecen
116 ejs. de beraiek. Ükhenen düie begira edo soeiña pietatezko marka emaitez eta mündiaren exenplü hon
izatez, beraien kondütaz, beraien egoitiaz Konfrariako exersizuetan. Mercy 20. Beste Konfraiak obligatü dirate
xerkatzera edo proküratzera beraien khostüz. Ib. 32. Aitaren tresoretik diharü / nik beitüt hartüren, / eta gero
Ihesi beraieki / beiniz eskapiren. Xarlem 1076. Nik baditit bost küñat braborik halere; / Sekurs handirik beraieki
beitire. 'Ils ont en eux bien du secours'. Etch 276. Elio lüzaz prezia prauben arrazu txarra / Haier elio ez idek
beraiek jan beharra. Ib. 514. Esan dezakegu ba, guk ere beraiekin Kredoa edo Siñiskintza Apostoluak erakutsia
dala. Inza Azalp 29. Otoitzik ederrenak billatzen badittuzu ere, ez duzu beraietan upatuko Aitta gurean ez
dagoanik. Ib. 129. Yoaten zan nire lastoetara ta beraiekaz iraultzen nindun sugea nigana yoaten zalakoan. Or
Tormes 55. Bai gorde ere eramaten zizkiotenak, beraiek ere sumatuko etzuten tokian. Or SCruz 25. Erauntsi aiek
indoeuropatarrenak ziran, eta beaien kutsuak oraindik mardul eta ugari agertzen zaizkigu Euskadin. JMB ELG
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
831

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
75s. Nere aiskide batzuek zugana bultzaka nakarte. Egikizun bat beraiek nai bezin azkar nik ezin bete, alegiya.
EA OlBe 5. Aien inguruan oro eder dira; beraiek itsusi. Or Aitork 102. Beaiek baino oberik, ezta kidekorik ere
aukeran eztalakoan. Zait Plat 140. Alaere eziñ uka beraietan bere animako zer garaiena ta sakonena ustu
zigunik. Gazt MusIx 63. Aiek mundutik aizkatu nairik gu, eta ea beraiek eragiten diguten guri, guk aiei eman nai
diegun neke-miña. Berron Kijote 75. Bearrezkoenak ikusi-ta beraietaz ornitu zedin. Ib. 88. Laguntza ere eskeini
zidaten jesulagun haiek, beraiek bilduta zeuzkaten hitzak emanaz. MEIG I 90.
2. (Uso adj.). (Los) mismos. v. 1 bera (2). Pietatezko eta debozionezko sendimentü beraien inspiratzez beste
Khiristi orori. Mercy 32. Jujeatü zünian arrazu beraietzaz. Ib. 11. Emaiten dügü orano Konfrai eta Konfraisa
beraier [...] indüljenzia osua. Ib. 6. Bazter beraietan baziran zenbait artzai, gauaz basoan beren artalden zai
zeudenak. Ir YKBiz 21. Eta bestek besterik balekusa egiaren argitan ori ere, ez legokela ulertzeko itz beraietatik
alde. Or Aitork 369. En DFrec aparecen 5 ejs. meridionales.
beraik. v. berarik.
berahil. v. berhil.
1 berain (V-gip), berein (V-gip), berin (V-gip), berrain (V-ger). Ref.: A (berraiña); Iz ArOñ (beriña, bereiña).
1. "Tela que se forma en la superficie del agua detenida" A. "Beriñ/a, beriñ/ak eiñ errekaan, la tela azulada que
se forma a veces en el agua estancada [...]. Beraiñ, beraiña" Iz ArOñ. "Bereiña [...] especie de alga flotante en el
agua; también los filamentos del fondo en las piedras cuando se ponen resbaladizas en el río; también se forma
en el agua ferruginosa" Ib.
berein (V-gip), berin (V-gip). "Beriña eiñ, se le hace a la alubia y queda la caña sola, se pierde" Iz ArOñ.
"Bereiña [...] en la alubia y la yerba" Ib.
berein (V-gip). "Especie de tela que se le forma a la leche sin cocer" Iz ArOñ.
bein. "(Vc), hierba de las orillas de los arroyos, y que comen los barbos" A.
Larrosak paran jausten jatazan, / baiña zikindu egin neroien / berin apazto larritan. 'Resbalaban tus rosas
sobre mí / como una lluvia, / lluvia que me manchaba / con fétida y viscosa corrupción'. Gand Elorri 178.
2. (Uso adj.). Udazkeneko ta / masusta beriñen orban ta mozkorrez loituta / etxera, oraintsu izandako poz
baten uts-une gogoz ta / gurari eziñez beterik, geldika naroan / argi-ondakiak. 'Luz sucia y ebria / con las
podridas moras del otoño'. Ib. 199.
2 berain (-rh- S ap. A (+ berhaiñ); Gèze (berhañ) Dv, Hb y Foix ap. Lh, H (BN)), berkain (R-vid ap. A).
Sin embargo. "Cependant" Gèze. "(BN), cependant, cependant que, tant que [...] (O Po)" H. "Berkain, de todos
modos" Mdg 126. "Sin embargo, de todos modos" A. "De todos modos, como quiera que sea" A. Ezi eztuket
berhain asperrik, / Ioan' enea zenbait hil-errik, / Lupean, air' edo zeruan / Derakustano den lekuan. O Po 52.
Eztizügü hobenik, Sira, / Hebe egonik batere. / Berhain bataillatzeko / Ezkütüzü kapable. Normandie 115 (ap.
DRA). Berrogei gizonen indarra, hik berhain badük. RolTrag 35 (ap. DRA). [Lili] haietarik betherik den /
parterra bat üdüri dizü / Eta aldiz deüs ere / Berhain ageri eztüzü. StJul 42 (ap. DRA). Adina zaizü goratzen,
ezkuntziaz ez ohartzen, / Zure ezpiritü unestak beiteizü lüza-erazten, / Areta berhaiñ bazenakike, zük, dama
gazter minzatzen. 'Cependant, de toutes façons, vous sauriez bien parler aux dames'. Etch 578.
- BERAINEZ. "Berkainz xiten da kori (R-vid), txikitan xiten da kori (R-uzt), pocas veces viene ese" A.
"Berkainz (R), pocas veces" A Morf 672. Cf. berainez.
beraindu, bereindu (V-gip ap. Iz ArOñ s.v. beriña), berindu (V-gip ap. Iz ArOñ). Ref.: Iz ArOñ (berinddu,
beriña). Formarse una telilla. "Berinddu, berinketan: hablando de la alubia" Iz ArOñ. "Ponerse resbaladiza la
sopa" Ib. Cf. 1 berain.
berainez (S ap. A; -añ- Dv s.v. bestela, Foix ap. Lh), beañez. 1. De por sí, de suyo. "Por sí mismo" A. v.
berez. Hotarraña ere berde da berañez, bena egostian gorritzen da. Ip Dial 19 (It, Ur berez, Dv berenez). Lür
ordokiak dira lantzeko hun direnak; zeren berañez txar izanik ere, lürlantzale hunak huntuko beitütü. Ib. 52.
Bazakian untsa berainez deüs ez zela eta deüs ez ziala; Jinkoaganik zütiala zütianak oro. Ip Hil 58s. Lür beltz
gizen bat da, beañez aberats. D. Béhéty GH 1931, 447.
Por su cuenta; espontáneamente. "Berainez (S)" Gte Erd 204 s.v. (bere) kontura. Tokietan, toki arau,
berainez edo berez, sortzen diren landare mota etarik eldu da tokiaren izena. FIr 166.
2. "De otra manera (Ax)" A (pero no lo encontramos en Axular). Cf. Dv: "Berañez, v. bestela, bertzela"; s.v.
bestela se compara la formación de bestañez con la de berañez, sin darse ambas voces como sinónimos.
berainik (O VocPo SP y A; H). "Berainik (S), de son mouvement, nurainik, de mon mouvement, hirainik, de
ton mouvement" O VocPo. "Exprès, déliberément [...] (O Po)" H. "Espontáneamente, de suyo" A. Ioana, ene
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 832
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bizi erazitera / berainik lurrer' etorria, / Edo zerutik igorria. O Po 48.
beraixtu. v. BERAXTU (s.v. 1 beraztu).
beraiz. v. berariaz.
beraizenen. "Por lo mismo (G-goi)" A Apend.
beraizik (G-goi-to ap. A). 1. "Adrede" A. v. berariaz. Euskeraz orain arte orrelakorik ezpada --utz
ditzagun beraizik Biblia protestantea ta erri-abestietako zenbait gordinkeri-- euskeraz ezer gutxi idatzi dalako
da. Ldi IL 51. Gañera, beraizik edo apropos sozialismoari su ematen asi ziran, aundikien eta beekoen arteko
gorrotoa gero ta aundiagoa zedin. Ib. 165. Jonek amesak ames egiten jarrai egian, beraizik uts egin ete eban
Zuriñe ederrak? Erkiag Arran 68. Okerreko bidea artu eban, baiña beraizik eta jakiñez. Erkiag BatB 97.
Sekulako belar-zama ekarri omen zuen mutillak, beraizik ere neskaren aurretik, arek ikusi zezan. Ataño MLanak
52.
2. "(G-to), en broma" A. v. berariaz (2). Larramendi askotan beraizik ari da; bere buruaren gaiñetik ere
parra egiten du. Or Eusk 1930, 253. Burruntzalietara eldu diralarik, / Sutegik lagunari diotsa beraizik. "En
broma". Or Eus 359. Ona emen erantzuna "zer ari zan Iainkoa zeru-lurrak egin aurrean" galde dagidanari. Ez
dut erantzunen auzi zailla itzuri naiez Urliak beraizik erantzun omen zuna. "Ioculariter". Or Aitork 315. Amona
Mari-Axuntxik etzunan beraizik artzen. Or QA 40.
beraizkatik, beraizkatikan (G-bet ap. A). "De intento, adrede" A. v. beraizik.
beraka. v. beheraka; fereka.
berakasopa. v. BERAKATZ-SOPA.
berakatu. v. ferekatu.
berakatutx, beakatutx (S), beakaputx (Hb ap. Lh), bekatutx (-kh- S), berekatutx (Chaho ms. ap. A, Foix ap.
Lh). Ref.: Lh (bekhatütx); Lrq /beakatüc#/ (ü acentuada). Pulidor, trozo de cuero o tela que se coloca entre los
dedos para protegerlos o alisar el hilo cuando se devana; pedazo de papel o tela alrededor del cual se ovilla el
hilo. "Bekhatütxa: Oihal landerki puxka, bi errien artean hartzen dena, hariari lotzeko, eta astalkatzean errien ez
pikatzeko" Alth in Lander RIEV 1911, 596 (cf. comentario en nota: "Hitz hortan [...], hasi behar izatu da erraten
bethatutx. Bethatxu edo phedaxu bat da, landerki deus gutitako, xilho ttapagailu bat. Bethatutx baino errexago
zen errateko bekhatutx"). "Beakaputx (Hb), morceau d'étoffe que les dévideurs mettent entre les doigts (de beatz,
behatz, doigt, pouce)" Lh. "Bekhatütx [...] (S-saug), tampon de fil autour de l'axe où on enroule le fil" Ib. "Au
propre, tortillon de papier ou d'étoffe sur lequel on enroule les pelotes de fil" Lrq. Lhande incluye s.v. behatz la
supuesta var. behatz-kaputx, claramente etimológica. Cf. peakattulu.
"Berakatuxaren elhia, el cuento de nunca acabar' (Arch ms.)" DRA. "Bekhatütx-elhe, funtsik gabeko solasak"
Alth in Lander RIEV 1911, 597.
berakatux (Lh (que cita a Const)), beakatutx (S), bekatutx (-kh- S), berekatutx (Foix ap. Lh). Ref.: Lh
(bekhatutx); Lrq (beakatutx). "Bekhatütx-gizon, funtsik gabeko solasetarik dariozkona" Alth in Lander RIEV
1911, 597. "Bekhatutx [...] (S), (personne) de peu de fond, volage" Lh. "Berekatütx [...] (S, Foix), au fig. bêta" Ib.
--Aizan, bear aut besarkatu; ala sartu zaidan buruan. --Zer diozu, gizon berakatuxa-- erantzun zion emazteak.
Egunaria 10-1-1920 (ap. DRA). Haritxabaletek maite zütian lagün gozuak bena etzen laket laidoria egilekin:
"Ala txoria!, erraiten zian, holako berakatüxek uste die orano bestiak berakatüxago direla". Const 29.
"(Réflexions) sans tête ni queue, embrouillées et sans importance. Bearn. pe-a-capuch, pied-au-sommet (lit.),
embrouillé" Lrq.
berakatz (V; Añ (V)), barakatz (V-gip; Lcc, Lar, Mg Nom, Añ, Izt C 42, Lcq 159, H (V)), barakatx (Lar DVC
174), bedekatz (V-gip), birakatx (V-arrig). Ref.: A (barakatz, berakatz, birakatx); Iz ArOñ, UrrAnz; Etxba Eib
(berakatza, bedekatza); Elexp Berg. Tr. Usado por autores vizcaínos y por Lazarraga; éste emplea la forma
barakatz, que no hallamos en la literatura posterior.
Ajo. v. baratxuri. Alfer ifini naizu purgaetan / ozpin-barakatzetan sekulako. Lazarraga (B) 1194vb. An
aragiz, porruz, kipullaz, berakatzez ase betetzeko. Añ GGero 332. Israeltarrak jiretan ebeen euren gogua ta
gurarija Ejitoko kipula ta berakatz berdeetara [...]. Naijago zituben pekatu arteko berakatz berdiak ta kipula
garratzak, zeruko Mana grazijazkua baino. fB Ic III 274. Arranondora berakatzak eta piper gorria saltzera
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
833

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
zauriz ta zornaz beteriko mando zarragaz etorri zanean. Ag Kr 174. Osterantzean ez dakit nik bere ortuko
porru-berakatzekin bizirik urteterik ete eukanik. Bilbao IpuiB 255. Testilik ere berakatz ta txirpotxa --belar
urrintsuak-- mozten ditu sapa astunez nekatu itailarientzat. Ibiñ Virgil 34.
"Berakatza baiño fiñaua izan, oso fiña izan" Elexp Berg.
Zeñi deituten eutsen Juanatxo Erlea, / Fintasunez berakatz bardiñik bagea; / Gañera kristiñau on, zoli ta
noblea. AB AmaE 278.
Ta gatzbagekoa izanagaitik autua, edo berakatza, edo porrua, edo kipulea, baeban zerbait, bada mutillak
geroago ta geldiago igoten zituan mallak. Ag Kr 104.
- BERAKATZ-AIHEN. "Berakatz-aien, pámpano del ajo" A (s.v. aien).
- BERAKATZ-ATAL (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Iz ArOñ; Elexp Berg. Diente de ajo.
"Berakatz-atala lakoxea da mutil ori, ese muchacho es muy fino [...] (Vc)" A EY III 291. "Berakatz atala baño
zintzuagua, loc. con que se encarecen las buenas cualidades de una persona. Berakatz atala baño zintzuagua
urten detsa artu eban andriak" Etxba Eib. Atsotxu bat egoan [...], berakatz-atala baiño zintzoago ta eguzkia
baiño goiztarragoa. A Ezale 1897, 149. Emakume au alper-usain bakoa da, beargin suarra, ekiña, berakatz
atala baiño fiñagoa. Erkiag BatB 151.
"Berakatz-atala gizon nai emakuma zintzo, maratz, langilla, etxerakoagaitik esaten da" A Ezale 1897, 318b.
Gizon basto ardandegi-zale batek emazte langille, maratz, berakatz-atala makillaka ausi ausi egiten dabela.
A BGuzur 152.
- BERAKATZ-BELAR. "Aliaria, hierba con olor de ajos, baratzuri belarra, barakaiz [sic]bedarra" Lar.
"Barakaiz belarra [...] yerba de ajo, aludiendo al olor aliáceo que despiden sus hojas cuando se restregan" Lcq
53.
- BERAKATZ-BURU (V-gip; berakazburu V-gip; barakatz-buru Lar). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Cabeza de
ajo. "Cabeza de ajos, baratzuri burua, barakatz burua" Lar.
- BERAKATZ-KORDA (berakazkorda V-gip; berakaskorda V-gip). Ref.: Iz ArOñ(berakaskordaak); Elexp
Berg (berakazkorda). Ristra de ajos.
- BERAKATZ-LANDARE (-landara V-gip ap. Etxba Eib). Planta de ajo.
- BERAKATZ-SALDA (V-gip; berakasalda V-gip). "Caldo de ajo. Negu eta uda, berakatz saldia goizeko
zortziretan gosari letz" Etxba Eib. "Caldo de ajo. Bixamona pasatzeko ezta txarra berakasaldia" Elexp Berg.
Eta gero dagoena jan: artoa ta esnia ta berakatz-saldia ta... And AUzta 99.
- BERAKATZ-TXORTA (V-gip), BERAKATZ-SORTA (V-gip; berakasorta V-gip). Ref.: Etxba Eib (berakatztxortia);
Elexp Berg (berakatz-sorta). "Ristra de ajos. Berakatz-txortia lepotik bera, nafarrak San Fermiñetan"
Etxba Eib.
- BERAKATZ-ZOPA (V-gip; berakatz-sopa V-gip; berakazopa V-gip; barakatz-sopa Lcc). Ref.: Etxba Eib
(berakatz-sopak); Elexp Berg. "Almodrote de ajos, barakatz sopak" Lcc. "Berakatz-sopak, sopas de ajo.
Errondarioxen legia, azkenengo tabernan, berakatz-sopak eiñ goizaldera" Etxba Eib. "Eta goiz aldera
berakazopak jan giluzen" Elexp Berg. "Ondo einddako berkazopia gauza edarra da" Ib. "Pluralean, batik bat"
Ib. Gosalduteko gertuta dauke / etxera doiazaneko / beraka-sopa ta okela errea / aginak bizkortuteko. Azc PB
118 (Ur PoBasc 305 berakatz sopa). Porru-saldea nai berakatz-sopea egoanean, orduan, ama-semeen urdaillak
sutatik arako gaiaz berotzen ziran. Erkiag BatB 59.
- BERAKATZ-ZUKU. Sopa de ajo. Zein gosari imiñiko dautsut, berakatz-zukuba ala sardiña zar errea? Kk
Ab I 64.
- EZ GATZ EZ BERAKATZ. "Ez gatz ez berakatz, ni fu ni fa [...] (V-ger-arr-m)" A EY III 197. Tentela baxen
ergela dozu au, ez gatz ez berakatz. Otx 130.
"Orrek eztauko ez gatzik ez berakatzik, eso no tiene substancia, no sabe a nada (V-ger-arr-m)" A EY III 197.
"Ez gatz eta ez berakatz ez euki, ganora edo grazia gutxi izan. Zuk eztaukazu ez gatz eta ez berakatz" Elexp Berg.
Baña barriketaldi onek ez gatzik ez berakatzik ez dau euki-ta, azkenerako zerbait baño geiago gogaitu be egin
gara. Eguzk LEItz 14.
berakauten. v. KABUTAN (s.v. 2 kabu).
berakazdun. "Berakazdun, provisto de ajo" A Morf 214.
berakazki, barakaiski (Lar). "Pampirolada, papirolada, salsa, baratxurikia, barakaiskia" Lar.
berakaztxo, barakaztxo (Lar). "Ajete, ajillo" Lar.
beraki. "(Hb), mollement, avec lâcheté" Lh.
- BELLAKI. (Forma con palat. expresiva). Blandamente, dulcemente. Baia Jesusek beiratan ztiolarik bellaki,
erran zabein. Hual Mt 19, 26 (Samper benignidaderekin).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
834

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beraki. v. 1 belaiki.
berakibelar. v. BEIRAKI-BELAR.
berakiro, beraakiro (Lar). "Blandamente" Lar.
berako. v. beherako.
berakoi. "Concupiscencia, berakoija" Dgs-Lar 6.
berakotan. v. KABUTAN (s.v. 2 kabu).
? berakullora. v. ? barakuilora.
berala. v. berehala.
beralde. Aparte. Horiek oro apart edo berhalde utzirik, beharrenera jarraikiten duzu. AR 128. Halaz
Mezako Sakrifiziua oferitzen zizin betan gauza horien ororendako, eta bakoitzaren apart edo berhalde baten
xoilki ofritu bailu bezala. Ib. 235.
beralde. v. beheralde.
beraldi, beraaldi (Lar, Añ). "Remojo" Lar y Añ. Cf. beratu.
beraldi. v. beheraldi.
beraldiko. v. berealdiko.
beraldu. v. beheraldu.
beran. "Cincel muy estrecho que se emplea para labrar ranuras o para trabajar en los interiores de las ranuras.
Ori kanal barru-ori sakon daok eta beranakin artu biaok" SM EiTec1.
beranda. v. baranda.
berandatu. v. berandutu.
berandetsi. v. berantetsi.
berandiar. v. berantiar.
1 berandu (V, G, AN-ilzarb-olza; Ht VocGr, Lar, Añ, Dv), berant (AN-egüés, B, L, BN, S; SP, Urt I 383, Lar,
Lecl, VocBN, Gèze, Hb ap. Lh, Dv, H). Ref.: Bon-Ond 171; A (berandu, berant); Lrq /beant/; Iz UrrAnz; Etxba
Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg; Izeta BHizt2 (berant); Gte Erd 8, 22, 131, 280.
Tr. Berandu es la forma propia de los textos vizcaínos y guipuzcoanos, y berant de los septentrionales y
navarros, en los que tbn. se encuentra (generalmente en los antiguos) berandu-: Leiçarraga sólo usa berandua
izan; en Axular aparece tanto berant como beranduraiño y berandu duzu; Tartas emplea berandia, y Pouvreau
berant pero beranduan. Lizarraga de Elcano usa berant, berantago, berantegi, y por otro lado beranduraño. En
DFrec hay 73 ejs. de berandu, meridionales, y 15 de berant, 11 de ellos septentrionales.
I (Adv.). 1. Tarde, con retraso. v. 1 belu. Tr. Documentado desde Dechepare, es usado tanto al Norte como
al Sur. [Amoriak] arnoak bano gaizkiago ordi diro persona; / Sarri estaka, berant laxa, hark hatzeman
dezana. E 141. Berandu etzin eta gox jagi, / iruli sarri oean. Lazarraga 1196r. Edo berandu edo goxago / zuk
bear nauzu kuradu. Ib. (B) 1179rb (v. GOIZ EDO BERANDU). Berand heldu dena. Volt 159 (tal vez por
berant). Sarri edo berant ditu atzematen guztiak, / Ezen itzurtzeko dire bide guztiak hertsiak. EZ Man I 43.
Baiña alferrik, probetxu gutitan, berant orhoitu zen. Ax 211 (V 142). Berant jina, gaizki etzina. O Pr 90. Hobe
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
835

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
da berant ezi ez iagoiti. Ib. 624. Bide hunetan, Philothea, gutiren barrenean zure faltak xuxendukotutzu, bainan
afekzione xoillez berant erremediatuko itutzu, eta nekhez. SP Phil 106s. Bañan zu aspaldion zaren / On eder eta
berria! / Nola hunen berant darotzut / Eman arima gustia! Gç 103. Batbedera adela onsa kofesatzera ordü
honez, egon gabe berant, eta Bazkoko lehietrano. Bp II 43. Gutitan eta berant izanen dituzu haren argiak. Ch I
14, 3. Luzero beillatzen dute, goiz iaikitzen dire, berant etziten. Ib. 25, 8. Zure arrazun gañen, edo adrezian
haboro bermatzen bazira, eziez Jesü Kristen berthütiari zor düzün obedienzian, bekhanki eta berant zirate gizon
argitü bat. Mst I 14, 3. Ara zen, nekez ta berandu bazen ere. Mb IArg I 175. Berandu elzen ta itsasten zaio bere
egitekoari. Ib. 81. Ai Jauna: zugana onen berandu etorriaz damu det. Cb Eg III 292s. Pensamentuan nator,
zerren dan berandu. Acto 110. Ez dakigu noiz hillen garen, ez non, ez nola, laster ala berant. Lg II 187.
Zerbitzatuko zaitut, hanbatenaz leialtasun gehiagorekin, zenbatenaz berant hasi izatu bainaiz. Mih 15. Zure
karitateari / Berant diot ihardetsi. Monho 82. Ene arimain éske dágo / beregana artzeagatík: / Jesus, arbez
bérla bérla, / beránt dá berladaník. LE Kop 183. Adiuntzaz ta era onez, edo asierati gatxari bidera urten biar
jakola; ezpabere berandu datozala osakarrijak. Mg PAb 124. Ipui onek dio, gazte uzu, natu txar, ta aziera
gaiztokoak berandu, neke, ta askotan iñoiz ere ezi ezin dirala. VMg 86. Berandu joango gareala oera. Añ LoraS
189. Aditu dezu eragotzi bear diezula zure umeai berandu etxeratzea. AA III 596. Kaltekor dela berant etzatea,
berant jaikiko bada ere. Dh 56. Piestati berandu etxera juan dirialako. fB Olg 63. Berandu artian etxetik
kanpora dabilzanak. Astar II 78. Hoin berant ezagutu eta hoin guti maitatu. JesBih 455. Erran dezogun ongi
berant eman gaizkola eta gure izpiritua eta gure bihotza hartaz ongi berant okupatu direla. Jaur 347. Dendaria
berant jiten / Arratsen goizik ützültzen. Etch 304. Berandu baña noizbait / duke ezagutzen / ortzak dijoazela /
guztiak kamusten. It Fab 92. Gauza berant jinak / Llabur du bizia. Arch Fab 231. Establimendu zoin nahi / Bethi
dathor berant eta dirau guti. Gy 151. David Hiriart seme, berant apheztua, / Legez eta eskaraz ezin ixildua. Hb
Esk 146. Onekzero berandu zala, etorri zan gion aberats bat. (Mt 27, 57). Ur BOEg 1757. Baña Israeltarrak,
berandu bederik, oroitu ziran. Lard 119. Eta oiek janaz batetik, eta aragi-gauza sendo, eta ardo gabe bestetik
bizi ziran gizonak berandu zartzea eta erortzea, etzan zer miretsi. Ib. 8. Goiz ala berant joko nauen herioak, hori
nik ezin erran. Dv LEd 160. Berant etzaten zen, arrosarioak eskuan bethi. Laph 191. Egun batean eta bestean
beti onela zijoazen, goizean goiz asi, eta arratsean berandu geratuaz. Arr GB 126. Goizetik baru, bazkari txarra,
/ afari ona berandu. Xe 234. Jaungoikoak zerutik deutsa lagunketan, / Eta suerte ona datorrela nai noz / Ez
dalako berandu beretzako iñoz. AB AmaE 421. Itxon dezala... Oraindik ezta berandu. Apaol 41. Barne hartan
haritu zen othoitzean berant arte. Jnn SBi 66. Eta gü berant artino ezkira bizi arimaren bizitziaz. Ip Hil 33.
Ostatuetan berant egoiteaz geroztik, hobe laiteke miletan Bezperetara sekulan ez ethortzea. Arb Igand 144.
Bainan goiz ez bada berant, beren ahalaz onerat itzuli baitire. HU Aurp 153. Pekatu egiten dabe, euren esanak
egiten ez dituezanak, berandu eta gogo txarragaz egiten dituezanak. Itz Azald 95.
(s. XX). Berandu be bazala ta otz be begoala ta, arrañ piska bat be bageukala ta... asi giñan etxeruntz. Ag Kr
89. Andre Joakina! gaur berandu dabil! Iraola 69. Damu det zerbait geiago eskatu eza, baño ezta oraindik
berandu. Ag G 40. Neskatilleak, eskarrak egiñaz, itz-eta-itz adirazo eutson berandu eldu zala, edo besten
bategana itxez lotuta aurkitxen zala. Kk Ab I 37. Hain berant hasirik zuela bere dolu guzia. Barb Sup 63. Berant
bazen berant, guardagoari emanxea hots. Ox 200. Soñekoa zarpilduta masustetan aurpegia ubelduta etxolara
berandu biltzen nintzanean. Or Mi 25. Orma galanta ari zubela / etxera juan zan berandu. Tx B I 148. Berant
afaldurik, akidurak loaletu zituen eta badoazi oherat. Zub 110. Ta ezagutu eben, baña zoritxarrez berandu, bere
oldea ez egin gura ixattiarren il ixan yakela. Otx 93. Ain bide luzea egiteko berandu omen dala-ta. Ldi IL 40.
Baña eguna apalduz zioan ta berandu zan. Ir YKBiz 209. Naiko berandu zan, ba, bazkaltzeko. TAg Uzt 159.
Baiño orain, berandu zan ezti egiteko. Etxde JJ 61. Barkamen-eskeka berandu agertua gatik. Mde Pr 98.
Berandu maitatu du Iainkoa. Or Aitork 276. Egun artan berandu zebillen Poli kaiean. Anab Poli 23. "Sacré
Cœur"eko malladian izan nintzan arratsean, eta biziro egoki gelditu an berandu arte. Txill Let 132. Noian
etxera berandu dalako. Erkiag Arran 48. Tamala da, Damaso, hain berant etortea. Arti Ipuin 83. Ezaun duzu,
bai, berandu etxeratzen zarela gauetan. Izeta DirG 104. Ongi dago; oraino ezta berant. Ib. 59. Berandu esnatu,
berandu jakin ezkontza-bideak nola ziran, eta berandu utzi nere apaizetarako ikasaldiak. NEtx LBB 87. Mundu
onetan ez du balio / akordatziak berandu. Uzt Sas 209.
v. tbn. DurPl 75. Sor Bar 33. Zab Gabon 42. Urruz Urz 46. Ill Pill 29. EusJok 53. Inza Azalp 116. ArgiDL 26.
Alz Ram 58. Lab EEguna 80. Lek EunD 17. EA OlBe 66. JAIraz Bizia 100. Bilbao IpuiB 209. SM Zirik 24.
BEnb NereA 172. And AUzta 144. Osk Kurl 190. Ibiñ Virgil 99. Alzola Atalak 57.
2. Espaciadamente, de tarde en tarde. Cf. BERANDUENA. --Zeinbat denpora bear da egiteko? --Sarri
konfesetan danendako gitxiago, berandu konfesetan danendako baño. Arz 51.
II (Adj.). (Lecl), berant (L, B; SP, H). Ref.: A (beranta); Izeta BHizt2 (beranta). Tardío; retrasado; tardo.
"Beranta, tardif, tard. Bere eginbidetan alfer eta beranta, fainéant et tardif à son devoir" SP. "Berandua, tardif"
Lecl. "(Adj.), tardif, lent" H. "Tardío" A. "Tardío. Aza berantak landatu tugu" Izeta BHizt2. "Beranta beti
berant" Ib. v. berantiar, berankor, BERANDUKO. O gizon egin-bidera alfer eta beranta, / Iabearen
laudatzera ez aizela marranta. EZ Man II 17. Goidelen ondotik beste inbasorerik ere sartu da Irlandan,
Germanak etorri baino aitzinago; inbasore berant horietarik zenbait p-keltak zirela dirudi. Mde Pr 222.
Bestelan ez zatekeen hain beratx ibiliko, bakar beranta, karrika huts eta beltz horietan. Ib. 162.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
836

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
"Gau-beranduan (V, G, AN), en las últimas horas de la noche. Goiz-beranduan (V, G, AN), goiz-ondoan (Lain),
a media mañana" A. "Gaiberantean (Sc), gauberantean (L, BN), en las últimas horas de la noche. Goizberantean
(L, BN, S), a media mañana" Ib. (cf. gois beranduba (JJMg BasEsc)). "Gai berantean jin zen (BNarb,
S), [...] gau beranduan (AN-gip)" Gte Erd 131. Tr. Documentado sólo en textos meridionales; sin casos
locales de declinación lo emplean algunos autores modernos. Eta gau beranduraño kanpoan gelditzea, bere
gurasoen edo familiaren sentimentu andiarekin. Gco II 60. Atzo goiz beranduban / Donostiko erriyan /
ekusgarririk asko / zan plaza berriyan. Echag 48. Arratsalde beranduan, Malentxo aitonarekiñ atarian zegoala
jakinda [...] Zabaletako beitegian sartu zan. Ag G 272. Amaika bidar gau beranduan uritik bota zituen
nekazariak asi oi ziran Lokatzan, beranduago, enbidoka ta ordagoka! Ib. 324s. Arrats-beranduan, illun kozkortu
ondoan, Yesus bakarrik zegon legorrean. Ir YKBiz 213. Zeruko Giltzari dogunaren bezpera edo aintzintiko
egunaren goiza zan, goiz berandua. Eguerdi aldea zala esatezkero, zuzenago ausaz. Erkiag Arran 23. Gau
beranduan egiñagaitik / ikaratzeko zantzuak, / zer egin leike egun argitan / ibilli ezin dan atsuak? BEnb NereA
210. Gau beranduan beren ordua / ondo aukeratzen dute, / Atari zakur gogorrengatik / ajola gutxi zaiote.
Basarri 114. Biaramonean, goiz berandu baiño leen. Erkiag BatB 64. Arrats berandu batean. Ib. 106. Goiz
erdian nai goiz beranduan. Ib. 25. Eta gau beranduan etxeratzen zenean, erosigabeko ianariz maia betetzen
zuen. Ibiñ Virgil 110. Gau berantari iges egitea oroitzeke. Ib. 56.
Gabeko belubak ekarriko dau gois beranduba, ta salto, ta danziak bijaamonerako alper usaiña. JJMg BasEsc
114.
III (Sust.). 1. Hora tardía. Eta ori edozein ordu ta denporetan; zerren Jangoikoagan ez da ordu txarrik, ez
da berandurik, ez aldi gaistorik munduko jenteen artean legez. Añ GGero 301.
2. berant (Hb ap. Lh), beant, behant. Tardanza, retraso. Banakien egun eta oren bakhar baten beraren
berantak galtzen ahal gintuela. Prop 1888, 242. Bulegorat noizpeit agertu zelarik Sabuquy, beranta eta
lagunaren galtzea nola xuritu zituen Harriet brigadierarekin, hori ez nakike. Ox 198. Helduko zen hirur orenen
berantarekin. Ib. 197. Berantak lotsatua bainiz, biltzen dut besotik ene laguna sahetserat, eta abiatzen gira
karraskan, gizonaren beha egon gabe. JE Ber 51. --Aizina duzu, aizina, gaixo Maiana! --Beranta ba, izaitekotz!
Ez dakizu Mayi lagundu behar dutala beztitzen? Lf Murtuts 52. Odol-bataioa nai du; berantak dauka larri. Or
Poem 545. Beranta bil beldur bazira. JEtchep 83. Arri mandoa!... Arri hunat!... Orai segurrik behanta diauk!
GAlm 1960, 16. Horrek ekharri du bi orenen beanta, aratsaldeko bi orenak hurbil denak bururatu orduko. Herr
18-4-1963, 2.
- AHALIK BERANDUENA, AHALIK (ETA) BERANTENA. "Au-plûtard, ahalik beranduena" Ht VocGr 330.
"Ahalik beranduena, le plus tard possible" Dv. Purga ezin bertzez, eri zarenean, premia duzunean hartzen
duzu: eta orduan ere ahalik eta gutiena, eta berantena. Ax 255 (V 171). Lanean hari behar denean, ahalik
berantena lotzen baitgaizko. He Gudu 120. Bainan beharra gaihendurik, azala khentzen baduzu, ahalik
berantena egizu. Dv Lab 371.
- BERANDU ABARREAN. "Berandu abarrian, berandu, ordua pasa eta gero.... --Izan ziñan batzarrian? --Bai,
berandu abarrian baiña izan nitzan" Elexp Berg.
- BERANDUAGO, BERANTAGO (S, R-uzt; Dv, A). Ref.: Lrq; Iz R 394. Después, más tarde, posteriormente.
"Plus tard" Dv y Lrq. "Más tarde" A. "Berantágo, más tarde" Iz R 394. v. GEROAGO. Franko bezütian ezi
sortzepenaren legarrak dirade dütügün min güziak ta herioa zorren pakazalia, batzütan lehenago, berzetan
berantago. Egiat 239. Esperánza kunplibedi, / ez espéra berantágo. LE Kop 213. Badira gazte guraso onen
umeak, ondo aziak, doktrina ederki dakitenak zortzigarren urterako, oek komulgatu bear dute. Beste batzuek
dira beranduago ere doktrina ez dakitenak. Mg CC 214. Eta sartzen dana goizago edo beranduago loitua
geratuko da. AA III 567. Etxia urrinago daukeenak, urteten dabee, oidanez, leenago plazati. Urraago
daukeenak, berandubago. fB Olg 72. Idortzekotzat, lore bethean ebaki nahi du, eta ez berantago. Dv Lab 96.
Berantago Jainkoak manatu zion Abrahami har zezala Isaak. Jnn SBi 6. Berantago hamabigerren mentian Besta
horren zelebratzen hasi ziren Angleterran, Franzian, Españan eta Italietan. Ip Hil 17. Txili, ori beranduago; ez
esan ori orain. A BeinB 60. Edo ez bagra eltan xuntatra, berantago oilten dazkad al dokedan obekienaz. Mdg
142. Lehenikan Orriagako abadea izana zen [...]. Berantago Erromarat joan zen, eta han ere kargu haundienak
ukan zituen. Zub 46. Ortan nagonean, gogo dutena ekarriazi nai dut, eta olako berela datorkit, beste olako
berantago, gordagu izkutuagotik letozen gisan. Or Aitork 253. Berantago Frankua zen / herri orotan hedatzen.
Casve SGrazi 128. Beranduago erdietsi zuen [gizonak], nekazaritza eta abelzaintza sortu ondoren batez ere,
lanbide bereziak hautatzeko astia. MIH 285.
(Con término de comparación explícito, o con cuantificador). "30 segundo beranduago (V-m, G-azp),
berantago (BN-arb), 30 segundo geroago (V-arr-m)" Gte Erd 279s. Apirillaren ogei ta bosta bañan
berandubago. Sor Bar 70. Zortzi egun berantago [...] urkhatu zuten. Elsb Fram 79. Billaldira besteak baño
beranduago eldu zan atsotxu batek. Ag Kr 134. Ordulauren beranduago eldu izan bazan Bermeoko txalupea,
danak ittoko zirean. Echta Jos 92. Hanitzez berantago egina izan omen du aitzinalde hura, dena ere ez
garaitikoari eman zen molde beretan. JE Ber 22. Burdinori-aldia berriz bosteun urtez beranduago asi eta milla
urtean iraun zuan. JMB ELG 63. Esaiozu, datorren ostegunean, toki ontantxe bertan, illun-aurrean, itxogingo
diodala; baña ez dedilla etorri iñolaz ere zortzirak baño beranduago. TAg Uzt 254. Egun batzuek beranduago,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
837

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berak eziñ antz eman zion nolatan ill ez zan. JAIraz Bizia 58. Beren hizkuntzan dute Irlandarrek kultura hori
mintzerazi nahi ukan, Europako erresuma erran delako "argituek" asko berantago segitu behar zuten bide bat
horrela erakusten zutelarik. Mde Pr 226. Handik askoz, askoz beranduago, laztantze hori amaitu zuenean. Mde
HaurB 73. Andik eta ordu batzuetara beranduago, Kosepantoñineko txalupetxean ba-zan autua ta berbotsa
baiño etzana. Erkiag Arran 29. Andre karraxiak eta tranbearen frenu negarrak geroxiago etorri ziran; askoz
beranduago ez, bañan geroxeago. Ugalde Iltz 53. Urthe asko beranduago "aspaldia" gogoratzen digunean. Osk
Kurl 81. Behar zen hil hura baino hogoita-hamalau urte berantago, 1586 urtean. Ardoy SFran 57. Frantses
baino hogoita hamalau urte berantago. Ib. 148. Ba ote zen, ordea, orduan eta puska bat beranduago, frankista
ez zen Diputaziorik? MEIG I 255. Oihenartek, berriz, ehunka urtez beranduago Arana Goirik egin zuen gisan,
bere legeak sartu nahi ditu. MEIG IV 118.
(Con zenbat eta o en construcción equivalente). Berandurik berandura baño konfesetan eztanari, guztiz
astun, eta garratz egiten jaka konfesetia, eta zenbat eta berandubago, ainbat eta astunago. Astar II 222. Xara
berantago eta aphalago helduko da. Dv Lab 370. Zenbait kristauk zerua bezala; hara joan nahi, baina zenbat
eta beranduago, hobe. MIH 363.
Más tarde (de lo habitual, de lo debido, de lo convenido, etc.). Jaiki bortz orenetan, non edo osasun
eskasak, edo arduran baino berantago etzan izanak, edo bertze zenbait arrazoin onek eztuen pixka bat berantarazten.
Dh 48. Segurago da hori, bainan arbola gibelatzen da; berantago heltzen da gero. Dv Lab 380.
Eguzkiak kemen gutxiago idukitzeaz gañera, bere irteera beranduago eta sarrera goizago egiten zituen. Arr GB
61. Biurtu zan bere etxera, bearbada zerbait beranduago beste egunetan baño. Itz Azald 90. Itz Azald 90. Iñoiz
baño beranduago jagi zan egun atan. Ag Kr 201. Afalondoa luzatzen dute / oi dan baiño berantago. Or Eus 94.
Ba, beranduago apaldu bearra ere egokitzen duk makiña bat aldiz. Etxde JJ 6. Gabian amarrak edo amaikak
aldera, sarritan beranduago ere bai. Ib. 88. Goiz-aldean bestetan baño beranduago argitu. Anab Poli 60.
Aurrez-aurre bildu giñanean, bearnetarrak ordu erdi batez beranduago zetozela bota zien. Anab Aprika 82.
(Todavía) más tarde. Beránt áski dá, ta ez útzi / ez nazála berantágo, / ezi ez iltzeas iltzen nágo. LE Kop
214. Nagusia berandu jaikitzen zan, / beranduago morroia. Urruz Urz 36. --Ai amalau legua! Zuk dituzu kulpak.
Ez gera beñere alleatuko, burnizko bidian ez jartzeko seta orrekin. --Bai; lepo ezurra austeko eta berandubago
alleatzeko. Sor AuOst 73. Amaika bidar gau beranduan uritik bota zituen nekazariak asi oi ziran Lokatzan,
beranduago, enbidoka ta ordagoka. Ag G 324.
- BERANDUAGOKO. Posterior, más tardío. Zein hizkuntzatan agertu dira gure antzinako eta beranduagoko
balentriak zabaldu zituzten irakurgaiak. MEIG IV 125. Iruñean, Iruñeko eta abar, baita Iruñea ere, beraz,
askozaz beranduagokoak dira. MEIG VII 114.
- BERANDUAGORA, BERANTAGORA (H). "Au plus tard" H. Ikasi bear da ipui onekin ebakitzen auziak
mugonez, beranduagora larga gabe. VMg 5.
- BERANT-AIRE. a) (Adv.). Bastante tarde. Berant aire apeztua zen. Zerb Azk 79. Errak, berant aire nuk
jada. Larz Iru 70. b) (Sust.). Tardanza, retraso. v. supra (III, 2). Huna zerbeit orai bere berant-airea
barkatuko diozuena: egiari zor zaio hedatzea. Zerb Azk 32.
- BERANDUA IZAN (V-gip; Dv, H), BERANTA IZAN (L, BN, S, R; Gèze, H). Ref.: A (beranta); Elexp Berg.
(Intrans., en 3.ª pers. sing.). Ser tarde. "Berandua izanen da ethorri gareneko, il sera tard quand nous serons
arrivés" Dv. "Berandua da, beranta da, il est tard" H. "Berandua da ta banoia etxera" Elexp Berg. Desertu
duk lekhu haur, eta ia berandua duk. Lç Mc 6, 35 (TB, HeH berandua, Ker, IBe berandu; Ol beranduxe). Eta ia
berandua zela ilkhi zedin Bethaniarát hamabiekin. Ib. 11, 11. Bena berandia zen, zeren urak elkhargana
bildurik, Pharaon, eta haren jendiak oro erran den bezala galdu, eta peritu ziren. Tt Onsa 32. Berandua da anitz
xardukitzeko. SermAN 7. Berandua ere baitzen. He Mc 6, 35. Dizipuluek, ikhusirik berandua zela, erran zioten
bere nausiari. Lg II 162. Arratsaldeko bata zan / eta berandua, / andreak ur billa joan / oi ziran ordua. It Fab
235. --Ze! Bai al dijua orrenbesterekiñ? --Bai, beranduba da. Sor Bar 38. Berandua dek neri emateko / obispo
nonbramentua. In SM Zirik 99. Lehen bai lehen jaustekotan haatik gure ahamenaren jateko, ezen ahulduak gira
guziak eta beranta ditake. JE Ber 24. Larunbat aratsa. Etzen beranta, ilhun izanik ere. JEtchep 110.
Othuruntzaren ondotik, ordukotz beranta, san Josepek antolatu zituen estalki batzu Andredena Mariarentzat.
Jnn SBi 11.
- BERANDUAN (V-gip, L; H), BERANTEAN (S; Dv, H; -tin S). Ref.: Lh; Lrq; Elxp Berg. "Berantean, dans le
tard, c.-à-d., à une heure, à une saison tardive" Dv. "Beranduan, berantean ethorri zare, vous êtes venu tard, à
une heure avancée" H. "Berantin, sur le tard" Lrq. "Atzo, beranduan, zarata batzuk entzun zien" Elexp Berg.
"Orri beranduan ibiltzia gustatze jako" Ib. Bizkitartean kalte espirituala ahantzten zaiku, eta nekhez,
beranduan ere, bihurtzen gare gure gana. SP Imit III 44, 2. O aspaldiko edertasuna, nolatan horrein beranduan
ezagutu zaitut? SP Phil 506. Gizonak nahi luke sinhets arazi eztena badela, baina, miserable elgerra, berandian
ikhusiko du, ordu eztenian, dena ere eztela. Tt Onsa 100. Eta galtze espiritual bat ahaztera eizten dizü,
berantian ere bortxa orhitmentxala jiten delarik. Mst III 44, 2. Goizean joaten gera tabernara / eta arratsean
beranduan etxera / gerok joaten gera. Izt Po 108. Irus berantian ohartzen bagira! Ip Imit III 44, 2. Beretako bat,
atsedeteko ustean txit beranduan bere etxera biurtu zan. Arr May 56. Nigana allegatu zan / gaubaz beranduban.
AzpPr 43. Bart arratsean berandun / etxera nekez jo gendun. JanEd II 58 (ib. 56 bartarratsian beranduan). Gure
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
838

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Azaroa Abenduan, / goiz bear ta beranduan. Muj PAm 62. Oihan-bidean ergelen bat / oihuz dihoa berantean.
Mde Po 77. Goizian izarrakaz / lanari oratu, / gaubian beranduan / ondiño jarraitu. BEnb NereA 124. Berebat
badakit besteek erabat beranduan edaten dutena. Zait Plat 107.
- BERANDU HANDI, BERANT HANDI (Dv). "Berant handi zen ordukotz, il était bien tard pour lors" Dv.
- BERANDU HANDIAN. "Berandu handian ethorri, fort tard venu, il a tardé à venir" SP. Cf. BERANDUAN.
- BERANDU BATEAN. Tarde. Gabian berandu batian sartu zan tabernan bezero onenetariko bat. SM Zirik
17. Jo eban etxerutz berandu batian. Ib. 61.
- BERANDU-BELDUR. Berandu-beldurrak al zaramate? "¿Os acosa el temor de llegar a deshora?". Ldi IL
130.
- BERANDUEGI (berandugi V-gip, AN-ulz), BERANTEGI. Demasiado tarde. "Berándugi, berandugí" Iz Ulz.
"Berandugi, demasiado tarde" Elexp Berg. Zeren berantegi bihurtzen zaren orazione egitera. SP Imit III 30,
1. Berantegi ezagutu aut, / Enganagarri mundua! Gç 162. Kofesatu behar da muga onez, eta ez berantegi egon
behar bertze sakramenduak errezibitu gabe. CatLav 352 (V 171). Deüsek ere eztizü zelüko konsolazionia hala
trebükatzen, nula berantegi orazionialat ützültziak. Mst III 30, 1. Helik ezagutu zuen, berantegi balin bazen ere.
Lg I 253. Berantegi hatzemana, / Robespierre kruela / Gillotinan da finatu. Monho 64. Zein beránt onetsidúten!
/ Ai Jesus, berantegí. LE Kop 183. Berantegi yaiki, goizegi ohera. Gy 204. Berantegi da orai soals horan
sartzeko. Dv Lab 221. Erranen diote beraz, berantegi dela bide onerat itzultzeko. Jnn SBi 95. Urruñarrak,
berantegi jakinik, ezin etorri dire. HU Zez 160. Berantegi helduko zelako beldurrarekin. Barb Sup 39. Abiatü
ziren bena berantegi. Const 31. Ez da goizegi, baño ez beranduegi ere! Or Mi 105. Ez ete-zabiltzate beranduegi?
TAg Uzt 141. Berantegi heldu zira; Marianne gaixoa Jainkoa baitan pausatu da! Lf Murtuts 34. Eta abagunea
etorri zenean, beranduegi zen. Mde HaurB 34. Beranduegi datorkit damua. Txill Let 141. Ez duk oraino
berantegi. JEtchep 74. Beranduegi konturatu zan Nikanor. Erkiag BatB 59.
v. tbn. Zait Sof 142. Ugalde Iltz 14. Lab SuEm 182. Berantegi: Mih 14. Egiat 245. Arch Fab 155. CatJauf 15.
Zub 50. JE Ber 20. Or Aitork 227. Larz Iru 118. Ardoy SFran 90.
(Beranduegia izan). Beranduegia ez balitz, erran nezakezu orai. Bego biharko. Dv Lab 90. Beranduegia
dela zehetasun hortan sartzeko. Ib. 58.
- BERANDUEGIKO, BERANTEGIKO. Tardío, que llega demasiado tarde. Hordikeria madarikatu hori [...],
hobe luke miletan, berantegiko erretretaren esperantza baino. HU Zez 204. Bai, burugabe jokatu naiz, egia!
Baña beranduegiko gauza da, lengo utsegiteak orain zuzendu nai izatea. TAg Uzt 125.
- BERANDU EGIN. Atardecer, hacerse tarde. Azkenean berandu egin zan, gaua heldu, ta agur esan zieten
azkeneko etxekoei. Osk Kurl 59. Oso berandu egin zanean. Ker Mc 6, 35 (IBk, IBe berandutu).
- BERANTEGIZ. Pensando que es demasiado tarde. Ahanzten dugu erraitea, sendatu zenetik hamabortz bat
egun lehenago, Moynac medikuak igorria zuela Baionako ospitaletik etxerat, deus onik egiteko berantegiz. HU
Aurp 187.
- BERANDUEN (Dv), BERANTEN (Dv, A). "Beranten, le plus tard" Dv. "Beranduen, le plus tardif" Ib. "Lo
más tarde" A.
(Con ere). "Beranduen be, iruretan etorriko da (V-gip)" Gte Erd 280.
- BERANDUENA, BERANTENA. a) Lo más espaciadamente. Cf. supra (I, 2). Ore Kreazalia errezebi ezak
berantena bazkoz ümilki. FPrS 15 (tbn. Bp I 47, CatS 7). Urthian behin Bazkokari berantena Jaun Erretorari,
edo haren lekhükoer, edo hari permisione galthatürik, beste kofesor bati kofesatü eztatianak. Bp I 109.
b) "(A) más tardar, beranduena, beluena" Lar. Daigun aprilian edo maiatzian berantena, akabaten da
pakatiaz zor guziua. Mdg 138.
- BERANDUENA JOTA ERE. Como muy tarde. "Beranduena jota ere, iruretako emen izango da (G-azp)" Gte
Erd 280.
- BERANDUENAZ. v. BERANDUENEZ.
- BERANTEN BERANTENA. Como muy tarde, a más tardar. Gomendatzen zankolarik othoi beranten
berantena oren baten buruko etxen izan zadin. Barb GH 1930, 176.
- BERANDUENEAN, BERANTENEAN (-nin S). "Berantenean (Hb), au plus tard" Lh. "Au plus tard" Lrq s.v.
berant.
- BERANDUENETIK, BERANTENETIK (Hb ap. Lh). "Du plus tard" Lh.
- BERANDUENEZ, BERANDUENAZ (H), BERANTENEZ (BN-arb), BERANTENAZ. Como muy tarde. "Au
plus tard" H. "Berantenez zortzi orenak ukanen ditu (BN-arb)" Gte Erd 280. Bere nahikara guzien bururat
heltzen badire ere, berantenaz hiltzearekin batean; eta batzutan, oi, zein laster, guziak galdu beharko dituzte. Dh
200. Haren ondotik, gaztenaz ase; gero, bederatzietako oherat, berantenaz. JE Bur 76. Urteroko artikulu-epaia
beranduenez Garagarrillaren azkenerako eman bear da. Ldi IL 99. Euskaldunek beren lehenbiziko maileguak
berantenaz egin zituztela XVI garren mende erditsutan. Lf in Casve SGrazi 10.
(Con ere). Eta berantenaz ere biziarekin akhabatzen da. Jaur 144.
- BERANTENIK. En último lugar, más tardíamente. Hurbildu ziren berantenik ethorriak, eta izan zuten
kornadu bana. Lg II 196.
- BERANDU IZAN. (Con aux. trans.). Ser tarde (para alguien). Bada ez, ez, berandu duzu, alfer mintzo zara,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
839

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
orai ene aldia da, lehen zurea zen bezala. Ax 212 (V 142). Igarri ezketio / berandu dodala, / artu ditudan
arrañak / dakardaz portura. DurPl 75. Biar goizetik jaiki bearra naiz, berandu ere badegu ta Jainkoak dizutela
gau on bat. A Ardi 41. Ixteben, esaiok etortzeko; berandu dugula. Lek EunD 46. Oitamar urte dituelarik /
mutillak nai du ezkondu, / sasoi onian arkitutzen da, / oraindik ez du berandu. Uzt Sas 188.
- BERANDUKO (V-gip ap. Elexp Berg; Dv), BERANTEKO (Dv; berantko Foix ap. Lh). "Beranduko, tardif"
Dv. "Beranteko, tardif, qui vient tard" Ib. "Tardío. Dícese sobre todo de aquellas frutas y hortalizas que dan el
fruto tardíamente. Aurten beranduko kipulaik eztou sartu" Elexp Berg. "Patata-saill ori goizaokua ala
berandukua da?" Ib. "Badakizu beranduko lanak zelakuak izaten dien" Ib. "Emakumea urtetan aurrera doala
izandako haurraz ere berandukoa dela entzun izan da" Ib. Beranteko xitoetarik ez da begiratzeko. Dv Lab
289. Eta egin zen beranteko umeak zirela Labanenak, eta goixtiarrak Jakobenak. "Ea quae erant serotina". Dv
Gen 30, 42 (Urt ardiak berankor zirenean). Gertau ziranak gertau ezkero on guztiak berandukoak izango ziran.
Ag AL 93. Tokika nekazariak zer egin badaki; / ta ala beranduko ordez ereiten goiz-azi. Or Eus 45. Ai nere
beranduko poza! Or Aitork 38. Zer dala-ta asmau eban gizur ori? Eure beranduko etorrera tapatziarren seguru.
SM Zirik 28. Gure hasierak berandukoak izan ohi dira guztiok dakigunez. MEIG VII 28.
- BERANDU-MARKOL. "Berandu-markola (G-to), especie de castaña" A. Ez al dira [Gure
euskaltzaletasunaren enborraren igaliak] berandu-markolak eta arberak izango, irunako eta ibarbeltzak baizik.
Zait ES 1954 (11-12), 202.
- BERANDURA (V-ger), BERANTERA (H). "Berantera uztea, igortzea, luzatzea, laisser, renvoyer, à tard" H.
"Ez gero berandura begira egon, luego no esperes a (que se haga) tarde" (V-ger) A Morf 495.
- BARENDURA GABE. Pronto, sin demora. Izango aal-da berandura-gabe Euskal-Errian ots aundiko ta
euskaldun on guziek ezaguna. Ldi IL 142. Leenbizi egin ditzagun gure bazkide, ta gero, berandura-gabe,
etorriko gatzaie berriro egunkariarekikoa eskatuz. Ib. 153.
- BERANDURAINO (SP, Urt I 126, H). Hasta tarde. "Etzaika beranduraino sinhesterik emaiten [...] (Ax)" H.
Iguzkiak arrazoiñarekin erran ahal diazaio beranduraiño ohean datzanari: zer aratza hor alfer-nagia? Ax 34
(V 21). Baña leku emateuntének ain beranduráño dúte kulpa yágo. LE Prog 112. Nola goiz etxeratzen, zerori
umeen kontu gabe beranduraño tabernan bazaude? AA III 380.
- BERANDURIK BERANDU. De tarde en tarde. Onetan erorten dira berandurik berandu esamina azaleko
arin ta beingo batekin konfesatzen diran bekatari batzuek. Mg CC 167.
- BERANDUTIK BERANDURA (Dv, H), BERANDURIK BERANDURA. De tarde en tarde. "Berandutik
berandura Jaun andia artzea (Mb), communier de loin en loin (lit. de tard en tard)" Dv. "De fois à autre, de
temps en temps (de tarde en tarde esp.) (Astar)" H. Zeren kontent arkitzen diran beren bekatuaren loan ta
ibiller makurrean ta, konfesatzen badira, konfesatzen diran bakan-bakan ta berandutik berandura ta orregatik
gaizki. Mb IArg I 244. Zenbat izango dira onelako asmo garbirik gabe Jaunaren maiean jartzen diranak?
Zenbat bortxaz, gogoaren kontra, eta berandutik berandura artzen duenak? AA I 451. Baña zer egingo dau
berandurik berandura baño konfesetan eztanak, eta komulgadu baga daguanak? Astar II 151.
- BERANDUXEAGO, BERANTXEAGO. v. s.v. berantxe.
- GOIZ EDO BERANDU. v. goiz.
2 berandu (Lar, Añ, Hb ap. Lh, H; -zea Lecl), berantu (BN, S; Lar, VocS 143, VocBN, Dv). Ref.: Lh; Lrq
(berant).
Tr. Atestiguado desde Leiçarraga en septentrionales y navarros; se encuentra tbn. en Lazarraga
(berantzakarik) y Refranes y Sentencias, además de en algunos textos guipuzcoanos, como las cartas de Andoain
de principios del siglo XIX, Uriarte u Orixe. Hallamos ejs. seguros del part. berantu en Leiçarraga (-thu), la
pastoral Mustafa, Archu, Orixe, J. B. Etchepare y Arradoy. En los textos septentrionales la forma del radical es
berant.
1. Tardar, retrasarse. "Tardar, beran, berandu, belutu, con las terminaciones del neutro, v.g. yo tardo, tardas,
berantzen naiz, zera, belutzen naiz; y también del activo, berantzen det, dezu" Lar. "Demorar, tardar, beranzatu,
berantu, belutetu" Ib. "Tarder" VocS, Lecl, Dv, Lrq. "Tardare, tarder" Dv. "Tarder. Ez berant, ne tardez pas [...].
Eztugu berandu, nous n'avons pas tardé. Berantzen naiz, je suis en retard" H. "S'attarder" Lh. v. berandutu.
Tr. Usado gralmente. con aux. trans.; en un ej. de Lizarraga, en Orixe y en Mirande aparece con intrans. (cf.
infra los ejs. con aux. intrans. bipersonal de RS y Uriarte). Eta miresten zuen nola hark hanbat beranzen zuen
tenplean. Lç Lc 1, 21. Ethorteko dena ethorriren da, eta eztu beranthuren. Lç He 10, 37. Mundu behere hunetan
/ eztu zeren berandu, / ezen Aitaren manuak / obretan eman ditu. EZ Noel 114. Noiz artean duzu bada, / Iaun
ona, beranduko? "Sed tu, Domine, usquequo?" (Ps 6, 4). EZ Eliç 303. Konberti zaitezi, bekhatutarik iltki zaitezi;
eta eztezazula berant, eztezazula egunetik egunera luzat. Ax 76 (V 51). Zeren desira handi batekin, gure
penitentziaren eta konbertitzearen beha baitaude, eta berantzeaz damu hartzen baitute. Ib. 556 (V 356). Noiz
arteraiño ene Iaunak beranduko du ene ganat ethorri gabe! Ch III 21, 4. Ethorri beharra dena ethorriko da, eta
ez du beranduko. He He 10, 37 (TB, Dv ez du beranduko; IBk ez du luzatuko). Nola heien arabera
Salbatzailleak berantzen baitzuen, manatu zioten haren berri ahal zakiten guziei errateaz non zen. Lg II 207.
Baldin beren txurrerias pribatzen bada artzetik estado bear zuena, edo notableki berantzen bada (118). LE-Ir.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
840

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Baña berantzen zuéla iduriturik, etzúte amak ta anáiak pazienziarik esperátzeko orduráño. LE JMSB 515.
Badakizu ene aitak egunak khondatzen dituela; eta egun bat gehiago berantzen balinbadut, haren arima
atsekabetan jarriko da. Dv Tob 9, 4. Eta nola esposoak berantzen baitzuen, asi ziren kuluskan, eta loakartu
ziren denak. Echn Mt 25, 5. Ordua da ta zerbait berantuz / ikusten dituzu urbiltzen. "Con un tanto de retraso".
Or Eus 395. Jaun esposak berantzen baitzuen. Leon Mt 25, 5. Herioa [...], biktimaren zoriaren arabera edo,
segurkiago, borreruak ukan dituen ixilikako aginduen arabera berantzen da. Mde Pr 76s. Otoitz egin nai nere
alde nere lorrez berantzen naizanean. "Quantum retarder pondere meo". Or Aitork 247. Beraz orai berean
goazen, sobera berantu gabe. JEtchep 85. Egia erran, lur lerrakor hortan nahiago zuen Frantsesek ez sobera
berantu, urrunago baitzuen gogoa. Ardoy SFran 185.
(Con -tzera(t)). Tardar en. "Tarder, retarder. Berandu dut zure ikustera, j'ai tardé à vous voir" SP. "Berandu du
ethortera, il a tardé à venir" Ib. Eta nola sposoak ethortera beranzen baitzuen, guziak logale zitezen, eta loak
har zitzan. Lç Mt 25, 5 (Ur berandutu, Dv, Ol luzatu). Othoizten zutela ez lezan beránt hetarano ethortera. Lç
Act 9, 38. Konfesio egitera eztugula berandu. EZ Man I 21. Zeru lurrak ditu Iaunak / betan iharrosiko, / orduan
eztu iaustera / hañitzik beranduko. EZ Noel 31. Eztezazula berant ene bisitatzera. SP Imit III 3, 7 (Ch luza, Mst
lüza). Noiz ere ezpaitu berantzen bertzeri barkhazino eskatzera. SP Imit I 24, 2. Ezen zenbatenaz berantzenago
baitugu hari kontra egiterat, hanbatenaz flakatzen gare gehiago. Ch I 13, 5. Eta hala ez du berantzen Jaunak
bere agindua konplitzerat. He 2 Petr 3, 9. Haxe honen altxatzera, / Bizkarriala ezartera, / Eztuk hanitz
beranturen. Arch Fab 119.
(Con -tzeko). Tardar en. Nola esposoak berandu baitzuen xiteko. Samper Mt 25, 5.
(Con -tzeaz). Tardar en. Nola esposuak berantan baizion xitiaz. Hual Mt 25, 5.
(Con aux. intrans. bipersonal). Retrasarse (algo a alguien). Cf. infra (2). Etzain ez berantüren / mundu
hunen kitatzia. Mustafa 25 (ap. DRA). Berantzen zaio nere jaunari etortzea. Ur Mt 24, 48 (TB berantzen du
ethortzea; Ur (V) belututen jako etortia). Bertze zortzi egunez berandua zaio, hari, operazionea. JE Ber 88.
(Con -tzen). Retrasarse en. Beranketan jakanari emaiten agindua, dago aginduaz damutua ta garbatua. "Al
que se tarda en dar lo prometido está pesaroso y arrepentido de haberlo mandado". RS 521.
(Urt, Lar, H; -tzea Ht VocGr), berantu (BN, S ap. A; VocBN, Gèze). (Con compl. directo). Retrasar, demorar.
"Adhibere moras, &c." Urt I 161. "Retarder" Ht VocGr y Gèze. "Retardar, diferir, berandu, berandutu, belutu, y
las terminaciones del activo" Lar. "Berantzen dut, je retarde" H. "Retardar" A. Nuiz artio berantzen dü ene
Jinkuak eneganat jitia. Mst III 21, 4. Bada beranzen dute beren bekatu berria konfesatzea ta arte artan bekatu
berriz ta berriz betetzen dira. Mb IArg I 248. Baldin zenbait arrazoinez etzatea berantzen bada, jaikitzea ere
pixka bat berant diteke. Dh 56. Ene nagusiak berantzen du ethortzea. TB Mt 24, 48. Agindutako batek beranzen
zualako bere etorrera edo diruaren bigalera. CartAnd 377. Berantzen dü ene nausiak jitia. Ip Mt 24, 48
(SalabBN berantzen baitzien yitia). Zuregan bizitzea "egunoro berantzen nuan", eta ez nuan berantzen
neronegan iltzea. "Differebam". Or Aitork 146.
Retrasar, hacer que se retrase, obstaculizar. Bere falten kausaz balu arimaren athea / zarratua, berantzeko
eriak zure sartzea. EZ Man II 87. Jinkoa baizen billatzen, hura baizen maite ez duen bihotzaren sakrifizioa
berant ahal dezaken guziak, bihotz hura tristatzen du zeren luzatzen baitu haren zoriona. Mih 12. Ezin hillak ene
baithan ala baidu luzatzen! / O, heriotze maitea, zerk hau horla berantzen! CantIzp (1813), 34.
2. (L, BN, S, R ap. A; -zea Lecl). Hacerse tarde; atardecer. "Se faire tard" Lecl. "Hacerse tarde" A. v.
berandutu (2). Hastetik egizu guardia, berandurik heldu da erremedioa, zahartu denean zauria. SP Imit I 13,
5. Bada berándu zelarík egun-gártan, astearen lenbizikoan [...] etorri-ze Jesus. LE Io 20, 19. Nola ordukoz
berantzen hari baitzen, dizipuluak hurbildu zitzaizkon, ziotelarik: Mortu tokia da hau, eta jadanik goan da
eguna. Dv Mc 6, 35 (Ker berandu egin, IBk, IBe berandutu; Lç, He, TB berandua baitzen). Lurra zaila zegoen
eta nik bukatu egin nai berantuta ere. Or Mi 114. Iharduk gaitzari, erroak egin aitzin; beranduz, sendagailu
guziak debalde. Leon Imit I 13, 5.
Hacérsele tarde (a alguien). "Berantzen zait, berandu zait, j'ai tard, se me hace tarde (esp.)" H. Bitartean
ordea berandu zaie; zeren haurretikako haztura gaixtoa nausitu baita, eta eman baitu bere burua ezagutzera. ES
181. Beranzen zat; bakarrik esaten dizut Estellatik goraxiago izan dala atake sendo eta leiakoa luzaro. CartAnd
391. Berantzen bazaio, itxedon zaiozu. (Hab 2, 3). Ur BOEg 1547. Oroitu zaite etzaiola berantzen eriotzari.
(Eccli 14, 12). Ur BOEg 1086.
(Con arrats, gau, etc. como sujeto). Cf. 1 berandu (II). Bainan arretsa berandua dela ohartzen naiz. Dv
Lab 5. Bizkitartean, gaba beranduz zuan. Atheka 62.
3. Impacientarse por la demora. "Etxekuen ikhustia berantzen zaizü (S)" Gte Erd 280.
v. berantetsi. Berantzen zaut heien jakitea; konda daiztadatzu lehen bai lehen. Dv Telem 19. Bena berantzen
zitadazüt / zure berriz ikhustia. (En una canción de Etxahun-Iruri).
- BERANDU GABE. Pronto, sin demora. Obedi ezazu emeki, kontra ihardetsi gabe; berehala, berandu gabe;
arraiki, grinatu gabe. "Promptement, sans retardation". SP Phil 248. Nola beárden aditu Jangoikoaren boza edo
inspirázioa, ta obeditu berealá berandugábe. LE JMSB 510. Tolosako jujeak nun diren, eta nun behar-bada
presondegia, jakinen dugu orai berandu gabe, ni beldur. JE Ber 47. Martak ordea, berantu bage ta zalantza
bage esaten du. Or Mi 136. Eta berandu gabe, goazen polizia-nobela hunen egilearekin. AIr in Izeta DirG 9.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
841

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BERANTZAKARIK. Sin tardar, sin demorarse. Bere arkua armatu eben / amen bat beranzakarik.
Lazarraga (B) 1200rb.
berandu etsi. v. berantetsi.
berandukor. v. berankor.
berandutar. v. berantiar.
berandutu (Lar, Añ), berantadu. Tr. Documentado desde Capanaga en autores vizcaínos, guipuzcoanos y
navarros. En DFrec hay 2 ejs.
1. Retrasar, demorar. "Retardar" Lar y Añ. "Dilatar" Añ. Leelengo ikusi begi, ea berantadu eban
testamentua kunplietea. "Si detuvo". Cap 114. Azkeneko bi bertso ok kendu egingo nituke, berandutu egiten
baitute. Ipuia bukatua zegoan. Indarra kentzen dio. Or Y 1933, 416.
(AN-gip; Añ, H (G)). Tardar, retrasarse, demorarse. "Tardar" Añ. "Tarder" H. "Berandutu egin zizian (ANgip)"
Gte Erd 280 s.v. (asko) tardatu. v. 2 berandu; belutu. Tabernan sartzean bere moduko lagunekin, an
berandutu ta joaten zala etxera zabuka. Mg CC 148s (CO 220 belutu). Berandutu zue (104). "Tardó en venir".
LE-Ir. Beranduturik bada ezkonberriaren etorrera, lo galetu ziran guziak eta loak artu zituzten. "Moram autem
faciente sponso". Ur Mt 25, 5 (Lç nola sposoak ethortera beranzen baitzuen, Dv nola ezkonberriak luzatzen
baitzuen, Ol senargaiak luzatzen zula-ta, IBk senargaia berandu zetorrelarik). Iñork araugaiei buruz zer-esanik
badu, mintza bedi, asko berandutu gabe. Ldi IL 101. Alare, lugin ua ekarri-erazi ezazu: ez berandutu. Zait Sof
80. Luzaturik, ordea, berandutzen baduzute, oiek baño geiago eta azkarragoen aurka yardun bear duzutela
gogoan artu. Ib. 48. Bein eta berriz Mesiasi deika ari da Eliza: "zatoz, ez berandutu". Or MB (ap. DRA).
Augustiñek berandutzen: griñak marmari egiten. Or Aitork 205. Uste baño geiago berandutu zuen illobak;
bañan azkenean agertu zen bi poliziekin. Izeta DirG 30. Etzuten bada, aunitzik berandutu. Ib. 123.
(Con -tzen). Tardar en. Ain xuxen etzegoen basoa urruti, eta etzuen berandutu an sartutzen bizkaitar
neskatx garbiak. Otag EE 1882c, 510. Beste batzuek Jaunak berandutuko dualakoan beren kontuak artzera
etortzen, gaiztakeri guzietara jartzen dira. Inza Azalp 12.
(Con aux. intrans. bipersonal). Retrasarse (algo a alguien). Bear bada, berandutu egingo zitzaien etortzea.
Or SCruz 138.
(Part. en función de adj.). Tardo, que se demora. Ark lilipen adats guria mozten zuen uda berandutuari ta
Zephir nagiari par egiñaz. Ibiñ Virgil 110.
2. (V-m; Lar, Añ), berandatu (G-bet; -dau V-m), berantau (V-m). Ref.: A (berandau, berantau); A Apend;
Zubk Ond; Zt (comunicación personal). Hacerse tarde. "(Se hace) tarde, berantzen, berandutzen du, belutzen
dau" Lar. "(Se hace) tarde, berandutzen da" Añ. "Hacerse tarde" (G-bet) Zt (comunicación personal).
Berandutu ta gero mutilla etxeratzen ez zala ikusita bere billa irten ziran batean. Muj PAm 6. Tira goazen,
berandutzen ari dek eta. Sabiag Y 1934, 23. Ta gañera presa det. Berandutu baño lenago, beste leku batera iritxi
bearra naiz. NEtx Antz 90. Toki baztarra da au, ta oso berandutu du. Or Mc 6, 35 (Lç berandua duk). Kerman
bere, oindiño gei dago ta berandutu baiño leen... Erkiag Arran 90. --Seme! Nola erori aiz? --Berandutu ta
illun... NEtx LBB 98. Eta jarrai aurrera, aitakide jauna, berandutzen ari du-ta. Berron Kijote 82. Berandutu
egin baitzen. IBk Mc 6, 35 (IBe berandutu zuenean).
(V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Hacérsele tarde (a alguien). "Berandutu biar jatzu mezatarako" Etxba
Eib. "Barriketan berandutu ein jat eta banoia klasera" Elexp Berg. Bañan, emakumea, mugitu gaitean,
berandutuko zaigu bestela. Moc Damu 7. Goazen azkar, egun argia da, naikoa berandutu zaigu. Ag EEs 1917,
173. Kiman berandutu zainalako amaren bildur ote aiz? Or Mi 24s. Berandutzen ari zaigu, ta bagoaz aurrera
elizara orduz iritxi gaitezen. NEtx Antz 46. Neguko zapatu batean, Mendikuriko tabernan pixkat berandutu egin
jaken, lagunekin berbetan. Alzola Atalak 38.
berandutxo, berandutxu. 1. (Adv.). Algo tarde; un poco demasiado tarde. v. berantxe. Apaindu nai geiegi
bat, berandutxo etxeratze bat. AA III 619. Berandutxu etegoazan nago, Katalin. A BeinB 63. Berandutxo
bederik, oartu ta baliatu zan une egoki onetzaz. Aran SIgn 8. Berandutxo abillela uste diat. Ag G 263.
Kaballeroaren konsejuak berandutxo ikasi zitualako. Urruz Zer 127. Berandutxu eldu naz gaur bai. Kk Ab I 12.
Egun artan berandutxo zijoan Izar. NEtx Antz 152. Berandutxo konturatu ditxin. Or QA 90. Gizajeak,
berandutxo baiña, gura ezarren be, leziño polit bat artu eban egun atan. Bilbao IpuiB 191. --Txoria! Neuk
lumatuko aut i. --Berandutxo zatoz ba andra, lumatuta nago-ta. SM Zirik 77. Ori ere berandutxo egin nuan.
NEtx LBB 87. Gurasoak konturatu ziran geroago eta gaiztoagoa etorrela semea, eta pixka bat gogor egiten asi
ziran Enekori, baiña alperrik. Berandutxo zan. Alzola Atalak 49. Baña berandutxo izango dala esango nuke,
orain. Uzt Sas 20.
2. (Añ), berantxo (Lar). (Sust.). "Mórula, detención breve" Lar y Añ.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
842

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
3. (Uso adj., tras arratsalde, goiz, etc.). Goiz-berandutxoan agertu zan Ontziagintaria. Ag Kr 142. Eta
arratsalde berandutxuan, ija illuntzian, umorerik onenagaz diñardube apai-merijendie eiten. Kk Ab II 86.
- BERANDUTXOAGO. Un poco más tarde. v. BERANDUXEAGO (s.v. 1 berandu).
Auxe dago geurean: arin natorrenean, umeak eguzki geiago artu bear leukeala, berandutxuago elduezkero,
salda-tan. A BeinB 44. Eguardiko amabiterdietan, bestetan baño berandutxoago, sukaldeko maitxoaren ondoan
bazkaitara jarri zanean. Ag Kr 155. Berandutxuau joanda ere / etxian egongo dira. BEnb NereA 34. Biar
astelena da-ta barra berandutxoago irikita ere, eztegu kalterik izango. NEtx LBB 63.
- BERANDUTXOAN. Algo tarde. Arratsalde aretan, berandutxuan, eruan eutsoezan Elexakuak Drakeri. Kk
Ab II 21.
- BERANDUTXO IZAN. (Con aux. trans.). Ser un poco tarde (para alguien). Baña, berandutxo degu guk, eta
bide luzeak egin-bearra. Ldi IL 47.
berandutza (Añ A). "Tardanza" Añ. v. berantza.
berandutze (Lar). Tardanza, demora, retraso. "Retardación" Lar. v. 1 berandu (III, 2), berantze. Eta egia
esan, beraren berandutzeak arriturik nauka. Zait Sof 64. Bigarren hau izanik, eta batzuetan berandutze luzez
izanik ere, hilurrenaren agertu nahi bati ote darraikio, eta hildakoaren agertu nahi bat ote dugu orduan? Mde
Pr 341. Badakizu, Betargi maite, berandutzerik txikienak ere, nolako estutasunak ematen dizkidan. Alt LB 33.
beranduxe. v. berantxe.
beranduxko. v. beranxko.
beraneante. "Beraneante (beraniante agian gehiago), veraneante, turista. Badatoz gure beraniantiak" Elexp
Berg. "Sekula baiño beraneante geixao egon ei da Donostian" Ib. "Duela hogeita hamar bat urte arte, turista
hitza sartu eta inposatu zen arte, hitz hau erabiltzen zen" Ib.
beraneatu. "Beraneau (du ad.), beraniau gehiago, veranear. Beraneatzen egon giñan lekuan, Zuazo de
Cuartango edo" Elexp Berg.
beraneo. "Beraneo, beranio ere bai, veraneo. Beraneo denporan bete eitte zan Deba" Elexp Berg.
beranez. "Beranez, de suyo, por lo que a él afecta (V-ple)" A EY III 339. v. berenez, berez.
beranga (V-ger ap. A), beranka (G ap. A). "Castaña tardía, que madura por noviembre" A.
berangarri (Lar), berantgarri (Dv), berantkarri (SP). (Adj. y sust.). "Berantkarria, chose pour retarder.
Berantkarri bat ezarri deraut" SP. "Dilatorio" Lar. "(Adj.), qui cause du retard" Dv (que cita el refrán de
Oihenart). Lehia gaitza berantgarri. "Une hâte trop précipitée, est cause de retardement". O Pr 300.
berangorri. "Rubio (pez). Darric" DRA.
beranka. v. beranga.
berankara (B ap. A), berantkara (B ap. A). "Berantkara zoatzin etxera (B), algo tarde iban a casa" A s.v. -kara.
"Berankara ezalduk?, ¿no será algo tarde? (B)" A EY III 340.
berankari, berantkari (Hb ap. Lh). "Temporisateur" Lh.
berankeria (H), berantkeria (Hb y Foix ap. Lh, H). Tardanza, aplazamiento. "Berantkeria. Syn. luzakeria:
retard, atermoiment. Berankeriarik eztu eginen, il ne cherchera pas des atermoiments, ou, il ne tardera pas (Mst)"
H. Zuñek pharkamentü esketzeko, berankeriarik ezpeitü egiten. Mst I 24, 2 (Ip berantü gabe). Eta zure
boronthate hunari, berankeriarik gabe, oberenda nezan ene büria. Mst III 39, 1 (SP bethi prestik egon nedin, Ol
zartadan).
beranketa. "(V), tardanza" A.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
843

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beranki, berantki (H). "Berantki, tardivement" Arch Fab voc. (aunque en el texto sólo aparece berantxki).
"Tardivement" H.
berankior. v. berankor.
berankiro (Lar), berantkiro (H). "Tardíamente" Lar. "Tardivement" H.
berankoi. "Moroso" Lar. v. berantiar.
berankoide. "Morosidad" Lar.
berankoikiro. "Morosamente" Lar.
berankoiro. "Morosamente" Lar.
berankor (V, G, L, BN, Sc, R-uzt ap. A; Urt II 227, Lar, Hb ap. Lh, Dv, H), berantkor (L ap. A; SP, Arch
VocGr, H), berandukor (V, G, B ap. A; Añ), berantior, berankior, berantkior, beankor. Tardío; (el) que se
retarda, que retarda. "Berantkorra. Jainkoa ezta ahatzkor, berantkor baizen" SP. "Tardador, berankorra,
belukorra" Lar. "Tardío, bera[n]korra, belukorra" Ib. "Dios consiente, pero no para siempre, Jainkoa ezta azkor,
bai berankor" Ib. "Tardío" Añ. "Tardif, tardive" Arch VocGr. "Tardif par nature, comme certaines espèces de
fruits. Harriak eraman zuen garagarra, bainan ez ogia, berankorragoa delakoz, la grêle détruisit l'orge, mais
non le froment qui est plus tardif. Jainkoa da gaztigatzera berankor, Dieu est lent à punir" Dv. "Tardif, qui
arrive tard" y "qui fructifie tard" H. "Tardío, cachazudo, paciente" A. v. berantiar; luzakor.
O adimendu gabeak, eta Profeték erran dituzten gauza guzién sinhestera bihotz berantkorretakoak! "Tardifs
de cœur à croire". Lç Lc 24, 25 (HeH herabe zareten bihotzak, Dv bihotzez uzkur zaudeztenak, Leon sinesteko
bihotz-uzkurrak, Ol siñesteko biotz-motelok, IBk sinesteko motelak). Halakotz, ene anaie maiteák, biz gizon
guzia enzutera lehiati, berantkor minzatzera eta berantkor aserretzera. Lç Iac 1, 19 (Dv mintzatzerat herabe eta
hasarretzerat nagi). Minzatzera eta aserretzera berantior. Lç MTaula e) 8r (remite a Iac 1, 19; v. supra). Berakere
testifikatzen duen bezala, ezen ungi egitera gogabera dela eta aserretzera berantkor. Lç Ins D 4r. Halakotz
Iauna delarik gaztigura berantkor / Eztuk zeren enganatu allegia ahantzkor. EZ Man I 91. Anhitz enganatzen
ohi du arratsaldeko urrikimenduak, penitenzia berantkorrak. Ax 210s (V 141). Hain lasterkatsu pausatzera,
hain berantkor trabaillatzera. "Tardus ad laborem". SP Imit IV 7, 2 (Ch haiñ lanaren etsaia, Mst berantiar, Pi
lanerako orren motela). Bañan ardiak berankor zirenean, etzituen ezartzen, eta berankorrak Labani heldu
zitzaizkon eta khexa-berak Iakobi. 'Ea quae erant serotina, Laban'. Urt Gen 30, 42 (Ur udazkenekoak, Dv
beranteko umeak). Zer urrikiak, zer damuak! baña damu ta urriki guztiz berankorrak! Mb OtGai II 238.
Dizipulu traidoreak ezagutu zuenean etzuela deusere irabazten bere aithor berankhorraz [...], eman zitzaion
desesperamenduari. Lg II 266. Bainan ogia eta bertze bihiak etziren galdu, berankorragoak zirelakotz. Dv Ex 9,
32. Girixtino berankiorrak jakintsun eginik, nola Meza hastekoa baitzen, athera ziren betan gure fededunak.
Prop 1897, 14. Da zein sagar gozo, esaterako txarbea, sagarrik berankorrena ta gozoena, ezta izaten azaltximur
ispilduna? A BGuzur 116. Berankiorrak ez daudelarik berantegi, batzuetan heltzen zeien bezala. Eskual
10-1-1918 (ap. DRA). Jaungoikoa ezta azkorra, beankorra bada ere (G-azp). AEF 1921, 56. Gizaki guziak bitez
azkar entzuteko, uzkur itz egiteko, ta berankor aserrerako. Ol Iac 1, 19. Banaitteke berankor bañan ez aazkor,
seme. Etxde AlosT 63. Jaungoikoa badaiteke berankor, baiñan sekula ez ahazkor. Etxde JJ 230. Yainko
errukitsu ta adeibera; aserrerako berandukor; oso samur ta kirmena. Ol Ex 34, 6 (Ker geldia). Isturitzen duen
kaperalat ere bazoazin lehen ainhitz beilari. Bereziki mintzatzeko berantkior ziren haurrekin. "Mintzo eder"
erran nahi du Eulalia izenak. Egunaria 12-1-1958 (ap. DRA). Lore usain gozokoa, ai, enada berantkorra. Arti
Ipuin 55. [Erle] berantkorrak Martiren borontze-ots erlatzak zirikatzen ditu. "Morantis". Ibiñ Virgil 109.
Gutartean erraiteko, "giristino berantkorretarik" omen gira! (Funtsean, irauteko, ez omen da berantkorra
bezelakorik...). "'Chrétiens tard venus' [...] rien ne vaut le tardif". Ardoy SFran 11. Jainkoa izan ditteke berankor,
baña ez atzenkor (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1224. Euskal literatura ez dela bakarrik berankorra izan, baizik eta
berankorra izateaz gainera suntsikorra ere izan dela. MEIG IV 61.
berankortasun. Carácter tardío; carácter tardo. "Cessatio, [...] nagitasuna, berankortásuna, alfertásuna" Urt
IV 443. Oso berankorra dela euskal literatura [...]. Berankortasun hori ez da alde batetik bakarrik: bi
aldetatik da. MEIG IV 59.
beransi. v. berantsi.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
844

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beranska. v. beranxka.
beranski. v. beranxki.
beransko. v. beranxko.
berant. v. 1 berandu.
berantadu. v. berandutu.
berantarazi, berantazi. Retardar, atrasar. v. 2 berandu. Jaiki bortz orenetan, non edo osasun eskasak, edo
arduran baino berantago etzan izanak, edo bertze zenbait arrazoin onek eztuen phixka bat berant-arazten. Dh
48. Eta beste gizon biur ninteken une ua urbillago, ta ni izutuago; ez nindun ordea gibelerazten, bai
berantarazten. "Suspendebat". Or Aitork 205. Berantarazten ninduten deitu tokira iauzteko. "Retardabant". Ib.
206. Onek berantazten zun beste edozerk baiño areago, gure bideari lotu zedin. Ib. 214.
berantarbi (V-gip, G). Ref.: A; Iz ArOñ. "Nabo tardío" A e Iz ArOñ. "Ara, gure berantarbia!" (G-azp; ref. a
una persona que ha llegado tarde).
berantardi. Oveja nacida a final de temporada. Arkazteak, berantardiak, bi aldiz umatuak, umeak kenduak,
eta ume-egiteko zeuden sabel-nagiak. Or Mi 42.
berantaro (AN-larr-erro, B, L ap. A; Dv). "Arrière-saison. Berantaroko, tardif, de l'arrière-saison, par opp. à
goizarokoa" Dv. "Sazón tardía" A. "Berantaroko (AN-larr-erro, L), tardía" Ib. s.v. aro. Harek zuen lurrari
emanen dio goizaroko uria eta berantarokoa, bil dezazuen ogi, arno, olio, sorho-belhar azienda bazkatzeko, eta
zerorrek jan dezazuen eta ase zaitezten. "Pluviam terrae vestrae temporaneam et serotinam". Dv Deut 11, 14s
(Ol goizeuria ta beranteuria, Ker goiz-beranduko euria).
berantarto. "(G), maíz tardío" A.
berantasun, berantarzun. "Berantarzun, tardanza (Archu ms.)" DRA.
berantaxuri. Cordero tardío. Afariz bildu dira Garazirenera, / berant-axuriaren exur-bereiztera. "Cordero
tardíamente nacido". Or Eus 288.
berantegitu. Hacerse demasiado tarde. Hanbat gaixtoago aditu ez dutenentzat, edo ahantzirik edo
lazakeriaz berantegitu arte egon diranentzat. Eskual 17-9-1909 (ap. DRA).
beranternai (V-gip). "Una oveja que ha parido tarde" Iz ArOñ.
berantetsarazi (Dv), berandetsarazi, berantetsiarazi. 1. Hacer impacientarse por la tardanza. "Faire
désespérer" Dv. Gero jendea aski berandets-arazi duela ikusi duenean, aldera joanik hirur-garren aldikotzat,
emaiten dio lephoa osoki pikatzen dion ukhaldia. Prop 1896, 51s. Beldurrez berantetsaraz barkuko gizonak.
Prop 1911, 75 (ap. DRA). Eta Yainkoak ez al die bere autetsiai zuzenbidea emango, berari gau ta egun oiuka ari
zaizkionean? berantetsi-araziko al ditu? Ir YKBIz 342. Zertako bada dautazu berantets-arazten! Iratz 61.
2. berantetsiarazi (Urt V 287). Retener, demorar. "Cognitionem sustinere, [...] ezagutza berantetsiarazi,
luzatu" Urt V 287. Eztiezadazuela berantetsiaraz, Eternalak dohatsu errendatu duenaz geroz ene bidea; egor
nazazue, goan nadiñ ene Iaunagana. 'Nolite, ait, me retinere'. Urt Gen 24, 56 (Dv ez nezazuela, othoi, iduk, Ur ez
nazazute gelditu, Ol ez luzatu nere itzulera, Ker ez egidazue luzatu etxera biurtzea).
berantetsi (AN-gip-5vill-erro, B, L, BN, S, Sal; SP, Urt I 161 y 383, VocBN, Hb ap. Lh, Dv, H), berantsi (ANgip-5vill),
berentetsi (AN-ulz), berandetsi, berantetsitu (Foix ap. Lh), berandu etsi, berauntetsi. Ref.: A; Iz Ulz
426; Gte Erd 280; Izeta BHizt2. 1. Pensar, considerar que algo se retrasa; impacientarse por la tardanza (de).
"Berantetstea, se fâcher de quoi l'on tarde" SP. "S'impatienter d'attendre, désespérer de voir arriver ou se réaliser
quelque chose" VocBN. "Désespérer pour cause de retard" Dv. "Berantesteko, qui est à désespérer pour cause de
retard. Ez da oraino berantesteko, il n'en faut pas désespérer encore" Ib. "1.º (B, L, BN-ciz, S, Sal), aburrirse,
impacientarse. Berantetsiak gaudela (B), (sabed) que estamos impacientes de tanto aguardar. 2.º (Sal), parecerle
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
845

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
a uno que es tarde" A. "Ta éz eldu te éz eldu te gure gizon oiek berént etsi zaudén" Iz Ulz 426. "Beransten du
etortzea (AN-5vill); amak semia berantetsi zian (S); nik bereala beransten dut (AN-gip)" Gte Erd 280. "Non
egon zara? Berantetsiek ginauden" Izeta BHizt2. Cf. VocNav: "Tardarse. En el sentido de impacientarse o
inquietarse en la espera. Usase en expresiones como éstas: No te tardes si llego a deshoras (no te impacientes).
(De uso casi general)"; v. tbn. s.v. tardado.
Tr. Documentado, desde Leiçarraga, en autores septentrionales y alto-navarros (incluido Mendiburu); en el s.
XX también lo utilizan algunos occidentales. Suele llevar complemento en caso absoluto (aunque cf. el ej. de
Argaignarats con instr.). En cuanto a la distribución de variantes, berandetsi se encuentra en Mendiburu y en
autores septentrionales de finales del s. XIX y principios del XX (alternando frecuentemente con berant-);
berandu etsi lo emplea Lizardi, y beranduetsi Lekuona. Hallamos además berauntetsi en unos versos de finales
del s. XVIII cuyo autor (seguramente labortano) intenta reproducir el habla guipuzcoana, por lo que la var.
podría ser facticia. En DFrec hay un ej. de berantetsi, septentrional.
Eta are Mesias handi hunen ethortea desir handirekin berant esten zutenak, Iainkoak manera oroz
konfirmago litzanzat eman ukhan draue bere Legea skribuz. Lç Adv ** 3r. Ha, Iauna, utz-tazu aphur bat,
igurikazu bertze aphur bat, ez lehia, ez khexa, ez berantets, sarri naiz zurekin. Ax 53 (V 34). Baitziñaraman
bizia, / Langiturikan penaz, / Munduan berantetsia, / Hilzearen orenaz. Arg DevB 147. Errezibitu dugu plazer
handirekin zuen hil hunen hogoieko letra zina [= zeina] berantetsirik, ordukotz eman baikindioen letra bat
xaluparen iabeari (Urrugne, 1680). RIEV 1908, 730. Baldin hil ondokotzat bada laudorioen loria, enaiz
lehiatzen, erran nahi du, hil ondoan bederen izanen zela laudatua eta onhetsia, eta ordu artearainokoan etzuela
berantesten bere laudorioa. ES 148. Azoteak eman naiez berandetsiak zeuden borreroak tiraka laguntzen
ziotela. Mb OtGai II 351. Artan zebilzanak zenbait egunez geldirazi naiagatik, "ez, arren, berandetsiko lukee
nere ait-am gaisoak". Mb IArg I 94s. Adonias, Dabiten semerik zaharrenak, berantetsirik bere aitaren heriotzea.
Lg I 323. Herodesek berantetsi zituen Jesusen adoratzerat urrundik ethorri ziren erregeak. Ez zitzaion
gogoratzen Jainkoak gibelatu zituela hel-araztetik haren ganat. Lg II 120. Zeruan Jesusen presenziaz gozatzea
berantetsia duen arima batek. Mih 43. Iya berauntetsiak gure parajetan. BertsZB 162.
(s. XIX) Idúki paziénzia: ez berantétsi; bérak dáki noiz ta nola. LE Ong 59v. Etzelaik ageri nai bezain laster,
berantetsirik zeude (104). LE-Ir. Jin bazira, jin zira, / Segür hunki jin zirela! / Erraiten deizüt berantetsi
züntüdala. ChantP 166. Nindiagozün jarririk leihuan / Nuntik ikhusiren züntüdan / Esparantxa handi handitan; /
Hoztürik eta berantetsirik / Juan nündüzün oherat tristerik. Ib. 300. Ongi berantetsirik lan horren hastea / ez
diat errex yasan iragan urthea. Elzb Po 230. Noizpeit agertu zitzaioten izar berantetsi hura. Jnn SBi 15. Erran
nahi baita, berantetsia zela noiz ethorriko zitzaion bere bizia Jesus Jaunarentzat emanen zuen oren maitea. Ib.
132. Azkenean ethorri zitzaizkon aingeruak erratera, akhabatzera zohazkola lur huntako egun beltz eta luzeak,
zeru guzia berandetsia zuela. Ib. 48. Gora zare hegaldatu, / Uso garbi aratza: / Mundua duzu gaitzetsi, / Ikustea
berantetsi / Aingeruen egoitza! Arb Igand 137. Iduri berantetsiak, noiz izanen den heien aldi, lerroan jartzeko.
HU Aurp 220. Engoitik botoilaño hori harantxet berandetsirik dago norbeit. HU Zez 185.
(s. XX) Beha gaude berandetsiak zer berri ekharriko darokun. Prop 1905, 42. Digula San Josepek
berandesten hasia dugun aro ederra. Eskual 11-4-1913 (ap. DRA). Eta ez dugu berantetsi bear, eskatzen duguna
nai bezin agudo ez bazaigu ematen. Inza Azalp 128. Bear dugu ba eskatu ta eskatu beti, ez aspertu eskatzeaz ta
ez berantetsi eskatua. Ib. 129. Dominixe berantetsirik zen. Const 40. Etxekoanderiak berantetsiak zaudelarik
beren etxe aitzinean, zerbait gertakari itsusi igurikan eta herabean. Zub 43. Baniak, etxekoek ez nezaten
berantets. Ib. 75. Deus ez aditzen eta gosetuak, ihiztariak ethorri ziren berantetsirik. "Impatientés du retard".
Barb Leg 131. Zoazte, zoazte lenbaitlen, gaxuok. Beranduetsiko dute, bestela, iratzebailleak. Lek EunD 30. Baña
Yon Sanduak ez al zekien bada, Yesus zala Yuduak berantesten zuten Mesia ura? Ir YKBiz 150. Xo! Sankristauak
berantetsiak zituzte! Lf Murtuts 53. Tobias gaztearen burhasoak berantesten hasiak ziren. Zerb IxtS 63.
Itzalgaizka zerbait asmaketan diardun norbait laisterka doanean, nerauk ere laisterka ibilli bearra dut, nire
burua begiratzeko. Luzatuz berantetsi ezkero, ordea, aren asmoak burutu ta nereak porrot dagikete. Zait Sof 74.
Elurte gaitzak botatzen baiditu [artzaiak] lenengoaz ahaztutzeko betarik eman gabe eta berantetsi baiño len,
artaldeak beraka bidea artzen dute egugiro epelagoaren yoranez. Etxde JJ 25. Orain, ostera, oieratu, ta
berantetsita narabilte milla asmaziok, eta milla kezkak naragite, pake zena batbatean ekaitz izugarri egiñez.
Txill Let 36s. Noiz-nai ordue zen, berantetsiek ginauden. Izeta DirG 20. Euskalerria / zein gora zegon ondo
dakian gizona / olaxe dago berantetsiten / lengoratzeko mugona. Atutxa Mugarra (ap. DRA). Espos maiteak,
gaurko eguna zinuketen berantetsi; / bidak maitatuz geroztik elgar, bakarzka zendako bizi? Xa Odol 211.
Pixkaren bat berandetsirik geunden noiz ikusiko plazaren erdian. MEIG III 75.
(En otras construcciones verbales). Berantetsi didazu [= 'te he aburrido, (lector), te me estás poniendo
impaciente'] gargero, ta noa eizkerarat. T. Arburu EEs 1916, 318. Dalako iztegi ori ez ote degun arloteok txerri
goseak ezkurra baño ametsago; ari berandu etsirik ez ote gauden. Ldi IL 59s.
2. berantsi (AN-larr). "Tardar" Asp Leiz.
- BERANTETSI ERAGIN. "Cognitionem sustinere, [...] ezagutza luzatu, berantetsieragin, berantetsieragiñ" Urt
V 287.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
846

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beranteuri. Lluvia tardía, de final de temporada. Goizeuria ta beranteuria garai egokietan emango dizkiot
zuen lurrari. Ol Deut 11, 14 (Dv berantarokoa, Ker goiz-beranduko euria).
berantgarri. v. berangarri.
berantiar (AN, L, BN, S; SP, Lecl, Hb y Foix ap. Lh, Dv, H), berandutar, berandiar. Ref.: A; Lrq (berant).
"Tardif" SP, Lecl. "Tardif, par opp. à goixtiarra" Dv. "Qui a habitude de tarder [...]. Tardif, lent [...]. Qui porte,
fructifie tard" H. "Tardío" A. "(Foix), retardataire" Lh. "Sagar berantiar (S-saug), pomme qui mûrit tard" Ib.
"Tardif, en retard" Lrq. v. berankor, 1 berandu (II). Guztiz ere Abrahamen kasta berantiarrak / Iraganen
ordain ditu erakutsiren kharrak. EZ Man I 73 (se refiere a los judíos, que retrasarán hasta ese momento su
conversión). Etzarela berantiar ene faboratzera. EZ Eliç 29. Aurher, laxo, neglijent eta berandiar gertatzen da
bekhatiaren loan eta lohian. Tt Onsa 103. Gure eginbideak konplitzeko uzkur, gogourri eta berantiar
errendatzen bagaituzte [konzienziako erreportxu hek]. He Gudu 155. Hañ leihatü pausiaren hartzeko, hañ
berantiar lanari lotzeko. Mst IV 7, 2 (SP berantkor). Ogi berantiarren egitea. Dv Lab 210. Goiztarrak edo
urrutikoak, gizadizko erreken antzera, etxeruntz dijoazenean, urrekoak edo berandutarrak badatoz mendira
txindurriak txindurtegira bezela. Ag G 181. Etzoaztela, emakume berandutarrak, eliz utsera, iru giltze-biur
emanera alki gañean bekokia duzutela loak artzera. Or Mi 77. "Ots, mutikoak" esan ordez, du / "Angelus"
otoitza artua; / arekin --etzun berandutarrik-- / argitzen zien burua. "No había rezagados". Or Eus 194.
Berandutarrek, zuti daudenen / ankartetik nai ikusi. Ib. 306. En DFrec hay un ej. de berantiar. Bera beranduar.
berantiatu. "Tardar" Asp Leiz.
berantior. v. berankor.
berantkara. v. berankara.
berantkari. v. berankari.
berantkarri. v. berangarri.
berantkeria. v. berankeria.
berantki. v. beranki.
berantkior. v. berankor.
berantkor. v. berankor.
berantordu (L, B ap. A; Dv). "Berantordu, moment tardif, saison, époque tardives. Berantorduko, qui est
d'heure tardive, d'arrière-saison" Dv. "Hora tardía" A. Nik erran bezala egiten baduzu, berant-orduak etzaitu
atzemanen. Dv Lab 202.
berantsi (-ns- Lar). "Apesgar, hacer peso" Lar. Cf. ib.: "Prensa [...], es voz bascongada, y se dijo de brensia,
sincope de beransia, beeransia, añadido, pegado bajo de algo, y es efecto de la prensa".
berantsi. v. berantetsi.
berantto (S). Ref.: Lh; Lrq. 1. (Adv.). "Berantto (S-saug), tardivement" Lh. "Un peu trop tard" Lrq s.v. berant.
v. berantxe. Behin gogoa othoitzari emanik uste gabian egon zen berantto elizan. ArmUs 1900, 59. Berantto
orai mahatsez mintzatzeko. Eskual 17-11-1905 (ap. DRA).
(Adj.). Algo tardío. Cf. 1 berandu (II). Ardi guziak batean erdi diten bildotx beranttorik eta antzurik ez
ukaiteko, behar litaike eman olhoa pikorrean. Herr 6-7-1961 (ap. DRA).
berantu. v. 2 berandu.
berantxe (L, BN, S; Dv), beranduxe. Ref.: A (berantxe); Lrq (berant). "Un peu trop tard" Dv y Lrq.
"Tardíamente, demasiado tarde" A. v. berandutxo, berantto, beranxka, beranxki, beranxko. Ala orduan
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 847
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
sentitzen baitu, bainan, helas! berantxe, zer zoramendu zen haren baithan. Dh 134. Ez dugu bertze penarik
bainan berantxe ezaguturik. AstLas 69. Presentatu ginela / Sobera berantxe, / Barkamendurik etzela / Guretzat
oraixe. Bordel 48. Gaizo izan zela zaldia ohartu zen, / Baiñan ez berantxe baizen. Gy 145. Abiatzen gare orduan
heien garbitzen. Bainan berantxe, ezen ordukotz gerthatzen da aziendek odolean sarthua dutela izurria. Dv Lab
215. Berantxe ezagutu duket hemengo jendea; bainan hartu dudan baino nekezago dut galduko gogotik. HU
Aurp 69. Toki au baztertuta dago, ta beranduxe da. Ol Mc 6, 35 (Lç ia berandua duk). Aitak ere errana zakon
hobe zuela goizegi ezinez eta berantxe. JEtchep 82. Berantxe zatortza, Aurtenetxe. Eztakit, bada, garaiz heltzen
zaren. Arti Ipuin 80.
- BERANTXEAGO (-txigo S; beranxago R-uzt), BERANDUXEAGO. Ref.: Lrq (berant); Un poco más tarde.
"Berantxigo, un peu plus tard" Lrq. "Beranxágo, un poco má t." Iz R 394. Guziá dágo órtan, joátean óngi
eméndik; dela goixágo, déla berantxágo, guti doáie óntan. LE Ong 76v. Osasunik hazkarrena maiz flakatzen
dute, batzutan laster ere bai, eta bethi kasik berantxago bederen bai. Dh 198. Belhar meta berotuko da goitxago
edo berantxago, nolako trenpua duen. Dv Lab 125. Badaki Jainkoarentzat ari dela, badaki Jainkoa goizxago
edo berantxago helduko zaiola. Laph 238. Hortakotz eman zen lazakeriari; eta berantxago, sartu soldadu. Jnn
SBi 90. Zer laguntza, zer indarra eztukezu berantxago zeok moldaturikako aphez andana baten ganik! Prop
1904, 171. Gero Izpuran, Madalenan berantxago, Donazaharre-Maiderrenean azkenik. Barb Sup 179.
Ardandegitik beranduxeago zetorrelako. Etxeg in Muj PAm 22. Uste bañon beranduxeago netorrek. Alz Ram
105. Uste baño beranduxeago iritxi. Anab Poli 109.
- BERANTXEGI. Un poco demasiado tarde. Ez dakit, Ñakero, berantxegi ez nizanez bethi jeikiren hortako...
Barb Sup 184.
berantxeko. v. beheranzko.
berantxki. v. beranxki.
berantxko. v. beranxko.
berantza (Lar H, Hb ap. Lh; -nz- Lar). "Dilación", "retardación", "tardanza", "demora, tardanza" Lar. v.
berandutza. Zenbat ere geiago hau hartu bage zauden zu, anbat urrunago dijoakizu zere Jainkoa [...]; bada
zere beranz gaistoarekin gogortuko zaitzu bihotza bekatu beren damu ona arzeko. Mb IArg I 174.
berantza. v. beherantza.
berhantza. v. berrantza.
berantzagi (G-goi; Lar (-nz-), Hb ap. Lh, H (V, G)), beantzagi (VocZeg 287; -nz- G-goi-azp), beantzai (G-goi),
bentzagi (G-nav), mentzagi (G-nav), mentzai (G-nav), menzaki (G-nav). Ref.: A (beanzagi, bentzagi,
berantzagi, menzaki); Iz Als (mentzai); Ond Bac (mentzagi). Levadura. "Mentzaia baino bigunago, levadura
(G-nav)" Satr (comunicación personal). "Mentzaiya, la levadura; mentzai gutxi" Iz Als. Arkumearen aragia
surtan errerik jan zezatela beanzagi bageko ogiarekin eta letxuga miñakin. Gco I 117 (Lard 72 legami gabeko).
- BERANTZAGI-ARTO. "Beantzai-arto (G-goi), pan de maíz con levadura" Iz IzG 202.
berantzako. v. beheranzko.
berantzakodun. v. beheranzkodun.
berantzatu (Lar). "Dilatar, retardar" Lar. (-nz- Lar). "Demorar, tardar" Lar.
berantze (Lar, Dv). Demora, retraso. "Retardación" Lar. "Obedi zazu berantzerik gabe (He), obéissez sans
tarder" Dv s.v. berant. v. berandutze, 1 berandu (III, 2). Eztu beranzen prometatu duen Iaunak (batzuk
beranze estimatzen duten bezala) baina pazient da guregana, ez nahiz nehor gal dadin, baina guziak
emendamendutara datozen. Lç 2 Petr 3, 9 (TB gibelamendu). Obedi zazu fiñean emeki, iharduki gabe, berehala,
beranzerik gabe, bozki eta alegeraki. He Phil 250 (SP 248 berandu gabe). Jainkoaren araberako obedientziak
izan behar du eztia, arraia, lañoa [...] berantzerik gabekoa, artosa. Dih MarH 417 (ap. DRA).
beranxka, beranska (Sal ap. A). Un poco demasiado tarde. v. berantxe. Hasiak gira ba ohartzen
noiztenkako erosle nasaia baino hobe dela luzara egun guzietako hein batekoa; ez ote da beranxka? Herr 8-11-
1962, 1.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 848
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beranxki, berantxki, beranski (Sal ap. A). Un poco demasiado tarde. v. berantxe. Bere tontokeriaz
ahalketurik / Beliak, berantxki, / Zin egin umen zuen / Geiago ezutela atzamanen. "Mais un peu tard". Arch Fab
77.
beranxko, beranduxko (AN-5vill; Lander ap. DRA), beransko (BN, S), berantxko. Ref.: A (beranska); Gte Erd
258. Un poco (demasiado) tarde. v. berantxe. Malezi horri egia erraiteko beranxko gira ohartu. "Lili pollit
bat badut nik" (ap. DRA). Beransko izana gatik --zortziak eta laurden da-- itsas-mainu baten hartzeko, ene
lagunek nahi dute egin legartzarako itzuli bat bederen. JE Ber 86. Bainan ez dea beranxko / itzultzeko
artzaingora? / Ibaia ezin daiteke / itzul ithurrietara! Herr 26-4-1956, 4. Aurthen, atuna beransko agertu da gure
eskualdean... Herr 9-10-1958, 4. Ene maite pollita, nolaxe zirare? / Berantxko ikustera heldu naiz ni ere...
Elizalde-Tipi in Onaind MEOE 479. Gu, egia esan, ari gara eginahalean, beranduxko haatik, orduko makurrak
zuzentzen. MEIG VII 28.
- HANDIK BERANXKO. Un poco más tarde de ello. Gardak hartan juan ziren. Hantik beransko, garden
kapitaina, ardüra egiten zian bezala, juan zen Haritxabalet-ekin bazkaitera. Const 32.
berar. v. 1 belar; mehar.
berhara. v. berrara.
beraraki (Lar Lcq 52). "Oruga, planta, berarakia. Lat. Eruca" Lar. "Berarakia, oruga" Izt C 42 (en una lista
de plantas).
berharats. v. berrarats.
berarazi (L, BN, S ap. Lh; Urt V 449). Ablandar (sdos. prop. y fig.). "Commitigare, [...] beraeragiten,
berarazten" Urt V 449. "Commalaxare" Ib. 409. "Faire amollir" Lh. Azkenekotz beraraziak edo guriaraziak
zituen bihotzik gogorrenak, bere eztitasunaz eta saindutasunaz. Jnn SBi 167s.
berharazi. v. berretarazi.
berarazle. "(L, BN, S), amollissant, émollient" Lh.
berarendu. (Aux. trans.). Apropiarse (él). v. beretu. Ango artzain ta gurtzainen biotzak osaro berarendu
zituen iztun berriak. A Ardi 88. Zer egin dezakegu Medelen biotz gogortu ori bigundu ta gureganatzeko, gure
bitartez Jaunak berarendu dezan? Ib. 109.
1 berari. "(?), carácter" A. Cf. beraritasun.
2 berari. Propio, auténtico. Baña Gastela-mutil benetakuak geruago izan ziran, karlisten lenengo
gerratiaren ostian [...], geienak argin [...] ta pioiak, Gastela gustiyan, [...] Estremaduran, eta abar. Orrexek
ziran Gastela mutil berariyak. Kk Ab II 167.
beraria. "A propósito (G-goi)" A Apend. v. berariaz.
- BERARIA BEREZ. "Expressément, beraria berez" Ht VocGr 358.
berariaz (V, G, L, AN ap. A; SP, Urt I 29, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Dv, H), berariz (V, G, AN ap. A; Dv, A
DBols), berariez (B ap. A), beraiz (Dv), bereriz (V-ger ap. A).
Tr. La forma berariz, aunque se documenta desde Mendiburu, aparece sobre todo en textos vizcaínos (ya
desde el catecismo vizcaíno de Cardaberaz), hasta que, aprox. desde principios del s. XX, se convierte en la
forma más empleada. Beraari- se encuentra en J.J. Moguel y fray Bartolomé. En DFrec hay 7 ejs. de berariaz- y
10 de berariz-, todos ellos meridionales.
1. A propósito; expresamente. "Expressément" SP. "À dessein" Ht VocGr. "Exprés" Ib. 358. "Adrede", "(de)
industria", "(de) pensado", "(de) propósito" Lar y Añ. "(De) malicia" Añ. "À dessein, exprés" Lecl. "Berariaz,
ixenduz, jakinez, adrede, scienment. Berariaz, ustearriaz, aposta, de propos délibéré. Berariaz, arretaz, de caso
pensado, avec préméditation, de propos délibéré. Berariaz, beraiz, berariz (V, G), volontairement,
spontanément, à dessein" Dv. "Exprès, à dessein, volontairement" H. "Especialmente" A. Leiçarraga (Decl a) 7v)
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
849

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
da expresuki como equivalente suletino de berariaz. Tr. Documentado al Norte (siempre berariaz) ya desde
Leiçarraga, se encuentra en Etcheberri de Ziburu, Haranburu, Axular, Pouvreau y en la carta labortana de 1680;
durante el s. XVIII su uso va disminuyendo, y a partir del siguiente sólo se encuentra algún ej. en Duvoisin. Al
Sur se documenta desde mediados del s. XVIII hasta nuestros días.
Zein igorri ukhan baitut zuetara berariaz, ezagut ditzanzát zuen egitekoak, eta konsola ditzanzát zuen
bihotzak. "Expressément". Lç Col 4, 8. Bortxaz apartatzen dire elkhar ganik hek biak [gorputza eta arima], /
Elkharren lagun Iainkoak berariaz utziak. EZ Man I 42. Berak berariaz egitea da bekhatu mortal. Harb 159.
Aurthiki zioten zenbait ur burutik behera. Eta eztakigu ala ustekabean, ala berariaz. Ax 312 (V 208). Halaber
badira urputzuak, berariaz eginak, zimenduan ithurria baitute. Ib. 232 (V 156). Eta emazte gaixtoak batzutan
bere burua, berariaz haserre iduri egiten zuen. Ib. 343 (V 228). Bai eta badira huts batzu, zeinetan ezpaita
bertze gaitzik beheramendua bera baizen, eta humiltasunak eztu nahi halako hutsik berariaz egin dezagun,
ordea nahi du hek eginez gero asalda ez gaitezin. SP Phil 217. Emakume lizun batek berariaz haren
fermutasunaren inharrosteko. Ib. 438. Eta badiruri berariaz egiña dela gure autoritatei bidagabe
egiteko (Urrugne, 1680). RIEV 1908, 729. Zenbait hutsetan erori zarela ikhusten duzunean, ala flakotasun
phuruz ala berariaz eta maleziaz. He Gudu 156. Berak berariz deiturik [ill-hordua] eta suge bati bere ozkarekin
zuen izurri guzia bere bularrean sar-erazten ziola. Mb IArg I 65. Uzten baditugu geren obenez ta berariz zerua
irabazteko diran gauzak. Ib. 209. Konsiderazio oien ondoren, ondo ta berariaz bezala Eriotza onaren gañeko
ematen ditudan Ejerzizio biak. Cb Eg II 12. Eskola oiek konseju andiaz ta berariaz Erromak paratu zituen, gazte
alperrak galdu ta munduaren desonragarri izango ziranak, ondo azi ta Erromaren onragarri izan zitezen. Cb
EBO 4. Konzienzia ondo esaminetako bide argi erraza, Euskerazko Ejerzizioetan, Konfesore ta Penitenteenzat
berariz luzaro emon dogu. Cb CatV 85. Baña nik zuentzat berariaz inprimierazo ditudan Kantatxo edo Otsaldi
eder auekin erregalatzen zaituet. GavS 5. Boozek oraino manatu zituen bihi biltzailleak utzteaz, berariaz,
erortzerat zenbait ogi buru, Ruthek altxa zetzantzat. Lg I 245s.
(s. XIX) Igarotzen bada eztarritik, berariaz ez dala, ur tanta bat edo beste, ez da baraurra galduko. Mg CC
228. --Baña zelanguak izan biar dau Konfesinoerako Esaminiak? --Kontuzkoak, berariz egiñak, astiro, ez itoka,
aringa ta priesaka. Mg CO 17. Ta bizitzia daukenen izen guztijak, diriala berarijaz eraatsijak, adierazoteko
euren inklinazino edo propiedaderen batzuk. Mg PAb 184. Arkituko dezu kanta gaitzat katu eizariaren ipui
zortzikoan berariz ipiñia. VMg VIII. Eta berari eskatu bear diozkagu bere Seme bakar Jesu-Kristoren izenean:
eta onek berariaz erakutsi zigun orazioan. Gco I 404. Konsideratu dezagun astiro Jesu-Kristo gure Jaunak
berariaz autu zuen pobrezako bizimodua. Gco II 38. Berarias atratzea bere erritik ez entzuteagatik meza [bekatu
da]. (69). LE-Ir. Latinez parátuak dire berárias, ez alá errateko eriari, ez, baizik oroigarritáko memoriarén
amóres, obéki alá oroitzekó errannaidénas. LE Ong I. Begira, berariaz eta luzaro egon ote zeran emakume
apainduai begira lilluraturik. AA II 143. Begira, berariaz aurra galtzeko alegiña egin dezun. Ib. 80. Ez gitxik
uste dabe, enzun ezkero goxean meza bat, ta ori albaitanez ta berariaz arin laburrena, jai guztia dagoala osoro
gorderik. Añ MisE 242. Naasteko dantzaak berarijaz ikustia, ta arei begira egotia bere, eragotzita dago
aparteko legiagaz. fB Olg 171. Zelan au? Zeubek erakutsita. Ez beraarijaz. Ezbada umeen aurrian zeubek
ardura bagarik sarritan esanda. fB Ic I app. 16. Ez diñot Baseerritaarrak ez diranak ez dabeela izango emen zer
ikasirik, ezpada ez dodala berariz eureentzako berba egiten. JJMg BasEsc IV. Ezin ukatuko dabee nasala
leleengua zubei bakarrik, ta beraariz liburuban berba egiten. Ib. II. Nork daki zenbaterañoko zerri samaldak
eramaten dituzten Bizkaitar, Arabatar, Erriojatar eta beste askok berariaz artara etorririk? Izt C 186. Eman
zion berariaz arentzat gordeta zeukan aragia. Lard 155. Zenbat gogoramendu on izpiritura, eta nik berariaz
guziak bazterrerat, eta hekiez ardurarik ez. Dv LEd 167. Eta badiruri berariyez datorrela, zaldi onen jaso-al
eskasak jartzen gaituen larritasunetik kentzera. Bil 164. Alanbere elexa onen obra argitsuak dira egiyaz, eurak
bakarrik berariz aitatuteko duiñak. Ur BulaAl 7. Orrela obeto bere gogoak ezkutatzeko, santuak beraiz besteai
alako itzerdiren batzuek zabaltzen laga ta utzi zien. Aran SIgn 66. Itz zenbait, erdarazkoak izanik ere, utzi dira
berariaz ukitu gabe. Legaz III. Eta gaitz hura Birjiña txit santak berariaz bialdu ziola, zirudien. Arr May 191.
Agur Maria guztiz garbia / ta inoiz orbanik bakoa / Iaungoikoaren mirari andia / berariz sorturikoa. Azc PB 41
(Ur PoBasc 503 Ama Konzeziñoekua). --Eta zer diraustazu bere Biotz guztiz maitegarriaren ganean? --
Jaungoikoak egin ebala berariz eskutapen andi orretarako. Itz Azald 72. Zein da Sakramentu oni berariz
dagokan lenengo egitadea? Ib. 167.
(s. XX) Ta ala iduritzen zait, idazkortzakin goraki goretsi bearko zuenetan alako zaldun ona, berariz ixilean
iragaiten dela. "De industria" (Quijote IX). AIr RIEV 1928, 604. Zaldun bikain onen aipuetan luzatu bear
lukenean ere, berariz ixiltzen baita. Or RIEV 1929, 8. Nik ostera, biderik txarrenetatik neroian berariz, gaitz
egitearren. Or Tormes 23. Eta zakura sartzekoan, esku zuri ta beltxa, berariz edo ustekabean bata
bestearengana zoazin. Or Mi 21. Iraizean esan balu, barkakizun ziteken, baina berariz ari izan zan. Or Y 1934,
84. Azkenengo ikustorduan ain berariz itzegin eutsana. (Interpr?). Erkiag Arran 150. Eluke zuzen egingo, ezta
buruak emandako egiak oro berariaz esan balezaizkio ere. Zait Plat 91. Baiña barrendu dezagun urbillagotik
eta berariaz puntu au. Vill Jaink 158. Emeak, berriz, berariz argaldu bear dira. "Volentes". Ibiñ Virgil 97.
Esana dago, berariaz esan ez bada ere, hizkuntza idatzia astiroago aztertu dugula ahozkoa baino. MEIG VII 81.
2. (BN-baig; VocBN, H), berariz (G-to, AN-gip), beragiaz (AN-gip). Ref.: A (berariz, beragiaz); A Apend
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
850

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(beraria). En broma. "Dire ou faire quelque chose pour s'amuser, adverbe opposé au mot serioski, sérieusement"
VocBN. "Par feinte, par manière de jeu, par plaisanterie. Ez khexa, berariaz egin du, ne vous fâchez pas, il l'a fait
pour plaisanter" H. "Zinez ala berariaz, en serio o en broma (BN-baig)" A Apend. Gizon au, berariz ari ez
bada, eroa duk, esan zuen apezak berekiko. Or Mi 36. Ark ordea, berariz orma-artea aipatzen. "Saepe ab illo
parietum irrisio repetebatur". Or Aitork 187. Berariz, baiña benetan oartaraziz, ezkon-ituna irakurten entzutean,
neskame-agiri zala uste ukan bera zutela zesaien. "Veluti per iocum graviter admonens". Ib. 228.
3. Especialmente, sobre todo. (Esta acepción tendrá seguramente su fuente en una mala interpretación del
significado "especialmente" que da Azkue en su dicc.). Elizara sartu diranak, zelaikoen arreta lageaz,
gogamen ta begiak Malentxogan jarrita dauzkate. Berariz Kataliñek. Ag G 339. --Zegaitik diñogu "zeruetan
zagozana"? --Jaungoikoa toki guztietan egon arren, zeruan berariz dagoalako, diñogu "zeruetan zagozana".
KIkV 48 (KIkG 32 batez ere). Estaduak bere eskua gizarteko arazo guztietan, edo beintzat geienetan, sartu bear
ei dau, ondasunai dagokien arazoan berariz. Eguzk GizAuz 38. Baña gizarteko gauzak egon diran lez, makiñak
berariz eta batez be ugazaben alde lan egin dabe. Ib. 21s.
4. (Tras bere, etc.). "Beren berariz diardue, trabajan con todo empeño (V-m)" A EY III 282.
- BERARIAZKO (Ht VocGr 358, Dv, H; berarizko V ap. A; bererizko V-ger ap. A). a) Propio, expreso;
especial. "Fait exprés, berariazkoa" Ht VocGr 358. "Particulier, spécial [...]. Lan horren egiteko, behar da
berariazko tresna bat, pour faire ce travail, il faut un instrument particulier. Har zazu xede berariazko bat,
prenez une intention spéciale" Dv. "Fait à dessein" H. "Especial, característico" A. Tr. Al Norte se documenta
sólo en Pouvreau, en el catecismo de Lavieuxville y en Duvoisin; al Sur se emplea desde mediados del s. XVIII.
Hura imita dezakezu, zure aparta espiritualetan eta berariazkoetan. SP Phil 147. Jesu-Kristo gure Jaunak
egin du hartaz Ebanjelio sainduan berariazko manamendu bat. CatLav 191 (V 98). Non ez duten permisione
berariazko bat iskiribuz Jaun Aphezpiku haren ganik. Ib. pról. (V 1). Aldi oietarako behar zutela erran izandu
didate anitz Eliz-gizonek, berariazko Libruren bat edo bertze. Mb OtGai I pról. Berariazko ta berezkirozko
Jaungoikoaren argi ta doai gabe [...], ez berak ta ez bestek ezin gauz onik egingo zuen. Cb EBO 49. Ejerzizio
eder onen ondoren, Dotrinaren puntu berariazko bat berak azaltzen edo esplikatzen zuen. Ib. 60. Eta bere
modestia birjinalaz batean txit berariazko grazia Jainkoak eman zion, egokiro ta guztien gustora ederki itz
egiteko. Cb Just 117. Eta orrenzat, eta donzella, ezkondu, alargun ta relijiosoenzat, estadu guzietan Jangoikoa
obeto serbietako berarizko Libruan atera zituan. Cb CatV 66. Elexa Santeak berarizko Oraziñoak ditu. Ib. 105.
(s. XIX) Susko labe gori berariaskoa (240). LE-Ir. Eta grazian daudenai, ori konserbatzeko, berariazko
Zeruko sokorruak eta indarrak iristen diezulako. Gco I 467. Eta argatik oen gañean zazpi dotrina berariazkoak
aurrera egingo dizkizuet. Gco II 7. Jangoikuak sorreratik legez zubek ganako iraatsi eustan berarizko
etsigitasunak txiki txikitatik zaletu ninduban zubekaz artu emon estu bat eukitera. JJMg BasEsc I. Gure
estadubari iraatsi eutsazan beraarizko beste obligazinoe asko eta astunak. Ib. 3. Berarizko ta beren beregiko
ardura bat artu ezpadozu arimako okerrik izan ez dedintzat. Añ EL 2 141. Eta daukeen legez auturik aste
bakotxian egun bat, zein dan zapatua, igaroteko berarizko arduriagaz Ama samur onen gogoko egikizun eta
lanetan. Ur MarIl 1. Han debruak berariazko errementa ikharagarri batzu eskuetan, ni thormentatzera paratuak
daude. Dv LEd 216. Bene benetan beretzako da / Egokien Jaungoikua [izena], / bere Erreñu berarizkoa /
Zergatik jakon zerua. AB AmaE 426. Areriozko soldadu aldra ta pilluak, / Ezin ezautu zeikean meta
berarizkorik, / Ebiltzalako ganora baga banatuak. Ib. 449. Pekatu mortalean ao sakrilegoan Bera artuaz,
infernuko sugarretan berarizko bizilekua dan bular ats batean Bera artuaz. Arr May 100. Teofilo iritzi añ
andian zegoen, nun Obispo izateko txit egoki eta berarizkotzat iduki zuten. Ib. 149. Berarizko apaingarririk
ezeukan etxe onek. A BeinB 83. --Zer da argingurua? Sari bat edo zoriontasun berarizko bat, emongo jakena
irakaslai, martiriai eta dontzellai. Itz Azald 42. Bere gogoketa guztiak Adalbaldori, Lopek, berarizko beste
gogoketa bategaz kendu ta zerutik Lurrera erakarri eutsazan. Ag AL 158.
(s. XX) Ta Malentxok, belauniko jarrita, eskerrak emanaz, malko gozoak ixuriaz, jarleku berezia eskatu zion
Jesusi aitonarentzat, berarizko laguntasuna etxeko danentzat. Ag G 286. Aparitan berakin iduki ninduten,
bainan etzuten berarizkorik deus aitatu. A Ardi 49. Antza danez, onetantxe be, lapur ixaten be, euzkeldunek
berarizkuak ixan dira, euren antza ta ez iñorena euki dabe, iñor ez lakuak ixan dira. Kk Ab I 117. Ardura
berarizkoz indotarrak zaintzearren. GMant LEItz 69. Gotzain Jaunaren berarizko baimen barik barriro
argitaratzea zearo eragotzita dago. KIkV 2. Gurutze eta Aragi bulda artu, eta orretarako oi dan limosna eman
bear da berarizko eskubide oien jabe izateko. KIkG 64. Obi maitati / Berarizkuak / Egixuz, arren, / Zeutzat gure
bijotzetan. Enb 105. Mendirik-mendi ibiltzeko jaunzdura berarizkoa urdina denez gero, jauntzi zurail urdinean
eman zen. FIr 139. Egiya da euzkeldun geienak arotz, argin, igeltseru, errementari, au da, berarizko lanbiden
bat ebenak, opiziodunak, izaten zirala. Kk Ab II 182. Oñaztarra berarizko arri bat dala uste oi da. JMB ELG 83.
Toki batzuetan berarizko ikasketak egin dira, geigarri au, langilleen alogerai dagokienez euneko zenbateraño
eltzen dan jakiteko. Eguzk GizAuz 184. Lugin edo nekazariak berarizko ogasun eta eskubideak daukez-ta,
berarizko bazkunak bear dabez. Ib. 193. Kaixazaarraren ganeko olari noizean bein berarizko dranga-dranga
otsak ateraziaz. Erkiag Arran 37. Urtero ikusi daitezela [eresoinketak] uriko kaleetan, izakera berarizkoaren
agerkaietariko lez. Ib. 40. Alabak, neskatilla beargin eta garbiak, amaren ondotxoan azirikoak, laguntasun
bererizkoa egiten eutsen. Ib. 16. Basorako berarizko zaletasune euken. Akes Ipiñ 34. Aren baimen berarizkoaz
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
851

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bere bai. Erkiag BatB 20s. Problema berri bat dela gizona. Eta erantzupena ere berarizkoa galdegiten duela.
Vill Jaink 57. Ortaz gañera, aren olerkien berarizko barne-igimena kantetarako. Gazt MusIx 168. Au du
berarizko Fray Luisek. Ib. 68. Santuari berarizko otoi eta eskari beroak egin ondoren. NEtx LBB 142.
(Uso sust.). "Proprio, mensajero, berariazkoa, mandatari berriaz bialdua, egarria, lat. tabellarius peculiariter
missus" Lar.
b) (SP, Lar, Dv, H). Voluntario. "Berariazko bekhatua, péché de malice, de volonté déliberé" SP. "Cosa hecha
adrede, berariazkoa, itxenduzkoa, jakiñezkoa" Lar. "Volontaire [...]. Berariazko emaitza bat, un don volontaire"
Dv. "Beren berariazko itsuerak galtzen ditu, leur propre aveuglement volontaire leur perd (Mb)" H. Orra
nondik datorren gaistoen bekatutik bekaturako ibillera galdua: beren berariazko itsuera gaistotik. Mb OtGai I
42. Israeldarren berariazko galtzea. Ib. II 267. Berariazko edo ezagutzerekilako falta edo bekatu orori, zunbat
nahi ttipi izanik ere, ihes egitia. AR 53. Nausi batek bi mutil ondoz ondo elgarren berririk jakin gabe zerbait
eitekoz lekhu berera igorten tienian, elgarren lekhu hartan ez ustian kausitzia heen errespetura suerte bat duzu,
bena Nausi igorliaren errespetura berariazkua [= 'coincidencia provocada, intencionada'], edo Nausiaren
maniaren araukua. Ib. 304s.
c) Espontáneo. Sua etzan toki batean bakarrik sortu. Orrek agertzen du ez zala berarizkoa. Munita 26.
berariazki (Ht VocGr 358, Lecl, Dv, H). "Expressément" Ht VocGr 358. v. berariaz. Uste izan dut berehala
enganatzen nintzela, eta berariazki higuriki zaitut urhatsean hurbilagodanik zu ikhusi nahiz. "Expressément".
Birjin 63. Ezkare obligatuak egia da, egiten ditugun gauza guzietan xede hori berariazki gogoan hartzerat. Dh
347.
berarik (H y A (que citan LE Urt)), beraik (G-to ap. A), berarikan. 1. Al menos. "Siquiera" A. v. bederik.
Lenago, lenago bear zen, baño kondarrak berarik, negar anitz egiñez, prinzipala malogratu edo galtzera bota
bada ere. LE Urt 88s (ms. 31v ondárrak berére). Berak ekarri zuen [txala] / andik Zaldibira, / Artikulara zuten /
gero urrengo jira, / ezurrak berarikan / etorriyak dira. Ud 103.
2. "Adrede, de industria, sabiéndolo, [...], (V) berarik, beren-berengi" Añ. "(V; Añ), especialmente" A. v.
berariaz.
beraritasun. Euskaraa bera dai bere modukoa eta beraritasunez erakusteko izkeraa. "Con un método
especial y exclusivamente suyo". A Gram VIII.
berariz. v. berariaz.
1 beraro, beraaro (Lar). 1. Blandamente, suavemente (sdos. prop. y fig.). "Blandamente" Lar. Beraro ar
nazazu, traidorea, / edo bestela noxbait il nagizu. Lazarraga 1186v.
2. "(V-och), cómodamente" A.
2 beraro (V-ple ap. A). 1. "Curiosamente" A.
2. (V-ple ap. A). "Curioso" A.
berartan, berartaz. v. BERARTAN, BERARTARIK, BERARTAZ (s.v. 1 bera).
berartekotu. "Ensimismarse, abstraerse" BeraLzM.
berartrakari. "(R), de igual condición (que él). Aita ongi eginkari (jarrakiten zau), seme berartrakari, (a) padre
bienhechor (le corresponde), hijo de igual condición" A.
beras. v. beraz.
berasa. "(V-ger), tener a manos llenas, en abundancia, bienes, como tierras, dinero, etc." A (no se trata
obviamente, a pesar del significado que le da Azkue, de un verbo sino, a lo sumo, de una expresión adverbial).
berase. "(V-gip), Mucha humedad. Berase andia egin dau (V-gip), ha hecho gran humedad" A.
berasi (Lar H). "Tibio" Lar.
beraska. v. abaraska; beraxka.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
852

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
1 beraste. "Devolución" Lar.
2 beraste. "Tibieza" Lar. Cf. berasi.
berastegi. "Baxada, jatxiera, beerastea, berastegia, jauspidea" Lar.
berasteko. "Devolutivo" Lar.
berastemio. v. bereztemio.
berastetu. "Devolver" Lar.
berastu. "Entibiar" Lar.
beratar. v. beheratar.
beratasun (V, G, AN ap. A; Urt I 305, Ht VocGr 431, Lecl, Hb ap. Lh, Dv, H), beraatasun (Lar, Añ, Hb ap.
Lh), beratarzun (Arch ms. ap. DRA). Blandura, ternura (sentidos prop. y fig.). "Aegrimonia, flakéza,
beratásuna" Urt I 305. "Tendresse du cœur, beratasuna, amulsutasuna" Ht VocGr 431. "Blandura" Lar.
"Relente, rellente, blandura que causa el rocío, intzaren beraatasuna" Ib. "Tendresse" Lecl. "Qualité de ce qui
est tendre, sensible. (Au phys.), mollesse" Dv. "Tendresse, et tendreté" H. "Mollesse, effémination" Ib.
"Blandura" A. "Beraatasun (Hb), action par laquelle un corps se ramollit lorsqu'on l'expose à la rosée" Lh. Sg.
Añ: "Remojo, (c.), beraaldia, beraatasuna". v. beraztasun. Debozionea beraz eztatza beratasun eta
sentimenazko afekzione hetan. SP Phil 476. Bihotzeko beratasunik eta sentimendurik gabe Iainkoari egiten
diogun serbitzua. Ib. 491. Ekusten dezu, Kristaua, zeiñ beratasun eta kontu andia duan Eliz Ama Santak bekatari
errenakin ere? AA III 522. Nik erretzen egotea nuen merezi, eta zuk, zure beratasuneko ihintzaz gozatu duzu
nere bihotza. Dv LEd 245. Fedegabeen aratoitzak deituko diote argidotarra bere biotzaren beratasunagatik.
Otag EE 1884a, 310. Gazte biotzen alkar-beratasuna, leengo ume-bizikerea aldaturik beste amesbizitza ta
izakera bat sortuazoten dauan barruko garra. Erkiag Arran 60. Gizonen beratasun ta galpide, argalkeri ta
oztopo, Egilleak orrelantxe eginda --nork eztaki?-- emakumeak oi dira. Ib. 41.
Sensibilidad. --Beratasuna zer da? --Gauza eder baten aurrian, biotzak errez zausk egiteko gaitasuna. EEs
1925, 83 (se refiere a una de las cualidades del artista).
- BELLATASUN. (Forma con palat. expresiva). "Bellatarzün (S, Foix), mollesse" Lh.
beratasun. v. beheratasun.
berategi, beraategi (Añ). "Remojadero" Lar.
berati (Dv A). "Facile à attendrir, sensible, clément, doux" Dv. "Placable, clemente" A. Cf. bihozberati.
Ene Jainko guziz botheretsuak berati eragin dezazuela. "Faciat vobis eum placabilem". Dv Gen 43, 14 (Ur ongi
eginkorra).
beratiar. "(S; Chaho ms.), solitario, misántropo" A. Cf. 1 bera (4). v. bakartar.
beratitasun. "Placibilidad" BeraLzM.
berats. v. 1 beratz.
beratsu. v. bertsu.
beratu (gral.; Lcc, SP, Aq 1175, VocBN, Hb ap. Lh, Dv, H, VocB, A DBols, Zam Voc), beraatu (V ap. A; Lar,
Añ, Hb ap. Lh), beatu (G-nav, AN). Ref.: A (beratu, beatu, beraatu); Iz ArOñ; Ond Bac 390 (beatu).
Tr. Documentado tanto en textos septentrionales como meridionales desde finales del s. XVI.
1. Ablandar(se). "Blandamente, beratua legez" Lcc. "Ablandar lo duro, beratu gogorra" Ib. "Amollir, rendre
souple" SP. "Enternecer" Lar y Añ. "Mollear" Lar. "Enveradas, uvas, beratuak (AN)" Aq 1175. "Ablandar" Añ.
"Amollir" VocBN. "Amollir" Dv. "Ramollir" H. "Ablandar como la cera, como el gato al fuego" VocB. "Beratu
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 853
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(c.), ablandar" A. "Ablandarse" Iz ArOñ. "Macerar, manir" Ond Bac. v. 1 beraztu, biguindu.
Iguzkiak beratzen du ezkoa, eta gogortzen lurra. Ax 109 (V 72). Jesusen negarrak ta odola arriak berak
beraatzeko poderosoak dira. Cb Eg II 56 (Dv LEd 108 beratzeko). Ithurriak, lupuak eta hunelako bertze
trunpiloek mantharraz beratu behar dute. Dv Dial 79 (It biguindu, Ur bigundu, Ip eztitü). Haragia ere
beratuegia edo tendratuegia dikek. Prop 1902, 136. Eta ainbeste urtetako kutxa zarra, indarrik ez biotzik ez
ebana oso beraturik eta zizkaturik egoana, berela eskuratu yatan eta saietsean zulo eder bat egin neutson nire
onerako. Or Tormes 51. Onako muño ok, ezkoa bezala lenago beratuko dire, ta lenago yoan al diteke itsasoz
Bausko irira. Or Mi 51. Iztarren koipea, berriz, beratu-beratuz urtu egiten zan errauts gañean. Zait Sof 189.
Nolatan ez ditu bere begirada otoitsuak arkaitzak berak beratzen? Txill Let 34.
(V, G; SP, Ht VocGr, H), beraatu (Lar, Añ). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. Remojar(se), ablandar(se)
poniendo a remojo. "Tremper, mouiller" SP. "Tremper" Ht VocGr. "La terre trempée, lurra beratua" Ib. 434.
"Remojar" Lar y Añ. "Empaparse" Añ. "Poner en remojo" A. "Remojar" Etxba Eib. "Ablandar poniendo a
remojo. Bakillaua ondo beratu biar izaten da, babak eta garbanztuak pe bai" Elexp Berg. "Beratzen euki, tener a
remojo" Ib. "Beratzera bota, echar a remojo. Botaizu babak beratzera" Ib. Eramaten bada arako prestatu
bage edo gobadan ta lisiban berotu ta beratu baño len, urean batek zenbait erabilze, igozka ta kolpe emanagatik
geldituko da lensu bezala. Mb IArg I 279. Ta arik eruaten / Gabiko egitera, / Beratu ditezan / Pozu baten eukita
/ Egun batzubetan. Mg PAb 143. Oneen lapikuan ogija beratu ta koipetuta jatera. Ib. 131. Kapuleak ifintzen dira
ur irakiñean, eta an beratzen dira. It Dial 6 (Ur bigunduten, Dv guritzen, Ip mardotzen). Pagoaren ezkurrak,
urrak eta aziak ur epeletan beratu bear dute. Ib. 105. Paguaren ezkurra, urra eta azijak beratu biar dira ur
epeletan. Ur Dial 105 (Ip, Dv beratu; Ip mardotü). Eskoziako bakallao ona artu, eta ipintzen da beratzen zati
anditxoetan. Cocinan 19. Eta atzetik zintzilika zegoan pertz ori bat bakallauez beteta, beratu zedin. Zab Gabon
33. Ta kalan, euri truxu zaparradetan beratuten, aize otzetan gogortuten edo eguzki berotan kiskaltzen luzaroko
orduetan egon da gero. Ag Kr 61. Bakallua gendukan / beratzen potzuan. Noe 94. Oñatiko San Eliasen
ermittara joaten dira. Ermitta inguruko potzu batean emakumeak bere esku-musuak garbitu oi dute. Egikun oni
berau esaten diote. JMB LEItz 94. Zein ederra zegoen, ointxoak iturriko ur garbian beratuz. Or Mi 50. Kafe
utsetan ogi-zatiak beratuta jaten zitun. TAg Uzt 253. Urrena jartzak bakallua beratzen onenbesteko puskak
eginda. Anab Poli 42. Leio maitetik dakusdan lurra / --udalen ura ganean--, / beratzen dago, gizentzen dago, /
arratsalde euri-berean. Gand Elorri 151. Gertau eban zigorra gatz-uretan beratuaz miñgarrixagua izan zeiñ.
Etxba Ibilt 470.
(gral. ap. A; Urt, Dv, H), beraatu (A). (Fig.). Ablandar(se), enternecer(se); aplacar(se). "Adducere ad
misericordiam, bihotza samurtzea, bihotza berátzea" Urt I 146. "Attendrir" Dv. "(Au fig.), attendrir, toucher,
appaiser, s'attendrir, s'apitoyer, s'appaiser" H. "Aplacar" A. "Beraatu (Ur Lev 1, 3), aplacar, ablandar" Ib.
Zeure biotza bera bekizu, / badozu piedaderik. Lazarraga 1184r. Zeurk zeure aita ori ondoena beratuko dezu
(Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 124. Eta haur da egundaiñoz gero, gure Iainkoak, bekhatore bihotz gogorrari,
bere gogortasunaren hautsteko, eta beratzeko, ediren duen erremedio handietarik bat. Ax 571 (V 366). Peril da
baldin xoil gogor ezpada, bera dadin, linbur dadin, amora dadin. Ib. 350 (V 232). Minzo emeak bihotz gogorra
bera diro. O Pr 318. Bada horren gainean zer etzuen egin Saulek erakusteko beratu zitzaiola bihotza Dabiten
aldera? SP Phil 473. Dagoela eztiki, dagoela saminki, bakean, tribulamendutan, argian, ilhunbean,
tentazionean, errepausuan, gusturekin, gusturik gabe, idorturik, beraturik. Ib. 471. Haren bihotz gogorraren eta
hotzaren [...] beratzeko, urtzeko, ematzeko. Tt Onsa 45s. Bustirik ene nigarrez / Izan zarete beratu, / Ene
auhenak entzunik, / Zuek zarete ernetu. Gç 71. Ezen bere bihotza hasten zitzaion beratzen bere anaiagana, eta
billha zebillan non nigar egiñ. 'Conmota fuerant viscera eius'. Urt Gen 43, 30. Ekusi bear du Jangoikoak hau
bere bihotz damuz ta urrikiz beratuarekin. Mb IArg I 279. Faraon bezain gogortua arkitzen etzen bat beratzeko
aski ta sobera zena. Ib. 119. Lagun zadazu zure Biotzeko amorearen sutegi biziaren konsiderazioan ondo
sartzeko, ta burnia baño otzago ta gogorrago banago ere, or berotu, ta beraatuko naz. Cb Eg II 39s. Jesus
Dibinuak egin ziozkan finezeen golpeakin ezta beratzen (Muruzábal, 1761). ETZ 119. Au bera gertatuko zaize
zuegi, konpadezitzen eta beratzen etzaratenak (Langarica, s. XVIII). Ib. 159. Hekien auhenek eta suspira minek
ez dute ukitzen, ez beratzen haren bihotza. Brtc 147s. Ta eskatuten badeutso Jaunari, gozotu ta beraatu daiola
bere biotza. Añ LoraS 55. Atzenean onela gogorturik dagoan bekataria, beratu, gozatu eta biguindu ordean
Jaunaren itza eta Sakramentuakin, geiago eta geiago elkortzen eta gogortzen da. AA III 502. Hark beratzen du
zeruko aitaren bihotza gure alderat. Dh 226. Azkenean bada ikhusten du urrun danik dathorrela, erraiak
beratzen zaizko. Ib. 434. Ordea hunen sangez, / Eta marraska miñez / Zauden guti beratuak / Motztaille
kostumatuak. Gy 143. Aitoren semea solaz llabür horrez bihotza beratürik, igitü gabe egon zen mement bat.
Arch Gram 90. Eta harria bezain hotza eta gogorra naizen arren, hor burdin goria bezain berotuko eta
beraturen naiz. Dv LEd 81. Eskeñiko du ar aitzaki gabe bat testimonioko tabernakuloko atean beraatzeko
beretzat Jauna. Ur Lev 1, 3. Nigarra begirat jin zitzakon, bihotza tanpez beraturik. JE Bur 80. Orrelako
maitetasunak irabazi ta beratuko eztuan gizonik ezta. Ag G 373. Amari bere biotz xamurra beratzen zaio /
atsegiñezko pozaren pozaz urtuta. Jaukol Biozk 91. Pareta histuek begia jotzen daukute, beratzen bihotza. JE Ber
75. Iturri garden, aran sotil, baso itzal, mendi zorrotz, maite min eta minkuntasunak beratutako gaiak goiar
biarentzat egokienak dirala ez uste. Aitzol in Laux BBa X. Argatik ez dute graziaren argia ikusten, ez
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
854

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Yainkoaren deia entzuten, eztu ezerk ere aien biotza beratzen. Ir YKBiz 164n. Mun eta musu, beratu dute /
Aingeruaren biotza. Or Eus 262. Barnea beraturik, nigarrez hasi zen. Mde Pr 160. Jaungoikoak ez ote zion
beratuko alako biotz gogorra? Etxde JJ 240. Burutsik ta zutunik ta bakar-bakarrik ikustean askoren biotzak
samurtu ta beratu egin ziran. Erkiag Arran 168. Nikanor-en biotza, barriz, ez da orren errezto beraatuko. Erkiag
BatB 172. Manesetara ere ioan zen eta aien errege beldurgarriarengana giza-otoitzekin iñoiz ere beratzen
etziren biotz aiengana. Ibiñ Virgil 116. Mutillak eta dantzak, biak batu ziran Anaren biotza beratzeko. NEtx LBB
50.
beraatu (Lar, Añ). "Mitigar, suavizar" Lar y Añ. Ta nire zanei darioen inpernuko sua, an beraatu ta
ozkirriantzeratuko aal dot. Erkiag Arran 156.
Debilitar(se). Gose edo egarriz ezin beratua, / Lan gehienetako da gizon hautua. Hb Esk 87. Zenbatenaz
gehiago barraiatzen baitzitzaioten izpiritua eta beratzen bihotza, hanbatenaz gutiago bilhatu dute Eliza. Hb
Egia 135.
(G-goi). "Endulzar, templar el ambiente" JMB At. "Egualdia beratu egin da (G-goi)" Gte Erd 86. Egurastia
galanki beratu eta epeldu zan. JMB ELG 55.
"Berátu, beráketan [...] ponerse con diarrea" Iz ArOñ.
2. (Uso sust.). "Blandura, beratua" Lcc.
"Remojón. Beratua ederra artu dogu, eiñ daben trumoi eurixakin" Etxba Eib.
- BELLATU (S, R; Foix ap. Lh). (Forma con palatalización expresiva). "Beillatü (Sc), beillatu (R). 1.º ablandar.
Eztula beillatu zita, se me ha ablandado la tos. 2.º (R), echar en remojo" A. "Eskuzta zak kandela kori suara,
beilatako (R)" Ib. s.v. eskuztatu. La -i- se debe sin duda a
reconstrucción del lexicógrafo.
- BERATU ERAGIN, BERAERAGIN. "Commitigare, [...] beraeragiten, berarazten" Urt V 449.
- EZIN BERATUZKO. "Qui ne peut être amolli" Dv.
beratu. v. beheratu.
berhatu. v. berretu.
beraturi (SP Dv y A). "Beraturia, vrille, instrument de menuisier" SP. "Barrena" A. v. daratulu.
1 beratx. v. BERATX (s.v. 1 beratz).
2 beratx (V-arr). "Beratxa, Alium sativun, ajo" Arzdi Plant1. v. berakatz.
beratxarko. "Corral (R-uzt)" A Apend.
beratxatu. v. BERAXTU (s.v. 1 beraztu).
beratxo. Dim. de 2 bera. v. beraxka, belaxka. Eta zu indar gutxikoa eta beratxoa zeundela etsai oen
kontra peleatzeko. AA I 91s. Begira zerekin edo iñudearekin eratzo ote dezun aur jaioperria edo beratxoa,
itotzeko perill andian. AA II 81. Ez guri orrelako gauza gogorrik esan, baizik gauza beratxoak eta gustokoak.
AA III 422. Uztabiltzerik geienetakoa zan txakolina non nai deitzaion ardoarena, zeña beratxoa eta gorputz
gitxikoa izan arren, bazkatzeko aiñ ona zan nola Cabretongoa. Izt C 146.
1 beratz (B, BN; Aq 1037, VocBN, Hb ap. Lh, Dv, H), begats (AN). Ref.: A (beratz, begats); Iz Ulz.
Tr. Documentado desde mediados del s. XVIII; entre los vizcaínos sólo se encuentra algún ej. moderno. La
forma con palat. expresiva beratx la emplea por primera vez Mendiburu, y es frecuente sobre todo en textos altonavarros;
beratz se encuentra alguna vez en Lizarraga de Elcano (frente a beratx mayoritario en este autor), y es
la forma más usual desde mediados del s. XIX. En DFrec hay un ej., septentrional, de beratz.
Blando. "Blando" Aq 1037. "Mou" VocBN. "Mou, ductile" Dv. "Facile à s'émousser, s'ébrécher. Nabala
beratza, couteau mal trempé, a fil peu durable" H. "Blando" A. "Berátza, lo blando" Iz Ulz. v. 2 bera. Nahiz
zuhamu beratza den, burzuntzak badu on handi. Dv Lab 319. Muina zako bakarrik gelditzen osoki beratz
hezurrari. JE Med 21. Ta matxarroan erretako berengenak, eta piper amorratuak eta tipula beratzak... oparo.
Or Mi 89. Sapelar biguin, karda beratza, / belarrik balitz susperkor, / ta arbi ostoa... beren ondoan / ez badute
nabari iñor. Or Eus 221. Ele-ederrek esker emanez, / aldiz, omen-du gordeko / eltze bat bete gazta beratza, /
Kokok ain baitu gogoko. Ib. 238. Argorria, zuria baño, beratzagoa da. Garm EskL I 96.
(Dv, H, A), beraz. Tierno, dulce, delicado. "(Fig.), tendre, délicat" Dv. "Sensible, délicat" H. Jangoiko ónak
alá / ónak eta gaitzak / tú nasten bekála, / gogórrak, berátzak. LE Kop 127. Gogorat heldu zaizkit / --hau dut
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
855

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
hau laguntza-- / Aitaren urrats zuzen / eta boz beratza. Etcham 72. Ama-arreben biotzetan zeruetako mana bezin
beratz, goitiko eztia baizen guri, zuzpertzaille ta gozagarri izan ziran [berbok]. Erkiag Arran 160. Lekaimeak itz
beratz amultsuok esan bitartean. Erkiag BatB 200. Nabaitu leikean or / nobere arnasa, / abere ta lurraren /
loaldi beraza. "Suave sueño". Atutxa Mugarra 62. Bainan bihotza beti bezain beratz. Ardoy SFran 224.
Bazitazken milaka dedikatzaile horiek baino jende arruntago eta sordeisagoak; bai eta ere (zertako ez?) bihotz
beratzago eta goragokoak. Lf CEEN 1973, 130.
(B, BN-lab, AN-burg; VocBN, H), berats (L-ain). Ref.: A (beratz, berats); Izeta BHizt2. Débil, flojo; delicado
(en sdo. peyorativo) "Faible" VocBN. "S'emploie en L sous le sens de mou, sans énergie ou vigueur, sans force
de résistance à la fatigue. Zaldi beratza, cheval mou" H. "Berats [...], hombre que se fatiga pronto" A. "Flojo,
poco resistente. Beruna baiño beratzago aiz, eres más flojo que el plomo. Jan beratza, comida floja" Ib. "Zein
beratza zaren!" Izeta BHizt2. "Yende beratza irietan" Ib. Higana oraino-ere bihurtzen natzauk, oi gorputz
beratzegia, hiri olde gaixtoetan oraidino nahi bezala ohitua. Dv LEd 86. Idi guziak berenez indar handikoak
dira; beratzak direnek ere laborantzako nekhea jasaiten dute. Dv Lab 235. Bertzeak baino beratzago eta
alferrago dira, bainan gizenkorragoak. Ib. 237. Emazteki minbera eta beratza, lurrean ibil etzaitekeena eta
zangoa lurraren gainean eman etzezakeena. Dv Deut 28, 56 (Ol emakumerik minbera ta miliñenak, Ker
emakumerik legun eta samurrenak). Eskuara hoin beratz eta thoil balin badago, apezek daukatela emalditurik.
JE Bur 101. Ordikeriaren ondorenak zirala ainbeste ta ainbeste aur ergel, berats ta gaixobera jaiotzia. EEs
1918, 86. Bada, jakintsuek ikusi izan dute, zelula gazte berddes horiek biziki beratzak direla, "rayons X"
direlakoen alderat. JE Med 140. Arraza arrunta da, ez feirosa, ez beratza, azkarra eta aski esnalduna. Herr 26-
3-1959, 2. Zarrada aundia eragiten eutsen arako biotz bigun eta meneko ziran mutiko beratz eta ikaratiai.
Erkiag BatB 20. Ez da, beraz, Bizkaia Sobieski baino beratzago azalduko eta luzaro gabe etsi beharko bestela
uste duenak. MEIG V 82.
beraza. "(V-ger), blando (tiempo). Eguraldi beraza, tiempo blando" A. Aroa euritsua eta beratza duguna
aurten, erran ditake ez dugula negurik izan orai artio. Herr 2-4-1959, 4.
beraza. "(B), franco" A (parece querer decir 'generoso'; cf. "largueza, franqueza" s.v. berazataxun).
beraz (V-arr ap. A), beraza (V-oroz-m ap. A). Cómodo. Cf. 1 beraro (2).
- BERATX (AN, B, Ae; VocB; beratxa Añ (AN); berax Hb ap. Lh). Ref.: A; Bon-Ond 155; CEEN 1970, 324.
(Forma con palat. expresiva). a) Blando. "Blando", "suave", "manida" Añ (la -a constitutiva está apoyada por
beratxatasuna y beratxatu). "Tierno" VocB. "Al suelo de Aria le dan sus habitantes el calificativo de beratxa"
CEEN 1970, 324. Santius Beraxaiz (Leire, 1080). Arzam 169. Uidelicet cuius nomen est Beraxa (1141). Arig
SM 21, 203. Berassa goiena (Ulzama, s. XIII). TAV 2.1.7, 34. Ta gerta ere litekena da, banaka batzuk
eserleku geiago bear lirakela esatea: ipurmamiak zenbaitek bezin beratxak ez dituela-ta, naiz arri landuberria
izan, ez diela axolik. Ldi IL 83. Ama gaisoak, aldiz, azal errapea, / akaiñez eta artapoz josia ankartea; / iztarbarrena
gorri, illun betartea; / azkazala beratxa, lepoa luzea. Or Eus 247. Eyittuen orduen [ogia] sekoxago ta
beratxagokuan erreparauan egoten. Iz Ulz 428.
(AN; H), berax (B, Sal). Ref.: A (beratx, berax); Gte Erd 143; Izeta BHizt2. Tierno, suave; compasivo.
"Beratxa, principalement en dialecte Navarrais, a le sens fig. de tendre, compatissant. Beratx bear degu biotza
beartzuekin [...] (LE). Iuez beratxa, juje compatissant (Mb)" H. "Berax (B, Sal), compasivo, caritativo" A.
"Manso" Ib. "Bere umekin beratxegia da (AN-5vill)" Gte Erd 143. "Gure amatxi izigerri berax dugu, ona da"
Izeta BHizt2. "Zer bada?; ez dakizu", esaten dio abadeak, "zein urrikalt-beratxa den Jangoikoa?". Mb IArg I
280. Bere probidenziaréki gobernátzeas ene bizia berátxes ta gogórres. LE Ong 35v. Ezpaita niór bera bezain
berátx amoltsurík. Ib. 107r. Moises andi gartas erraten da Eskrituran zela gizon txoil benignoa edo beratxa
(128). LE-Ir. Zorionekak mansoak edo beratxak, zeren oiek izanen baitiren lurraren Jabe. Añ CatAN 65. Birjiñe
laudagarrie. Birjiñe Poderosa. Birjiñe Beratxa. Birjiñe Leiala. Ib. 79. Zein itz beratxak erraten bide zitioten Sn.
Josei, Sn. Juan Bautistai, Dabidei, Abranei, Job sanduari, eta gure lemiziko Aitei (Erro, s. XIX). ETZ 267.
Arrizko azaldun irudi orrek / beratx biguin du biotza. A RIEV 1909, 158. Besoak zabalik hartu dute kritikoek,
bai beratxek eta bai xorrotxek. MEIG II 55.
Débil, flojo. Zehaztasun latz horrek balio du gutxienez askoren erraztasun beratxak adina. MEIG III 109.
Hermitaño moduko bat iduri zubena bere trajian, bere kolore beratxetan, flakuran (Aralar, 1833). ETZ 189.
b) (Uso adverbial). Eztú kastigátzen bi áldis bát, béñere sóbra ez, baña beratxágo emén. LE Ong 60v. Arimak
beratx laztantzen ditu, / beratx laztandu ta igurtzi. Gand Elorri 47.
2 beratz. "(B), aguanieve" A.
beratz. v. 1 behatz; belats; beraz.
beratzaile. "Desirainlea: begirunlea, beratzallea, gozatzallea, esker-beltzen desegillea" Aran app. a Mb JBDev
(ed. 1882), XXIV.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
856

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beratze, beraatze (Lar). "Enternecimiento" Lar. (Referido al tiempo). Laister ordea, egugiroak elur
aurretiko epel-alditxoa artu zun eta lañoak beraka egin zuten euren magal ezearen zamak eraginda. Giro
beratze onek, itsas-egitan eta behe-alderditan euri txingortsua ekarri zun. Etxde JJ 257.
beratzeunde, bertzeunde. Novena. Neol. creado por AG en 1897, al parecer de bederatzi 'nueve', egun 'dia' y
-te. Orain arte eztogu iñun idoro Begoña-kuaren novena edo beratzeunderik. Bai ikusi doguz azalan Begoñako
Ama-Neskutzaren Bertzeundia diñoen liburu edo iraztiak. AG 1565.
beratzi. v. bederatzi.
berau (V-ger-gip, AN-mer; SP (beronek sin trad.), Dv), beraur (H, Lh). Ref.: Bon-Ond 169; Ort Voc; Etxba Eib.
Tr. Atestiguado al Sur desde Lazarraga, es algo más frecuente entre los vizcaínos; Al Norte sólo se encuentra
en Axular, Pouvreau, Maister, Mercy y CatS.
Los suletinos usan beraur, y Axular beror. Al Sur beron- es la forma general en los casos oblicuos; encontramos
sin embargo beraun- en Enbeita y beraur- en E. Arrese. Al Norte Axular y Pouvreau emplean beron- y Mercy
berun-; en Maister hallamos siempre beraur-.
1. (Uso pronominal). Este mismo. "Lui-même" Dv. "Précisément ceci, celui-ci" H s.v. bera. "Nor da berau!"
(exclamación en sdo. peyorativo) Ort Voc. "Beraur (S; Mst 15), ce même, cette même [...]. [Il] se décline:
beraurtan, en lui-même, beraurtarik, de lui-même, etc." Lh. Cf. 1 bera (3). Ene zaldiau dabilela / berau
pilotu berau bela. Lazarraga (B) 1200vb. Enkantadora Medeak baño denpora baten Jasoni beronek bere
ezteidio falta geiago damari. Ib. (B) 1200vc. Eta hau izandu zela Iaun onen intenzioa, beronek aditzera eman
zigu. Ber Trat 71v. Eta bere baitan barrena egiazko bertuteak, pazienzia, humiltasuna, bere buruaren
beheramendua, eta beronen ganako amudioazko ukhoa frankoki pitzten dituela. SP Phil 491. Berau ikusi nuen
ezkero. Acto 318. Beraur eztiaukezü ixilik segretü galthatü deitadanian. Mst III 45, 4 (Ip berak). Aphürri bere
büriaren ezagüt erazitzia, berauren bihotzaren bethi ikhusle izatia. Ib. 45, 5. Zunbatenaz aphalago bere beithan
jaisten beita, eta berauri xarrago dela üdüri beitzaio. Ib. 42, 1. Arako tronpeta San Jeronimo bati biotzeko ikara
ematen ziona: au eremu batean, berau, penitenzia, orazio, ta negarrez desegiña zegoela. Cb Eg II 142s. Aita
Saintiaganik Bülla ükhen artio, berunen Indüljenziareki. Mercy 11. Gloriako errége dagóla / beráu nork
erranendú? LE Kop 169. Begira Altara orretan Zeure Seme maitea [...]. Berau da ostia garbia, Ostia santea,
Ostia miragarria. Añ EL 1 113. Bekaturen bat konfesazagarik azturik ezkutuan geratu eztakidan: bada eztakit,
berau danez azkenengo Konfesiñoa. Ib. 149. Gomutaurik ez dala, berau baño asti ta era oberik. Añ LoraS 79.
Botika guztiak baño, geiago osatu ditu beronek bakarrik. Ib. 15. Orregaitik eztago zeruban, ez luurrian eskabide
oberik berau baño. Astar II 249s. Guztijai adi erazo eutsen ze osasuntsuba izan zan Luzatute au, bada beronegaz
bota eban Anibal Italija guztitik. Ib. XIII. Gaztigatu izan zion onek, ezagutu zezala ezin zezakeala ezer egin indar
andiagoen kontra, eta baldin ezpazan errendatzen tropa guztiarekin, beronen naierara, ganibetaz igaroak
izango zirala. Izt C 489. Izan zaite Marijaren deboto egijazkua; bada beronek artuten ditu beronen egapian bere
serbitzarijen arimaak. Ur MarIl 38. Beren esku-tzarrakin masallan, eta eskutik kañabera kenduta, beronekin
buruan jotzen zuten. Lard 455. Karitatia da berthüte sürnatüral edo Jinkoaganiko bat, zuñek maitharazten
beiteikü Jinkua beraur-gatik gaiza ororen gañetik. CatS 10. Premin, bene benetan bola da mundua, / Jira egiñaz
berau aurrera dijua. AB AmaE 403. Orra, euskaldunok / Ispillu gaia, / Beroni jarraitzen / Arren izan bedi /
Gure alegin ta / Danoen naia. Ib. 116. Bere Jesus txit maitagarria zuretzat iñolako probetxu gabe galtzea, eta
beronegatik, tormentu geiago eramaten ikustea. Arr May 130. Bearrekoa eta preminazkoa dala guretzat
erregua; bada berau baga, ezin jaritxi eta alkantzau ginaikez [...] laguntasun zerukoak. Itz Azald 59. Aragia
kastigetea eta bere griñak ezitea da gauza bearrekoa arimearen zoriotasun betikorako, eta beraugaitik da guztiz
ondo datorrena. Ib. 191. Jaungoikoak daki zenbat dirutan erosi daben au Jose Antoniok. Ta ondo egoki datorkit
berau, egia esateko. Ag Kr 166s. Josetxo oso sendatu zanean, beronegaz joan zirean Gernikara Txomin da
Juana Mari. Echta Jos 260. Aberatsik ere bat eta berau biartik aurrera badoakigu ta kito. A Ardi 72. Onexeri
dautsoe bildur, berau egin da ugazaba, beronek epaia emoten dau eztabaidetan. Kk Ab I 92s. Juan dira
abadiagana; etorri da berau be pelota-lekura, ta laster asmau dabe partidua. Ib. 97. Pizkortu, indartu ta
sendotu ezadazu sinismen au, beronetan bizi ta il nadin. KIkG 84. Gorputzarentzat beroni dagokion janaria, ta
arimarentzat bere eskarra ta Sakramentuak eskatzen dautsaguz Jaunari. KIkV 49. Jesusek erakutsitako egiak
erakusteko, beronen bialdutakoen eta oien ondorekoen eskualdea bear da, ba, izan. Inza Azalp 93. Berau ere
ixilik egon zan aguazillak amaitu arte. Or Tormes 109. Euzkera maite / daigula Jaunak gura dau, / goimaitasunez
/ berau indartzen / alegindurik / uda, negu, egun ta gau. Enb 141. Baña beraunek eurai damotse
ogija. Ib. 129. Ekarri eben zara bat, berau auzpez ipiñirik. Kk Ab II 147. Idaztitxu onek ezer jakingarririk edo
ikaskarririk beronengan baldin badau, erarik atsegingarrijenaz irakasten dauala deritxot. Otx 6. Bata:
euskeraren bidezkoagoa, beronek añako nortasunik beste izkuntzarik batek ere eztulako. Ldi IL 57. Euskel-
Idazle-Batza irasi, ta beronentzat Batzorde ari sari orren zaitza eskatu. Ib. 148. Liburutxo au irartzekoan,
beronen egillea ezpaitzegon irar-lekuan, uts askotxo agertu dira. Ir YKBiz 545. Gure baserritarrak --geienak
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
857

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beintzat-- gizartekeri edo sozialismoa zer dan, beronen asmuak zeintzuk diran eta nora garoakezan eztakie.
Eguzk GizAuz 120. Zorionean berauren bidez / baldin banaiz gaur txori xamarra! EA OlBe 28 (en la vers. de
Txindor 102 beronen). Onetsia bedi berau ta onetsia orrenbesteko erregearen emazte martzalak inguruan
ditunok. Zait Sof 82. Azentzik eztu iñor bear alboan, izketan aritzeko. Beronek asmatzen ditu galdera ta
erantzunak. NEtx Antz 77. Beti izan baitzion zaletasun aundia ta beronek egin oi zittun okerrak beti gutxietsitzen
zittun. Etxde AlosT 60. Zama guztia Mateok eramanen du mando pare batekin, berau baitut ene konfiantza
osokoa. Etxde JJ 52. Gurasoek nekez gerokotu sosekin kanpoan erosi etxe txipi batean beren egunak bukatzera
joan zirenetik, berau ere haiekin bizi zen. Mde Pr 146s. Ara, luze genion oraiñaldia egun bakarrera osta
laburtu. Azter dezagun berau ere, egun osoa ere ez baita oriñaldi. Or Aitork 319. Gaur, ostera, beste bat yatorkit
burura. Zelebriagoa berau! Bilbao IpuiB 93. [Zubi] Bilbokoa bera be beunek [Steinman-ek] egiña dala esan
geinke [...] Beunena da Mackinackoa be, zortzi kilometro luzeran dituana. EgutAr 10-6-1960 (ap. DRA). Asko
ikasi geinke / berau artuagaz, / eta polito bizi / irabaziakaz. BEnb NereA 109. Atenaitarrek ere etzuten ahantziko
gertaera itzal aren eguna, ots, Sokrate il zutenekoa; Platonek are gutxiago, zeren-eta berau baitzan ikaslerik
kutunena ta argiena. Zait Plat 12. Hau egin digunak merezi du hiltzea. / Ezta gauza erreza beroni barkatzea.
Arti MaldanB 210. Asi gaitezen ezkontzatik, berau baita familia berri baten asiera. Vill Jaink 156. Senar-emazte
naikoa zaarrak dagoz bertan eta seme bat, langillea berau, bizi dira an. Erkiag BatB 169s. Alegiñak egin zituan
mutillari beronen elgorria sendatzen. NEtx LBB 124. Berau da interesik aundiña euki biar leukiana. Etxba Eib.
Beronek esan desku etortzeko, biar bat aindu gura deskula ta. Ib.
v. tbn. Urruz Zer 93. Altuna 22. JMB ELG 102. Osk Kurl 39.
(H), beraur (Lh), beror. (Tras sust.). Este mismo. "Beraur (S; Mst 15), ce même, cette même. Herri
beraurtako aphez bat, un prêtre de ce même pays" Lh. Cf. 1 bera (1). Ihur ikhusi badüzü behinere hiltzen,
orhit zite, bide beraurtarik behar dükezüla igaren zük ere. Mst I 23, 2. Sokhorri berauren emaitia. Mst xv. Esan
bere eutseen beste bein gauza berau beste berba batzubekaz. Mg CO 8. Euki dogun errierta berau, izan dedilla
kaltetsuba geure arerijuentzat. Mg PAb 210. Eta gauza santa beronen bitartez Filistintarrak ere kastigatu nai
izan zituen. Lard 152. Illaren egunetako bakoitzerako irureun eguneko indulzia [sic], eta ill beronetako egun
batean konfesatu eta komulgatu eta [...] erregututa induljenzi oso edo plenaria eman zuen. Arr May 5. Maite
ditugun guzti-guztiei mesede berau egiezu. ArgiDL 70. Baba beltxarena soillik esanen dizut nik / --taiu berau
baitute bestelako guzik--. Or Eus 49. Gorputz berau dugula, nolabait argia bezain mei ta sarkor biurtua. Or QA
201. Auzi berau arildu nai zuen Anaximander-ek. Zait Plat 29. Beste aburu batzuk, gai beroni buruz. Vill Jaink
185.
(Tras demostrativo). "(Eso) mismo, (c.) ori berori, orixe. Este mismo, berberau, au berau, auxe berau" Añ.
"Au berau (G), auxe berau (V), ce même, cette même chose" Dv. Eze Iesu Kristo zeruan dagona bere Aita
eternoaren eskuian Iaun hau berau an faltarik egiten eztuela baitago hostia konsagratuan. Ber Trat 8v. Bada
haur beror erran ahal dezake gure Iaungoikoak ere. Ax 173 (V 116). Baiña ene kontra dela dirudien arrazoin
hunek beronek, ni esportzatzen eta aitzinatzen nau. Ib. 16s (V 7). Bada arrazoin horren beronengatik, eztut
ikhusi nahi. Ib. 394 (V 257). Egia au irakasten debe Teologo guztiak, eta au berau ediroko deb Kristabak
segitzen diraden berso oetan. OA 166. Au berau egin bear dezu beste Santuen imajinakin. Iraz 27. Otoitz hau
berau euskeraz. Lar STomas 1. Kristabak degun fedea au berau aitortzeko. CatBurg 14. Jesüs Jauna, zeren zure
bidia hersi den, eta mündiaz mesperetxatü, emadazü grazia haren berauren mesperetxiareki zure imitatzekua.
Mst III 56, 3. Ejenplu au berau Demofilo zeritzan Monje bati eskribitu zion. Cb Eg II 159. Ta Santa au berau,
illtzer zegoela, Jesu Kristo, Aingeru ta Santuakin, bere ondoan ikusi zuen. Cb Eg III 238. Au berau egiten duten
beste Arzai onak badira. Cb EBO 60s. Kristiñabak daukagun Fede au berau autortu edo konfesetako. Cb CatV
19s. Onek Jainkoari eskatu ta eragotzi zuan euria iru urte ta erdian; onek beronek egin zituan beste onelako
mirari ta ekuskari ikaragarri asko. Ub 47. Au berau gertatzen da nere Sakramentura urreratzen diranetan
graziako estaduan. Mg CC 230. Au berau eukan Jangoikuak Adani iraatsi eutsan berbeetiak. Mg PAb 186. Lar
bere egia da, auxe berau, ta beste onen beste jazoten dala gugaz. Añ EL 1 87. Ta au berau, orain aita dogun
sailaren gainian. fB Olg 135. Au berau aituten emoten deutsku San Paulo Apostolubak. fB Ic I 90. Ahi zenbat
emakume arro, ta eurakaz dabiltzan mutillakaz jazoten dan au berau gaurko egunian! JJMg BasEsc 193. Egiten
dau pekatu, auxe berau abere, edo animalijaren bategaz egiten dabenak. Astar II 149. Au berau gertatzen da,
naiz izan guria. It Fab 259. Au berau gertatzen da arbolen ostoakin, gariarekin eta arroparekin. It Dial 32 (Ur
auxe berau, Dv, Ip hau bera). Ah! Zenbat denpora ete dan auxe berau diñozula, eta orain artian ez dozu ezer
egin! Ur MarIl 77. Juduak ere bazebilzan beren aldeko zerbait egin naiez, eta onek beronek San Pabloren itzari
indar geiago eman zion. Lard 517. Lepoa apaintzeko perla oiek eman zizkidanak berak lepo au berau ebakitzea
aginduko zuelakoan ez negoan! Arr GB 33. Bigarren aldiz Españara juan zanian, agertu zuan asmo au berau.
Bv AsL 209. Auxe berau egin bear dau gugan erabagi egiazko eta benetakoak. Itz Azald 147. Auxe berau jazo
ixan zan Bertolda nire senarragaz be. Otx 109. Alaka au berau alperrik da. Txill Let 82. Sariketa aretara
aurkeztu zireanetatik bat, libru au izan zan, orain eskuetan daukozun auxe berau, irakurle. Bilbao IpuiB 5.
Oindio asko ezta, auxe berau, edo onen antzeko gauza bat, Bilbo Katedraleko Majistralari entzun geuntsela.
Akes Ipiñ 12. Eta literatura horren hasieran, jaiotorduan ia, Etxepare [...] daukagu, aurrean duzuen Etxepare
hau berau. MIH 291.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
858

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
2. beraur. Sólo este. Cf. 1 bera (4). Txerkha ezazü egiazko bakia, ez lürren gañen, bena zelian, ez
gizonetan, ez beste kreatüretan, bena Jinkuatan beraurtan. "In Deo solo". Mst III 35, 2 (Ip Jinkoatan berartan).
Jinkuareki beraureki, eta haren aingürieki nabasi izatia desira ezazü. "Soli Deo & Angelis eius opta familiaris
esse". Mst I 8, 1.
berauek. (Pl.). Cf. berau. 1. Estos mismos. Beti-betiko bizitza izango dugula, gure gorputz berauekin gure
anima azken-egunean bildu ezkeroz. Inza Azalp 112. Urek sortuak dira auek, baiña Zure itzean [...]. Ur berauek
iraitziak, baiñan aien garraztasuna zala bide, Zure itzez sortuak. "Ipsae aquae". Or Aitork 400.
2. (Uso pronominal). Gure naikeri ta griña gaiztoak itxutzen gaitute berauetan atsegin artu bearrez. Etxde
JJ 210. Onerako ditudan joerak asaldatu egiten direla, berauen kaltetan ari naizenean? Vill Jaink 85.
beraugarri. "Prescriptible" Lar.
berauk, -(t)zu... v. BEGIRA EDU-.
beraun. v. berun.
berauntetsi. v. berantetsi.
beraur. v. berau.
(beraurde). "Beraurdea, pecha que pagaba el pueblo de Auza (ant. Aoiza) en la Ulzama y que se consideraba
como la más deshonrosa de todas" TAV 2.2.13.
berauri. v. belauri.
berauriko. v. belauniko.
beraurke (Lar Dv). "Assistencia, el estar presente" Lar.
beraurketu (Lar Dv). "Assistir" Lar.
beraurki (Lar Dv). "Assistente" Lar.
beraurkitu. "Assistir" Lar.
berautezgarri. "Imprescriptible" Lar.
1 berautsi. Romperse la cabeza, preocuparse. "Nik bela berausten dut (AN-gip), buruauste handia duzu hor
(BN-arb)" Gte Erd 18. v. buruhautsi.
2 berautsi. "Refrescar" BeraLzM.
berautu. "Prescribir" Lar.
berauxe (AN ap. A Morf 649). (Uso pronominal). Este mismo. v. berau. Bat-baten dau bota, / arrak
sustarran jota, / usteltzen da lorea; / baña bein be ez urrea: / berauxe ziñan ba zu, / Eltzo-tar Joseba. Enb 89.
Ta berauxe gertatu yaken gure mutillori. Bilbao IpuiB 158. Eztute asko uste, orraitio, beren bizitzako arorik
onena berauxe dela. Vill Jaink 122. Olertikera au da Teresa deunagaño ta Donibane Gurutzaganaño eltzen
dana; berauxe ere eliz-lelotegietan XVIIgn. mende-asieraño. Gazt MusIx 160. Beronexek irakas zidan. Ibiñ
Virgil 47.
(Tras sust.). Geroago, ezteietara ere ots egiten asi zitzaioten elburu beronekintxe. Etxde JJ 270. Asmo
berauxe bestetara esango dizut: buruen buruko idazleetan gertatu oi danez, berri dirudien bera zarra duzu
orobat. Zait Plat 27.
(Tras demostrativo). Erdiarotasunaren gai onixe beronixe jarraituaz. Lek SClar 118.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
859

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beraxe (AN). (Uso pron.). El mismo. "En AN se oyen [...] beraxe, berarretxek" A Morf 649. v. 1 bera (3).
Ongi aztertu ondoren, osabide bakarra arkitu dut eta beraxe burutu. Zait Sof 59. Ezagun da: beraxe, Ismene,
ene aizpa kutuna da. Ib. 114. Beti bizi dut aita, ni gisaz iagoteko. Beraxek egin nau ta iagoten. Or Aitork 248.
Gorria gero makala beraxe! Bilbao IpuiB 107. Batik-bat alabearrez beraxe idoro bazeneza ere, nola iakingo
zenuke auxe dala zeuk eztakizuna? Zait Plat 62.
(Tras demostrativo). --Joxe Mari Okozpe, lengoan ezkondu zoanari? --Areri berarixi. Bilbao IpuiB 13.
beraxgura. "Berax gura, tierno" LE Urt voc. "Beraxgura (AN; LE Urt 52), compasivo" A. En el texto se lee
graziaren grazia da kariño ta piedade beraxgura, es decir, beratx más el demostrativo de tercera persona. v. 1.
beratz.
beraxi. v. bereizi.
beraxka, beraaxka (Lar ), beraska (V-gip ap. Iz ArOñ; Urt IV 418). Blando, suave (dim. de 2 bera).
"Cerea brachia, beso berak, sufleak, guriak, beraskak [en la ed. de Urkizu berasoac, probable error de lectura]"
Urt IV 418. "Papandujo, -ja" Lar. "Blanducho, suave, v.gr., la masa con demasiada agua" Iz ArOñ. v. belaxka.
Oianeko añube beraxkan / ollagorra ezteietan dabil. Elizdo EEs 1928, 78.
berhaxka. v. berraxka.
beraxkatu, beraskatu (V-gip). "Beraskatu, ablandarse" Iz ArOñ. v. beratu.
beraxki. v. berazki.
beraxtasun. v. BERAXTASUN (s. v. beraztasun).
beraxtu. v. 2 beraztu; BERAXTU (s.v. 1 beraztu).
beraz (gral.; SP, Urt I 22, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, VocBN, Hb ap. Lh, Dv, H, A DBols), beras, beratz (ANmer),
begaz (V), beaz. Ref.: A (beraz, begaz); Bon-Ond 172 (beratz); Gte Erd 239, 245. 1. Pues, por
consiguiente. "Beraz, que quiere decir 'de manenera que'" IC 59. "Donc" SP, Ht VocGr y Dv. "Donc, par
conséquent" H. "Luego, sacando consecuencia", "según eso", "con que, de suerte" Lar. "Ergo", "luego, ergo",
"consiguientemente" &c. Añ. "Donc, synonyme du mot arren" VocBN. "Por consiguiente, pues" A. En un pasaje
de LE Urt 369: Biaz bear da kuidadoa iduki, ez gorputzarenaz bakarrik, Azkue interpreta erróneamente biaz
como variante de beraz, y traduce: "por lo mismo debe tenerse cuidado no sólo del cuerpo"; en realidad "hay que
cuidar de los dos (del cuerpo y del alma)". v. bada; 1 arren (4).
Tr. Documentado desde Leiçarraga, es de uso gral. excepto entre los suletinos, en los que sólo lo encontramos
en Belapeire y Archu; tampoco parece frecuente en textos navarros: aparece p. ej. en Lizarraga, pero no en
Beriain ni Elizalde. La forma beratz sólo se encuentra en Tartas, y begaz en fray Bartolomé. Beaz es empleada
por algunos autores guipuzcoanos a partir de finales del s. XIX, como Soroa, Alzaga (STFer 117), Mocoroa
(Damu 25), Illarramendi (Pill 5), Orixe, Labayen (EEguna 108), Lekuona, Barriola (Goi 58), N. Etxaniz,
Irazusta (Bizia 25) o Etxaide (JJ 51). En DFrec hay 788 ejs. de beraz.
Beraz sori da sabathoetan ungi egitea. Lç Mt 12, 12 (He, TB, Ol, Leon, Or, Ker, IBk, IBe beraz; Ip, SalabBN
arren, Echn bada, Ur ala bada, Ur (V) alan bada, Dv hargatik, Hual kala bada, Samper segun kori, BOEanm
1300 geros). Beraz, hire erranaren araura, Iainkoaren botherea eztiagok behin-ere alfer. Lç Ins C 1v. Hik diok
beraz, ezen behar zela Iesus Krist gizon egin ledin. Ib. 3v. Nagoen beraz bethi prestik, / Seguranzarik eztenaz
geroztik. Mat 324. Nik esan diot eztebala dotoreak kulparik [...]. Esan dit zuk dezula beraz kulpa. (Azpeitia
1622). ConTAV 5.2.9, 126. Alferrik beraz altxatzen tuzte gora bihotzak / Eta alferrik egiten hain aberats
emaitzak. EZ Man I 112s. Allegera adi, beraz, / berri hauk entzuteaz. EZ Noel 30. Beraz hunelatan, badu
Iainkoaren zerbitzariak bertze mundukoaz gaiñera, mundu hunetan ere zenbait golardoa. Ax 507 (V 326). Zer
antsia zen beraz hargatik? Ib. 191 (V 129). Beraz obligadurik gagoz iakiten eta ulerretan ori guztiori. Cap 24s.
Beraz eztago sakramentuan ogien eta ardaoen sustanziarik? Ib. 64. Beraz, biho' en' artizarra / Larderi' oro
kanpora / Erakutsu zutan den garra, / Eta zure bihotz gora. O Po 44s. Zarela beraz eskerdun dohain xipiena
gatik, eta mereziko duzu handiagorik hartu. SP Imit II 10, 5 (Mst, Ip arren). Ea beraz gure obrak, / Lehenak
guzietan, / Ditugun beti, Debotak, / Iaunaren ohoretan. Arg DevB 109. Nork egin du beratz, edo nontik jin da
herioa? Tt Onsa 154. Huna beraz ahuspez non naizen zure oiñetan, majestate adoragarria. Gç 27. Zergatik
beraz, Elizak dioan bezala, hura deitzen die hen sor egüna? Bp II 88. Eliza beraz ezta belzez estalzen, ez eta
ülhünki ari kantatzen, lürreko honen galzia gatik? Ib. 128.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
860

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(s. XVIII) Hargatik beraz Aitzindaria edo Buruzagia behar da izan, lehen erran dudan bezala bakharra,
baina hura ona eta behar bezalakoa. ES 141. Ensaia zaite beraz arthozki zure baithan garaitzerat bertzeen
baithan gehien gaitzesten ditutzun eskasak. Ch I 25, 4. Ea beraz anaiak, goazen elkharrekiñ. Ch III 56, 6. San
Ioseph ezta beraz Jesu-Kristoren Aita? CatLav 48 (V 32). Beraz mundura heldu garenean zenbait bekhatuz
kargatuak gara? Ib. 43 (V 29). Beraz, Hermogenes, izenak ifintea, ezta iñolaz ere, zuk uste dezun bezala, gauza
ariña edo txikia. Lar DT L. Herejia bakoitza da arrats itxia baño illunago [...]. Nolako gaba beraz egingo dute
herejiya guziak batean bildurik eta baturik? Lar SAgust 8. Zaude beraz zure buruaren gaiñean erne eta atzarria.
He Gudu 125. Beraz, berez gauz ona da kristau-ezkonza. Mb IArg I 178. Ta onek erremediorik ez duela? Beraz
nere atsegiñak joan dira. Cb Eg II 192. Orrela beraz nor da Jesu Kristo? Cb CatV 25. Entzun ezazu beraz orai
zer manatzen darotzun. Lg I 271. Ez dezazula beraz uste izan Jinkoaz arbuiatua zarela. Mih 47. Bekatü dira
beraz plazer satsü güziak? CatLan 94. Berás eztá galzen matrimonioaren ondasungáu [umerik] ez izánes, nola
eztén kulparik berén aldétik ez izáteko. LE Matr2 88. Examina dezadan beraz orai ene burua, kontsulta dezadan
ene bihotza. Brtc 205. Beharra egiten duan langilleari zor zaio bere saria. Gure onagatik, guri Zerurako bidea
erakusteagatik, nekatzen dira [...] Apaizak eta Eliz-gizonak: zor zaie beraz, bizitzeko behar duena. Ub 187.
(s. XIX) Gu baitan den on guzia / Zerutik heldu zaiku, / Ordean gaixtakeria / gerok obratzen dugu. / Zertaz
beraz glorifika? Monho 106. Beraz gure sakrilejioa da ezaguera osoaz egiña, estalgarri edo eskusa gabea. Mg
CC 243. Amar orduko lua egin dozu beraz, bada etzun zinian bart amarretarunz. Mg PAb 115. Eragozten digu
beraz Jesu-Kristok, alimentu billa geroko nekatzea. Gco I 424. Sinistu diteke beraz, Jaungoikoa bizi dala lurrean
gizonakin? AA I 528. Ezin ardiets dezake gozatu nahi luken Jainko hura: beraz herran eta errabian sartzen da
haren kontra. Dh 159. Ezin esan ginai, Santubak emongo eutsala libertadia, pekatu egiteko. Begaz ez da pekatu
dantzan egitia San Pranzisko Salesen eritxijan. fB Olg 159s. Begaz amau biar ditugu geure burubak Jaungoikua
gaiti. fB Ic I 78. Beraz guzurra dinozube dirauskuzunian eztozubela ezer sentietan. Astar II 140. Beraz baduzu
zuk Aingiru guardiakoa? CatB 40. Zer egin behar du beraz? CatLuz 23. Dugun beraz izan bethi Ama Dibino
harentzat egiazko errespetua. MarIl 65. Zer ez dugu beraz guk egiteko, gu grazian ez borthiztuak [...] eta
betheak garenak habitura kriminelez? Jaur 344s. Beraz orrela beti jiraka biraka dabiltza itsasoko urak kurpilla
bezala. "Según eso". It Dial 109 (Ur, Dv beraz, Ip hola arren). Beraz etzaiote bear atxakia egotzi lurrai,
zergaitik ez diran artarako gai. Izt C 138. Erradazu beraz, / Zer duzun egunaz / Irabazten. Arch Fab 227. Beraz,
ondo ero ta zentzun bagia da [...] zerua galduteko arriskuan jarten dana. Ur MarIl 62. Bakotxa ager bedi beraz,
bethi den bezalako. Gy 115. Bada beraz bethi Elizan gidari bat, ageria guzientzat. Hb Egia 115. Frutu ona
ematen ez duen arbola, ebaki eta suari emana izango da. Beraz beren frutuetatik ezagutuko dituzute. Lard 385.
Ez beraz egon, ordu gaixtoa etzaitzulakoan helduren. Dv LEd 219. Diozu eskolarik ez duzula. Izpiritu saindua
mintzo zaizu beraz? Laph 94. Frantzes asko ill dala / diote Austrian, / beraz ez da onezkero / frantzesik
Frantzian. Xe 223. Beraz, beste lekuren batean esan bearko didazu? Zab Gabon 73. --Bigar arte, Batista. --
Badijoa beaz? Sor Bar 106. Aur au izango da santu aundi bat: guarda biar dezu beraz arrisku guzietatik. Bv
AsL 24. Beraz, ez aite Arno i ere, / Ez aite izan aiñ arrua. AB AmaE 102. Egoitea hobe dugu beraz garen
lekhuan! Elzb PAd 13. Ageri zen beraz, ezin hobeki, san Benoaten izpiritua eta botherea fraide gazte hura
baithan zirela. Jnn SBi 106. Emagun beraz gobernamenduak zinez eta egiazki axola duela. HU Zez 106.
Ermitaraño lagunduko dizut beraz. Moc Damu 14. Beraz Eleizea sartu leiteke erreñuetako gauzen zuzenbidean?
Itz Azald 211.
(s. XX). Beraz badire hirur Jainko? CatJauf 51. Eta euskerea erakustearren erderea baserritarren buruan
sartzeko aña lan eztogu egingo? Ona dago beraz gure erri zaletasuna! Ag Kr 7. Nahiago hite ikusi eta haztatu,
oinhazerik minenak behar gabetarik jasanikan ere. Erabilzkik beraz aztaparrak! JE Bur 124. Beraz ez dezu
familirik? Iraola 121. Zoritsu dira beraz gure ezagunok? Zabaletan bai; obeto eziñ. Ag G 367. Beraz bi amets,
bat lotan ta bestea esna egiñ dituzu. Urruz Zer 15. Aspaldijan etxuat euki lanik, eta etxaukuat lauzirikorik, eta
beraz etxaukuat nun sartu, zer jan, ta etxakiat zer egin be. Kk Ab I 14. Aurkalarien eleizak ez du ba batasunik ez
beren siñisgaietan ezta ere beren Sakramentuetan. Beraz ez da au egiazko Eleiza. Inza Azalp 96. Polliki polliki
khentzen ditu beraz bere galtzak, esker eta eskuin behatuz. Barb Sup 46. Ni nauk beraz gezurtia? / Ikusi
gaitukanean, / Zer duk ba gorde sakelan? Ox 54. Beraz, itsu gaiztoak nire abotik bere tronpia atara baiño
lenago, nire urdailla nastu zan. Or Tormes 29. Karlistak esnatu zirala ikusita itzuli zan Españira, Errekondoren
agindupean kapellau izatera. Beaz aurrena kapellau izan zan. Or SCruz 29. Nafartar bat beraz izan da idazle
lehena gure mintzaira ederrean. Zub 17s. Deia egin diet ta baiezkoa eman zidaten, beraz laister agertu bear
dute. Lab EEguna 68. Zuk, ezkontzarako, gauza bat bakarra dakarzu: burruntzi bat. Beaz, zu, ez zera nere
alabaren mallan jartzen. Alz Burr 15. Gixon zurra zara eta beraz, parkatu egitten dautsut. Otx 18. Ementxe
itxoingo ziotet, beaz, gure bi mutillai. Lek EunD 45. Beraz aspaldikoa da Euskadin etxe bakanduen oitura. JMB
ELG 68. Agertu ziran beraz amaikagarren orduko langilleak eta denario bana artu zuten. Ir YKBiz 354. Beraz,
sendi alogera gizartearen onak eskatzen dau. Eguzk GizAuz 180. Biar bertan etorriko naiz bazkalondoan zure
erantzunaren billa. Beraz, biar arte. TAg Uzt 208. Sabeleko debruak itsuturik, gure muttikoa hasten da beraz
erhia untzian sar, ahorat ekhar. Lf Murtuts 10. Iduri du beraz Nive delakoari ez diogula bertze izenik bilatu
behar. Zerb Azk 48s. Zorioneko ago beaz alde guztietatik? NEtx Nola 20. Jarrai gakizkion, beraz, ipuiari. Etxde
JJ 94. Aitortuko du, beraz, zer dakin eta zer ez dakin. Or Aitork 248. Zorakeri-unen bat izan ete eban, beraz, Aita
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
861

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Bartolomek pulpitoan? Bilbao IpuiB 238. Ez zituan loak artu, beraz, gure mutiko biurriak. Erkiag Arran 58.
Txalupa loturik eta burni-besoak gañean gelditu zan, beraz. Anab Poli 24. Ikusten duk beraz aitak ere maite
hituela, harek ere baitaki egun batez hunat etorriko hizala. JEtchep 66. Susmo, intuizio ta antzemate sakonen
errian gaude, beraz. Vill in Gand Elorri 14. Bere diruak han zituen oso osorik. Ez dute beraz ebasteko hil. Larz
Senper 58. Nun zagon beraz nagusia? Ala etzen nagusi? Ardoy SFran 64. Beraz juan nai dezu / laister
bazkaltzera? Uzt Noiz 118. Arbolak bizi deno baduke itzala, / beraz balaike fruitu ekar dezakela. Xa Odol 123.
2. Ciertamente. Gizona aberastutzea, nai izatea baño geiago gabe egin zezaken Jaun aundiak, beraz ta ziñez
esku zabala izan zuan gizonarekin. Inza Azalp 45. Artzai arrek siñisten zuan egun artan etzala euririk. Arrek ala
uste zuan beintzat. Baño bai al-zekin ziur edo beraz? Ib. 24.
beraz. v. 1 beratz.
beraza. v. belaze; beragaza; 1 beratz.
berazain (-añ- Gèze, H), berazan (S), beazain (S; Dv; beha- BN; H), beazan (S; Gèze, Dv, H (BN)), berezain
(H; -añ- H), berezen. Ref.: A (berazan, beazain); Lh (beazain, behazain). Campo del que ya se ha recogido la
cosecha; tierra en barbecho. "Beazan, champ en repos pour assolement" Géze. "Berazañ, champ moissoné" Ib.
"(S), jachère (Gèze); au mot beazañ, champ moissonné (Gèze). Je présume que le sens de 'jachère' est
improprement applicable" Dv. "Beazan, champ laissé au repos (de behatze 'attendre')" H. "Berazaña, champ de
blé dont les fruits sont enlevés. Id. berezaña, berezaina" Ib. "1.º rastrojo. 2.º campo segado" A. "Berazan: 1.º
(Sc), rastrojo de trigo. 2.º (S; Chaho ms.), rastrojera, tierra que ha quedado en rastrojo" Ib. "1.º chaume; 2.º
champ fauché; 3.º (Foix) plaine" Lh. "Behazain (BN; H), var. et probablement forme primitive de beazan, champ
laissé en friche (est-ce la racine berho, pré, ou beda, herbe?)" Ib. Cf. la carta de Ip a Bon de 15-8-1857 (Eusk
1957, 180s.): "J'ai mis bedazana pour rendre 'champ moissonné'; on prononce ordinairemente be[a]zana; comme
la diphtongue ea n'est employé en Soule que pour les mots dans lesquels on supprime una lettre consonne h, r ou
d, j'ai pensé qu'ici il fallait mettre bedazana pour beazana; et je supposais que l'étimologie était racine d'herbes.
En mettant beazana on est plus en sûreté et je préfère que vous supprimiez le d consonne". Ergela da
gordatzera doena berezenera. "C'est être sot que de se faller cacher dans le retouble". O Pr 580. Orobat diot
beazanetako belharraz, bustirik ezpada. Ip Dial 82 (It, Ur galondoko, Dv ogi ondoko).
beraze. v. belaze.
berazgo. "Consequencia" e "ilación, consequencia" Lar.
- BERAZGOKO. "Consiguente" Lar.
berazgogabe, berazgobage (Lar). "Inconsiguiente" Lar.
berazgoro. "Consiguientemente" Lar y Añ.
berazgotu. "Inferir" Lar.
berazkarri. v. beheranzkarri.
berazki, beraxki. Suavemente. (El padre reprende a los hijos) bear den denboran ta moduan, lenik
beraxki, gero gogorki, ez dagolaik beroturik ardoas edo koleras edo pasioneas (375). LE-Ir.
berazkiro, beraskiro (Lar). "Tibiamente" Lar.
berazko. v. beheranzko.
berhaztapu. v. behaztopa.
beraztasun (Dv, H). Blandura, ternura, misericordia. "Beraztasun, qualité de ce qui est mou, tendre, délicat"
Dv. v. beratasun. Proximoarenganako beraztasuna. CatB 81. Hamargarrena: Beraztasuna. "Mansedumbre".
CatLuz 28. Amargarrena, Beraztasuna, edo biguntasuna. Legaz 52. Laguna maitatzea, guretzat ona delakotz,
gure gogarakoa delakotz gure bihotzeko jitez eta beraztasunez, hori askotan haizu da, askotan ongi. Dih MarH
401 (ap. DRA). Badakigu [Spinoza] moralista zela oroz gainetik eta ez ditakela zinezko moralistarik beraztasun
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
862

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
izpi bat gabe. Lf EG 1956 (1-2), 59. Gide-rekiko har-emanetan azaldu zuen ez zeukala fedegabeengana
beraztasun gehiegirik. MEIG VIII 71.
+ berazataxun (B ap. A). Generosidad. Abariziaren kontra Beraztasuna. "Contra avaricia, largueza". CatB
78. Abarizien kontra, beraztasune, edo largeza. CatUlz 50.
- BERAXTASUN (B, Sal ap. A; H, VocB (+ beratxtasun); beratxatasun Añ). (Forma con palat. expresiva).
"Suavidad" Añ. "Compasión, caridad" A. "Ternura, misericordia" VocB. "Compasión, caridad" Ib. Elizak
peligro geiago du galtzeko beraxtasunez, ezen ez martirioen erruaz. LE Urt 68. Espiritu Sanduaren Frutuak dire
amabi. Lenbizikoa, Karitatea [...]. Amargarrena, Beratxatasuna. "Mansedumbre". Añ CatAN 64. Ito egin bear
nuen nere beraxtasuna]k[, bigunkeria igarokorra baño etzalako. Txill Let 98.
Generosidad. Zikoizkeria garaitzen, beraxtasunaz; bekaizkeria, maitetasunaz (B). Inza EsZarr 174.
1 beraztu (B, Sal ap. A; Aq 839 (AN), Dv, H, VocB). Ablandar(se) (sentidos prop. y fig.). "Ablandar" Aq
839. "Amollir, rendre, devenir mou" Dv. "Poner tierno, blando" VocB. "Ablandar, remojar" A. v. beratu.
Berázten eta gozatzendéla untátus Jesus onarén odólas. LE Ong 16r. Odola zaut hoztu, / Biotza're laztu, /
Gorputza beraztu; / Oraino gazte banitz / banuke gustu. Bordel 105. Ekhartzen diotzate aitzinera bere emaztea
eta haurrak, ustez eta heien ikhusteak beraztuko ziola bihotza. Prop 1885, 219. Abiatzen da untzia, laster
abiatzen ere dira estomakak berazten. Ducq 385 (ap. DRA). Etsaiak arrizko labe lodi batzuen gerizan zauden;
mia berazteko eta bertzelakatzeko untzi andi batzuen arri-oñak. FIr 140. Ikus-aldi bakotx, berazten dautet
bihotza, haurreko orhoitzapen batzuen mina bat-batean jabetzen baitzait. JE Ber 9. Begiak goxatuaren-goxatuz,
bihotzaren beraztea baitzitaken. Ib. 63.
- BELLAZTU (Foix ap. Lh), BELLAZI (Foix ap. Lh). (Formas con palat. expresiva). "Rendre mou" Lh.
- BERAXTU (B, Sal ap. A; H, VocB; beratxatu Añ (AN) A). (Forma con palat. expresiva). "Ablandar",
"suavizar" Añ. "Beraxtu, compadecerse, ablandarse de mal ajeno" VocB. "Beraxtu (B, Sal), compadecerse [...];
ablandar" A. Ezi nornái beraxtendá, ta erretiratzendú azótea, ikustearéki bérzea humillaturik konfesátzen
bere kúlpa. LE Ong 60r. Errespuestagonéki beraxturik Ziro, libre utzizitue biak. LE Doc 98. Emen agian
makurtu diteke justiziaren bara, edo beraxtu, on iduri, ta enpeñu, ta emaitz, ta negarrakin. LE Urt 5. Eguraldi
gogorra beraixtuko balu, / laister liteke elurra, aurraren jostaillu. Or Eus 129.
- BERAXTUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aproximativo). Edaratea sendatzeko, txerri-mina beraxtuxe
eserten zen eri gaixoan (Sal). "Hiel de cerdo algo templada". A EY IV 258.
2 beraztu (BNc ap. A), beraxtu (Sal ap. A). "Hacerse tardío" A. v. 2 berandu.
beraztun, berazun. v. 1 behazun.
berazune. "Tierra demasiado mojada para la siembra. Berazune gorra duk au! Lurre logi" Izeta BHizt2.
berba (V; Lcc, Mic, Lar, Mg Nom 67, Añ, Dv (V), H). Ref.: A; Iz ArOñ, UrrAnz; Etxba Eib; Holmer ApuntV;
Elexp Berg. Tr. Documentado desde Lazarraga. Es de uso gral. en la tradición vizcaína, aunque a partir de
principios del s. XX su uso disminuye notablemente. Se encuentra algún ej. aislado en autores guipuzcoanos
como Cardaberaz e Iztueta; tbn. aparece un sorprendente berbea en los versos de Lasarte de 1716. En DFrec hay
21 ejs.
1. Palabra. "Habla", "palabra" Lcc. "Habla, palabra" Mic. v. hitz.
Tr. Documenatdo ya en Lazarraga, es de uso gral. entre los vizcaínos desde los primeros textos. En el s. XX,
especialmente en su primera mitad, su frecuencia disminuye, y no se encuentra en algunos autores como Altuna
o Eguzkitza, que usan itz. D. Agirre lo emplea habitualmente en Auñemendiko lorea pero apenas hallamos algún
ej. en Kresala (89).
Asi zan berba oek esaten. Lazarraga 1151v. Berba orren berba gazia, / Berba orri nai ez dakiola balia. TAV
3.1.8. Iaungoikoen berbea enzunakaz. Bet 15. Pekatu asko egin dodala pensamintuagaz, berbeagaz, eta
obreagaz. Ib. 12. Ea esan dabeenz blasfemiako berbaren bat. Cap 92. Iaungoiko semea nik ofrezietan deutsudaz
neure berbaak. Ib. 123. Ekusi begi berbeetan, berba desonesturik egin daben andraakaz. "En las palabras se
pregunte". Ib. 105 (cf. BERBETAN s.v. berbeta). Iesu Kristo gure Iaunek esan zituzen berbaak. VJ 2.
Jaungoikoak libradu nagian berba gaitzetatik. CatAnz 2. Zerren diran Jaungoikoren berbaak. Ib. 3. Medizinori
eman eta lendabiziko berbea / Ai zen galanki eman didazun Juanes nere Jabea. LasBer 16. Nun eingo diraz iru
kurutzeok da ze berbagaz? Arz 25. Gaurko neure pensamentu, berba ta obra guztiak ofrezietan deutsudaz. Cb
CatV 99. Eta baldiñ Latiñak eta Griegoak berak itz, boz edo berba asko Euskaratik artuak badituzte. Cb EBO 8.
Orra bukatu dot kutun nekagarri hau zeuberi eskarako berbaegaz. Eskara guztiok dodaz maite ta gozo! Lar,
carta a Gandara 162. Aren aoko berba dulzea aditu neban puntuan. Acto 327. Berbook eder aoan orapiloa
kolkoan. Ib. 266.
(s. XIX) Nok ikara andi bat artuko ez dau Jaungoikuaren berba au enzunda? Mg CO 262. Baña, ze eskusa
emongo dabee doktrina santubetati igesi dabiltzanak enzun gura ez dabeela Jangoikuaren berbia? Ib. 29. Baña
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
863

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bestelango berba arrotzak, kendu biar dira dagozanian izen euskerako garbi ta nekezarijen artian artu ta
aotubak. Mg PAb 196. Gitxiago minberatuko nintzate, neuri esango bazeunstaz amar berba astun ta garratz,
oneei bat baño. Ib. 154. Adierazoten dituz, Kristok illte aurrean Krutzetik esan zituan zazpi berba mirariz
beteak. Añ EL 1 116. Bein murmuraziño ta esaka gaistoakaz, beste bein berba loiakaz, biraoakaz, &c. Añ LoraS
53. Sazerdote Jaunak, liburu onak irakurteko, Jaungoikuaren Berbia erakusteko. fB Olg 39. Berba bategaz
luurrera ezarten ditu, bera preso artutera duazan Judas ta soldaubak. fB Ic I 73. Inos etorten bajatzu, ez
juakona, ondo gura baleutsu legez, miin zorrotzagaz ta berba labanakin enbusterijak kontetara. fB Ic II 215. Ez
dira neure berbaak, ta bai jakitunagueenak. JJMg BasEsc 81. Berba astun edo garratzen bat esaten badeutsube,
aztu biarrian beti zagoz barriztetan. Astar II 106. Eta bere lenengo berbiagaz geratu zan santuturik erraijetan
eukan seme San Juan. Ib. 270. Gazte gaztetxutatik / beti elexara, / zeuen abadearen / berbak entzutera. Zav Fab
RIEV 1909, 38. Zeñagaitik Juanes Camerciok adierakietan Lucio Florori, beraren aberastasunaz itz egitean,
esaten ditu berba oek. Izt C 63. Jaungoikoak gorde gagizan berba gestoetarik. CatBus 9. Abegi on, amodijo ta
berba samurren lekuan, izan zituzan arpegi illuna, bekoki astuna, berba garratzak ta agiraka andijak. Ur MarIl
10. Da [oraziño bokala] berbakaz eta miñegaz egiten dana. Ur CatArrig 76. Berba onetara idigi zituzan
mutiltxuak bere begijak. Ib. 35s. Berbakaz adierazo ezin leikianak. Ur BulaAl 1. Ez da mirari entzun neutsuzan
berba andiak / Neure burutik oraindik ezin kendutea. AB AmaE 136. Ze sentimentu ete dau oraiñ artu nigaitik? /
Zergaitik nire berbai ez deutse jaramoten? Ib. 173. Arpegirik eztauko / nunbaist drogosoak / len legez ereiteko /
berba arin zoroak. Azc PB 256. Gurasoen aurrean / surrari eraginez / berrogei berba esanda / Griegu ta
Latinez, / emon eban Galenok / bere epai andia. Ib. 251. Ez da geitu ez kendu ez aldatu bear berba bakar bat
ere, zergaitik bertako guztia da esangura andikoa. Itz Azald 19. Gure biotza eta adina joan daitezan gure
minagaz eta berbakaz batera. Ib. 62. Iñoiz ezteutsat arpegira begiratu, egundo eztau berba bat nire aotik entzun.
Ag AL 17. Amandok berba onak esanaz parkamena emoten eutsala, il zan euskaldun bikaiñ argidotarra. Ib. 92.
(s. XX) Aida baten, lau berba esan orduko, jaurti eutsezan ukabilkadak. Echta Jos 146s. Senar-emazte biari
esaeutsazan agoratu jakazan berba guztiak. Ib. 177. Nai det berba gutxitan biar au amaitu. Enb 162. --Josiko
dautzut pozik, --zeuk, berba samurrez--. Laux BBa 108. Euren aurrian ez esan bein-be berba txarrik ez badaezpadako
gauzarik. Kk Ab II 145. Ene bakaldun zurra, ezegixuz siñistu onen guzurrezko berbak. Otx 19. Eta
eztaust iñok berba geiagorik atarozoko, ez-ta ludiko urre guztijakattik be! Ib. 79. Andrea oinak eranzten, /
berbako amar erantzuten (V-arr). "Respondía diez palabras por una". A EY IV 78. Baliogoa: Erraz aipatzen dan
berba. Txill Let 56. Olerkariak eta koblakariak berba ain gozoz ta esakera gartsuz kanta oi daben maitetasunak.
Erkiag Arran 60. Berba bi esan nai deuazat neure azken-agurra emonaz batera. Bilbao IpuiB 209. Zenera
etorrena asi zan berbak soltatzen. SM Zirik 75. Berba labanak, jolasak bardin, / gaba arturik eguna; / auxe da
gure etxietako / bakia kendu dabena. BEnb NereA 161. Gogaitu egin dala dirudi, beti berba antzeko ta bardiñak
esan ta esan. Erkiag BatB 175. Alperreko berbak, alperreko erantzunak, alperreko begiradak. Ib. 112. Gero,
begien aurrean dugu, gutxien espero dugunean, adiguritasuna edo horren gisako beste berba zantarren bat.
MEIG VII 39s.
v. tbn. (para textos del s. XX) Akes Ipiñ 33. Gand Elorri 24. Osk Kurl 117. Etxba Ibilt 457.
(-ea det. Añ (V)). Verbo, segunda persona de la Trinidad. "Verbo divino, Berbo Dibinoa, Jangoikoaren
Berbea" Añ. v. berbo (2). Berba Jauna gizondurik, / Berbea aragitu zan: / Berba bat Berbeak esanik, /
Berbea janari biurtu zan. Añ EL 1 172. Eta jantzirik eguan odol txipristiñez beteriko soñekuagaz: eta deituten
jako bere izena, Jaungoikuaren Berbia. Ur Apoc (V) 19, 13 (Ur (G), Ker Itza).
2. Palabra, compromiso. "Esponsales, (V) eskonz-berbak, (G) ezkonz-itzak; fedeasteak, esposaiak" Añ. Cf.
BERBA EMON, BERBA JAN. Faltadu ezin lei berba errealak. EgiaK 89. Alkarri emon eutsen berbeari. "A
la fe que se prometieron". Cap (ed. 1893), 50. Emon deutsu sinistea / --Andikanoren berbea-- / franzesari ze
zatozan / iditera atea. BBizk 27. Emaiten deutsut berba irme bat. Urqz 29. Orra zein laster kunplietan dabe /
bere berbia Zerurik. Urqz 86. Neure bitarteko Santu, S.N. ta N. lagun zakidaz neure berba ta propositu au gaur
ta beti ondo gorde dagidan. Cb CatV 100. Emoten deutsut berba oso sendo benetakoa aurrerakoan ez geiago
bekaturik egiteko. Añ EL 1 143. Ezkontzeko berbia eskatuten da, pekatu egiteko. fB Ic III 362. Bada kobru emon
biar jako berbiari. Ib. 359. Agaitik izten da ainbeste nasaitasun, ainbeste ezkontzako berba ariñ ta ondo pensau
bagaak. JJMg BasEsc 248. Nun da emiendia? Nun proposituba? Oh! Zenbat guzurrezko berba emoten jakon
Jangoikuari! Ib. 56. Onezaz ostian, dagoz ofizijoko batzuk, zeinzuk ezin esan leijen pekatu mortalen beian
dakijen gauzia, isilik egoteko berbarik emoten ezpadabe bere. Astar II 181. Emen nator ni Pedro Bentura, /
geroago ta meaago, / neure berbea betetuteko / bost aste baino lenago. Azc PB 125. Neure biotzean daukadala,
baña eguno eztogu egin ezkontza berbarik. Echta Jos 192. Bakizu, Sabas, zein indar daukan euskaldunaren
berbeak, eta berbatuta badago, ezin leike aldatu ezegaittik. Ib. 324. Asmakeri au neuk emon neutsun berbea
betetako baño ezta ixan-da. Otx 29. Etzagun batzuk emoniko berba ori ondo gorde daude. Akes Ipiñ 27. Ondo
konpondu ei-ziran, eta ezkontzeko egin ei-eben berba. Alzola Atalak 45.
Berbea-berba, ta eskatu dozuna ordaindduaz, amaittu dira gure artu-emonak. Echta Jos 243. Berbea berba,
gixona. Alde orretatik ardura barik egon. Otx 76. --Bai jan! Eta len emoniko berbia? --Berbia berba. Baiña
badakik ba: Gose danak jan egin bear yok-eta. Bilbao IpuiB 48.
3. Discurso, palabras; conversación. "Berbak ekarri dau [gai ori] (V-gip)" Gte Erd 27. Cf. BERBA KENDU.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
864

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Bestelan berbiak ekarriko dau ikus ta egon guria, onek biztu kariñua. Mg CO 142. Berbia ta gogua edo
jakina bat egiten ez dirianian, izaten da guzurra. fB Ic II 171. Aoko berbiaren bitartez, alkarri aituten emoten
deutsagu geure goguan daukaguna. Ib. 173. Lagun onak eureen exenplu ta berbiagaz emongo deuskubee
sokorru andija. JJMg BasEsc 167. Sermoia edo Jaungoikuaren berbia. Astar II 261. Ikusi bear dot oraindik nire
berbeak surik eta biotzak irabazteko indarrik ete daukan. Ag AL 82. Gure arimea izanik bat bakarra, denpora
bat baten dago guzti guztia gorputzeko alde edo zati guztietan; eta gure berbea, bat bakarra izan arren, entzun
eta artuten dabe guzti guztia, geure aurrean dagozan guztia. Itz Azald 174. Eladi apainddu barik, zoro bat lez,
ebillela zeian, da bere berbari ezeutsala jaramon. Echta Jos 293.
4. Voz. Ozta aituteko berba motelagaz esan eustan: Neure semia, ez dot biar beste gauzarik neure
Jangoikua baño. JJMg BasEsc 285.
5. Lengua. Baña nik uste dot askoz argiago / Egingo dabela goian zeruan, / Kantaurik Gaiarrek, nik baño
leunago / Euren ondrak gure berba gozuan. AB AmaE 155.
6. Habla, facultad de hablar. Cf. BERBA GALDU, BERBA JOAN. Mutilla adore barik aurkitzen zan,
gustiz yausita, berbia be ost-osta eukala. Kk Ab II 47.
- BERBA ALTUA. "Berba-altua (V-oroz-arr), hablar en voz alta" A. (Por berba altuan o berba altua egin?).
- BERBA HARTU. Cf. berbartu. a) "Tomar o usar la palabra, en reuniones formales. Batzar legekuetan, berbia
eskatzen da, eta buru eitten dabenak emonda gero, zutiñik, artu berbia eta bere eritxixa esaten dau, zer esan
daukanak" Etxba Eib. Laster itxiko eban narru gorrian Lorentzo gizajoa, Don Pedrok, berbia artuta, ixildu
ezpaebazan. Bilbao IpuiB 146.
b) "Berbia artu, tomar en cuenta una promesa, etc... Esan najuan eun kiloko arrixa jasotze nebala ta lagunak
berbia artu josten da oiñ kontuak" Elexp Berg.
- BERBA-HASTE (Añ (V)). "Preámbulo" Añ.
- BERBA-AURRE. v. berbaurre.
- BERBA-AURREKO. Prólogo. v. berbaurre. Berba-aurrekua irakurle Bizkaitarrari. Mg CO III. Berbaaurrekoa.
Zav Fab RIEV 1907, 91.
- BERBA HAUTSI. Faltar a la palabra, romper la promesa. On lizate bakea, legerik baliz, / ausi ezpalegie
berbea barriz. EgiaK 87. Ausi ez daikezubezan iños Jangoiko andijari emoniko berbaak. JJMg BasEsc 50.
- BERBA BATEAN (berba baten V-gip). En una palabra, resumiendo. "En resumen" Etxba Eib. Dago Jesu
Kristoen Odola. Baia, Odol bizia zelan dagoan, Gorputz ta Arimeagaz dago, eta Jangoikotasun edo iru
Personakaz. Berba baten: Ostian Jesu Kristo guztia dago, eta kalizan bere Jesu Kristo guztia. Cb CatV 74. Baña
ni naz gizon baketsuba, eruapen andikua [...]; berba baten, Jangoikuaren bildurrekua. Mg PAb 49. Eta autstu ta
apurtuko dituz Uriak, Jauregiak, etxeak ta ondasunak; berba baten: mundu ta mundutar guztiak. Añ EL 1 39.
Santa Teresa batek, San Franzisko Salesek, eta berba baten, edozein Santu garbienak. Añ LoraS 173. Berba
baten, neure Kristinaubak: Ez dau inok ardurarik iminten, dotrinia biar dan moduban ikasteko. fB Ic I 4. Berba
baten: erosten dabenari biar leukian baño gitxijago emoten deutsanak, dan moduban dala, pekatu mortala
egiten dau. Astar II 165s. Berba baten, eztago, dino Santu onek, ordi bat salbadu al leijan gauzarik. Ib. 129.
Etxe bateko andrea / zan bada guztiz kirmena, / begiratua ta mena: / berba baten, egillea. Zav Fab RIEV 1907,
96. Juan beragaz egotera bere irudiren baten aurrian, emon zerbait eskekoren bati, berba baten, igaro egun au
albait onduen. Ur MarIl 120. Berba baten, erakusten deuskube izaten biargiñak ta begiratubak. Ur Dial 27 (It itz
batean, Dv, Ip hitz batez). Au da esatea ziur / eta berba baten / gorriak dagozala / guzurrak esaten. Azc PB
217s. Agaiti orain Martian / Don Pedro Santanak / agintariak, eta / --berba baten-- danak / gogoz zin egin dabe.
Ib. 208. Ezingeiagoan eta egiaz gura dituzulako gure arimen ona, gure esetsialdiak eta burrukak, gure
garaitzak, berba baten, gure zoriontasun betikoa. Itz Azald 117. "Mautsa"-k badauka euki nogaz berba egin, nok
erantzun; berba batean, nogaz banandu bere bakartadea, katuaz osterantzean, mutillari esker. Erkiag BatB
131s. Txarrean ala onean billa datozanak, lapurrak berba baten. Ib. 141. Berba baten: esan dozun guztia,
guzurra. Etxba Eib.
Berba baten esan dagidan nolakoa dan mutila. Acto 348. Edo, berba baten esateko, nai leukee, lizenzija emon
dagijuen, Jaungoikuaren lege santuba austeko. fB Olg 193. Eta berba baten esateko, bera egin dabelako
bigarren Eba, erbestetu edo desterretako mundutik lenengo Ebak ekarri zituzan aijari, zispuru, zotin eta
negarrak. Astar II 272. Izatea bitartekoa, oparitzallea, emontzallea, irakaslea, berba baten esateko,
Jesukristoren ordekoa. Itz Azald 169. Berba baten esateko, egon bear dabe, Kristoren eta bere Eleizearen
arerioak diran guztien kontra. Ib. 212.
- BERBA EGIN (V; Lcc, Mic, Añ, VocCB, Dv, H; berbagin Añ; berbegin Lar). Ref.: A; Etxba Eib; EAEL 268;
Gte Erd 134, 222, 201; Elexp Berg. Hablar. "Hablar" Lcc y Mic. "Orar como orador" Lcc. "Tartamudear motel
(V) berbagin (G) itzegin" Añ. v. HITZ EGIN.
Tr. Documentado desde Lazarraga. Es de uso gral. en la tradición vizcaína.
Baneidio [mutil] bati berba. Lazarraga 1190r. Judeguakin aurraz berba eginik. Ib. (B) 1203v. Badagik su
atean ipirdia uzkarti, zeian berba dai zugaiti. "Hablará por tí en el mercado". RS 33. Egin begi berba errespeto
andiagaz. Cap 125. Kortesia iasarten eta berba egiten. Ib. 127. Nogaz egiten dogu berba? Arz 41. Aita gurea
esatean nogaz berba egiten dozu? Cb CatV 30s. Misionistak geratu zirian ikariaz konorte ta zenzun baga legez,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
865

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ta berba egin eutseen arima kondenada ak. Mg CO 186. Ez eban Jesu Kristok euskerarik berba egin. Mg PAb
57. Egizu berba ardura baga. Ib. 72. Nogaz orain berba egingo dozu? Añ EL 1 208. Ez nas luzero egongo; eztot
bakarrean berba egingo. Añ LoraS 25. Pazienzia edo onez-igarotea, da humiltasunaren alaba-len-jaioa: eztago
au, baxu berba egitean; burua ta begiak beranz erabiltean, &c. Ib. 167. Guztiekin tratau dagijeela, ta berba egin
dagijeela modu oneko alegrijagaz. fB Olg 24. Onan Jaungoiko, guztien Juezak berba egiten deutsee luurreko
Juezai. fB Ic II 166. Naiko zenduke, zeure ama gaiti alan inok berba egitia zeure aurrian? Ib. 197. Daukazu
ugari zeren ganian berba egiñ. JJMg BasEsc 108. Esan lei, arimiak berak geijago berba egiten dabela miiñak
baño. Ib. 284. Ezaguturik berba egiten guazan Jaunaren anditasun pare bagia. Astar II 253. Esan gura dau
zelan Kristok gizonakaz berba egiten eban. Añ EL 2 107. Geure Jaungoikoagaz berba egiten dogula. CatBus 9.
Nik ez dakit zer esan daikezudan: berba egin dagijala nire bijotzak. Ur MarIl 98. Gaur berba egingo deutsut
erleen ganian. Ur Dial 10. Euskara Sartaldekoan [...] berba egin dute itzpide eta erausi ederrian beren
liburuetan Kapanaga, A. Agustin Bazterretxea [...], eta bat edo beste geijagok. Aran SIgn 201s. Bildur bagarik
azartuko naz / Berba egiten onela. AB AmaE 70. Berba egizue baña gaur zuek / Itxurritxoak, / Berba egiñik itxi
gaizuez / Gu lotsatuak. Ib. 42. Eztaki zein Santuri / berba egin obato, / lenengotzat daukala / San Ramon Nonato.
Azc PB 75. Neu ioango naz agintariak dagozan tokietara --agertu eban Amandok-- eta neuk egingo dautset
berba. Ag AL 139. Eskatu eutsan, berba egiola eta emon egiozala azalduera eta errazoiak. Itz Azald 24.
Ikusteagaz, entzunagaz, usain eginagaz, berba eginagaz, eskuakaz eta oiñakaz, nik egin ditudazan pekatuak. Ib.
168. Adiskidea, egizu nai dozun-beste berba, baña geldi-geldi esku orregaz! Echta Jos 244. Zentzun obeagaz,
ezin berba egin leike gazte batek. Ib. 154. Berba egiten etorteko zegozer jazo dok. Kk Ab I 53. Azkenik gixon
batek berba egin eban, / Erakusteko gure alderdija zer dan. Enb 207. Amaika urte geruago ezautu gendun
Abadiñoko axe mutilla Kortezubiko katian, eta berba-egin be bai beragaz. Kk Ab II 48. Eta kalia luze yoiazala
ona emen berba egiten dautsoela Peruri gizon bik. Ib. 75. Argi egidazu berba, ulertu dagitsudan zerbait. Otx 46.
Beñola, aberiak berba egitten eben aldijan. Ib. 57. Gero medikuegaz berba egin yoat. Bilbao IpuiB 163. Bai,
iregaitik pe neuk berba ein biarko juat, ik eztakik eta. SM Zirik 41. Jon, bigun itxuraz, zarbokeriz berbegiten
aalegindu zan. Erkiag Arran 99. Orretarako ni baño obiak / berba egin dabe aurreti. BEnb NereA 160. Eta
zerutik zetorren lehengo abotsak berak, orain ere berba egiten zuen bere belarrietan. Arti Ipuin 28. Goizak
berba egin dau. Gand Elorri 52. Etzazu utzi telephonua. Semeak eginen dizu berba. Osk Kurl 30. Pistolak berba
egin dagiela. Erkiag BatB 183. Emakumeak samurkiro berba egiten deutsa. Ib. 172. Batez be Bizkaiko
euskalkian ondo berba egin eta idazten eban. Alzola Atalak 101.
(Con complemento dat.). Hablar (sobre). Ondo dinozu; eldu gara olara, ta euko dogu zer ikusi, ta zeri
berba egin. Mg PAb 124.
(Berbarik egin, en oraciones negativas). (No) hablar ni palabra. Ez eben gura inork berbarik legion.
Lazarraga 1143r. Zeinbat dagoz aserreren baten ondoren berbarik bere egin baga, lagunaren gorrotuan, ta
alanguen gatxetan bijotzez poztuten diriala? Mg CO 27. Amaren bularreti ikasi eban berbeetan, ezin berbarik
egin? Mg PAb 199. Berbarik alkarri egin gura ez da egotia. fB Ic I 101. Antxe ikusiko doguz Ama-Semeok
alkarren aurrez aur, larriaren andiz berbarik egin ezinik. Añ EL 2 225. Ezin alkar ikusi dabe, ezteutse alkarri
berbarik egiten. Astar II 31. Egin barik zaratarik / ez alkarregaz berbarik. Azc PB 163. Moskor andi baten
ostean sormiñak io ta il zan, berbarik egin baga. Ag AL 169. Ezeidazu geiago berbarik egin auzi orren ganean.
Echta Jos 154. Belauniko jarrita, negar-anpulotan, ia berbarik be egin eziñik, asi yakon esaten. Bilbao IpuiB
130. Berbarik egin barik, begira egokion neskato aundikiari. Erkiag BatB 76. Baña jakizu iñoiz ez dorala
berbarik egin aregaz zu aurrian ez zarala. Etxba Ibilt 480.
(No) hablar. Eztakije berbarik egiten juramenturik ezarri baga. Astar II 65. Marijaren izenian egotera
Eleixan modu guztiz onagaz, albuetara, ez iñori begiratu baga, berbarik egin baga. Ur MarIl 56. Baña emen
barruban ezin dot berbarik ondo egin. "Non posso parlare". Otx 75.
(En oraciones interrogativas o condicionales). Berbarik badegizut poridadez, / gogorrik jarten zara
bereala. Lazarraga 1187r. Ta egin deustak da berbarik? Bilbao IpuiB 141.
"Berba geixegi eitten dozu" Elexp Berg. Berba bat egidazu, traidorea. Lazarraga 1186r. Berba
desonesturik egin daben andraakaz. Cap 105. Egon zaree luzaro barriketan milla berba alper egiten. Mg PAb
55. Kotorrak adierazoten dabe euren poza berba asko egiñaz. Añ LoraS 174. Inogaz berba bat egiten isten ez
badeutsu. fB Ic III 363. Nor-nairi berba gozo egiozu / ez ostikotu. Zav Fab RIEV 1907, 95. Berba asko egin da
gero. Echta Jos 314. Egin ebezan beste berba asko. Ib. 313. Zeugaz berba batzuk egiten nator. Kk Ab I 53.
- BERBA-EGITE (Añ (V)). a) "Locución" Añ. Beste bat dirudi Sortaldeko Euskal-erriaren erranak eta
mintzatzeak, beste bat Sartaldekoaren berba-egiteak eta esateak, eta beste bat Egoaldeko edo Euskal-dierriaren
biyotzeko itz-egiteak, esanak, erausiak, eta itzpideak. Aran SIgn 200.
b) Modo de hablar. Lotsa-bagetasun edo modu txarra berba-egitean, begiratutean, ibiltean, zenzun ta ganora
baga gauza guztiak egitean; eskutadak, txaloak, barre ta sansoak. Añ LoraS 191.
- BERBA EMAN (b. emon Lar, Añ). a) Prometer, comprometerse. "Apalabrar" Lar. "Apalabrados están,
hitzemanak daude, berba emonak dagoz" Ib. "Apalabrarse" Añ. v. 1 berbatu. Biurtu baga kendubak, berba
emonarren Konfesoriari. Mg CO 256. Kristoren arerioai jarki eta burrukan egiteko, Bateo santuan berba emon
eban legez. Itz Azald 8. Berba emoten eutsela, batzuk obaria artuko ebela euren geisotasunean, besteak osatuko
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
866

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
zirala. Ib. 71. Bear bada, berba emonda egongo zara beste bategaz ezkontzeko. Echta Jos 110s. Bizkai, Gipuzko,
Araba, Napar, / Zubero eta Lapurdi, / gaur Arantzazun besarkaturik, / berba emonaz elkarri, / erabagia artuten
dabe / laguntzeko euskerari. BEnb NereA 91.
(Con berba det.). "Berbia emon (vb. trans.), dar palabra, prometer. Berbia emon zetsan, bere ondoria izango
zala Zeruko izarrak bezin ugarixa" Etxba Eib. "Prometer. Joango nitzala esan notsen eta behiñ berbia emun
ezkero juan ein bihakot" Elexp Berg.
b) (Sust.). Compromiso. Eztaukat iñogaz berba-emonik. Echta Jos 111.
- BERBA ERAGIN. Hacer hablar. Zerubak berba eragin dautsu orain! Otx 80.
- BERBA-ERDI (V-gip; Añ; berberdi V-gip). Media palabra. "Medias palabras, (V) berbaerdiak" Añ.
"Berbaerdi (berberdi ere bai), media palabra. Nik berbaerdi esan orduko asarretu eitten da" Elexp Berg. "Ixo!
Eztot berbaerdi be entzun nai" Ib. Esaizu dakizun guztija berba erdi orretan itxi baga. Astar II 188. Yakiteko
egarri andiya erakusan eta berba-erdi bategaz beinguan ulertzen eban esan gura yakona. Kk Ab II 71.
- BERBA-ERDIKA. "Berberdika (Vc), a medias palabras" A. "Berbaerdika (berberdika ere bai), a medias
palabras. Etzaitte ibilli berbaerdika eta esan garbi gauzia" Elexp Berg.
- BERBA-ERDITXO. Dim. de berba-erdi. "Bestela, gaztetxua da baia, berberditxu bat gogortxuago esatea
naikoa dau zezenduta paretako (V-ger)" A s.v. zezendu.
- BERBA-ERIO. v. BERBA-JARIO.
- BERBA ERNARI. "(V-ple-ger-m), pulla, palabra punzante, litm.: preñada" A.
- BERBA ERNE. "Palabra preñada, berba hernia" Dgs-Lar 8.
- BERBA-EROTU. v. berbaerotu.
- BERBA ESKATU (V-gip). "Berbia eskatu [...], pedir [...] la palabra, en reuniones formales. Batzar legekuetan,
berbia eskatzen da" Etxba Eib. "Berbia eskatu, pedir la palabra" Elexp Berg.
- BERBA GABEKO. a) "Berbabakua, inconstante, infiel, sin palabra" Etxba Eib. Alan esan errian / ta alan
inguru guztian, / ta nobioak / berba bakoak / alan iakin eban artez / kartatxu baten bitartez. Azc PB 162.
Asieratik azkenerañok, berbabakua. Etxba Eib.
b) No oral, no verbal. "Oración mental [...] (V) berba (G) itz bageko orazioa" Añ.
- BERBA GALDU. Perder el habla. "Emmudecer [...] (V) berbea galdu" Añ. Zer egin yako oneri niri ez
erantzuteko? Berbea galdu, biarba, edo zoritxar andiren bat jazo ete-yako itzik ezin egin ixateko? Otx 142.
- BERBA GOZO (V ap. A; Añ). "Chiste", "gracia, chiste" Añ. "Chiste" A. No hallamos ningún ej. en esta
acepción; cf. berba gozo, con el significado de 'palabra suave', en Añ LoraS 176, fB Ic I 19, Azc PB 281, Bilbao
IpuiB 29.
- BERBA JAGIN. Hablar (a). Nun esan eusten / guztiai berba jaginik. Lazarraga (B) 1203v. Modu onetan / oi
ta [Peruri] berba jaginik. Ib. (B) 1200v.
- BERBA JAN. "Berbia jan. Faltar a la palabra. Berbia jandako jendia jarri da aintzen leku askotan. Etxba Eib.
"Berbia jan, incumplir la palabra. Ezixozue ezer sinistu, berbia jaten zalia data" Elexp Berg. Agindu nai
dabenak / dakuskuz labanak / eta gero urdinduta / berba iaten danak. Azc PB 218. Frantzesen nagosia / egun
birik baten / ikusten da berbea / guzurrakaz iaten. Ib. 218.
- BERBA-JARDUN. Discurso. Germanicoren berba jarduna soldadu matxinatubai. Mg PAb 207. Berba
jardun oneek. Ib. 218.
- BERBA-JARIO (Añ), BERBA-ERIO (Añ A). Hablador, parlanchín. "Picotero, hablador, (c.) be-, o
barritxua, (V) berba, (G) itz jarioa" Añ. "Charlatán [...], (V) berba-erioa" Ib (tbn. berbaerioa s. v. "loquaz" y
"parlador"). "Berbaeriola [sic, seguramente error por -erioa] (V; Añ), parlanchín" A. v. berbatsu.
- BERBA JOAN. Perder el habla. Mutu batek edo aldi txarren bategaitik berbea joan jakon batek ezin egin
leikee aozko autormena. Itz Azald 137.
- BERBA-JOKO. Forma flexiva. Euskeriak daukaz berba joko bestek ez legezkuak. Mg PAb 200. Banator,
bazatoz [...] bajatortzuz, bajatortaz [...]. Erdaldunak gastelarren artian irauntsi luziak biar ditube, berba joko
oneetan daguana esateko. Ib. 200.
- BERBA KENDU. Retirar la palabra. v. BERBA UKATU. Agurra ta berbea kendu edo gatxik opa izan
deutsazunez. Añ EL 2 142.
- BERBAKO (V; Dv) Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. Fiel, (el) que mantiene su palabra. "Qui tient la parole
donnée" Dv. "Fiel, (hombre) de palabra" A. "Cumplidor de la palabra. Gizon berbakua bada derrior bueltau
biost sor dostan dirua" Elexp Berg. v. berbadun (2). Sendotasunian, Iraunzalian, Odol noblian ta Berbako
izatian. fB Ic I III. Ta esangozu: Ai txibia / egia-zale ta berbakoa! Zav Fab RIEV 1909, 35. Apala esandako /
berbakua bada. Noe 90. Ezaguten ebanetik Nausixa gizon berbakua zala. Etxba Ibilt 483.
- BERBA-LAGUN. "Alguien con quien charlar, con quien hablar. Banoia soziedadera ia berbalagunen bat
topatzen doten" (V-gip, comunicación personal).
- BERBA-LAGUN EGIN. Hacer compañía (hablando). Bide batez bakanderearenera ixan zan, zati baten
areri berba-lagun egitten. Otx 138.
- BERBA-LAPIKO (V-ger-m-... ap. A; Añ (V)). "Boquirroto", "loquaz", "parlador", "bachiller, hablador" Añ.
"Charlatán" A. v. berbontzi, berbatsu.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
867

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BERBA-MERKE. "Berba-merke, parla barato, charlatán (V)" A EY III 272.
- BERBA MIN. "Reprensión" Añ.
- BERBAN-BERBAN. "(Vc), a cada palabra, en todas las palabras" A. v. BERBA-ORO.
- BERBAN-BERBANGO. Continuo (al hablar). Emeti agiri da, kristinaubak, orrako berban berbango
guzurtegijori, guztiok ta bakotxa diriala pekatubak. fB Ic II 175s.
- BERBA NEURTU. Verso. v. neurtitz. Esaeuskun ipuin txito eder abade batek imini ebana berba neurtu ta
soñutubaz. Mg PAb 96. Eurak [ipuinak] dagoz berba neurtuetan, eta neurri labur-luze, ta gera-aldi era
askotakoetan. Zav Fab RIEV 1907, 92. Ta amaituten da, azkenian imiñiko diran berba neurtu lauko edo
zortzikuakaz. Ur MarIl 2. Ziarduan irakurten liburu donga, berba neurtu edo bertso nabarmen, amodijo
nasaikuak eukazan bat. Ib. 62. Eskribu orreen artean ondo / Gogoan sarturik daukat, / Berba neurtuan, onen
antzera / Jarri zenduan egi bat. AB AmaE 195.
- BERBA-ONTZI. v. berbontzi.
- BERBA-ORO. Continuamente (en un discurso), a cada palabra. Au gaiti esaten deutsee eleisiaren gurasuak
berbaoro geure errijeetako zezenai, dantzai ta komedijai: jentilidadiaren zatijak, relikijak edo ondokinak. fB
Olg 145.
- BERBARAKO (Vc ap. A). a) Por ejemplo. v. ADIBIDEZ, ESATERAKO. Asmadu eikezu gaur zelan eta
zetara ezi ta nekatuko dozun zure gorputz gaistoa. Berbarako, zutunik bazagoz, ez ezeri eutsi. Añ EL 2 68. Eta
zelan ikasiko dozun birtuteren baten ekandu ederra: berbarako, umiltasuna. Ib. 82. Ukatu egunoro bere buruari
bere gogoko gauzaren bat, berez txarra izan ez arren: berbarako, zaleen dan jatekoren bat. Ur MarIl 3. Eurai
ezarriyagaz, eurai ez jatorkena, berbarako, "Jaungoikoa dala gorrotoduna". Itz Azald 88s. --Zeintzuk dira
parkamen aldekorrak? --Muga izentauagaz emoten diranak, berbarako , berrogei egunekoak, eun
egunekoak, zazpi urtekoak. Ib. 150.
b) Por decirlo de alguna manera, como si dijéramos. Baña betiraun edo eternidadiagaz neurtu ezkero
denporia, ez bakarrik da guztiz laburra, baita bere berbarako, utsa. Ur MarIl 23.
- BERBATIK BERBA (Añ (V); berbati-bera Añ (V)). "Letra por letra" y "palabra por palabra" Añ.
- BERBATIK BERBARA. Literalmente. Libru onetan aitatzen dirian Eskritura Santa eta Doktoreen esanak,
eztira betibere berbatik berbara euskerara biurtu, iruli ta aldatu. Añ GGero 4.
- BERBATIK IRTEN. Incumplir el compromiso. Bein alan ezkontzako berbia emon ezkero lagunari [...],
berbati urteten dabena, ta garbatuten jakona, juezez ekarri legijala ezkondutera. fB Ic III 359. Errazoe bagarik
burutazinoe bat gaiti garbatuta, berbati urten dabena, ezin ekarri legijala juez aurreti, karzelati, nai edonundi
ezkontzera. Ib. 359.
- BERBATIK ORATU. "Agarrarle la palabra. Berbatik oratu eta ez zetsan laga ezkondu arte" Etxba Eib.
- BERBA UKATU. Retirar la palabra. v. BERBA KENDU. Gomute-zaite, iñori gorrotorik euki; gatxik egin;
ondrarik kendu; berbea ukatu [...], eta ikusi ezinik euki bozu. Añ EL 2 133.
- BERBAZ (V; Lcc, Lar, Añ (V)). Ref.: A; Elexp Berg. a) De palabra, verbalmente. "Juego de palabras, berbaz
jokua" Lcc. "(De) palabra", "verbalmente" Lar y Añ. "De palabra" A. Ezin badau berbaz, des[e]au biardira
konfesetia biotzetik. ZBulda 8. Iñori ez gatxik egitea, ez obraz, ez berbaz, ez eta gogoz bere. Cb CatV 41. Ni illda
bere, berbaz irakatsi ezin dodanian, irakasteko Zeruko bidia euskaldun guztiai Liburu onen bidez. Mg CO IV. Ta
buruko uliak beste pekatu egiten dabeela pensamentuz, berbaz, ta eskuz. Ib. 115. Gogoz, berbaz, ta egitez euki
dodazan bekatuak. Añ EL 1 148. Berbea janari biurtu zan: / Berbaz, fedez sinisten dogu / Berbearen Gorputzan.
Ib. 172. Daigun kontu, norbaitek egiten ditubala pekatubak berbaz, eskukaz, naiz beste edozeiñ modutan. JJMg
BasEsc 80. Uste dot laster aurkituko gariala okasinoian erakusteko egitadaakaz berbaz esan dozuna. Ib. 18.
Benetako juramentu egiteko gogo edo intezinoe baga, edo aoz edo berbaz bakarrik. Astar II 61s. Igarla, edo
Profetak ez bakarrik esanez, edo berbaz, baita euren egite, eta ejenplubagaz bere irakatsi euskuben baru egiten.
Ib. 247. Zetan uts egin daben, obraz, berbaz, pensamentuz, edo desioz. CatLlo 62. Egin dodala pekatu
pensamintuz, berbaz eta obraz. Ur CarArrig 96 (Bet 12, Cap 20, VJ 15, Oe 15 berbeagaz). Balio izan
deuskuelako berbaz, lumaz ta / Armaz, asaben eskubideak gordetako. AB AmaE 192. Jesukristok irakatsi
eutsezanak Apostoloai eta oneek berbaz eta aoz irago eutsezanak. Itz Azald 17s. Iñori, ez egikeraz, ez berbaz, ez
gogoz, kalterik ez egitea. Ib. 99. Eta neure inddarrakaz zure zoritxarretik urteten ezin lagundu al banegixu be,
berbaz besterik ezian, urgazi ta poztu egin zaikedaz. Otx 73. Ipiñeko etzegunek auzo orreiri be arribide orretati
igaroteko eskubidea berbaz emon dautsien-ezkero. Akes Ipiñ 8. Seme-alaberi berbaz azi-era (edukaziñoa)
emotea bear-bearrezkoa da. Baiña zeuen bizitzagaz jarraibide ezpazaiakoze, egingo ete deutsazue gero gauza
aundirik? Bilbao IpuiB 61. Lagun bat bialdu eban Dukiagana erregutu zeixon, berbaz eta karta baten bittartez.
Etxba Ibilt 479.
b) (En expresiones como berbaz egon "conversar", berbaz asi "ponerse a hablar", etc.). v. BERBETAN.
Adiskidakaz berbaz luzero egon ezkero. Añ LoraS 188. Obispo edo beste gizon beneragarri izen oneko eta
guztijak onzat daukena berbaz daguala kalian edo bidian andra señora bategaz. Astar II 177. Jaungoikuagaz
berberagaz gagozala berbaz. Ib. 253. Urten zanean berbaz laster asi jakon. AB AmaE 219. Baltzez iantzita
dagozan neskaak / dabilz erripa bategaz, / ikusten euren biotzekoak / berbaz badagoz bestegaz. Azc PB 71.
Ordu bat igaro eben / alkarregaz berbaz. Ib. 141. Eta nor ezta gizona / berbaz eztoiana / irribarreka pozik /
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
868

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
neska bategana? Ib. 174. Ta abestu ondorian, une atan bertan, / Miren berbaz asten da neugaz era ontan. Enb
52.
(Con jakin, ikasi, etc.). (Saber, aprender a, etc.) hablar. "Berbaz irakatsi, enseñar a hablar (V-gip)" A Apend.
"Eztaki berbaz (V-arr)" Gte Erd 3. Ardura au artu biar dabe euren umiak berbaz asi orduko. Astar II 93.
Noizik maite zaitudan / orain nik ez dakit; / berbaz baino lenago / ikasi neban nik. Azc PB 99.
- BERBA ZATARREKO. "Hitz itsusiak esan zalea. Ezta persona txarra, baiña berba zatarrekua" Elexp Berg.
- BERBAZ BERBA. Literalmente. Buruz buru edo berbaz berba ezin biurtu leikez esakuna oneek bada
eurotan adizkeiak urtuta legez dagoz. A in Mg PAb (ed. 1899) 79n.
- BERBAZKO (V-gip; Añ (V)). Verbal, oral. "Berbazko tratuak pe balio dabe juiziuan" Elexp Berg. Egin
dituzen pekatuek mandamientuetati, pensamientuzkoak, berbazkoak eta obrazkoak. VJ 10. Beti, ezin egiñak,
murmurazino bildurrak, ondu gura gauza ezak, propositu berbazkuak. Mg CO 142s. Biar dira agertu [pekatu]
pensamentuzkuak pensamentuzkuak legez; berbazkuak, deseozkuak, tokamentu ta obrazkuak, bakotxa okertu
baga. Ib. 170s. Berbetan ez bagenki, ez gendukez geure lagunak berbazko guzurragaz engainauko. fB Ic II 174.
Sodomijako, ganadubagazko, berbazko ta kantazko pekatu loi guztien desiua. Ib. 269. Berbazko edo obrazko
pekatubetan jausteko, badauka gizonak zek atzeratu dagijan. Astar II 141. --Zeinbat eratakoa izan leiteke pekatu
norberarena? --Gogozkoa, berbazkoa eta egitezkoa; gogozkoa izango da [...], berbazkoa, aoagaz egiten danean,
birauba legez. Itz Azald 135. Berbazko mataza nastea biribildu arte, bakoitzaren iritzi ta aburuak eio ondoren,
ontzat artu eben senar-emazteak. Erkiag Arran 126. Baiña, berbazko erasoaldi luzeak aiñako iskillu eragikorrak
eta gertuak zituan. Erkiag BatB 20.
- BERBA-ZURRUMURRU. Rumor de voces. Eskillaretan berba-zurrumurrua entzun eban, eta emakumea
izanik, jakingureak geiago egin eutsan. Erkiag Arran 150.
- BERBETAN. v. berbeta.
Etim. Del lat. verba.
berba-aldi. v. berbaldi.
berbabide. 1. "Asunto de conversación (Añ ms.)" A. v. berbagai, hizpide. Nik artu dodan berba bidia ezin
obia dala edozeñek ezagutuko dau. Konfesiño ona da Zerurako atia pekatu egin dabenentzat. Mg CO VII.
2. "(V-ger), razón, verdad del aserto. Berbabidean zagoz, tiene usted razón" A. v. hizpide. Eztaukazu
zentzunik ez berbabide onik, diarduzun autuetan. Echta Jos 66. Ta beste onango berbabide asko ataraten
eudiezan euren alde. Akes Ipiñ 26.
3. "(Vc), giro de conversación" A.
berbadun. 1. (El) que tiene la facultad de hablar. Cf. Añ: "Orador, (V) berbakuna [sic, probablemente por -
duna] (G) iztuna". O! berbadunak balira barriz / Gure mendiak, / Orreek esango leuskiguez bai, / Gauza
aundiak. AB AmaE 41.
2. "Constante, consecuente, de palabra. Berbaduna zanetik, soldautzatik etorri arte itxain zetsan" Etxba Eib. v.
BERBAKO.
berbaegikera, berbegikera, berbaikera. Lengua, idioma. Lau erri orrek, kondairetan banakuak, baña
berbegikeraz, gixantzeraz ta ixakeraz anaiak. (1893). AG 168 (v. berbegikera in NeolAG). Erri baten denpora
edozeintzubetan berbegikera ta egipenak adittuteko, erri beraren denpora aretan ixakerea ezautu biar dau.
(1893). Ib. 163n. Eta onetara diñardubenian [igeleak], eurak euren berbaikeran laukat-rrrkrr, laukat-rrrkrr
esaten daraigoioela antz emoten dabenez. Otx 133.
Bada au egiñagaz eztot egin besterik igazko Euskalzalen X-garren geiak berba egikerean ganean diñoana
baiño. Zam Ezale 1898, 260b. Eztakit nik zeu nor zarean, baña gixon zintzua dirudixu zeure berbaikeran. Otx
74. Zeure berbaikerearen adi egonaz beraz ezagutzen da noren ikasle ixan zarean. Ib. 110.
berbaegikune, berbaegikuna (Añ), berbaikune. 1. Lengua, idioma. "Idioma, (V) berbakuntza, berba egikuna,
(G) izkuntza, izkundea, (AN) mintzoera" Añ. "Habla, lenguaje" Ib. "Dialecto" Ib. Bakotxa bere berbaegikunan
ezagututen da nongoa dan: franzes berba egiten badau, Franziakoa dala; espaiñolez berba egiten
badau, espaiñarra dala. Añ GGero 192. Ain barruan yako gizonari bere berbaikunea [...] ta euskaldunari
euskera. EgutAr 24-10-1956 (ap. DRA).
2. (Añ), berbaegikuna (Añ). Modo, estilo de hablar (de una persona). "Labia, (V) berbakunea, berba egikuna,
(G) izkundea, (V) berbakuntza" Añ. "(Tiene buena) labia, (V) berba egikune, (G) izkunde ederra du" Ib.
"Elegante en hablar, (V) berbakuntza, berbaegikune ederrekoa" Ib. "Eloquencia, (V) berbakuntza, berba
egikuna" Ib. v. berbakuntza. Itxirik Oraziñoa, ezta asko izango itxitea len eukan moduzkotasun, ta berbaegikune
ona; ta orra emen, non gitxituten jakan lenago emoten eban usain gozo santua. Añ LoraS 103. Alperrak
entero dira berba-egikune ederrekoak, miñ-labanak, barritsuak, berba-lapikoak. Añ GGero 33. Auxe berberau
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
869

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
da deabruaren berba-egikunea, bere eskolan, ikaslekuan irakurria. Ib. 105.
3. Expresión, locución. Angerua San Gabrielek agur goza Ama Birjiñari egin ezkero, esan eutsan: Jauna da
zugaz. Judeguak au berba egikunau eukeen euren artean. Añ MisE 125. Esatea juramentuaren ordez,
juramentuaren lekuan berba-egikun au: "bai seguru, ez seguru; alan da, ezta onelan". Añ GGero 200. Libru
onetan aitatzen dirian Eskritura Santa eta Doktoreen esanak, eztira betibere berbatik berbara euskerara biurtu,
iruli ta aldatu, zerren euskereak eta beste berbakuntzak euren esaera ta berbaegikune banaak, bakarrak ta
berezkoak dituez. Ib. 4.
4. "Habladuría [...] berbaegikuna" Añ.
berbaegikuntza, berbaikuntza. Conversación. v. berbeta (2) Peru atxulari alperrragaz Yoane nekazale
zintzoaren arteko berbaikuntzea. Zav Fab RIEV 1909, 36.
berbaegitasun, berbaitasun. "Berba-itasun, expresión" msOch 16.
berbaera (V; Lar, Zam Voc), berbakera, berbeera (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (berbeera); Etxba Eib. 1.
Lengua, idioma. "Lenguaje" A. "Lenguaje. En G se dice izkuntza" Zam Voc. "El lenguaje" Iz ArOñ. Guztiok
egin daigun / Gogotsu euskera, / Oso galdu eztaigun / Geure berbaera. Echta Jos 349. Zenbat berbakera
diferentetan esango da [Aita Gurea]? Gitxien gitxienez, milla bosteun ta zazpi berbakeratan bai, esango da.
EgutAr 23-2-1956 (ap. DRA).
Dialecto; habla. Arimia geiyegi azi yak, esan osten beren berbakeran, gorputza gitxiegi. A BGuzur 126.
Durangotar da Bermeotar da enparauentzat bakarrik egiten danean, edo bertakoen berbakerea agertu nai izan
ezkero. Zam Ezale 1898, 260b.
2. "Acento en lo hablado, modo de pronunciar, hitzera, hitzegiera, minzoera, bozaera, berbaera" Lar.
3. Expresión, giro, modo de decir algo. Zeñen irudira izan zara egiña? Jaungoikuaren irudi eta antzera. Ez
da au larregi esatia, eta ain gitxi izkuntza eta berbaeraren bat, ezpada egija guztiz ziurra. Ur MarIl 15.
Fórmula. --Zer da, Sakramentu guztien ganean gogoratu bear doguna? --Euren geiya, berbaerea,
artutzallea, egitadeak eta premiñea. Itz Azald 125. --Zer da berbaerea? --Dira arako berbak, zeintzukaz eregi
eta goratuten dan geiya, egitade sakramentukorra egiteko. Ib. 125. --Zer da berbaerea? --Da au: "Nik
bateatutzen zaitut Aitearen eta Semearen eta Espiritu Santuaren izenean". Ib. 130.
4. "Lenguaje, estilo, modo de expresión. Zer berbaera dok ori neusixago batekin ganako?" Etxba Eib.
berbaeriola. v. BERBA-JARIO.
berbaerotu (Añ A). "Delirar, (V) berba-erotu, (G) itzerotu, (c.) adimentu baga berba, itz egin" Añ.
"Desvariar, delirar, (V) berbaerotu" Ib.
berbaeta. v. berbeta.
berbagai, berbagei. Tema de conversación. v. berbabide. Illundu arpegija, itxi belaarrijak, ta ez jaube
egin aren esan txarrai. Edo aldatu berba geija beste gauza batera. fB Ic II 204. Alkarregaz dagozanian, ez
dabee berba geija inos bere palta. Ib. 207.
berbagura. Hablador, parlanchín. v. berbati. Andrea da barautan / berba-gurea, / baina ordirik badago /
ittuxurea. Azc PB 107.
berbaguratsu. Hablador, parlanchín. Zein baño zein pozago, zein baño zein bizkorrago, zein baño zein
berbaguratsuago. Zam RIEV 1907, 425.
berbaguratu. "Berbaguratu, ketan, ponerse con gana de hablar" Iz ArOñ.
berbaikera. v. berbaegikera.
berbaikune. v. berbaegikune.
berbaikuntza. v. berbaegikuntza.
berbakera. v. berbaera.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
870

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berbakeria. "Parlería" Añ.
berbaketa. Conversación. v. berbeta (2). Baiña aspalditxuko domeka ta jai egunetan beintzat baerabillen
beste berbaketa jakingarriago bat. Bilbao IpuiB 138.
- BERBAKETAN (Añ; berbaaketan V-gip). Hablando, en conversación. "Platicar, conversar, (c.) solasean,
jolasean, (V) berbaketan, (G) itzketan, (AN) mintzatzen egon" Añ. "Berbaaketan dia, se hablan" Iz ArOñ. v.
BERBETAN. Ordu erdi igaroko eben, gitxienez, ekiñaleko berbaketan, norberaren iritxia txapeldun jarri
nairik. Bilbao IpuiB 120.
berbaki. "Homilía" Añ.
berbakinda. "Gramática" Añ.
berbakizun (V-ger-gip). Ref.: A Apend; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 81. Motivo de comentario, de
murmuración. "Motivo de habladurías" A Apend. "Comentario, murmuración. Ondo edo txarto, berbakizuna
ipiñi dau beintzat, bien o mal, ya ha dado a lo menos materia de murmuración" Etxba Eib. "Berbakizune ekarri
dau orrek (V-gip)" Gte Erd 81. "Habladuría, tema de conversación. Errixan makiña bat berbakizun emon dau
familixa orrek" Elexp Berg. v. berbaleku. Berbakizun aundiak emon zituan trabes arek ta baztarra guztietan
izan ei ziran iñolazko trabesak. SM Zirik 71. Eibar-en, bazan erregaldarian lazkotxe burua eukan bat. Errian
naikua berbakizun ipintzen ebana, Joxio buru aundia. Ib. 116.
berbakoi. "Berbakoi, -bakhoi (S; Foix), (brebis) qui aime l'isolement" Lh s.v. ber. Cf. BER BAT (s.v. 1 ber).
berbakune (V-gip; Añ). 1. Modo, estilo de hablar (de una persona). "Labia [...] berbakunea" Añ. "Elocuente,
berbakune ederrekoa" Ib. "Lenguaje, estilo, modo de expresión. Zer berbaera dok ori neusixago batekin
ganako?" Etxba Eib. Berbakunea bere gero eztau ustela. A Txirrist 267. Mandazaiñaren aoan beren
berarizko berbakunea oso osorik itxita. A BeinB 33.
2. "Lengua, idioma [...] berbakunea" Añ. "Lenguaje, idioma" A (que cita fB Ic II 288, pero no lo encontramos
en esta pág. ni en este autor).
berbakuna. "Dialecto, berbakuna" Añ.
berbakuntza (V ap. A; Mg Nom, Añ). 1. Lengua, idioma. "Itzkuntza, berbakuntza, lenguaje" Mg Nom 67.
"Lengua, idioma" Añ. "Habla, lenguaje" Añ. "Lenguaje, idioma" A. Erromar, Pranzes, Gaztelar ta beste
berbakuntzetan ez dago euskeran legezko jira birarik. Mg PAb 200. Euskaldunak bagara, zetarako berba egin ez
geure asaben berbakuntzan? Ib. 47. Zerren euskereak eta beste berbakuntzak euren esaera ta berbaegikune
banaak, bakarrak ta berezkoak dituez. Añ GGero 4. Jarraittu bear doguz / Euskaldun bideak, / Enda,
berbakuntza, ta / Ekandu maitteak. Echta Jos 349. Franzeako berbakuntzan esaten ebazan berba batzuk. Ib. 264.
Euskaldunak alkarregaz ez leukiela egin bear euskera baño beste berbakuntzarik. Ib. 347.
2. Discurso, oración; palabras. Alejandroren berbakuntzia bere gaisotasunian adiskide ta osagilliai. Mg
PAb 202. Onetan esan egiozue humildanzia maiteaz oneek, edo onelako berbakuntzak. Añ LoraS 41. "Niretzat
lurrean dan guztia, autsa ta utsa da; ta iltea zoriona da". Auxe berau zan Santu guztiak eukeen berbakuntza. Añ
MisE 164. Alan gero eureen Sermoe, ta berbakuntzeetan erakusten ditubee esakune erdaldundubak. JJMg
BasEsc VII.
Conversación. v. berbeta (2). Bai, bere berbakuntza gozo zeruzkoak ditu Jesusek arime sinpletxoakaz,
beragana humiltasun garbiaz eltzen dirianakaz. Añ LoraS 87. Berbakuntza oneetan giñoiazala eldu giñan baso
arte baten eguan Hermita zaar, denporeen baten parrokija izanikora. JJMg BasEsc 279.
3. Modo, estilo de hablar. "Labia" y "elocuencia" Añ. Orain dagoz esaten ta ikasten, gero infernuan deabru
artean eukiko daben berbakuntza, biraoa ta ernegua. Añ MisE 206. Juramentu asko egitea, beti biraoka ta
erneguan egotea infernuko usantza da ta infernuan egin oi dan berbakuntza madarikatua da. Añ GGero 191.
4. "Habladuría" Añ.
berbal. Expediente sancionador. v. prozeberbal. Jandarma batek bietan behatzeko du, berbal bat mozkor
bati egin aitzin; hogoietarik hemeretzietan, berbala urratua izaiten ohi da biharamunean berean, herriko meraz
ez bada, kantonamenduko kontseilari jeneralaz. JE Med 146s. Bi berbal badituela zure adixkide Mariak, billetik
gabe zabilalakotz, batto, eta bertzea, gasna ustel batekin sartua zelakotz hemen. Barb Sup 84. Zure izena, eta
zalhu oraino! Berbala egiten dautzut, prozedura bat gatz eta bipherrarekilakoa! Ib. 48. Zonbaitek berbalak bildu
dituzte karramarro edo zamarron arrantzan ibilirik. Herr 13-8-1959, 3.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
871

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berbalari. v. berbari.
berbaldau. "Berbaldaua (V-gip), el hombre versado en muchas materias" A.
berbaldi (V; Añ (V), Dv), berbataldi (Añ (V)), berba-aldi. Ref.: A; Elexp Berg. Tr. Documentado en textos
vizcaínos desde principios del s. XIX; la forma berbataldi sólo se encuentra en Añibarro. En DFrec hay 3 ejs. de
berbaldi.
"Coloquio" Añ y A. "Conversación, (V) berbataldia" Ib. "Conversation" Dv. "Rato de charla. Zerbezia eranaz
berbaldixa ein giñuan aspaldiko partez" Elexp Berg. Eta oneri deritxo Coloquio, edo biotzeko berbaldia. Añ
EL 1 17. Alde egiteko bekatu-bideak, lagun okerrak, berbataldi loiak, ordi-lekuak, joko larrak ta galbide deungak.
Ib. 81. Okasiñotxo bat, berbaldi gitxi bat, adiskidetasun guztiz txarra eztan bat, eldute bat arako etxera, txantxa
bat ta beste onelakoak. Añ LoraS 107. Lagun bi, edo iru alkarregana batu ezkero, berba aldi gitxi izaten dira,
lagunari gitxi edo asko ondran ikutu bagarik. fB Ic II 192. Onexen ganian izango da nire gaurko berbaldi edo
platikia. Astar II 121. Eta alan nua tabernara kuartilutxu bat ezarri, berbaldi bat egin lagun eta adiskidiakaz,
eta gaberako etxera. Ib. 126. Eurakaz berbaldi edo konbersazinoian egotia. Ib. 151. Gaurko berbaldija uste dot
ez dala izango atseginik gitxijen emongo deutsuna. "Conversación". Ur Dial 101 (It jolasak, Dv solasa, Ip
elhestaldia). Atan amaitu zan lenengoko / gazte bien berba-aldia. Azc PB 168. Ta Amandok, berak gogamen
guztiak eukazan gauzara berbaldia eroanaz, itandu eban. Ag AL 50. Berbaldiya aldatu edo beste gauza
batzuetara eroan bear dau. Itz Azald 111. Joan zan agerraldi bat egittera, ta bidebatez, guduko jazoerakaz
berbaldi bat egittera. Echta Jos 112. Atsuagana artez artez yuan eta beragaz berbaldi luzia euki eban. Kk Ab II
73. Eta ondoren bakoitza bere neskatilleaz egundoko berbaldi ta solasean, erdi isilka-misilka jardun eben
bikoteak. Erkiag Arran 29. Zuriñeren amak berbaldi labur egin eban eurekin. Ib. 159. Konta-eziñak dira gure
azeriak Anastasigaz eukitako berbaldiak! Bilbao IpuiB 200. Lorategian jesarri gara, eta berbaldi luze bat euki
dogu. Alzola Atalak 88.
(V ap. A; Añ), berba-aldi (VocCB). Discurso, sermón; palabras. "Oración", "plática, sermón" Añ. "Discurso"
VocCB y A. Gero egiten da berbaldija: kantetan dira letañaak, emoten da bedeinkazinoia, ta amaituten da,
azkenian imiñiko diran berba neurtu lauko edo zortzikuakaz. Ur MarIl 2. Sermolari edo Predikadore bat
[Purgatorijora juan zan] bere berbaldi ta eskribiu zituzan gauzai eutsen eraaspen andijegijagaitik. Ib. 93s. Ezin
adierazo neike zelako atsegiñagaz entzuten dodan zure berbaldija. Ur Dial 59. Lagun askon aurrean / berba
ondo egitea / gitxik dabe munduan / lortu iakitea. / Berbaaldiak neurritu / ebazana lenen / izan zan Polimnia: /
sinistuten zan len. Azc PB 303. Alper ez eukan iñok koroia / baegoan nok egin sermoia, / eta asi iaken azkor
esaten / berbaldi baten. Ib. 44. Amandok, arrenak esan da bereala, berbaldi samur bat egin eban gizonaren
ezerezaren gaiñean. Ag AL 101. Errokek baietz erantzun da gero, modu onetan iarraitu eban bere berbaldia edo
iarduna. A BeinB 75. Gure erritar A. Baertelek, igaroriko martitzenean, berbaldi bat egin eban Etxarri-
Aranazko Elizan, Jose Urrestarazuk esan daben meza barrian. Ezale 1897, 7a. Arimeak Jaungoikoagana
biurtuten danean euki daroan zoriontasunaren gañeko berbaldia. Itz Berb II 5. Eleizako irakatsiak eta berbaldi
jaungoikozkoak. Itz Azald 127. Errelijinoaren kontrako berbaldiak gogoz entzuten dituezanak. Ib. 20. Eta
sermolariak... ori da sermolaria!... sekula entzun eztogun lango berbaldia bota deusku. Zam RIEV 1907, 426.
Bakotxak berbaldi luzeak egiñaz, egon zirean ogeratu baga gaberdirarte. Echta Jos 20. Zagoz-ba ixillik neure
berbaldia amaittuarte. Ib. 215. Abadiak domeketako berbaldiyan esan oi dauan lez. Kk Ab II 143. Zeuk egin
dozun berbaldija entzutia baño eztago euren aldez zagozela ikusteko. Otx 22. Neskatillak barre egiten dabe,
mutillaren berbaldi bakotxean. Erkiag BatB 113. Euskaltzaindiko sarrera-itzaldia, berbaldia "Luzaideko otoitz
ttipiak" artu eban gaitzat. Alzola Atalak 126.
berbaldu. "Hacerse locuaz (V-ger)" A Apend.
berbaldun (Vc ap. A; Zam Voc), berba-aldun (Añ). "Boquirroto" Añ. "Charlatán" A. Sg. Zam Voc: "Locuaz.
No 'charlatán', como barritsu". Amodijua berbalduna da, ta ez errazto ixillik euki deitekiana. JJMg BasEsc I.
Ta sakela edo ziskua edo diru-zorrua... ikusi nai neuke zeiñ arpegi ederdun berbaldunek dauken ugariyagua. A
BGuzur 119. Arratsalde obako berbalduna da berori! (V-m). "Vaya un charlatán". A EY III 346.
berbaleku (V-m ap. Etxabu Ond). Motivo de habladurías. "Berbaleku asko emoten dau, da mucho que hablar"
Etxabu Ond 112. v. berbakizun. Zuzen gabiltzan beti / Yaunaren bidean: / ta ez berba-lekurik / imini errian.
Zav Fab RIEV 1909, 38. Zeinbat gazte izango dira Madaleneak legez euren nasaikeriakaz errian berba-leku
andia imini izan dabeenak? Zav Serm I 12.
Habladuría. Zelan entzuten dabe mezea kristiñaurik geienak? Gogo baga, zer egiten daben jakin baga eta
errietako berbalekuak ixilduteagaitik. Itz Berb I 84 (en la vers. guipuzcoana jendearen berriketa).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
872

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berbalots. v. berbarots.
berbandi. "(msLond), berrera, berreza (Bot.)" A.
berbaots. v. berbots.
berbapetu. Apalabrar, convenir. v. 1 berbatu. Emendik aldra areek andik eskatuta yuaten ziran, zelako
lana ta zenbateko alogera irabaziko eben berbapetuta. Kk Ab II 163.
berbari (V-och; Lcc), berbalari (V). Ref.: A (berbari, berbalari); Iz ArOñ (berbalari). Hablador. "Hablador",
"palabrero" Lcc. "(V-och), hablista", "berbalari (V), hablador, en buen o mal sentido" A. "El hablador" Iz ArOñ.
v. berbati, berbatsu. Ori dakiana dok gure Jaungoikua, / Ez, i lako berbari eta barritsua. AB AmaE 280.
Jesarri zirean maian irribarreka ta guztiz berbalari. Echta Jos 19. Juana Mari, berbalari zagoz goizeon,
mutikoari eperdia berotu deutsadalako. Ib. 31.
"Bien hablado, berbari ona" Lcc. Dalako bera gizon guztiz plantosoa, / Berbari ederra ta prestu antzekoa.
AB AmaE 329.
berbaro (V-arr-ger-gip-m; Mg Nom). Ref.: A; Larrak EG 1958, 371; Etxba Eib (berbarua); Elexp Berg.
Ruido de voces. "Murmullo de voz" Mg Nom 67. "Rumor, ruido confuso de voces" A. "Arratian berbaro ta
berbalots erabilten dauz erriak itz egiten dabenen itz-otsa iragarteko" Larrak EG 1958, 371. "Auzoko etxian
berbarua entzuten zan" Etxba Eib. "Rumor de palabras. Ikusi eztot eiñ baiña ate onduan bere berbarua pentsau
jat" Elexp Berg. v. berbarots, berbots. Txomin, urteizu atera. Berbarua da, ta bat baño geijago dira. Mg
PAb 153. Bertolda laba barruban ezkutauta eguan, beraz, eta billa ebilkijozanen berbarua noxian-bein entzun
egitten ebanez, iltteko bilddurra sartu yakon. Otx 87. Tabaku-bedarren keia, gizonen berbaroa, argi motelak;
orra edaritegi aretako gaiak. Erkiag BatB 100. Berbaroa susmauten dau sarri Nikanor-ek etxaldean. Ib. 124.
Voz. Bein edo beste baño euren Eleisara eztuazanak, ta euren Arzainaren berbarua zelakua dan ozta
dakienak. CrIc 97. Alako berbotsa entzun dau mutillak beeko bizitzan. Berbaro ez ezaguna. Erkiag BatB 141.
berbarots (V-oroz-arr-ple), berbalots (V-arr-gip). Ref.: A (berbalots, berbaro); Larrak EG 1958, 371. Ruido
de voces. "Arratian berbaro ta berbalots erabilten dauz erriak itz egiten dabenen itz-otsa iragarteko" Larrak EG
1958, 371. "Rumor, ruido confuso de voces" A. v. berbaro, berbots.
berbartu (V-ger-m ap. A), berbartun (V-m ap. A). 1. "Tartamudear" A.
2. (V ap. A), berba-artu (V ap. A; Añ), berba-artun (V-m ap. A). "Berbartu (c.) [sic, seguramente por Vc],
tartamudo" A. "Berba-artu (Vc), berba-artun (V-m), tartamudo" Ib. s.v. berba.
3. "Berba-artu, tartamudez" Zam Voc.
berbartutxo, berbartuntxu. "Berbartuntxua ezpalitz, a bai sermolaria!, si no fuera algo tartamudo, qué
predicador sería aquél!" A. Cf. berbartu (2).
berbat. v. BER BAT (s.v. 1 ber).
berbataiatu, berbateatu (Lar). "Rebaptizar" Lar.
berbataldi. v. berbaldi.
berbatar (Añ (V)). "Verbal" Añ.
berbategi (Añ (V)). 1. "Diccionario" y "vocabulario" Añ. v. hiztegi. Berbategi bi, bat euskerarik erderara,
ta bigarrena erderarik euskerara. Zav in Ulib 46s.
2. Cátedra, lugar desde donde se habla. Obe litzateke isil isilik istia Espiritu Santubaren berbategi edo
katedria eurakaz loitu baño. Astar II 148.
berbati (Mic A). "Hablador" Mic. v. berbari.
berbatsu (V-arr-ger-gip; Lar). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. "Hablador" Lar, A, Etxba Eib y Elexp Berg.
"Berbatsua danak, gauza askotan uts eiñ biar" Etxba Eib. v. berritsu. Barritsua, berbatsua, miñ zorrotz
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
873

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
arinduna, bakerik emoten ezteutsuna. Añ NekeA 222. Berotuten dira, eta ardaua berbatsua dana legez, esaten
dau euretatik batek bestiari gogua betetan ezteutsan gauzaren bat. Astar II 127.
1 berbatu (V; Mg Nom, Añ, A DBols). Ref.: A; Etxba Eib. 1. Apalabrar, convenir; apalabrarse,
comprometerse. "Convenir en palabra" Mg Nom. "Convenir de palabra" Mg PAbVoc. "Apalabrarse" y "convenir
en palabra" Añ. "Comprometerse de palabra" A. "(Vb. trans.), apalabrar, convenir oralmente" Etxba Eib.
"Kataliñ Bizkai-nekuak berbatu dabe txarrixa Aretan" Ib. "Ez dozu ondo eiñ berbatutzia, ez kunplitzekotan" Ib.
v. BERBA EMAN, berbapetu. Nundik dakie [neskatillak] besteren bat lenago berbaturik daukan edo ez
[mutillak]? CrIc 170. Enterruko egunetik nago berbatuta, leleengo egun librian egiteko. JJMg BasEsc 273. Iru
gari arlogaz Araka gañean / Ebagiteko laster berbatu zirean. AB AmaE 417. Angeruba berbatuten da bere
senarragaz, onek Jaungoikoari Elexan eskiniak egiten ziarduban unean. Itz Berb I 269. Baina euskaldunak bein
berbatuak / biotza eztogu geurea. Azc PB 127. Gero beste bategaz / berbatu nintzan ni / a bere ezkondu zan, ta /
laster neukazan bi. Ib. 342. Liburu onek artuteko berbatuta dagozanai, egun batzuk barru bialduko iakez. Ezale
1897, 184b. Josetxo ezegoan iñogaz ezkontzeko berbatuta. Echta Jos 323. Bakizu, Sabas, zein indar daukan
euskaldunaren berbeak, eta berbatuta badago, ezin leike aldatu ezegaittik. Ib. 324. Ama, ni enago ezetan
berbatuta Ondartzako mutillagaz. Ib. 217. Berbatu da plaentxiatar batekin da ein dabe posturia norek murgil
luziagua ein. SM Zirik 38. Guzti-guztiak, iñok ezetzik emon barik, berbaturik gelditu zirean, baso-arteko auzobideari
lau metroko zabalerea itxiko eutsiela. Akes Ipiñ 27.En DFrec hay 3 ejs.
2. "Hablar, (V) berba egin, (G) itz egin, (AN) mintzatu, (V) berbatu" Añ. "Tratar, confiriendo, tratatu,
zerbaiten ganean (V) berba, (G) itz egin, (V) berbatu" Ib.
3. (V-gip ap. Etxba Eib). Ponerse a discutir. "(Como reflex.), apalabrarse, venir a palabras. Berbatu zan
nausixagaz, eta berbetatik jo eben orruetara, eta orruetatik ikubilletara, eta or dozu oiñ kerizpian" Etxba Eib.
Ez dakigu zer dala-ta, berbatu ziran lagun bi. SM Zirik 67s.
2 berbatu (Añ (G, AN), A), berpatu (Lar, Añ (G, AN), A). "Reunir" Añ. "Berbatu (G, AN), reunir (de ber +
bat)" A (cuya fuente, para esta var. y para berpatu, es probablemente Añibarro). v. batu.
berbatxo (Lar), berbatxu. Dim. de berba. "Palabrita" Lar. Deitu zaitubedaz bada, o neure soldadubak,
berbatxu bitan neure asmua agertuteko. Mg PAb 204 (VersBasc 8 itztxo). Onen ondoren berbatxo bat, eta da,
eztaukenak biotzik, ateretako okasiñoak sustraitik, eztabela eukiko, ekandu txarrak kenduteko. Añ LoraS 29.
Berbatxo batek itxiten badau iraindurik ta soberbiaturik. Ib. 65. Zenbat auzi galgarri, zenbat kerella ikusten
eztira onelakoxe berbatxu bat baño beste sustrai edo asijerarik eztaukenak? Astar II 107. Emen jo, an ukutu,
orain oratu, gero arpegijak urreratu, eta gero berbatxu alegre bat esan. Ib. 151. Noizbait topaten eban Eladi
kalean aurrez-aur, berbatxo bat edo beste alkarregaz egitteko. Echta Jos 239. Ni bere ezkongei nago, baña
eztaustazue esaten berbatxo bat-be. Ib. 315. Arek atzeneko berbatxoak, ai! ondo adierazo eben, arek biotz samur
biak, etzireala aldendu bata-besteagandik. Ib. 67. Nere poza, lenen ikasi nituen itz aiek (berbatxu arek)
arrointzat artuta, lan ta lan egitea! A Ardi VII. Berbatxo bi. Bilbao IpuiB 9.
berbatza. "Berbatzia, abundancia de palabras, palabrería. Erabilli eban berbatziakin, nai ta nai ez guzur asko
artian" Etxba Eib.
berbatzaile (Añ (V)). "Hablador" Añ.
berbatze, berpatze (Lar, Añ (G, AN)). "Reunión" Lar y Añ.
berbaurre (Añ), berba-aurre (Añ). "Prólogo", "prefacio", "preámbulo" Añ. v. hitzaurre, BERBA-AURREKO.
Eztoguz argitaratu gura izan ez berbaurrea, erara ezetorrelako, ezta atzeko iztegi laburtxua bere. A in Mg
PAb (ed. 1899), 13.
berbaxe. Dim. de berba. Itxi neutsan, berbaxeoek / neure laztanaz eginik. Lazarraga 1172v.
berbeera. v. berbaera.
berbeeta. v. berbeta.
berbegikera. v. berbaegikera.
berbegin. v. BERBA EGIN.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
874

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berbeina. v. berbena.
berbel. "Salpa, salema (Boops salpa)" FauMar 78. v. berdel.
berbena (V-gip, R; Lar, Lcq 134, Alth Bot 24), berbeina (-eña V-gip), mermena (V-gip), mermeina (-eña Vgip).
Ref.: VocPir 604; Elexp Berg. 1. Verbena (planta). "Verveine" VocPir 604. "Verveine. Ihitzi belhara,
berbena" Alth Bot 24. "Verbena officinalis, verbena" Elexp Berg. "Berbenia urrezko atxurrarekin jorratu biar
litzake (esr. zah.)" Ib. v. 1 belberin, berdan.
(R-is). "Parece ser Senecio y no Verbena; la cuecen y con el decocto lavan las afecciones cutáneas" Arzdi
PlantR.
berbeina. "Berbeiña (AN-5vill), hinojo (Bot.)" A.
2. Verbena, fiesta popular. "Orain berbena asko m[erkatu] da; leen erri aundietan egiten ziran eta orain
edozein erri-koxkorretan" Gketx Loiola s.v. merkatu.
- BERBENA-MALBA. "Alcea, basa malba, berbenmálba" Urt I 478.
berbenda. "(Hb), prébende, titre clérical" Lh.
berber (R ap. Iz R 394). 1. (Antepuesto al sust.). "Bérber gísa, de la misma manera" Iz R 394. v. 1 ber.
Heben gisala erraiten die / berber lekhiak direla, / Santa Grazi herria Urdatx / deitzen zelarik bezala. Casve
SGrazi 30.
2. "Ber ber, tanto se me da" Mdg 126. "Ber-ber (R-vid), tanto se me da, no importa, igualmente" A.
berbera (L, BN, S, Sal; Lecl, Gèze, Dv, H). Ref.: A; Lrq (ber); Lh; Gte Erd 36. (Intens. de 1 bera). Tr.
Hallamos la forma berpera en Iztueta y en Antia (cf. berpertan, berpertatik).
1. (Usado como compl. predicativo). Solo. "Berbera (adj.), seul" Gèze. "Ber-bera ethorri da, il est venu tout
seul" Dv. "Aita dut berbera etxean, j'ai mon père tout seul à la maison" Ib. "Tout seul" H, Lh y Lrq. "Ber bera
eleketan ari da (BN-lab)" Gte Erd 36. v. 1 bera (4). Igan zedin mendira bereziki, othoitz egin lezanzát. Eta
arrastu zenean ber-bera zen han. Lç Mt 14, 23 (Ip, HeH, Dv, Leon ber-bera; He, TB, Echn, Ur, Samper
bak(h)arrik, Hual solo, IBk bakar-bakarrik). Retira zedin berriz mendira ber-bera. Lç Io 6, 15 (EvS berbera; LE
bera bakarrík). Egun batez, ber bera paseatzen zelarik landa batzutan. AR 189. Egiazki gaiza hau dago haiñ
gorderik non Jinkoa beita berbera dakiana. Egiat 196. Bai, bai, ene arimak hegaltaz airian / Laguntu nahi dik
hirea bidian. / Bena senharra ber bera da joaiten. Arch Fab 195. Neskatxa hori berbera egon zen. "Seule". Arch
Gram 31. Ükhen dü zerbait andere horrek; berbera bizi da. "Elle vit seule". Ib. 32. Berbera joan da. "Il est parti
seule". Ib. 33. Hüllantü zeitzon dizipüliak berberak, eta galthatü zeiuen. Ip Mt 24, 3 (Lç apart, Heh
bakhartasunean, Ol berezian, IBk bakarka). Ikusiz haren egitateak, batzuek egin zutena egin balute orok,
demisionia eman, ber-bera gelditzen zela ikusiz, beharko zuen berak ere demisionea eman. HU Aurp 129. Eta
jendea igorri ondoan, mendirat joan zen ber-bera, othoitzean artzeko. Leon Mt 14, 23 (Lç bereziki, Ip, Hual
bera, TB, Dv, Ur, Echn, SalabBN, Samper, Or, Ker, IBk bak(h)arrik, Ol berezian).
(Como sujeto). Berberak jaten duenak bere oilloa, berberak errekeita beza bere oloa. "Celui qui seul
mange sa poule, que seul cueille son avoine, ou son orge". O Pr 685.
"(BN-baig), andar por sí mismo" A. Biharamenian Josefen makhila ediren zen berbera hoztürik eta
lilitürik. Jnn SBi 61.
2. (Añ, Hb ap. Lh), berpera (A). Mismo, propio (lat. ipse). "(Es) parecidísimo a su padre [...] aitaren txit antz
andia dau, aita berbera dirudi" Añ. "El mismísimo" A. Tr. Documentado por primera vez a mediados del s.
XVII. En cuanto a su funcionamiento sintáctico, se dan dos tipos de construcción (cf. 1 bera (2)): el primer tipo
es una unión por aposición, en la que el sintagma nominal y berbera toman ambos los mismos sufijos de
determinación o declinación (Jaungoikoak berberak, etc.); lo hallamos en Moguel, Goyhetche, Arrese Beitia,
Iturzaeta, D. Agirre, Echeita, Kirikiño (Ab I 85), ArgiDL, Enbeita, Lizardi (IL 168), Anabitarte, Erkiaga (BatB
129) e Ibiñagabeitia (Virgil 57). En el segundo tipo estos sufijos recaen sólo sobre berbera (Jaungoiko berberak,
etc.); hemos encontramo ejs. de Pouvreau, Moguel, Añibarro, Inza (Azalp 152), Otxolua, Etxaide, Basarri,
Ibiñagabeitia (Virgil 38), Berrondo (Kijote 82).
Hala non zure bihotza baitago bera bakharrik Iainko ber beraren presenzian. SP Phil 123. Ea orái beardúzu
errezibitu zeure barnerá munduan ta zéruan dén erregálo ta erremediorik obéna, Jesus berbéra, salbazále
bakárra. LE Ong 28r. Bihotz pietatetsuak / Eta miserikordiosak / Deitzen ditu dohatsuak / Eta egiazki urusak, /
Urrikalmenduen Jaunak, / Egia ber-bera denak. Monho 144. Baña nora igoko ez du ofensa ta injuriak egiten
zaionean Jesu-Kristo berberari emanik ostatu pekatuz zikindua? Mg CC 242. Bada Kristok berberak dio
errazago ori egingo dala gizon aberats diru zale bat salbatzea baño. Ib. 200. Etorriko zara persigietara Jesu-
Kristo ber bera sakrilejio latzak eginda? Mg CO 211. Jesus berbera, Belenen jaio zana, artu dozue zeuroen
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
875

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bularrean. Añ LoraS 63s. Ez Jesusen Irudina, ezpada Jesus berbera. Ib. 79. [Jaungoikua] da egija berbera,
orregaitik ezin esan leike dakijan baño beste modutan. Astar II 3. Hostija orretan artuten dala bene benetan, eta
egija guztijagaz Jaungoikua berbera. Ib. 235. O Yesus edertasun berbera! Añ EL 2 197. Yabeak ber-berak
ziotzan pikatu. Gy 142. Has zaite berehala, orai ber-berean loth zaite. Dv LEd 235. Eta ni bainago, ni horren
dohatsutasun handiari begira? Bai ni berbera. Ib. 61. Ez naiz iñongo anima, egiaz zure Jenobeba, zure esposa
ber bera naiz. Arr GB 103. Aiñ zan tranposoa ze, eban engañauko / Deabrua berbera, etorri ballako. AB AmaE
235. Ez du gaixoak Patxin antz aundirikan... Ama ber bera dator ura guztian. Apaol 111. Izatez hargatik ez arno
ez ogi; / Jesus ber-bera da Sakramendu hori. Zby RIEV 1908, 209. Han ber-berean dire, etxearen barnean,
ganbaratik hurbil. Arb Igand 77. --Zer esan gura dau "dala amaibagarik ona" esateak? --Dala izatez eta berez
ontasuna berbera. Itz Azald 23. Goietan dagon Iaun betikoa Maitetasun utsa da, Edertasuna berbera,
zoriontasun guztien Iturria. Ag AL 113. Mendiolako iauna berbera. Ib. 24. Masimak ber-berak egieutsan berba
Antselmari. Echta Jos 185. Zuri, eder, galanta: bere aita berbera dirudi. Ag G 69. Seneka berbera euren artian
agertu bailitzan. Kk Ab I 27. Jesukristok ber-berak erakutsi zigun otoitza esan dezagun. ArgiDL 68. Euzkereari
egin daiogun / biar dan lako arrera, / dalako geure zorun guztijen / etorkixuna berbera. Enb 40. Neskatilleak,
xalotasun eta apaltasun berbera dan neskatilla orrek, etzattuzala gura esan dagixun bilddur ete-zara, ba? Otx
78. Gure euskera berbera baño lurrera eroriagoa egon da Eringo izkuntza. Ldi IL 168. Apaizak ala Bildots
otzana, / eskuan artuz Ostia, / Mezerdikoan Kristo ber-bera / biur dalarik ogia. Or Eus 417. Bere zurrutarako
naiko dirua bildu ezkero, etzuan izaten arek erregearen berberaren gutiziarik. TAg Uzt 255. Nor uste duzue
nuela hor?... Murtuts, bai Murtuts ber-bera, bere kokots handiarekin. Lf Murtuts 4. Naiz nere arrebaren alaba
izan, naiz Tzeu etxe-zaindari ber-bera baño aide urrenagoak balira ere. Zait Sof 174. Bizimodu ortara makurtu
baiño naiago zun milla bider leikidea ta bere emazte berbera erail. Etxde JJ 185. Euskeria gure erriaren anima
ber-bera izanik. SM Zirik 41. Zu, gaztetasun ber bera zera, / zu, arnas eta bizia. Basarri 71. Sartzen da berriz
gizon prantzesa ikaragarrizko bibote luzearekin bi aldeetara, arabiarra berbera arrituta utzirik. Anab Aprika
23. Obeto esan, etxeko guztiak dagoz arriskupe, Nikanor berbera alaber. Erkiag BatB 142. Ez zure Meri zaharra
ezta Menalk ber-bera ere, ez zitezkean bizirik. Ibiñ Virgil 59. Aita berbera dozu seme ori. Etxba Eib. Agertzen
dira mandatari bitxi, tirano, itsu, morroin ausart, eta Satan ber-bera, maltzur, trufari eta orotarik
ikaragarriena. Lf in Casve SGrazi 9. Ni sortu ninduen nere aita ber-bera erreko nuke zaldun-antzean balebil.
Berron Kijote 76. Ez da hutsik gabe, liburuak berberak aitortzen duenez. MEIG III 47.
3. (V-arr-gip; Dv, H). Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 217. (El, lo, la) mismo. "Gizon ber-bera da, c'est absolument le
même homme" Dv. "Gauza ber-bera erran zion, il lui dit justement la même chose" H s.v. bera. "Neska [...]
berberagaz (V-arr)" Gte Erd 217. v. 1 bera (1). Tr. Documentado por primera vez a mediados del s. XVIII; lo
emplean algo más los autores meridionales. El sintagma nominal al que acompaña suele aparecer en forma
indet., aunque en ocasiones lo hace en forma determinada (siempre en caso absoluto), ya sea sust. más artículo
(así en Antia, Echeita (Jos 363), F. Irigaray, Lizardi, Barandiaran, Orixe, T. Agirre (Uzt 189), S, Mitxelena
(Aranz 157), Irazusta (Bizia 120)) o una oración de relativo más artículo (en Moguel, Iturzaeta, D. Agirre,
Lizardi, o T. Agirre); veánse además infra ejs. tras demostrativo. Izpiritu berberean egiñak zaudeztela eta
gogo berez elkharrekin trabaillatzen zaretela Ebanjelioaren fedearentzat. He Phil 1, 27 (Lç batetan, TB, Bibl
berean, Dv batean, Ol, IBk, IBe batez, IBk bateko). Laster sarzen dira leneko beren bide galgarri makurrean
[...], ta azkenean leneko beren bekatu ber-beretan. Mb IArg 98. Heen gorphütz ber berak heen arimer izanen
direla berriz ünitiak eta jüntatiak. CatLan 57. Eleiza luzatzen ta zabaltzen da Munduaren leku guzietaraño, ta
guzietan aitortzen du fede ber-bera ta ditu Sakramentu berak. Ub 144s. Esango dio Jesusek bekatu mortalean
komulgatzera dijoan edozein kristauri Judasi esan ziona ber bera. Mg CC 246. Ta egin biar genduban zeugaz,
zuk gugaz egin gura izan dozun ber bera. Mg PAb 213. Mezan barriztetan da bere Bizitza, Pasiño ta Eriotza
berbera. Añ EL 1 84. Ezen elkhar ezin jasan dezaketen bi lagun nola jar ditezke mahain berean, nola har
dezakete janhari ber-bera. Dh 251. Kalbarijoko mendijan kurutzian Aita betikuari mundu guztijen osasunerako
sakrifikadu jakazan gorputz berbera, odol berbera eta erijotzia berbera opa edo ofrezietia. Astar II 205.
Abrahanen Senoa da leku bat, zeinetara yoaten zirian Jesu Kristok gu erredimidu baño leenago, graziyan ilten
zirianen arimak [...]: eta leku berbera, zeinetara benetan yatzi zan Jesu Kristo. CatLlo 25. Santisimo
Sakramentu Altarakoan dagoala Jesu Kristo geure Jauna Jangoiko ta gizon egiyazkoa, Zeruan dagoan berbera.
Ib. 92. Laztantzen zaio Erri onen erditik datorren ibai txiki izen berperekoa. Izt C 114. Ez balego infernurik,
erraztasun berberagaz egingo zenduke edozein bere pekatu. Ur MarIl 91. Zurezko Yainkoak bethi zaramala /
Bere pitantza ber-bera. Gy 313. Odol ber-beretik biak nola garen. Ib. 229. Gipuzkoa, Bizkaia, itsaso aldean, /
Hedatzen zaizko, berex, mintzo ber-berean. Hb Esk 78. Lau mila urthetako populu berbera. Ib. 25. Eta aurrik ez
izateagatik, gaiztakeria zatar itsusietan erori izan zalako, anaiaren gisa ber-berean il zan. Lard 50. Gauza berbera
da aziendekin. Dv Lab 240s. Izkuntza biyetan eta liburu batean alkar-ipiñi, gauza ber-berak esan eta
kondairaturik. Aran SIgn I. Gurutzeko sakrifizioa berpera dan meza santuan. Ant JesBi 155. Gordeizu modu
berberean / O Ama euskaldun gure ontzia. AB AmaE 382. Iberrin ginen hasi / Bizitzen berex gure nausi; /
Iberritar berberak hemen / Eskualdun ginen berezi. Zby RIEV 1909, 398. Manatu deraukote haurrak beren
herriko mintzaiari jarraikaraz detzazten Erdarari bezala, artha ber-berarekin. Arb Igand 36. Bere Aitarekin eta
Izpiritu-Sainduarekin Jainkotasun ber-bera daduka. Ib. 92. Gauza ber-bera erraiten zuen kardinale hil denak.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
876

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
HU Aurp 54. Sakramentu au dala arimearen janaria, ogiak gorputzari egiten deutsana berbera, arimeari egiten
deutsana. Itz Azald 157. Eta agintaritasun berberagaz kendu leikez, zerzeridadeak alan eskatuten dabenean. Ib.
91. Badago ele franko erraiten baidra letra berberetaz bi eta irur gisatako. Mdg 134. Neuk euki nebana berbera
da. Neuk lenengo ta Birigarroneko Mikallak urrengo, Ja jai! Etxerik etxe erabilteko erosia izango da. Ag Kr
193. Nik badakit nolako bizitza zeraman Gaztelerrian Zabaletako semeak: beste ango adiskidien bizitza berbera.
Ag G 121. Bi alderdietako eskolemaileen izendatzea, gazteer tituluen emaiteko ara berberetan egin litake. JE
Bur 51. Iruak dira Jaungoiko, baño Jaungoiko ber-bera, ez iru Jaungoiko. Inza Azalp 38. Laxter artu zuen bide
ber-bera Zwingliok Suizan eta Kalbinok Jinebran. Ib. 95. Udaberrian, iguzki ona deneko berriz agertu, / Huna
nun zaukun xori ber bera ezkaratz berean sartu. Ox 109. Sendalari jakintsunek diote: eriek gaitza berbera
izanik, ez dela bi eri berdinik. FIr 188. Asun nire neskamiagaz egin dauan berbera jazo yako zure emaztiagaz be.
Otx 150. Ontzi guztijok lur berberagaz eta esku berberak egiñak dira. Ib. 55. Aiei gurea berbera gertatzen:
gaelera ori, gure euskeraren antzez, zaar-zaarra dala, ta antziñetik batere landugabea. Ldi IL 168. Bi agindu
sail degu abertzaleok. Arana-Goirik aitortzen zitunak berberak. Ib. 156. Erdi-akarrean ari gera --ez al-da
parregarri?-- ta guziok iritzi berberako izan. Ib. 92. Ariotarrak osteguna izentatzeko zerabilzkiten itzen ikurpena
berbera dute. JMB ELG 76s. Trikuarri sallak gaurko artzai-saroberik aundi eta ospetsuenetan dauden toki
berberetan arkitzen dira. Ib. 65s. Amandreak atea ez idikitzera, / botako dute igazko biraua ber-bera. Or Eus
141. Astiro "bat, bi, iru, lau" entzun ta / keiñu ber-berak artuaz, / bat baterago ezin atera / neurri berean
sartuaz. Ib. 393. Esan eta egin, lentxeago Balendinek egin zuana berbera egin zuan Agerrek ere. TAg Uzt 140.
Ontan, lagunartean egiten dezun Euskera ber-bera, zure kartetan ere, egizu. NEtx Nola 6. Miliak ala Xemenek
egin balitek oker berbera beste kuku batek jo lieke soñua. Etxde AlosT 31. Oñaze berberak erditurik altzo batean
bildutako malkoak Jaungoiko Jaunak ederretsiko al-zitun luzaro gabe! Etxde JJ 243. Zergatik mintzen nau
areago neri baño besteri bidegabe berberaz nere aurrean egozten dioten goitzarrenak? Or Aitork 295. Ta
lengoa bera egiñaz, lengo ber-bera esan be esan eutsan. Bilbao IpuiB 275. Ez dau bizitzaldi onek beti arpegi
berbera. Erkiag Arran 175. Polik lengo egiteko berbera egin zuan orain ere. Anab Poli 83. Betiko lillurak,
betiko okerrak, beti betiko asmazio ero berberak. Txill Let 100. Besteok ere bizi gera toki berberean, eta eztugu,
noski, poetek sumatzen duten goi-mundu antzaldatu ori nabaritzen. Vill in Gand Elorri 12. Ondar bustiaren
kolore berbera artu zuten. Anab Aprika 42. Onek begiratu zituen ongi eta an agertu ziren Marsellatik emanikako
izen ber-berak. Izeta DirG 74. Gure kidekoen artean berriz ere zabaldu da amets berbera. Vill Jaink 99.
Bearbada, Erromako gudariek itz-urren berbera ekarri zuten. "Una sintaxis uniforme". Or in Gazt MusIx 22. Ez
al-tzan ura amandrearen izarra?... Bai, bai! Basaburun amandreak erakutsi zion ber-bera! NEtx LBB 66. Joko
huntan lau molde dezazkegu ikus: / esku larruz, xixteraz, palaz edo eskuz; / iduriz bereziak jokatzeko moduz, /
bainan denak arima ber beraren gorputz. Xa Odol 283. Gizon berbera, idazle berbera, beraz, ageri da hiruotan.
MEIG III 152. [Esku-izkribu hau] Peillenek atzeman duen obran "agergei" bezala aipatzen duena berbera da,
edo obra berberaren zatia behintzat. MEIG I 231. Bere legeak ditu jakite-lanak, lege jakinak eta berberak
nonnahi. MEIG VIII 93.
v. tbn. Altuna 11. Zait Sof 175. Ibiñ Virgil 56. Lab SuEm 167. Berron Kijote 191.
(Tras demostrativo). "Ipsissimus, absolument le même. Zuk maite zinuen haur hura berbera itzuliko da zure
kontra, ce même enfant que vous aimiez se retournera contre vous" Dv. Haur hau berbera izatu duk / Guztien
Salbatzaillea; / Birjina Haurtxo hunen Ama / Gure ungiegillea. Gç 133. Ezta emen egiten dan sakrifizijua, an
egin zana baño txikijagua; ezta au a baño balijo txikijagokua. Auxe berbera da. Astar II 205. Ez da, bada,
oraindik urte asko auxen berpera gertatu dala azaburubilduakin Probinzia onetan. Izt C 156. Bedariak otso
batek hau berbera egin zuen. Gy 47. Hulakoa iduri du, nere lagun eta adiskide izana. Bai, eta hura ber-bera da.
Dv LEd 269. Jakob-ren eta Joseren Jainko hura ber bera da orañ ere. Arr GB 130. Peru, axe berbera, ez Jesus
ta Amen, / Geratu da otz otzik beingo beingo baten. AB AmaE 323. --Ori egin aldek ames? --Orixen berbera. Ag
G 246. Kalbario mendian il eta andik iru egunera bikain da agurgarri piztu zan Jesus uraxe ber-bera ortxe
aldare gañean dago osti Donean ezkutatuta. ArgiDL 66. Zure semiak gero, / Gixon eta andera / Dirala, eingo
dabe / Orixe berbera. Enb 59. Urte batzuk lenago, bide au berbera eraman zuten, kontrako aldera baiña. Etxde
JJ 190. Arrigarria! Franzisen erloju zar ura ber-bera zen. Izeta DirG 117. Baiña gizona deus eztela diotenak,
oiek berberak datozkigu gero esatera ba-dagoela zer-ikusi. Vill Jaink 106. Auxen ber-bera gertatu bait-zan
itzez-itz Manbrinoren yelmoaz. Berron Kijote 118. Horixe berbera gertatzen omen da Orozkon. MEIG VII 65.
Aita Santu batek, [...] debekatu zituen jaialdi horiek [...]. Eta Aita Santu horrek berberak eman zion baimena
San Frantziskori honen asmo ederra betetzeko. MEIG I 75.
v. tbn. Kk Ab II 39. TAg Uzt 245. Anab Aprika 61.
4. (gral. ap. A; Lar, Añ, Dv). (Uso pronominal). El, lo mismo; él mismo, él en persona. "(Lo) mismo mismo o
mismísimo, ber bera" Lar. "(Por) lo mismo, por el mismo caso, beragatik, ber beragatik" Ib. "Uno mismo, bat
bera, ber bera" Ib. "(Lo) mismo, mismísimo, (c.) bera, berbera, a bera, (G, AN) ura bera" Añ. "Ber-berari
mintzatu natzaio, j'ai parlé à lui en personne" Dv. "El mismísimo" A. Cf. A EY III 311: "Berbera, Barbara!, ¡no
tienes mala!; liter.: ello mismo, Bárbara (V-ger)". Tr. Documentado por primera vez a mediados del s. XVII;
lo emplean más los autores meridionales. Bizi denak Mundu huntan / Hilla baliz bezala, / Ber berak obrak
kontutan, / Bizi da, dadutzala. Arg DevB 170. Igan zen mendi batetarat bera bakharrik othoitzean egoterat eta,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
877

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
arratsa ethorri zenean, berbera zen han bakharrik. He Mt 14, 23 (cf. Lç arrastu zenean ber-bera zen han). Ez
ete deusku Jangoikuak lagundu gura? Ez dino ber berak gura dabela gure bizitza ona ta azkeneraño irautia
grazijan? Mg CO 85. Sirakusarren Errege Dionisiok, ondasun ta atsegin guztiak gura betian eukazan egunetan,
berberak adierazo eban, etzala ez egijaz zorionekua. Mg PAb 215. Bere ait'amen aphaltarzünaz ahalketzen den
semea, laidogarritzen dük berbera. Arch Gram 59. Berak erakusten deutse zelako soñekua jantziko dabeen:
berbera jarten da euren buru, gordetzalla ta gijari egiñik. Ur MarIl 22. Etzien Pedrok ezertxo ere kontrarik egiñ,
ezpada emeki arturik, ber-berak Aita Santuarekiñ itz-egitera sartuerazi zituben. Aran SIgn 91. Zabaltzen doa
zerua egun pozez betea, / Alako santa arrigarria danarena; / Nok leukekean berberak eukan lako lumea! AB
AmaE 156. Eguzkiak goixago / Ta argiago urten dau, / Berberak kantetako / Bizkortu bere nau. Ib. 179. Bururik
buru bere ibilten da / zuritu ta mutulduten; / eta berbera da iabilkuna / sabel-errotak lotuten. Azc PB 351. Eta
au asko eta naikoa ez balitz legez, Berberak emon gura izan euskun barauba egiteko onbidea. Itz Azald 116.
Berak egin daben kaltea berberak aguro desegin daiala. Ag AL 82. Berbera etorri jaku, ementxe egonda, berak
esan deusku Mañasi nai leukiala emaztetzat. Ag Kr 126s. --Zeiñ, zeiñ? --Joanesen semea. --Zabaletakoa?
Trosuetan ebillena? --Berbera. Ag G 112. --To, debrien arima! Ellande ote iza? --erraiten dako eierazainak. --
Ba, ba, berbera. Zub 86. Ezilkortasun nairik Jaunguak eztauko, / betiraun osoena berbera dalako. Laux BBa
126. --Zein diñozu, chauffeurra ala? --Berbera. Kk Ab II 16. Berberak ez-ete eban, ba, neuri oso-osorik
bigurtuteko epaia jaurti? Otx 23. Berak adierazi, berrizaleak aurreraegi-zale dirala. Ondoz, berberak aterea
dezu idazle-mallekiko auzia. Ldi IL 113. Gure aita zana, bere burua ogendun atzematean, berberak bere
atzaparrez bere begi biak erauzita, gorrotogarri ta osperik gabe il zala. Zait Sof 162. Ai zer nolako arima beltza
eduki behar zuen Gabriela Lohitegi hark... Hargatik, berberak ez zekarren ausaz bere gaiztakeriaren erru osoa.
Mde Pr 181. --Ezagutzen al-duk Engrazi, Pelentuakua? --Gaztelondokoa? --Berbera. Etxde JJ 71. Alde
guzietara begiratu dut, eta... berbera. Txill Let 32. Ez egiala, arren, iñork ez iñork jakin, berberak Xirdogana
izaniko jita, joera edo eraspena. Erkiag Arran 157s. Orrelan eragoion andre Iñesek bere kolkorako, berberak
pillotu ta metatutako egurrai, egur barriak gaiñeratuaz. Ib. 90. Agerian baitago, nolabaiteko zuzentasuna
aiengan badala, izan ere, berberek eta gainerontzekoek zuzenbagekeriarik elkarri egin eztezaioten. Zait Plat
147. "Bidegabekeriaren ama da agintarien ahala", berberak idatzi zuenez. Ib. 18. Jainkoak asmatu zituen
izakiak. Berberak nai izan zituen. Berak erabaki izan du bakoitzaren izaera eta legea. Vill Jaink 94. --Nikanor! -
-Berbera. Erkiag BatB 176. Egiñ ere, berberak aitortzen digunez, bere "izarraren leraz" egin baitzitun. Gazt
MusIx 63. Berari zor zaio, berbera baitugu, moldatzailea ez ezik, tren-gidari jatorra bera ere. MEIG I 171.
(Como complemento predicativo). (Ser, parecer, etc.) lo (el, la) mismo. "Biak ber-bera dira, tous les deux sont
la même chose" H. "Berbera gerthatuko da, gizonaren Semea agertuko denean, lo mismo sucederá cuando
aparecerá el Hijo del hombre" A. Urlia nere lagun, aide edo adiskidea dirudi. Bai, ta berbera da. Cb Eg II
152. Bada Euskerazko Erretorika berbera da, ta erregla ta lege berdiñak dira. Cb EBO 59. Baña ondo itzegitea
ta ondo eskribitzea guzia bat edo berbera deritzala, dio Quintilianok: "Mihi unum, atque idem videtur bene
dicere, ac bene scribere". Ib. 14. Nahi izatea eta egitea, berbera dire zuretzat. Mih 55. Jauna amatzeko, Jaunari
agradatzeko intenzioarekin edo berbera dana Jaunaren onra ta gloriarako. AA III 359. Esaterako, Ama Birjina
Aranzazukua, berbera da zein Begoñakua edo Arratekua. Astar II 48s. Ana Mari berriz, txoratuba beorren
kosmodamakiñ [...]: egundañoko palaziyuak, ontziyak, erriyak, elurteko mendiyak, guztitatik badago, jauna, ta
ber-berak dirudite. Sor Bar 69. Naiz izatez ez ber-berak izan, lurrak beste aingeru batzutan biurturik erakutsiko
gaittu-ta. Inza Azalp 139. Bai omen zan mutill aietan Santa Cruzen antz-antzekoa, ber-bera zirudina. Or SCruz
104. Ez da berbera, baina / bai antz-antzekorik. Or BM 94. Jabetzen dira, Euskalerria / an-emen ber-bera dela.
Or Eus 387. Nere amaren ama dizut nik amona, / okotzez ta sudurrez berbera dagona. "La misma exactamente
en nariz y barbilla". Ib. 104. Siñestedun guztien biotza bat eta berbera zan. Eguzk GizAuz 13. Nornaik ibilli al
zezakean bere-berea zuan txalupa? Ez al zan berbera ikutzea baño geiago edo ainbeste beintzat? Anab Poli 30.
Eztanik ezin daiteke izan, berbera baita zerbait oldoztu ta zerbait ori izatea. Zait Plat 44.
(Permanecer, ser) inmutable, idéntico. Jaiñko handia! Munduan gauza guziak mobitzen ditutzuna, zeroni
bethi mobitu gabe eta berbera zaudezen denboran. He Gudu 130. Oraño beraz, o Jesus! besoak heda
deitzakidatzu, zure bihotza bethi berbera da. Mih 118. Bethi berbera da ene alderat. Ib. 15. Deliberatu duzu
bekhatua utzi, bizitzea ganbiatu behar duzula; ordean bethi ber-bera egon zare. Brtc 249. Bethidanik zen berbera,
/ zena bere baitharik. Zby RIEV 1908, 203. Gure bihotza bethi berbera / thona batek ez du histu! Ox 162.
Zure urteak ez baitira aitzen, berbera baitzera. "Quia idem ipse es". Or Aitork 349. Gizakumeek eztakite iakin
ere, aldatuz ari dana nola dateken berbera. Zait Plat 34.
5. (H). (Adv.). Solamente. v. 1 ber (3). --Nula deitzen dira Jinkuari menepian egon ziren Aingüriak? --
Deitzen dira Aingürü hunak, edo berbera Aingüriak. CatS 21. Debetatzen deizkü ez berbera akzioniak eta hitzak
Xahütarzünaren kuntre duatzanak, bena orano berthüte hura kolpatzen dien nahiküntiak eta phentsamentiak
oro. Ib. 49. Haren arima izan da ez berbera osoki xahü, bena Jinkoaren dohain berhezienez eta handienez
edertürik eta aphaintürik. Ip Hil 15.
- BAT BERBERA. a) Un único, un mismo. Au da bere Aita Eternoarekin Jaungoikozko izate bat bera,
naturaleza bat ber-bera eta Jaungoikotasun ber-bera daukana. Gco I 408. Guziok dotriña bat ber-bera ikasi
degu. Gco II 72. Guziok fede bat degu; esperanza bat ber bera degu. Ib. 72. Iruak dute izate bat ber-bera. Inza
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
878

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Azalp 39.
b) Un único, solamente uno. "Ahur bat berbera, une poignée toute seule, toute juste, ni plus ni moins" H.
"Ahutzeta bat berbera (S), tout juste une bouchée" Lh.
- BERBERAZ. "(R), por propia iniciativa" A.
- BERBEREAN. v. berbertan. a) "(R, S, Chaho ms.), al momento, ahora mismo" A.
b) "En el mismo sitio" A.
- BERBEREON. Al momento, inmediatamente. v. berbertan (2). Herodes burlaturik gelditu zanean,
berbereon, / agindu eban ilteko inozente guztiak Belengo urian (V-m). A EY IV 124.
- BERBERTAN. v. berbertan.
- BERBERTATIK. v. berbertatik.
berberana. Verbena. Berberanea yo ta botellan ardao zuritan euki ta egunean iru basokadatxo edanaz
kentzen da laru-miña. (V-ger). "Desmenuzando la verberana [...] se quita la ictericia". A EY IV 250.
berberatsu. v. berbertsu.
berberau. 1. Este mismo. v. berau. Ia neure esku ber-beronek be belarri ondoko bana emon agiñean izan
dotaz-ta. Bilbao IpuiB 87.
(Tras demostrativo de 1. er grado). Auxe berberau jazoten da arima askogaz. Añ LoraS 95. Bada auxe
berberau, eta geijago egiten dozu birao, eta maldizinoiak botaten deutsazuzanian. Astar II 121. Auxe berberau
jazoten yako / Euzkera maitaliari. Enb 137.
2. (Añ, A Morf 347). (Como pronombre). "Eso mismo, (c.) ori berori, orixe. Este mismo, berberau, au berau,
auxe berau" Añ. Euzkelerrijaz berberau egin / Gura dau Jel-alderdijak. Enb 131.
berberaxe. Lo mismo. --Burutsua dan berean ote da on ere, antzebagea, berriz, izan ere, dan berean ote
da gaizto? --Baiki. --Zer, beraz, sendatzaileari buruz? berbera ez ote? --Berberaxe, noski. Zait Plat 143.
Berberaxe baita oldoztea ta izatea. Ib. 44. Erantzun ezazu zuk uste duzun berberaxe. Ib. 66.
berberberau. "Cabe también repetir, para dar más fuerza de expresión, el elemento ber: berberau y aún
berberberau, este mismísimo" A Morf 347.
berberbertan. "Cabe también repetir, para dar más fuerza de expresión, el elemento ber: [...], berbertan y
berberbertan, allí mismísimo" A Morf 347.
berberdika. v. BERBA-ERDIKA.
berbereaneala (R-uzt). "De la mismísma manera" A Morf 360.
berbereki. Fielmente, verazmente. Berbereki antzeztua zegoan, lenengo orri-sortan, Don Quijote ta
euskaldunaren arteko erasoa. "Muy al natural" (Quijote IX). Ldi RIEV 1929, 209 (AIr RIEV 1928, 603 izan zen
bezalaxe, Anab ib. 610 itxura bere-berean, Or RIEV 1929, 8 egite berean).
berbereon. v. BERBEREON (s.v. berbera).
berberori. Ese mismo. v. berori. Euskararen zabaltzea eta hedatzea izan zuen amets, eta egingo nuke
orain bertan ere amets berberori duela eragile. MEIG IV 110.
(Tras demostrativo de 2.º grado). Alaba ere orixe, berberori: besterikoa, protestantea izan bear. A Ardi 53.
Antxiña, abereak asko be askatuago bizi oi zirean, eta gu lako bateri ogi-zati bat jatea yakuna, ori ber-berori
yaken eurai alkarregaz berba egitea. Bilbao IpuiB 239. Gizon askorekin ere, hori berberori egin behar litzake
sarritan. Arti Tobera 271.
(Tras oración de relativo). Inolaz ere, bistan daude Xenpelarren alde onak, batbateko etorriaz gainera:
laburtasuna, giharra, zorroztasuna eta baita zenbait aldiz zarpailkeria dirudien berberori ere. MEIG II 107.
berberorixe. Ese mismo. Zer egin ebala uste dozue Errupiñok Ixidro aldendu zanean? Orixe irakurleok!
Zeuok igarri izan dozuen ber-berorixe! Bilbao IpuiB 96.
berbertan (V, G ap. A), berpertan, berpetan (V-arr-oroz ap. A; Añ). Tr. Exclusivo de la tradición meridional.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
879

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
1. "Aquí, allí mismo, [...] berpetan, ementxe, bertantxe" Añ. "Allí mismísimo" A. Zer begi-zizta! Berreun
oiñera / poxpolo bat irazeki / tiroz buruan jota; besteaz, / berbertan joaz, itzali. Or Eus 422. Arren, sendatu
nadinean atera nazazu gaztelu ontatik, ormatzar auek ber-bertan itto ez nazaten. Etxde AlosT 55.
"(V, G), muy cerca" A. "Ber bertan (adv. de lugar), muy cerca, exactamente en el mismo lugar. Urten
Elgoibartik eta ber bertan dago nik esaten detsuten etxia" Etxba Eib. Ez dakizu goixean zazpiterdietan, / Jazo
jakun kontu bat guretik berpertan? AB AmaE 323. Eriotzea berbertan / sarri-sarritan aurkittu oi zan, / Olako
gertaeretan. Echta Jos 353. Ber-bertan dute Txonkone-borda; / Trintin-malkorra gaiñean. "Cerquita". Or Eus
330. Or dator, berbertan, neskatxi gustagarria. Erkiag BatB 139.
2. Inmediatamente; de repente. v. berbertatik, berehala. Mireik ber-bertan atzeman zun zabaldi artan osin
baten arri-ezpain zuria. 'Aussitôt'. Or Mi 102. Eta berbertan ezten-agaz yo gazte gizagajoa ta zinkurinka erori
zen lurrera. Ib. 61. Berbertan ordea, ikarak igesegiñ, ugiñ izugarriak berdin, odei-tzarrak urrun aize biurtu. Ib.
131. Beso-makillen oldarrari berpertan amore emon biar ixan eutsan. Otx 149. Ber-bertan etortzear giñedukan,
eta egun aiek ere bukatu ziran. "Erat iam iamque facturus". Or Aitork 216. Ain bat-batean erantzun, nere
gogozko uste ura ber-bertan txikitu zidala. Anab Aprika 58. Arik urrengo, kalera zan, eta berpertan ugazaba
aurkitu eban. Erkiag BatB 99. Jendetzar madarikatu orrek, laga ber-bertan karroxa ortan gogoz-kontra
daramazkitzuten printzesa goeneko oiek. "Luego al punto [...] presta muerte". Berron Kijote 101.
- BERBERTOKO. De quí mismo. Liburu ontan azaltzen diran pusketak eztira berbada izango ber-bertoko
izkeraren ispillu onena. Vill in And AUzta 21.
- BERBERTON. Aquí mismo. Ez al-dau nire seme onek berperton illtia ibazi? Otx 139. Jo turuta Sionen,
Jauna berberton dago-ta. EgutAr 21-12-1956 (ap. DRA).
berbertatik (H), berpertatik (V ap. A; Añ, Dv (V)), berpetatik (Añ), berpertati (V ap. A; Añ), berpetati (Añ),
berbertatikan. Inmediatamente, al momento. "Inmediatamente", "luego, de aquí a un poco", "ahora, luego",
"(al) instante", "(al) punto", "(al) momento" Añ. "Berbertatik agertuten da bertan (ispiluan) zure iduria,
immédiatement apparait là (dans le miroir) votre image (Astar)" H s.v. bertan. "En seguida" A. v. bertatik,
berehala. Tr. Documentado en textos meridionales desde principios del s. XIX, algo más frecuentemente (al
menos hasta el s. XX) en autores vizcaínos. La forma más usada es berbertati(k); berpertatik se encuentra en
Jauregui, Iztueta, Uriarte y Otxolua; berpetati(k) en Añibarro, y, más modernamente, en Akesolo.
Bada berpetatik artu eben bidea. Añ LoraS 7. Begira ze laster ustel-kirastuten dan arima baga gelditu dan
gorputzik sendo indartsuena. Berpetatik asten da emoten usain txarra. Ib. 103. Bada jakinik ziur ziur eztiriala
eurenak, edo norenak dirian, berbertatik biurtu biar deutsez. Astar II 158. Ain daukat jenijo bizija, ain lasterra
eta erria, ze berbertatik iragoten naz. Ib. 104s. Asmetan badozu zeure arimaan bekatu mortalen bat, berbertati,
geiago luzatu bagarik, konfesa zaitekez gaur. Añ EL 2 31 (EL 2 27 bereala). Bai berpertatik artzen det asmo oso
betea, ez geiagoren geiago bekaturik egiteko. Jauregui 235. Mindu ziren lazki Euskaldun prestuak, eta asi ziran
berpertatik Euskara garbi gozoaren doai ederrak zabaltzen mundu osoaren jakiunderako. Izt C 9. Eta Agintari
ta Buruzariak jarri ditzatela berpertatik aginde oek bear dan bide zuzen egokian irozotzeko moduan. Ib. 140.
Baña gitxi dira diñuenak bijotzetik: oraintxe berpertatik ondu gura dot. Ur MarIl 78. Ongi izango da adieraztea
berbertatik irakurleai urtez-urte Santuaren bizitzako gertaldirik bikañenak. Aran SIgn III. Berbertatik oso beste
bat egiñik. Ib. 69. Betor bada ber-bertatik / plei plei beterik basoa. JanEd I 115. Euren zotin ta negar, zizpuru,
tristeen alde, / Jaso izu jaso, zure besoa berbertatik. AB AmaE 437. Jaungoikuak desanparatuko zaituzte
berbertatikan, eta ilko zerate zeon pekatuan. Itz Berb I 18 (en la vers. vizcaína berbertatian, tal vez errata). Nai
dezunean, bada, berbertatik joan zindezke. Ag G 284. Asi bada ber-bertatik: asi berriro animaren etsaia
purrukatzen, jarrai gogotik aragiaren jaikiera gaiztoak azpiratzen. Ib. 342. Patxikok berbertatik txapelaz keinu
bat eginda. A Ardi 66. Bertoldak, amabi kaikutzarra zorro barruban imiñi ebanian, berpertatik iges egittia
erabagi eban. Otx 83. Ba-ekijalako berpertatik ezpai barik urkatuten eruango ebena. Ib. 87. Ta ber-bertatik, onâ
Euskel-Idazle-Batzarentzat bi zeregin polit. Ldi IL 147. Berpetati artu zituen Andra Mariko parroko jaunek
agindu au betetako bideak. Akes Ipiñ 14. Banekian nik erritik ez urruti bazala chott edo gatz-putzua ta berbertatik
ikustea otu zitzaidan. Anab Aprika 91. Mundu onen legeak gordetzen baditugu, ber-bertatik dugu saria.
Vill Jaink 103. Olakorik baldin bada, --Santxok-- ber-bertatik uzten dut nik, agindutako ugartearen
gobernadoretza. Berron Kijote 117.
- BERBERTATIKO. Instantáneo, inmediato. Lau gauza oneek etzirian bata bestien leijan edo ondoren egin,
ezpada beingo beingo baten edo berbertatiko instantetxu baten. Astar I 46s. Bada borondatiak beingo beinguan
nai izatia da asko; berbertatiko baija edo konsentimentuba baño ezta biar. Astar II 114.
berberton. v. BERBERTON (s.v. berbertan).
berbertsu, berberatsu. Casi el mismo. Egia esan, eta ez da gutxi, ez dirudi Agirreren errainuak gehiegi
artegatu duenik Erkiaga, zerbait lagundu badio ere. Hondarrik hondarrenean gauza berberatsu izanik, ez du
nolazpait ere eleberri honek harenaren eite larririk. MEIG II 99.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
880

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berbeta (V), berbeeta, berbaeta. Ref.: A; EI 296; Etxba Eib; Elexp Berg. Tr. Documentado en Lazarraga
(berbaeta), Capanaga (berbeetan), y en textos vizcaìnos desde principios del s. XIX.
1. Idioma, lengua; dialecto, habla. "Lenguaje" A. "Lenguaje. Eibarko berbetia eta zuen izketia, senide urrak"
Etxba Eib. "Habla. Etxakixat zein zan baiña Mondraue aldeko berbetia eitten juan" Elexp Berg. v.
berbakuntza. Zu bazarade serbietan / jakiten naxan nungoa, / bardin badozu adietan / erri artako berbaetan,
/ ni banax Arabakoa. Lazarraga (B) 1201rb. Seintxu edo jente gaztiak txito erraz ta ederto ikasi darue berbeetia,
dala erdera, dala euskera. Mg CO 110. Euren gogoz, aztu eragingo leukee berbeeta, erderia baño leenago ikasi
ebeena. Mg PAb 219. Andi asi zan berbeeta asko lurrian egotia. Ib. 185. Enzun ditut atseginik andienaz
euskeratuta, Erromarren berbeetan ondo apainduta egozan esakuneak. Ib. 218. Dan-en kasta gaistoti
datorrelako, emoten jako dantziari oneetako berbeeta askotan bere erriko izena. fB Olg 139s. Berbeetia imini
dot neure errikua: dakidana. fB Ic I VIII. Erdera, Latin, ta beste berbeeta asko ikasten ditubee txito ondo ta
garbiro. JJMg BasEsc VII. Erri, Probinzia ta berbeeta modu askotako jentiak, guztijak auzpaztu ta adorau
ebeen. Ib. 144. Dontsua ume ama daukana / Euskaldun garbi osoa, / Titiaz naste edan dagion / Berbeta
jaungoikozkoa. AB AmaE 426. Irakurri bei bestalan nai nok / Euskeldun apolojia, / Baita lenengo berbetearen /
Gañeko errazoi-aldia. Ib. 122s. Ik eztakik ingeles-berbetea. A BGuzur 155. Euskaldunak alegiñak egin bear
ditue, ill arteraiño, euren lurra, euren ekanduak eta euren berbeta ederra gordeten. Ag AL 90. Orrelangoak
eztakie nortzuk garean, nun bizi garean, asabak euki genduzanik, ez euren berbetea ta ekanduak aittarik-seme
beti maitte izan bear doguzanik. Echta Jos 347. Euskaldunen artean, / Berbeta gozoa, / Asabak itxiriko, / Kutunkutuntxoa.
Ib. 348. Ekin geuntson bideari ta egun gitxi barru irakatsi eustan gitanu-berbetia. Or Tormes 13s.
Alkar izketean batez be, zelako bizitasuna, eta zelako esaerak, erriko berbetearen kolore guztiekaz jantziak! Vill
in Bilbao IpuiB 6.
2. (V; Dv, Zam Voc). Ref.: A; Etxba Eib. "Conversación" A. "Jarraittu deixogun atzoko berbetiari" Etxba
Eib.v. berbaketa, berbaldi, hizketa. Zelan barre zoro, berbeeta alegre ta esku estututiakaz likatuko ez da
bere bijotz samur erraza? Mg CO 278. Berbeta edo konseju dongaakaz. Ib. 129. Maisu Juan, asko da gaurko
berbeeta jakingurakorik. Mg PAb 110. Olgetan ginian asko sagutxuben berbeeta ta jazoerak enzunda. Ib. 103.
Moises Arzain pobriagaz berbeeta luziaguak daukaz Jaungoikuak, Ejitoko Faraon Erregiagaz baino. fB Ic I 51.
Ez da asko obia, inoren berbeta desondragarrija bere guraz entzutia. fB Ic II 194. Ez zan entzuten
murmurazinoerik: berbeeta nasaijak ez eukeen lekurik eureen artian. JJMg BasEsc 96. Konbersazinoe edo
berbeta luziak semiak maite daben neskatillagaz. Astar II 96. Guztija da berbetia, edozein gauza esatia, ez ezer
parkatutia, ez ezer isilik eukitia. Ib. 109. Perugaz Yoanen arteko berbeta eder erakutsi andikoa. Zav Fab RIEV
1907, 91. Zu, pekatari eskandalosua, zu zara ezaindu dituzuna altaraak eta Eleixa santuak zeure berbeta, barre,
modu txar eta menturaz gauza dongaguakaz. Ur MarIl 54. Txorien kantuak entzuten / Mendian ditudaz gogoz, /
Aixe me bigunak jo eta / Orrien berbeta gozoz. AB AmaE 150. --Zer da murmureta? --Da lagunaren kontrako
berbeta bidebagakoa. Itz Azald 110. Berbeta eta adiskidetasun arrisku andikoak, dantza eta ikusgarri
pekaturako-bide-emongarriak. Ib. 103. Guk alkarregaz berbeta gitxi egin dogu, ta olango gauzarik beñ bez. Ag
Kr 24. Entzuten zan gizonen berbetea. Echta Jos 145. Eta ordubete inguruko berbetea egin ebanean, deittu
eutsan albora Josetxori. Ib. 306. Autu isil, barriketa ozen, barre zoro, irri gangar, itz gozo, berbeta eze, mozkordeadar...
Erkiag BatB 134.
berbeeta (Mg Nom). Palabras, expresión. "Frase, expresión" Mg Nom. Au da Eleixaren Gurasuen berbetia
naasteko dantza galdubeen kontra. fB Olg 84. Edozein lagun artetan erakusten dabeela eureen egoneriagaz,
ibiliteriagaz, berbeetiagaz ta geriagaz, eldutasuna, atsetasuna, juizijua, lotsa ona ta kristau usaina. Ib. 199.
Orregaiti munduko gizon ta emakume guztiak euki biar ditugu geure laguntzat ta proximotzat. Au da San
Agustinen berbeetia. fB Ic I 84. [Biotz batzuk] besoen eragikeran, ezpanen irribarrean da miiñeko berbetan,
egiñenetan baizen argi ikusten dira. A BGuzur 151.
3. Modo, estilo de hablar. Euren artian geiyenian egiten zan berbeta berarizko eta arrigarri au. Ur BulaAl
41 (BulaG 554 izketa mot berarizko).
- BERBETAKO. De hablar. Berbetako gogoa eukan Urabilak. A BGuzur 153.
- BERBETA LAU. "Prosa. Anton. itz-neurtua. Bai berbeta-lauan eta bai itz-neurtuan, bardiñ ederra antxiñako
aura" Etxba Eib.
- BERBETAN (V; Añ). Ref.: A; Elexp Berg. Hablando. "Conversar [...] (V) berbetan egon" Añ. v. BERBAZ
(b), BERBAKETAN. Tr. Documentado desde Lazarraga (en la forma berbaetan), es propio de la tradición
vizcaína; su empleo aumenta algo a partir de mediados del s. XIX. Bere buruaz berbaetan. Lazarraga 1197v.
Jarri ginean berbaetan. Ib. (B) 1183rb. Zeinbat bider enzun daben gogoa daukala beste lekuan, berbeetan edo
barrez dagoala. Cap 95. Ez dozu enzuten, zelan gure baserritar ta beste nekazari askok diarduben berbeetan.
Mg PAb 197. Neska bat, bi edo iru mutil bategaz [...] berbeetan ta maitekerijeetan dagozala. fB Olg 46.
Berbeetan, tratuban ta artu emonian, zuzena dan kristinauba. fB Ic I 44. Zer: emetu al dira / gutarren biotzak? /
baita askok berbetan, / dirudie motzak? Zav Fab RIEV 1907, 93. Egon beti modu onagaz Eleixan, ez berbetan,
barrez, albuetara ta atzera begira. Ur MarIl 92. Bein baten Jaungoikuagaz berbetan ziarduala. Ib. 95. Bere
artean barriz, o!, zeñbat alditan / Ibillten zan bakarrik onelan berbetan! AB AmaE 278. Kontua ordaindu ta /
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
881

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
guztiak berbetan, / erdi oker, erdi zuzen, / doaz ilunetan. Azc PB 90. Inor eztau nai subil-ondoan / egun guztian
berbetan. Ib. 91. Abadeak Izekotxugaz luzero egon zirean berbetan. A BGuzur 124. Eta gogo bagarik euren
guraz dagozanak, berbetan, lo dagozanak... Meza santuaren zati andiyan. Itz Azald 92. Adiskide batzuk
lagunagaitik txarto esaka eta berbetan asi ziran. Ib. 112. Alabeak aitagaz berbetan iarraitu eban. Ag AL 87. Zu
berbetan zagozan bitartean. Ib. 161. Iñoiz somau ditut nik gazte batzuk [...] berbetan. Ag Kr 84. Jarraitu eban
lenengo berbetan asi zanak. Ib. 21. Ordubetean iñardu eben berbetan. Echta Jos 313. Berbetan aditu ezin
bagara alkarregaz. Ib. 321. Asi yakon andriari berbetan edo izketan. Kk Ab II 8. Nongo morroiak edo zelako
alkarren ganeko aberiak dira zugaz berbetan diñardubenok? Otx 112 (122 berbetan entzun). Matxin eta Txomin
astronomiaz berbetan ziarduelako ez arritu irakorle. SM Zirik 108. Berbetan zelebria, beti barria darixola. Ib.
103. Amaika ordu igaroa naz ni solo ondoan Txomin Txikigaz berbetan! Bilbao IpuiB 32. Ez dok ikusten eure
kontra berbetan agoana? Ib. 247. Berbetan atzera samarra zan. Erkiag BatB 183. Noiz izango ete eban barriro
eretia Garbiñeren ondoan egoteko, aregaz berbetan? Ib. 87s. Aita Leandrokin Bidasoaldean berbetan. Alzola
Atalak 74.
(Con jakin, ikasi, etc.). (Saber, aprender a, etc.) hablar. "Eztaki berbetan (V-gip)" Gte Erd 3. Bada
kristinautzako erakutsijan zuzen aituten emotia leenago da berbeetan erakustia baino. fB Ic I IX. Oba izango
zala, gizonak eta emakumiak berbetan ez jakitia, berbetan jakinda, berbiagaz alkar engainetia baino. fB Ic II
174. Ai! ango laratzuak, berbetan baleki, / Ak bai, esango leukez kontuok ederki! AB AmaE 237. Mutikoak
bekian oñez ibilten, baña oraindiño ezekian berbetan: esaten ebazan berba bakar batzu euskera. Echta Jos 16.
Arin da polito ikasi eban Josetxok euskera berbetan. Ib. 32. Talako Sankuan atzeko ormak berbetan balekie!
Erkiag Arran 144. Erriberako Sesma erritxoan jaioa izan arren (1894), euskeraz berbetan eta idazten ondo ikasi
eban. Alzola Atalak 73.
- BERBETARA. A hablar. Zer egin biot-ba urtebian kanpoetatik ibilitta, etxeratu dan adiskide bat, berbetara
baiatort? Echta Jos 149. Josetxok esaten deusku eztala iñoz joaten Eladigaz berbetara. Ib. 164.
- BERBETARAKO. a) (Adnominal). De hablar, de para hablar. Itxoidazu piska baten, entzuidazu,
berbetarako gogoa etorri iat eta. Ag AL 97. Ire semiari berbetarako edukaziño pixkat emon biar detsak. SM
Zirik 78.
b) (Adv.). Para hablar. Miña bere, berbetarako bizkor ta artazia eben morroiak. Erkiag Arran 54.
berbetaldi. Conversación. v. berbeta (2), berbaldi. Otsoa legez asi zatxataz lenengoan, da orain azeria
legez amaituten dozu gure berbetaldia. Ag AL 99. Etxeko balkoian emon dogu arratsaldea, berbetaldi egokian,
gure gauzak kontetan. Alzola Atalak 89.
Conferencia. Idazle asko utzi doguz aipatu barik, beste berbetaldi baterako. Alzola Atalak 97.
berbetatu. "Rellenar" Lar.
berbikin (V-gip), birbikin (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Iz ArOñ (birbíkiñ); Elexp Berg (birbikiñ). "Birbíkiñ,
berbiquí" Iz ArOñ. "Berbikiñagaz atakadore zulua eittia pitxoikuetan, zeregiñ kakatsua" Etxba Eib.
berbildu. Reunir de nuevo. Bixigu-arrantzu-aroa gerturatzen zanean, artarako bear izaten ziran tresnak
berbildu bear izaten zituzten. Elizdo EEs 1925, 215.
berbixi. v. berpiztu.
berbizerazi. v. berpiztarazi.
berbizi. v. berpiztu.
berbizkaldi. v. berpizkaldi.
berbizkun. v. berpizkun.
berbizkunde. v. berpizkunde.
berbizmen. v. berpizmen.
berbizte. v. berpizte.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
882

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berbiztu. v. berpiztu.
berbiztzalle. v. berpizle.
berbo (V-gip ap. Etxba Eib; Urt, Lar). 1. Verbo. "Verbum analogum, berbo zuzéna, erregel araberako
berbóa" Urt II 75. "Adverbio, ala deitzen diogu berboari darraikan eraiskun bati, eta aren adierazia nolatzen
duenari" Lar (pero cf. ib.: "verbo, en la Gramática, eraskitza"). "Zeiñ ez dakixana, sasoian, maittien berbua?"
Etxba Eib. v. aditz. Haukien gainean dohazi bertze gainerako berbo guztien konyugazinoak, latinez deitzen
diren berbo anomaloez eta defektiboez kanpoan. ES 91. Zerenetariak ezin ediren baitzetzaketen berbo pasiboari
justuki erantzun zezokion sinifikantzarik. Ib. 96. Konsidera badetzagu hitzen sinifikantzak, izenen deklinazinoak,
berboen konjugazinoak eta propietateak. Ib. 127s. Beste parteak, Berboaren aldean zerikusirik ez dute. Cb EBO
32. Artikulu oriek Euskerak Berboan daramazki. Ib. 32s. Liburu euskera garbikuak irakasten dabee onduen,
zelan jokatu izen ta berbuetan. Mg PAb 200. Berbuan bertan sartuten dira ainbeste gauza. Ib. 201. Noiz ere
berboko lan egilea lehen presuna baita, eta bakotxa. "Lorsque le sujet du verbe est de la première personne et du
singulier". Arch Fab 150. Berbo edo adititzen lenengo erabidera iritxi zan. 'A la primera conjugación de los
verbos'. Aran SIgn 49. Ene ustez hitzen ikastea bezain beharrezkoa da aditza eta berboa. Zub 93.
2. (Lar, Añ). Verbo, segunda persona de la Trinidad. "Verbo Divino, Berbo Dibinoa, Jainkoaren adititza" Lar.
"Verbo divino, Berbo Dibinoa, Jangoikoaren Berbea" Añ. Mintzo da Ama bere Haur / Berbo dibinoarekin.
Gç 74. Aitaren berboak egin zuenean / Amudiozko banketa. Ib. 124. Berboaren bothereaz haragi egiñ izatu
zaren ogia, urrikal gakizkitzu. Ib. 126. Berbo eternoa, leen solamente Jaungoikoa zana. OA 27. Berbo eternala
irakhatsaille duenak ez du horlako gauza alfer eta funs gabekoez spiritua trabatzen. Ch I 3, 2 (Ol Betiko Itza, Pi
Auti edo Jaungoiko-Semeak). Gauza guziak berboak egin ditu. Ib. 3, 2 (SP gauza guziak heldu dira hitz
batetarik). Neuri ere berbo eternala mintzatzen beita, hura hanitx ustekeriatarik eskantzützen da. Mst I 3, 2.
Zure errai garbietan Berboa haragiz bestitu zenaz geroztik. Mih 49. Zeruak, lurrak, Berboaren inkarnazioneak,
sortzeak, bizitzeak, heriotzeak, guziek erraten darokute gu dohatsu egiteko izan direla. Brtc 135. Kriatura guziak
baño lenago sortu zuan Berboa, edo Hitza, ta Jakiundea. Ub 125. --Berbo edo Itz beti dirauen ori zer da? --
Jainkoaren Semea. Ib. 65. Prinzipioan bazé Berboa, eta Berboa zego Jangoikoan, eta Jangoiko zé Berboa. LE Io
1, 1 (HeH Berboa; Lç TB, Dv, Leon, IBk, IBe Hitza, Ol, Arriand, Ker Itza). Ea bada, o! Berbo adoragarriaren
ama loriosa! eztezazula, arren, nere othoitza arbuia ta mespreza. Dh 89. Berbo Yauna gizondurik / Berboa aragi
da: / Berboak berba egin da / Berboa da yan gauza. / Berbaz bada gora daigun / Berbo Yangoiko Yauna. Añ
EL 2 182 (EL 1 172 Berbea aragitu zan). Berboak hartu du haragizko gorputz bat. CatLuz 40. Berbo eternalaren
humiliazionea misterio hortan. MarIl 124. Zeinak nahi izan baitu mundua salbatu Berbo eternalaren
inkarnazioneko misterioa den bezen moien espantagarriaz. Jaur 349. Berboa aditu behar da Iesu-Kristoz,
Hirurtasuneko [...] bigarren presunaz, Hitzaz, Aitaren Semeaz. HeH Io 1, 1n. Eta aren izena Yinkoain Berboa
deitua da. Echn Apoc 19, 13 (Ip Hitza, Ur (G) Itza, Ur (V) Berbia). Dio [Mahometek] Yesusez: Mariaren Semea
Mesiaz dela, Yainkoaren Berbo eta Izpiritu. Hb Egia 78s. Agertu zaiku geroago, Berbo Dibinoa, Trinitate
Sainduko bigarren presuna. Lap 315 (V 143). Adora eta lauda zazue gure artean egon nahi izan den Berbo
eternala. Arb Igand 183. Zein da Jaungoiko gizon eginaren edo Berbo Aragituaren izen egokia? Itz Azald 29.
Hartakoz Berboa / Da aragitü / Eta Jaongoikoa / Hartarik sorthü. UNLilia 17. Jainko Berboa gizon egin zen.
CatJauf 28. Jainkoaren Hitza edo Berboa: Trinitate Sainduko bigarren presuna. Leon Io 1, 1n.
- BERBO-LAGUN. "Adverbium, aberbioa, berbo laguna" Urt I 256.
berbolsaratu. "Reembolsar" Lar.
berbolsate. "Reembolso" Lar.
berbontzi (Añ (V), A Apend), berba-ontzi (Añ). "Boquirroto", "bachiller, hablador" Añ. "Berbontzi, charlatán y
berbontzikeri, charlatanería (del msOch pág. 276)" A Morf 202. "Parlero, charlatán" A Apend. v. BERBA-
LAPIKO, hitzontzi.
berbontzikeria (V-m-och ap. A Apend; Añ (V)). "Parlería" Añ. "Berbontzikeri, charlatanería (del msOch pág.
276)" A Morf 202. "Berbontzikeria, parlería, charlatanería" A Apend.
berbotaera. "Rebotadura" Lar.
berbotatu. "Rebotar" Lar.
berbote. "Rebote" Lar.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
883

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berbots (V ap. A), berbaots. Ruido de voces. v. berbaro. Berbotsera inguratu ziran auzoetako
emakumeak. Ag Kr 33. Ango akitika egin bearra, ango berbotsa, ango joan etorri ta gora berea! Ib. 57.
Kosepantoñineko txalupetxean bazan autua ta berbotsa baiño etzana. Erkiag Arran 29. Urrun-samarretik
etorren berbaotsa, itz zaparradea. Ib. 49. Gerogarrenean, ez lo bai lo dagoala, alako berbotsa entzun dau
mutillak beeko bizitzan. Erkiag BatB 141. Bide asko zear / joan da jendea. / Berbotsa joan da ta / galdu da
azkenengo / soiñu-zaratea. Gand Elorri 175.
berbuts. "(Vc), muy charlatán" A.
berdaats. v. berdats.
berdaderamente. Verdaderamente, realmente. Zeña dagoan berdaderamente sakramentu santisimo
onetan. Iraz 40. Berdaderamente [kontrizioa] daukanari Jaungoikoak barkatzen dizkio bekatu mortale guziak. El
68.
berdadero (AN-ilzarb ap. Bon-Ond 155), berdaderu. Verdadero. v. egiazko. Iaungoiko da Gizon
berdaderuen Humanidade Santisimeari [pertenezietan jakaz]. Bet 8. Maistrua egiaskoa eta berdaderoa fedesko
gauzak erakusten dituzuna. Ber Trat 57v. Iangoiko eta Gizon berdaderue. VJ 10s. Eta ala nola baitire irur
persona distintorik eta Jaun Goiko bat berdaderorik. SermAN 1r. Penitenzia berdaderoa. El 82. Nezesidade
berdaderoareki inpediturik dagona. Ib. 62. Iru persona distinto eta solo Jangoiko berdaderoat. CatUt 210.
berdagai. "Tiento de los volatines, el palo con que se equilibran" Lar.
berdagailu (Hb ap. Lh, Dv), ferdegailu, berdailu, ferdailu. Vegetación; pasto verde. "Verdure" Lh. "Viror,
(le) vert, fourrage vert" Dv. v. berdagarri. Iralekhu hoberen, ferdailu landetan. Hb Esk 189. Egunazko
sepharen ondotik heldu da ihintz perla dena lore, osto, belhar eta zuhamuentzat; samurduren ithurri,
ferdailuentzat. Hb Egia 38. Zeren ihartu baita belharra, iraungi sorhoa, hil berdagailu guzia. Dv Is 15, 6. Haren
oinen petan berduratzen zituzten erramu adarrak eta ostuak, eta bertze ferde-gailuak. Lap 250 (V 113). Lurra
berdailuz berda bedi: belar hazi-hazle, fruitu-zuhaitz [...]. Bibl Gen 1, 11 (Dv belhar ferdeak).
Verdura, hortaliza. Eltzeko berdagailiak azieta batean berex zerbitza zaitzu. ECocin 3. Igandetan ogiaz
bertzalde berdagailu zerbait jaten du, bainan hautsa emanik, gormandiza egin beldurrez. Laph 38. Ogi,
zekaletan [gisua erabili]: burnil-urrietan. Luzerna, trefla, berdagailu: urri-haziletan. GAlm 1946, 21. Neguko
arbi eta pherdailuak erain ginituen batzuk eta bertzek, leku berriez jabetu aintzin. Larz GH 1959, 83.
berdagarri. Verdura. v. berdagailu. Europako berdagarri guzietarik badugu nasaiki eta oro ederrak [gure
baratzean]. Prop 1887, 182.
berdail. "(BN-baig, Sal), verduzco (se dice hablando de cosas)" A. v. berdats.
berdaildun. v. BERDE ILUN.
berdailu. v. berdagailu.
berdailxka (BN ap. Lh), berdailska (Sal ap. A). "Verduzco" A. v. berdats.
berdais (G, S ap. A; Lar, Gèze), berdaisa. Verdoso. "Verdegay, verde alegre, berdaisa" Lar. "Verdâtre" Gèze.
"Verduzco (se dice hablando de cosas)" A. Erraulea da euli me, luze, berdaisa bat. "De color verde alegre". It
Dial 15 (Ip berdais bat; Ur berdiska bat, Dv ferde ederreko bat).
berdal. "(V-oroz), rama delgada provista de ramillas, se usa para espantar moscas, etc." A.
berdalatz (Lar, Hb ap. Lh), berdelatz (Lcq 96). "Pánace, planta" Lar. "Berde-latza" Lcq 96 que dice tomarlo de
Lar, pero no encontramos en éste dicha var.).
berdaldi. "(Darse un) verde, berdaldia bat, jostaldia bat artu" Lar.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
884

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berdamaskuri. "Verdevexiga, color de pintores" Lar. "(Hb), vert de vessie (?)" Lh.
berdamen (V-gip). Verdor. "Berdamena asi da, el verdor. Berdamena kendu, quitar el color verde a las
madejas" Iz ArOñ.
berdamendi. "Verdemontaña, color de pintores" Lar. "(Hb), vert de Hongrie" Lh.
berdamin, ferdamin (BN-baig ap. A; O-SP 227 SP, Dv, H). I (Sust.). 1. "Ferdamina, crasse verte qui sort
du fil ou du linge la première fois qu'on le met à la lessive" O-SP 227 (la misma definición en SP). "Première eau
qui a servi au lavage du linge neuf ou du fil" Dv. "1.º (BN-baig; Oih ms.), primera agua que ha servido en el
lavado de la ropa blanca nueva de hilo; 2.º suciedad verde que sale del lienzo" A.
2. "Berdamin (L-ain, R-uzt), jugo de berzas verdes" A.
II (Adj.). (L-ain), ferdamin (SP, Dv, H, A), perdamin (ph- H), berdumen (G-to). Ref.: A (berdumen); A
Apend (berdamin). (Adj.). (Hilo, tejido) crudo, sin blanquear. "Hari ferdamina, fil qui n'a pas été à la lessive" SP
s.v. haria. "Ferdamin, écru. Oihal ferdamina, toile écrue. Hari ferdamina, fil écru" Dv. "Fil écru, toile écrue" H.
"Ferdamin [...] crudo" A. "Ari berdamin, hilo crudo (L-ain)" A Apend.
berdan (Hb ap. Lh). Verbena. "Berdana, verbena" Izt C 42 (en una lista de plantas). v. berbena.
- BERDAN-BELAR. "(G), hierba medicinal contra diviesos" A.
berdandu (V-gip). "Berdandu, berdanketan, matasaak berdanketan, blanquear con lejía casera las madejas.
Idem, pasar en lejía las madejas por primera vez" Iz ArOñ. Cf. berdamin.
berdangilo. "(V), hoz, instrumento para cortar hierba" A.
1 berdantza (V-gip, G-to-bet, AN-gip-5vill ap. A; Añ (-nz-)). Anteanoche. "Anoche, (c.) bart; ante anoche,
(G) berdanza" Añ.
- BERDANTZA-ANTXITI. "(V-gip), tras anteanoche" A.
- BERDANTZA-BART (G-to; Añ; berdentza-bart AN-larr; berdantzart Lar (-nz-), Hb ap. Lh; berdantzarat Lar
(+ -nz-), H; berdantzat AN-gip, G-bet; Lar (+ -nz-), H). Ref.: A (berdantza, berdantzat); Asp Leiz2
(berdentzabart); Gte Erd 131. Anteanoche. "Trasnochada, de la noche inmediata, bart, de la antecedente,
berdanzart, berdanzarat", "antes de anoche, berdantzat, berdantzarat" Lar. "Anteanoche" Lar y Añ.
"Berdantzaara [?], berdantzart (Hb), jour, temps d'avant-hier, nuit précédente" Lh. "Berdantzat etorri nintzen
(AN-5vill)" Gte Erd 131.
- BERDANTZA-BART ANTZITI (berdantzat antziti G ap. A; berdantzat antxiti Lar, H). "Ante anteanoche"
Lar. "Tras anteanoche" A.
- BERDANTZA-GAU (G-to ap. A; berdonta-gau VocZeg 285). "Anteanoche, berdontza gaue" VocZeg 285.
Etim. Se trata probablemente de un derivado de barda 'anoche'.
2 berdantza (Lar, H, Hb ap. Lh (-ntz)), ferdantza (Lar, H, -ntz Lh). 1. "Verdor" Lar. "Ferdantza [...], couleur
verte" H. v. berdetasun.
2. (G-to, AN-larr). Ref.: A; EI 383. "Tiempo duro, verde" A. "Tiempo lluvioso" (AN-larr) EI 383. v. berdate.
3 berdantza (G-azp-bet; MItziar Txoriak 151). Ref.: A; Arzdi Aves 164. Escribano (pájaro). "Un pájaro
(Emberiza citrinella)" A. "(Emberiza citrinella, Emberiza cirlus)" Arzdi Aves 164.
berdantx (Hb ap. Lh). Pito verde (pájaro carpintero). "Pivert" Lh. v. okil.
- BARATZE-BERDANTZA. "Baratz-berdantz, (Emberiza hortulana), escribano hortelano" MItziar Txoriak
151.
- BERDANTZA TXORO. "Berdantz-txoro, (Emberiza cia), escribano montesino" MItziar Txoriak 152.
- GARI-BERDANTZA. "Gari-berdantz, (Emberiza calandra), triguero" MItziar Txoriak 150.
- SORO-BERDANTZA. "Soro-berdantz, (Emberiza cirlus), escribano soteño" MItziar Txoriak 151.
berdantzaki. v. bernazaki.
berdantzarat, berdantzart, berdantzat. v. BERDANTZA-BART (s.v. 1 berdantza).
berdar. "Verdal, berdarra" Lar. Cf. DAut: "Verdal. [...] se aplica a un género de ciruelas, que tienen el color
tirante a verde, aunque estén maduras".
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 885
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berdara. "(Hb), qui est de couleur verte" Lh.
berdaratx. v. berdats.
berdarri. "Serpentín, cierto mármol verde manchado, berdarri nabar bat" Lar.
berdaska. v. berdaxka.
berdastu (S ap. Lrq). Ponerse verdoso. "Berdastü, verdâtre" Lrq s.v. berdats. Lür sagarrak [...] etxeki
ülhünpian, berdats ez ditian. Herr 8-11-1956, 3.
berdate (V-m-gip, AN-gip-5vill ap. A), berdete (V, G-to ap. A). "Tiempo duro y prolongado" A. v. 2 berdantza
(2). Ostiraleko trumoia, berrogei eguneko berdatea (G-azp). A EY I 175.
berdate. v. berdete.
berdatiste (Lar), ferdatiste (Lar). "Berylo" y "esmeralda" Lar.
berdats (S, Sal, R; Hb y Foix ap. Lh), perdats (ph- BN), ferdats (Dv A, H), ferdarats, perdarats, berdaratx
(B), berdaats. Ref.: A (berdats, pherdats, berdaratx); Lrq /berdac!/. 1. Verdoso. "Ferdats (adj.), tirant au vert.
Cette expression est moins positive que ferdekara" Dv. "Verdâtre" H. "Verduzco" A. "Berhats (S), verduzco.
¿Será berdats?" Ib. v. berdais, berdaxka, berdekara. Zaldi pherdats bat, eta haren gainean iarririk
zegoenaren izena zen Herioa. "Fauve". Lç Apoc 6, 8 (Ur (V, G) zurbil, Dv hits, Echn ori, Ip zurphail, Ol zurbil,
Ker berdizka, IBk horiska; cf. Vulg. "pallidus"). Haren karriketan ibiltzean, iduri du Jesus hil duten Juduak
direla zure inguruetan diren edo zuri buruz heldu zaitzun jendeak, beren begitharte pherdaratsarekin. Ducq 128
(ap. DRA). Gero bi argi ferdaratsek distiratzen dute. Prop 1902, 37. Sartzen dire [...] oihaleria distirantek, eta
larrazkeneko aldaska ferdarats eta lorek, barnez ederresten duten trinket ikusten den handienerat. Lander RIEV
1912, 555. Hiriño bat baita han, eliza ikusten dioguna, hango argiak dira ur-barnean ageri, igikor eta berdaats
ura bezala. JE Ber 91.
(Uso sust.). Color verdoso. Ditazken dirdira gaixtoak oro bazituen urak; guneka, berdaatsa eta lohia nausi.
JE Ber 79.
2. "(R), burro mal capado" A.
3. "Verderón (pájaro) Archu ms." DRA.
berdatsu (Hb ap. L), berdetsu. 1. Lleno de verdor, de vegetación. "Verdoyant" Lh. Itsusiak ziren [behiak]
eta mehe-errokituak eta alhatzen ziren ur-hegian berean, toki berdatsuetan. "In locis virentibus". Dv Gen 41, 3
(Ur berdetsuetan).
2. (L ap. A; Dv), ferdatsu (Hb ap. Lh), berdotsu (Lar). Verdoso. "Verdâtre" Dv. v. berdats.
berdatu (B, S; Hb ap. Lh, Dv, VocB; -aa- V-gip), berdetu (Lar, Añ, Hb ap. Lh), ferdatu (Hb ap. Lh, Dv, H, A),
ferdetu (SP, Urt Gram, Lar, H), perdatu. Ref.: A; Lrq; Iz ArOñ; Izeta BHizt2. Poner(se) verde; reverdecer.
"Verdir" SP. "Reverdir" Urt Gram 390. "Verdecer" y "reverdecer" Lar y Añ. "Verdir, rendre vert" Dv. "Verdir,
devenir vert, verdoyer" H. "Reverdecer" A. "Berdáatu, berdáaketan, ponerse verde" Iz ArOñ. "Reverdecer el
campo. Uri unekin kanpoa berdatu de" Izeta BHizt2. Frinkaturik bere paloa lurreán bere bedeizioaréki, ta
etzelarik bikuaréna, berdatuzé, ta itzulize biku, ta urte berártan emánzue anitz biku osasungárri. LE JMSB 281.
Tenplatuzé ta berótu airea, kánpoak berdatu zire, plántak lorátu. Ib. 514. Bedatsian bazterrak berdatzen dirade.
Etch 668. Erraietan dakharke arraina ausarki, / Inguru errepirak ferdatzen ederki. Hb Esk 94. Primadera
hastean [...] belharra berdatu zen. Dv Lab 194. Neguan, elhurpean, hilak dute iduri; ferdetzen dire berritz
primaderan. Lap 391 (V 170). Urthe guziez arbola berak ostatzen eta lilitzen ziren, pentze berak pherdatzen.
JEtchep 17. Johan de Jassuk berak etzakien laster primadera berri batek ikusiko zuela arbola zahar hori sekulan
ez bezala berriz berdatzen. Ardoy SFran 53. Belar berriak berdatu ditu zelaiak ta mendi gaina. Xa Odol 197.
Baratzan ere jenero danak / berdatu eta neuzkan nik, / ez det pentsatzen ezer bizirik / onek [elurrak] utziko
duanik. Uzt Sas 89. Mendi-puntan bai orain atsegin, / ostuak danak zabaldu, / larriak ere berdetu dira / eta zer
jana ugaldu. Ib. 63. Lurra berdailuz berda bedi. Bibl Gen 1, 11.
Rejuvenecer. Oraindik ere bertso bikañak / badira almazenian, / berdetu egiten naiz ni askotan /
gobernatzen naizenian. Lasarte in Uzt Noiz 116.
(B, S; Foix ap. Lh), perdatu (BN-arb). "(Sc), montar en cólera" A. "Asertu eta berdatu zen (B), kexatu eta
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
886

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
perdatu zen (BN-arb), arpegi berdea jarri zitzaion (AN-gip), koloreak oritu zitzaizkion (G-azp)" Gte Erd 199.
Hay tbn. en G berde-berde eginda, etc., con el mismo sentido.
"(Foix), mettre les légumes à la soupe" Lh.
berdatxo. "Verdacho, verde baxo, mineral de que usan en la pintura, berdatxo, berdatxoa, dim. de berdea" Lar.
Cf. berdetxo.
berdauza (Lecl, H), berdausa. Verderón. "Verdier" Lecl y H. "Berdausa" Izt C 197 (sin trad., en una lista de
aves). "Ttorrottari, han eta hemen, bardin erraten diote durdura eta berdauza eta, Larramendiren arabera,
txoaberdea" Dass-Eliss GH 1923, 759. v. 2 berdel.
berdaxka, berdaska (G, R-uzt), berdazka, berdeska (V-m-gip), berdexka (V-gip), berdezka (V-m-gip, AN),
berdiska, berdizka (V), ferdaiska (H Lh), ferdaixka (H), pherdexka (L). Ref.: A (berdaratx, berdezka,
berdeska, berdizka); Lh (pherdexka); Etxba Eib (berdizkia); Elexp Berg (berdexka). 1. Verdoso. "Un peu vert,
verdelet" H. "Verduzco" A. "Berdezka [...], color verde, alegre, verduzco" Ib. "Bedar artian sortutakua zalako,
subia zan berdizkia, eta konturatu barik zapaldu neban" Etxba Eib. v. berdats. Erraulia da euli mee, luze,
berdiska bat. "De color verde alegre". Ur Dial 15 (It berdaisa bat, Dv ferde ederreko bat, Ip berdais bat). Nornahik
aise ezagut dezake hegaztin hau buztaneko luma azkarretarik, buru gorri eta bizkar pherdeskatik. Dass-
Eliss GH 1923, 416s. Eguzkiak odei tarteetatik izpi beroak bidaltzen zituan. Ibaiko ura oraintxe berdaxka
azaldu. Anab Eusk 1930, 156. Gabontzaren txeke-txortatik erauzirik, txeke berdeska bat bete dau. Erkiag BatB
162. Gari-soloak. Landa berdezkak. Alzola Atalak 82. Begiratu ta zaldi berdizka bat ikusi neban. Ker Apoc 6, 8
(Lç pherdats). Nekez izango ere [benetako adiskidetasunik], gainera, daramatzagun uniformeek, grisa bata eta
berdexka bestea, bereizten gaituzteino. MEIG IX 91.
2. berdeska. Licencioso. Gizon ezkondurik bere ez, berdeskaren batzuk ezbada. fB Olg 112. Bada oi dira
guraso berdeska batzuk, umiak euren ezkongeijekin etxian ta kanpuan ibili arren, penarik artuten ez dabeenak.
fB Ic III 354.
berddes. v. berjes.
berde (gral.; Lcc, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Hb ap. Lh, Gèze, Dv, H), ferde (L-côte, BN; SP, Urt IV 76,
Lar, Dv, H), perde (BN; ph- BN-lab; H). Ref.: A (berde, ferde); Bon-Ond 154; Lrq; Etxba Eib (berdia); Holmer
ApuntV; EAEL 221; Elexp Berg. Tr. General en todas las épocas y dialectos, su uso baja relativamente en el s.
XX. Berde es la forma más extendida y única documentada en textos meridionales y suletinos. En la tradición
labortana se encuentra preferentemente ferde en los siglos XVII-XVIII (aunque Leiçarraga usa pherde y Axular
berde); a partir de principios del s. XIX alterna con berde, a menudo en los mismos autores. Pherde se
documenta por primera vez en Leiçarraga, y aparece en algunos autores septentrionales (generalmente bajonavarros),
coexistiendo a menudo con ferde y berde. En DFrec hay 34 ejs. de berde, uno de ferde, meridional, y
2 de pherde, septentrionales.
I (Adj.). 1. Verde. "Piedra sufre, berde sufrea" Lcc. v. musker, orlegi. Lurrak dak[a]r og[...] zotzak ardan
bustia, baradizu menda berde (Pamplona, s. XIV). TAV 2.2.15. Orduan mana zitzan, iar erazi litzaten guziak
mahaintaraz belhar pherde gainean. Lç Mc 6, 39. Eta arborén heren partea, erre zedin, eta belhar pherde guzia
erre zedin. Lç Apoc 8, 7 (He, TB, Dv ferde, Ur (G y V), Ip, Echn berde; Ker eze (berde), IBk, IBe heze). Aren
erditan silla berde bat. Lazarraga (B) 1199rb. Terziopelo berdez. Ib. (B) 1182rb. Kolore eta kalitate honesko
badut, iakitera, xuri, belz edo bruna, gorri, horia, more, ferde, inkarnatua. Volt 252. Nola pikatzen baititu segak
belhar ferdeak, / Hala azpiratzen dituk puxant eta probeak. EZ Man I 44. Haurrak ethorri zitzaizkon / eta jende
xeheak, / eskuetan zituztela / arramu eder ferdeak. EZ Noel 89. Asteazkenean lurra / zinduen berregindu, /
belhar eta zuhaitz ferdez / hartarakotz beztitu. Ib. 141. Nola gau ilhunean dabillanak ezpaitu ezagutzen, zerk zer
kolore duen: zein den berde, eta zein more. Ax 283 (V 189). Bide ederra, plauna, plazenta, zuhaitz berdez,
itzalez eta plazerez bethea. Ib. 521 (V 335). Egia da, uriak bizia emaiten deraue ferdedurarik duten landarei,
baina ferde eztirenei edekiten deraue. SP Phil 486. Irla bat zeina baita Irla berdea. INav 117. Zuk dituzu hekiñ
eskuak / Erramu ferdez edertu. Gç 196. Herri hautako arbola ferde fruitutsu eta hagitz ederrak. ES 121. Lurrak
eman beza belhar ferde hazi emaillea, eta arbola fruitukorra. Ib. 172. Belhar ferde guziak. Urt Gen 1, 30.
Urrezko ariz egiña zen onziko bandera, granaz gorritu-ederrak ontz-egal-belak eta sed urdin-zuri-berdez
egiñak. Mb IArg I 65. Arbola orritsu berde, trebola fiñak, / larrosa, klabeliña, eta jazmiñak. GavS 18. Haren
ostoak haize bero guzien gerizean, bethi ferde izanen dire. Mih 71. Bere izairiaz ezta gazi Ekhiak lürretik
hürrüpatzen dütian baporrak ixurten dereitzonetzaz dereio gaiña gazitzen, ta dian kolore berdia emaiten. Egiat
266.
(s. XIX) Hunen ostuak dira / bethi berde egoiten. Xarlem 1194. Sustraiaren ingurutik goraño jantzitzen da
osto berdez. AA I 596. Zeinbat ur berde, ta mingotx, ta zeinbat lizuntasun ez dakuszuz or zeure ariman, zeure
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
887

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
konzienzijan, ta zeure bijotzian? fB Ic II 234. Ispligu gozo, azitrai berde, / arros, klabelin, jazmiñak. Echag 60.
Baditut erregalo / Ark egindakoak: / moredin ederra ta / erramu berdea. It Fab 192s. Otarraina ere berdea da
berez, baña egostean gorritzen da. It Dial 19. Probinziako aitzak dauzkate gordeak / Landare ederrakin berar ta
loreak; / Txuri, beltz, urdin, gorri, berde ta moreak. Izt C 166. Belhar berde eta zuhaiñez nasai dire betheak. Gy
89. Belhar ferdea alha-alditan arraso daramala. Ib. 86. Galtzen bada bidea, izanen elgeak, / Gainditzen
dituenak bazkailu ferdeak. Hb Esk 132. Horra non den aldagarri ferde batean hetsia bere bizkar xorrotxa. Hb
Egia 136. Garagarra, lur sagarra eta bazka berdeak eraitea. Dv Lab 206. Lurra ekhar betza belhar ferdeak. Dv
Gen 1, 11. Apirillaren lagun elkarra, / saroi berdeko alaitasuna. Bil 110. Ilhar pherdiak. ECocin 24. Ahizpa
jaunts ezazü arrauba berdia, / Nik ere jauntsiren dit ene xuria. ChantP 286. Sar zaite elizan, munduari irebazi
biar diozun garaimenaren seña bezela, erramu-osto berde bedeinkatua artutzera. Bv AsL 92. Mendi basook ta
larrak, / Soñeko berde euskaldunakaz / Jantzi daitezan dandanak. AB AmaE 34. Nok dakarren oliba / Berde
pozgarria, / baketzeko gu jaio / Giñean Erria. Ib. 179. Errabia gorriaren bortxaz ezpainen artetik harrapo berde
bat zariola. Elzb PAd 41. Batean zioten nonbait eta nonbaiteko ohoin, brigant multzo batek, ogi landa osoak,
oraino pherde zirelarik phikatu zituztela. Elsb Fram 70. Eta ordu berean jende keta handi bat athera zitzaion
bidera, zuhain edo arbola adar ferde batzu eskuan. Jnn SBi 26. Sugandola ferde bat da muskerra. HU Aurp 99.
(s. XX) Agiri zan itxaso apurra berde baltzeran irakindua egoan. Ag Kr 14. Denak ostro berde berriak
zeruruntz jasoaz. Ag G 11. Nola oso argala dagon eta beti grano berdez betia. Iraola 80. Alabainan, sugeangela
pherdeari erraiten ohi diote eskualde hetan: muskerra. JE Bur 155. Tratu bat ona eginik ferietan, moltsa
luze berdea diruz betherik, amiñi bat alegera zen. Barb Sup 129. Bizkarrean ikusia niola Salomonen denborako
soin bat ferdea, bainan ferdea, muskerra! Ib. VII. Barneko motxa dena ttitta gorri eta pherde. Ib. 9. Baratz
ederra ta andija zan eta bedar orlegiz (berdez) ta samurrez beterik eguan. Altuna 43. Zuhaitz dohatsuari /
xoratuak gaude: / Enborra sendo eta / ostoak tu berde. Etcham 212. Ditakeneko toki pollitenian yarria, oian eta
pentze ferdeen artian. Zub 17. Garazi aldeko pentze eta larre pherde eta muskerrak. Ib. 109. Pentze-zolak berde
agertzen zaizkigu, artho-alhorrak musker. JE Ber 74. --Oi! neroni ere ez naiz gogoratzen. A bai! berdea. --
Muskerra... Lab EEguna 113. Gerka-lerro zuriz, naiz beltzez, berdez, oriz eta gorriz apainduak. JMB ELG 99.
Bedar berde usañez beterik / landa zabal gustijak dira. Laux AB 44. "Aberrija dok zorun-utsa" / zaldun berdiak
ots-egijan. Ib. 76. Noek berritz usoa igorri zuen leihotik eta usoa itzuli zitzaion aldaxka pherde bat mokhoan.
Zerb IxtS 14. Gai ontaz, batez ere piñu azkar, oraingo urre berdeari begiratuta, bide zuzena azaltzen dute
ikasketak egin dira. Munita 61. Lerro beltz eta berdeak zittun zapi bat eramanazten zien buruan. Etxde AlosT
41n. Irlandako jakintsuak eta eskoladunak halaber ari izan ez badira, ez ote da Uharte Berdea Erromak beretu
ez zituen Europako lurralde urrietarik bat delakotz? Mde Pr 225. Palmadoi pherde hartan. Mde Po 38. Osto
ezez jantzirik, berde agiri ziran inguruak. Erkiag Arran 7. Putzu aundia dagoan tokian, berdeago ura. Anab Poli
106. Nire begi berdeak / eztira orain itsu! Arti MaldanB 197. Nik faltrikaratik maindire ferde bat atera nuen.
Arti Ipuin 65. Argi gorri, pherde eta blu batzuek argitzen zituzten ostatu, kafe eta zinemetako aintzin ederrak.
JEtchep 78. Osin berde aren azaleko bakeak damua, bekatxa emoten deutsa. Erkiag BatB 111. Botetan baziren
belhar pherde eta iratze luma batzu, fresko freskoak. Larz Senper 58. Xuri, arbola berde batekin, eta hartz beltz
bat zangotan. Ardoy SFran 52. Udaberriak lur gorrien jantzi berdea ta txorien kabigintzarekin dei gogorra jo
zuan Anaren biotzean. NEtx LBB 50. Itsasoaren ondoan / geldi itsasbelarrak / lo berde itoan. Azurm HitzB 57.
Laurdenkatua dakar bere ikurdia arma urdin, berde, txuri ta oriz. Berron Kijote 196s.
v. tbn. Txill Let 111. Gand Elorri 63. Vill Jaink 140.
(Con el suf. -dun). "Callaica, harri preziatu [...] kolore ferdeduna" Urt IV 76. Berriz ere usoa bialdu zuen,
eta olibo-adar-osto berde-duna mokoan zuela itzuli zan. Lard 9. Ekharri zion bere mokoan olio arbola adar bat
osto pherdeduna. Etcheberry 13.
(Añ), ferde (SP, H). Verde (leña, etc.). "Egur ferdea, bois vert" SP. "Verde, leño (c.) ezea, berdea" Añ. "Vert,
qui conserve de l'humidité, en parlant de bois" H. Uztai gaia berde dan artean, okertu arren, erraz zuzenduko
da, baña zartu bada, ta legortu upelari dauskiola ez da geiago zuzenduko. AA III 384. Jakobek zotz berde
batzuek artu, eta unetik unera azala kendu zien. Lard 38. Ordian gizonak zaharo berde bat muztü zian eta
emaztiari eman zeron. Mde Pr 123.
(V-gip ap. Elexp Berg; Lar, Añ), ferde (H). "Verde, no maduro" Lar y Añ. "Vert, qui n'est pas mûr. Mahats
ferdea, raisin vert" H. "Berdia. Heldu gabea. Inmaduro. Sagar berdiak jatearren dago tripakomiñak" Elexp
Berg. Batzutan ardandegiaren arnoak nahasten dire, alentatzen eta gaixtatzen, ezta sobratzen gaixtorik eta
ferderik baizen. SP Phil 276 (He 277 ferderik). Arbolari begira / dio azeriak: / eldu bageak daude, / oraindik
berdeak. Echag 162. Onelako tokietan ikusten dira arbola batean eta denbora berean lorea, fruta berdea eta
eldua. It Dial 40 (Ur fruta berdia, Dv fruitu berdea, Ip frütü berdia). Bena molkoak etziotzan atzaman. / Berdegi
dituk orano, zuen erran. Arch Fab 135. Harzatzu zortzi helzaur berde. ECocin 50. [Adanak] Behar dira hartu
ongi berdiak eta ongi gogorrak. Ib. 48.
(Fig.). Lozano, vigoroso, juvenil. "Vert, qui conserve de la vigueur, en parlant de personnes agées" H.
Egonen baitire bethiere estatu batetan, egoitza batetan, molde berean, bethi berde. Ax 600 (V 386). Gizon bat
zelarik onduxea adiñez, / Ez gazte ya aboro, zahar ere arras ez: / Bi kolore yadan egiña bilhoa / Baiña den
berdena oraindik gogoa / Xedea hartzen du bada ezkontzekoa. Gy 19. Aspaldi, artean gazte eta berde nintzela.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
888

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
BAtx Obab 199.
Pálido, cetrino (ref. al color de la piel). Ezkon-minak dutenak seinale dirade: / Mathel hezurrak seko
koloria pherde. ChantP 124. Laburra, zabalotea, beso ta isterrez oso lodia, buru andiduna, illetsua, ia
begietaraño bizarrez jantzia, okotz biren jabea, beltzeran berde samarra. Ag G 170. Maisu geienak kastillanuak,
/ kolorez berde askuak. Tx B II 169. Itoko zuan bere atzaparretan maketo arpegi-berde ura! Ugalde Iltz 49.
Batzuk gizena izaten dute / eta zuk dezu giarra, / kolore berde xamarrak baña / badezu naiko indarra. Uzt Noiz
116.
Pálido (de ira). Galdetzen bazaiote deusik eman duten, / Muskerrak baizen ferde, ixilik egoten. Hb Esk 198.
Itzetik ortzera, asuna baño berdeago jarri zan Moxolo; beazun guztiak begietaraño igo zioten. Ag G 304.
ferde (BN-baig ap. A; H). "Ferdea, cru" H. "Crudo" A. Cf. BERDERIK.
2. (V, G, AN ap. A), ferde (SP). "Denbora ferdea, goibela, temps sombre" SP. "Berde (V, G, AN), (tiempo)
crudo" A. Cf. 2 berdantza (2); berdate. Gero ta aize berdeago dakar. [...] Emen goaz ondo. Aize berdetxu
au ez balego... Ez dot uste geituko danik baiña. Berriat Bermeo 388.
3. (V-gip), ferde (H). Obsceno; licencioso. "Ferdea, en V, G, cru, malhonnête, indécent, en parlant de discours,
des mots, des paroles" H. "Obsceno, verde. Zuen tio berdiaua da, berdiaua..." Elexp Berg. "Txiste berdiak
kontatzeittu zuen mutikuak" Ib. Esango dituztela itz berdeak, ta eman gazteai konseju gaizto-lasaigarriak. Mg
CC 172. Buru ule murritu edo zuritubaz eukiko ditube bijotz ta ezpan porruba baño berdiaguak. Mg CO 114.
Kontu ta ipuin eze berde zantarrak. Añ MisE 47. Zar berde bik elkar artuta bekatura amilderazteko bidean ta
bizitza galtzeko perillean bere burua ekusirik. AA III 315. Bekatu oen guztien ama da, gazteetan, bizitza lasaiberdea.
Ib. 608. Aita berdiaren semia berdia. fB Olg 59. Ipoin berdiak, berba zatarrak, kontu loijak, errazoe
bajubak, prestuezak ta gizatasunaren lotsagarrijak. fB Ic I app. 23. Berba berde, nasai, amore geistoko,
tentagarri, ipuiñ edo kontu zikiñakaz lujurija predikeetan dabeenak. JJMg BasEsc 102.
II (Sust.). 1. (Lar, Añ, H), ferde (Lar, H), pherde (H). Color verde. "Verdor" Lar. "Uda-barriko ostruen berde
barrixa, Neguko tristurak urrintzeko onena" Etxba Eib. v. berdetasun. Erraulia da uli lerden, luxe, ferde
ederreko bat. Dv Dial 15 (It berdaisa bat, Ur berdiska bat, Ip berdais bat). Bada nik, egiya esateko, jarrua zala
uste nuen berdez pintatua. Iraola 92. Gere ibilliaren azkenaldian, berriro leengo musker (berde) ezeak irten digu
bidera. Ldi IL 44. Beltzak pekatuaren orbana (mantxa) azaltzen zun eta orlegiak (berdeak) itxaropena. Etxde
AlosT 41n. Goldioak berdez margotua. Txill Let 22.
2. ferde, pherde. Plantas verdes, hierba, etc. Eta erran zekién ez lagioten kalterik lurreko belharrari ez
ezeinere pherderi, ez ezeinere arboreri. "Ni à nulle verdure". Lç Apoc 9, 4 (Ip ez berde zen orori, IBk
landareei). Badoaz; eta zaldiak / Ferdean zadukatenak, / Halako bisita segur gura etzenak, / Ya, ya ateka yauziz
nahi du pasatu, / Eta hetarik urrundu. Gy 274. Orañ zelai au len bezela elurrez zuritua ez, baizik berde ederrez
jantzia dago. Arr GB 54. Berderako asenaiuak. "Zanahorias forrajeras" (ib. 38). GipNek 1905, 42. Mendien
mazelak ez dira larrutuak nihun, nihun ez dira erreak; halako berde bat badute, begiarentzat ezin eztiagoa. JE
Ber 51. Lurrak orain biltzen / ederra, argi gaiztoz zeruak / begitan artzen berde / arraia, ta bana-banaka / ostoz
erazten adar-buruak. "El ameno verdor". Gazt MusIx 113. Galiziko zelaiak berdea zerioten alde guzietara. NEtx
LBB 33.
- BERDE-BELTZ (-beltx Lar, H; ferde-beltx H). Verde oscuro. "Verdinegro, berdilluna, berdebeltxa" Lar. "Vert
obscur" H.
- BERDE-BERDE. (Intens. de berde). Muy verde. Eta osterontzeko lau-illetan ere berde berde irauten dute,
abereak negu beltzean bazkatzeko lurrak berez ematen dituen gorosti, agin, ota, erramu, isats, untz eta beste
zenbait orni mueta. Izt C 160. Bainan buru has neguan, eta udan haitzaren ostoek ferde-ferdea daukatela, itzalaterbe
xori ohantze bat iduri! HU Zez 117. Erosten dautse amamak bertan izoztu bana ta sagar berde-berde
batzuk. Kk Ab II 157. Iaz erriak eta aurten denak / berde-berdeak dagotzi. Mattin in Xa EzinB 113.
Muy colérico. Okasiyuan asten danian / jartzen da berde-berdia. Tx B III 34.
- BERDE ILUN (Hb ap. Lh; berdilun Lar, H; ferde-ilhun Hb ap. Lh, H). a) Verde oscuro. "Verdinegro" Lar.
"Vert foncé" Lh. Bere ostoa berde-illuna gañetik. Munita 43. Enborra gora du [alarguntsa-belarrak], hostoa
perde-ilhuna, lorea urdin-beltza. Herr 17-9-1964, 1.
b) Color verde oscuro. Kantauriako ur ugariak berde illunez jantzirik egozan. Ag Kr 77.
c) (ferdailun Dv A). "Poire verte-longue" Dv. "Ferdaillun (Dv), pera verde-oscura" A.
(berdaildun BN ap. A). "Ciruela claudia, variedad de ciruelas" A.
- BERDE-KOLORE. Color verde. Urregorri-antzeko izarea dala emoten dau basoaren berde-kolore
bardintsuak. Alzola Atalak 83. Berde-kolorez barrieztauak mendietako basoak. Ib. 85.
- BERDE-NABAR. Verde y pardo. Urdiñaren ordez zelai ta soloen kolore berde-nabarra ikusten,
ekandutuko ete zan Kantauriko ume bulartsua? Erkiag Arran 125.
- BERDE-HORI. a) Verde amarillento. "Chrysoprasus, harri ferdehória"Urt V 12.
b) Verde y amarillo. Argizko lora, o, zeiñ zuriak! / Urdiñ gorriak! / Berde oriak ! AB AmaE 373.
- BERDERIK. "Ferderik azak, sagarra iatea, manger du choux, une pomme crus" H.
- BERDE-SALTZAILE. "Verdulera, verdulero" Lar.
- BERDE-URDIN. Verde y azul. Uhin berde-urdinak eztiki hausten ziren. Mde HaurB 97.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
889

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berdeagotu. Hacerse más verde. Belarraren berdea berdeagotu zen, eta txiribita zuriak banan banan galdu
ahala, hamar halako rubi-kolorezko unanu-lore jaiotzen ziren. MIH 298.
berdedura, ferdedura, ferdadura (SP). Verdor. "Verdure" SP. v. berdetasun. Egia da, uriak bizia emaiten
deraue ferdedurarik duten landarei, baina ferde eztirenei edekiten deraue. SP Phil 486 (He 493 ferdadurarekiñ).
berdeitsaski. "Verdemar, piedra, y color de pintores" Lar.
berdeja. "Berdeja baltza (V...), una uva de granos pequeños y muy dulces" A. "Berdeja bera (Vc), una especie
de uva" Ib.
berdekara (BN-baig), ferdekara (BN; Urt, Dv), pherdekara (L). Ref.: A (berdekara, ferdekara); Lh
(pherdekara). Verdoso. "Balanites, ezkur hárria, harri perziatu ferdéxkoa vel ferdekara" Urt III 245. "Color
verde alegre" A. "Ferdekara (BN...), verduzco" Ib. v. berdats. Ixilik oxin mutua, urretxaren kerizpetan. Zidar
eta berdekara kolore illuna, dizdizka. Alzola Atalak 82.
- BERDEKARAKO. Verdoso. Hetan kausitzen baduzu harea xehea eta ferdekarakoa izanen zare Uxantik
hurbill. INav 81.
berdekeria (V-gip ap. Elexp Berg). Obscenidad. "Andrei berdekerixa batzuk esan da gustora ibiltzen da
Joxe" Elexp Berg. v. gordinkeria, lizunkeria. Ta esan legijan berdekerija altubak, klarubak ta zatarrak. fB
Olg 71s. Pornikazinoia, loikerija, berdekerija, luxurija... fornicatio, inmunditia, impudicitia, luxuria. fB Ic II
253. Ez da, eztegubaren atxekijagaz, nasaitasunari, ordikerijari ta berdekerijari leku emoteko eguna. fB Ic III
338. Esango dizut zer dan / mozkorran kontua: / sarri maldiziyua / ta arrazoi tontua, / berdekeria eta / izkera
gaiztua. JanEd II 119.
1 berdeki. "(Hb), verdure, fourrage vert" Lh.
2 berdeki, ferdeki (Urt). "Animose [...], ferdeki, biziroki" Urt II 108.
1 berdel (V, G; Lar, Hb ap. Lh, H), berdell (H). Ref.: A; Arzdi Peces; FauMar 88; AEF 1960, 20, 45; Etxba
Eib; Elexp Berg. Verdel, sarda. "Salpa, pescado" Lar (tbn. Izt C 205, en una lista de peces). "Maquereau,
poisson" H. "Pez marino, algo mayor que la sardina, y cuya carne es muy ligera" A. "(Scomber scombrus),
sarda" Arzdi Peces. "Caballa, verdel, sarga, maguerol" FauMar 88. "Pescado del Cantábrico. Joxe Migelen
batela, txitxarruak eta berdela" Etxba Eib. Arrapatu nai nuan / oiekin berdela, / eta bidian galdu / zitzaidan
txapela. Uzt EBT 111. Egunero aipatzen ez diren gauzak [...] erdal hitzez izendatzen dira: morgi (marraxua),
macrell (berdela), crwban (apo harmatua). MIH 188.
- BERDEL BEGI-HANDI. "Berdel begi-andia (V-m), cuerva, un pez" A.
- BERDELETAN. A la pesca del verdel. Bagagoz, bagagoz illunabarrean, potin txiki baten lau laguntxu,
berdeletan, Orioko aurrean. Ag Kr 89.
2 berdel. "(V-och), verderón (pájaro)" A. v. berdauza.
berdelatz. v. berdalatz.
berdeleta. Verderón. "Txorru (Ondarribia), berdoi (Donostia sg. Larrinúa), txoaberde, berdeleta (V)" Arzdi
Aves 164. v. berdauza.
berdeloga. "Acanthis, ferdemírua, xoriférdea, berdeloga" Urt I 69.
berdeloi. v. berderoi.
berdelur. "(Hb), terre consacrée aux fourrages qui se mangent verts" Lh.
berdentza-bart. v. BERDANTZA-BART (s.v. 1 berdantza).
berderako. "(Adj.), tendiendo a verde. Erosi daben soñekua, illun berderakua" Etxba Eib. v. berdats.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
890

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berderoi, berdeloi (V-gip), berdeloe (V-gip), berdoi (G-bet). Ref.: Arzdi Aves 164; SM EiPáj; Elexp Berg.
"Verderón [...], berdoi (Donostia sg. Larrinúa)" Arzdi Aves 164. "Escribano soteño (Emberiza cirlus)" SM EiPáj.
v. 3 berdantza; berdesila. Tarin, kardantxulo, txirriskillo ta berderoiak, bata bestearen atzetik jira-bira
bizibizian, iñon ere gelditu ezinda. Ag G 43.
berdesila. "Berdesilla (V), verderón (pájaro)" A.
berdeska. v. berdaxka.
berdesko. v. berdexko.
berdet (S ap. Lrq; Foix ap. Lh). "Vert de gris" Lh y Lrq.
berdetasun (Lar, Añ, Dv), ferdetasun (BN ap. A; SP, Lar, Dv, H), berdatasun (Hb ap. Lh). 1. Verdor.
"Verdeur" SP, Dv. Berak nola nai ere ikusi lezakee goiko zeru orien urdintasun zoragarria eta lurraren
berdetasun ederra! Arr GB 19. Era berean lurraren gaña / Berdetasunez jantziaz. "De verdura vistiendo". Otag
CancB III 333. Itzik ez dabe [zugatzak], baña begira / Euren onbide andia, / Egilleari berdetasunaz / Emoten
deutsen gloria. AB AmaE 465. Ostoen beste egiteko aundia berdetasuna ematen dien ezadea sortzea da. NekIr
6. Itsasoan sartu ziren [...]. Apur bat egon zen berdetasun hartan haurrarekin itzulika. Mde HaurB 100.
Lozanía. Hala da gizona ere, gizon alferra eta guti balioa, bere gaztetasuneko lorea eta berdetasuna
iraganez gero, obra onen fruiturik gabe dagoena. Ax 191 (V 129). Amari agradatzen bazazkiyo kortejubak,
yuaten bada danzetarat [...] alabak bere adiñaren berdetasunian, bere pasionien billigardatasunian
gorrotatukottu desordenok? (1858). In Satr Seksu 33.
ferdetasun (Urt, H). "Amarities" Urt II 12. "Verdeur, âpreté, acidité du vin, des fruits" H.
2. "Ferdetasun, crudité, indécence des discours, paroles" H. v. berdekeria. Ta egitadeetan, elduten dirian
leku guztian, berdetasuna ta indezenzija erakustia. fB Olg 53. Ez dozu ikusten, loi bat, nos bait konpesau arren,
leengo berdetasunak ta aragijaren erako pekatubak erakusten ditubala? fB Ic III 274.
3. "(Vc, G, AN, ...), humedad" A.
berdete. 1. "(R-uzt), tinte verde" A.
2. berdate (B). "Sulfato que se da a las plantas para matar los insectos. Tomate-landare oiei berdatia man"
Izeta BHizt2.
berdete. v. berdate.
berdetsu. v. berdatsu.
berdetto. "Un peu trop vert" Lrq.
berdetu. v. berdatu.
berdetxo, ferdexo (Lh). Verderón. "Verdier" Lh. Cf. berdatxo.
berdexe. "Un peut vert" Lrq.
berdexka. v. berdaxka.
berdexko (G, L, S, R-uzt), berdesko, ferdexko (Urt). Ref.: A (berdeska); Lrq. Verdoso. "Balanites, ezkur
hárria, harri preziatu ferdéxkoa vel ferdekara" Urt III 245. "Verduzco" A. "Un peu trop vert" Lrq.
Bah! dio azkenean, beude; / Oraiño berdesko daude [mulkoak]: / Ez dire on bertze iñorentzat, / Baizen mutiko
tzarrentzat. "Trop verts". Gy 129 (Arch Fab 135 berdegi dituk orano).
berdextu. "(Hb), couvrir de verdures (?)" Lh.
berdezka. v. berdaxka.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
891

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berdeztatu (Lar), ferdeztatu (Hb ap. Lh), ferdestatu (H). "Transflorear, dar color verde sobre oro u plata,
urregañean berdeztatu" Lar. "Couvrir de vert, verdir" Lh. "Verdir, donner une couleur verte" H.
berdextatu (Hb ap. Lh). "Couvrir de verdures" Lh.
berdeztu. "(G-to-bet), casi emborracharse" A. v. berdoztu.
berdies. v. berjes.
berdigu. v. berdugo.
berdilun. v. BERDE ILUN.
berdin (V-gip, G, L, AN, BN, R; SP, Lar, Mg Nom (G), Añ, VocBN, Hb ap. Lh, Dv, H, Zam Voc), bardin (V, L,
AN-egüés, BN, S, R-uzt; Ht VocGr 351, VocS, Mg Nom (V), Añ, Lecl, Gèze, Dv, H, Zam Voc), berdi. Ref.: A
(berdin, bardin); Bon-Ond 155; Lrq /bardin/; AtBou 368; Iz ArOñ (bardin), Ulz, Als; Etxba Eib (bardiña); Gte
Erd 79, 157, 200; Elexp Berg; Holmer ApuntV (bardin). Tr. Berdin es la única forma documentada en la
tradición guipuzcoana, y bardin en los textos vizcaínos (tbn. en el alavés Lazarraga, y en Iztueta) y suletinos.
Los autores labortanos y bajo-navarros emplean ambas variantes: así, por ej., bardin en Dechepare (en el que
aparece, además, una vez berdi), Leiçarraga, Duhalde, Duvoisin, Hiriart-Urruty y Barbier; berdin en Materre,
Etcheberri de Ziburu, Axular, Chourio, Arbelbide y J. Etchepare. Bardin se encuentra tbn. en Lizarraga de
Elcano. En varios autores, la diferencia formal berdin / bardin se corresponde con una diferencia de significado:
así, Harizmendi y Haramburu emplean bardin con el valor de 'igual', mientras que berdin es usado como
adverbio ('igualmente', 'de todos modos') o conjunción ('pues, ya que'); Oihenart usa bardin ('igual') y berdin
('d'ailleurs'), y en Duhalde se encuentra sólo bardin como adj. y adv., mientras que como conj. aparecen tanto
dicha variante como berdin. En DFrec hay 568 ejs. de berdin (27 septentrionales), y 11 de bardin, vizcaínos.
I (Adj.). Igual. "Égal" SP, Ht VocGr 351, VocBN, Dv y H. "Par, igual" Lar. "Hombrear, quererse igualar a otro
hombro con hombro, berdin izan nai" Ib. "Pair" VocS. "Berdin gelditu dira [='han empatado'] (AN-gip)" Gte Erd
157. Tr. De uso general, se documenta desde Dechepare. Para la expresión '(ser) igual a, igual que', -(r)en
berdin es la construcción propia de la tradición septentrional; los autores meridionales emplean -kin berdin, -gaz
(-az) bardin. Hay, sin embargo, excepciones: algunos guipuzcoanos modernos (como Etxaide, Orixe, Lekuona
(SClar 126), Anabitarte o Uzpaide) usan la primera, mientras que hay ejs. septentrionales (en HeH y Duvoisin)
de la segunda. Encontramos además -i bardin en TB y Orixe.
Zure gortean bardin dira handi eta xipia. E 235. Andria, Ieinkoak drugatzula; orai berdi girade; / Ni errege
balin baninz, erregina zinate. Ib. 169. Azken hauk oren bat egin dié lanean, eta gure bardin egin dituk. "Tu les
as fait pareils à nous". Lç Mt 20, 12 (He gure berdin egin, Ip gure bardin egin; HeH, Dv gurekin bardin egin, Or
gurekin berdin egin; TB guri bardin egin). Ezen egiazko Pastor oro, non-ere baitirade, bere ofizioaren
exerzitatzeaz den bezenbatean, zein bere lekhuetan authoritatez eta puisanzaz bardin diradela. Lç Ins G 6v.
Ezen lehenago, iguzkia sar zedinetik ilkhi arterano, gaua laur parte bardinetara partitzen zutén. Lç Decl a) 7r.
Arma bardinaz. (Cantar de Lelo). IC II 90. Bardin Burgos eta Markina. "Iguales son". RG A 49. Zeñek baitu
bere ethorkia Aita eta Semea ganik, gauza guztietan hekin pare eta berdin. Mat 64. Zeren izan baitzarete /
Lurrean gure berdiñak, / Hezurrez eta haragiz / gu bezala egiñak. EZ Noel 130. Zeren orduan biak baitira
berdin, biak baitira erho. Ax 301 (V 201). Eta aldez aingiru gaixtoen berdin, deabruen paretsu egiten da. Ib. 98
(V 67). Zeren berdinarekin ihardukitzea dudos da eta perilos, handiagoarekin erhokeria, eta ttipiagoarekin
itsusi eta desohore. Ib. 332 (V 220). Ederrenen bardina / (Ezpadohat' atzina) / Da begitartez, eta / Diskret oboro
ezina. O Po 27. Xazkoaren adin, geurzkoaren bardin. O Pr 480. Munduko muga guztiek / Ikusi dute berdin /
Nola Iainkoak eztuen / Bere baizen deus bardin. Hm 65s. Hekien bien bardin zara. Ib. 75. Hala zorigaitzean,
nola onean, gauza guziak pisu berdinez pisatzen tutzula. SP Imit III 25, 3. Atsegina eta atsekabea bihotz bethi
kasik berdin batez hartzen du. SP Phil 9. Hark egitentu gizonak kasik Angeruen berdin. Ib. 250. Ioandone Paule
apostoliak ere erraiten du loa, eta herioa, biak bardin direla. Tt Onsa 79. --Zeiñ da hirur hautarik / Handien den
Presuna? / --Hirurek bardiñ dute / Bere handitasuna. Gç 212. Bere baithan ikhusi da / Bere Seme bardinean, /
Nola baita presuna bat / Ezagutzen miraillean. Ib. 71. Errazu nola den berdiñ / Semea Aitarekien. Ib. 25. Jente
güzien gaitz bardinetik haren begiratüz eta bere graziaz aitzindanik Adamen bekhatiaren khozütik gibeltüz. Bp II
92.
(s. XVIII) Iru Persona distinta, bata besteagandik diferentea dana; bañan guzian igoalak eta berdinak. OA
20. Zeiñak egiten baitu gizona aingeruen berdiñ, Jainkoarenzat maitagarri, eta giristino guzientzat ohoragarri.
Ch III 10, 6. Daukalako gloria bardina Aiteagaz da Espiritu Santuagaz. Arz 36. Irurak bat da bardinak gauza
gustietan. Ib. 31. Ala zure gehienak, ala zü beno gaztiaguak, ala zihaüren bardinak. Mst III 49, 7. Orregatik bat
bera ta berdiña da irurei ematen zaion honr, adoranz eta gloria. Mb IArg I 357. Puntu onetan, nola Euskal
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
892

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
errietan era edo manera jakinik ta guzienzat berdiñik orañ artean izan eztan. Cb EBO 61. Lagun guzienzat
berdiña, ta guztiakin igoal gozatsua edo afablea. Cb Just 91. Ak Jangoikoa dan aldez, gloria bardina eukitea:
eta Gizona dan aldez, beste iñok baño andiagoa. Cb CatV 27. Zerua eginen zenean, gizonen bekhatuen gatik,
metalaren berdin, lurra burdinaren. Lg I 333. Izan zaite kanpoz yende prestu eta berthute dutenak bezala aphal,
modest, arrai, bethi umorez berdiña. Mih 36. Seme guziz maite haren ikhusteaz izan zuen bozkarioa, haren
eskasak eman zioen griña eta khexagunearen berdiña izatu zen. Ib. 118. Igual eta berdin dira gauza güzietan.
CatLan 26. --Ta Espiritu Santua Aitarekin ta Semearekin berdin da? --Bai: irurak dira berdin-berdiñak. Ub 128.
(s. XIX) Ez zaitut zu ez behar egin / Paxuko, debot atea, / Maingu tringil horien berdin. Monho 38. Ez da
guzien iritxi berdina jakiteko zenbat denporaren buruan desegiten dan hostia konsagratu edo ogi itxura. Mg CC
239. Konfesore guztiak ez dira bardinak. Mg CO 192. Baña badakizu ez dala bardin gabeko jagiguria ta
goixekua. Mg PAb 116. Ez da bardin ta ora batekua areen ta gure zorija. Ib. 205. Andi ta txikien arteko partilla,
ez da inoiz berdiña. VMg 6. Laguntzat arzazu berdiña: / Andiagoa izango da kaltegiña. Ib. 8. Jangoikoaren
Legea bat bardiña ezta guztientzat? Añ LoraS 33. Biak batera, ta neurri bardinean. Ib. 176. Eta ala lenago
eman bear zaie, premia berdiñetan, obligazio geiago diegun personai. Gco II 37. Eztíre ez bardín oraiko
trabájuttoak emanen zaigun gloriarén áldean. LE Ong 81v. Prestaera berdiña bada. AA I 472. Eskeintzen zaio
alabaña bere Seme bakarra, guzian berarekin berdiña. AA II 13. Baña lan guziak ez dira berdiñak, ez
debekatuak. Ib. 50. Ezen gaba eta eguna, gauerdi eta eguerdi, ilhunbea ala argia, bardin dire zuretzat. Dh 203.
Goragokoak, bardinak eta bereziki sehiak eta bertze bere menekoak erasiaz eta errephortxuz xahutzen dituzte
orobat huts xumenak gatik. Ib. 68. Soinuba joteko erramientak bardinak izan ezarren, soinu guztiak dira
bardinak, orain tokeetan danez. fB Olg 32. Bijak badira odol bardinekuak, gitxi gora beera euki bardinekuak,
kleitu bardinekuak. fB Ic III 334. Ez da izaten mantenimentu bardiña erri guztietan. JJMg BasEsc 205. Mediku
guztijak dirala bardiñak. Ib. 82. Eta ezta zuk dinozuna zuri deritzunagaz bardin. Astar II 57. Berdin dire Aita,
Semea eta Espiritu Saindua. CatB 28s. Emen berdintzen dira / aberats pobreak, / berdiñak badirade / gure
birtuteak. Echag 104. Ordian bardin girate, / Diferent denik eztate. UskLiB 217. Bainan segurki ez dira berdin /
Guzien jendetasunak. Bordel 83. Zeren izango gera / guztiok an berdin, / naiz errege emen izan, / naiz izan
arlekin. It Fab 53. Neurri ta balio bardiñean ez ezik, geiagoan ere naiago dutela artoa, garia baño. Itz C 28.
Gizon güziak Jainkoaren aitzinian bardin dira. Arch Gram 16. Gauza berdiñ da horlatan. Gy 195. Ez dire
ithurriak dohain bardinekin. Hb Esk 97. Sinheste guziak bardin balire, Yainkoaren irakuspenak deus ez litezke.
Hb Egia 54. Bada, Jaunarentzat guziak berdiñak dirala. Lard 499. Asmu hekiek guziak, ez diren arren bardinak,
oro elkhar iduritsuak dira. Dv Lab 67. Zeren herri bateko goldea ez den hauzo herriko goldearekin bardina. Ib.
57. Erakusten dituen / ortza txiki fiñak, / txuriz elurrarekin / dirare berdiñak. Bil 60. Esan izan dizut nola Zeruko
Aitak ere baduen Seme bat, berarekin guzian berdiña. Arr GB 80. Hirur Persuna hurak bardin zahar, bardin
photeretsü dira, zeren gaiza orotan bardin beitira. CatS 21. Ikusi du eztirela berdinak aietan erakusten diran
kristau ikasbideak. Legaz III. Eta uste diat, nere zor-artzekoak ortxe nunbait berdin izango dirala. Zab Gabon
27. Gaizki nai digutenakin, ongilliakin bezela amorio berdiña agertu dezagun. Bv AsL 67. Pobreak izan arren
aberatsaz bardiñ. AB AmaE 241. Guztientzat bardiña daukana legea. Ib. 242. Nahiz hekien mintzaiak ez
ditezken berdinak, halarik ere biak elkharren heinekoak dire. Arb Igand 36. Agin zuriak eta bardinak, /
Guzarateko perlak lez. Azc PB 122. Ez dauke indar bardiña, edozein gizonek nai emakumek egiten dituezan
erreguak eta eskariak? Itz Azald 169. Zetan dira bardiñak Espiritu Santuaren frutuak eta zoriontasunak? Ib.
196.
(s. XX). Hirur Presuna horiek orotan bardinak dire. CatJauf 51. Andre Marietako egunak eta ezereztan
garizumakoak eztira emen bardiñak izaten. Ag Kr 157. Umetxo bardin bi egozan bakarrik burditxo baten. Echta
Jos 357. Ez, gure maitetasuna ezta danentzat era batekoa, ezta ere beti berdiña. Ag G 290. Senar emazte
berdiñagorik, gizon-emakume apalagorik! Ib. 373. Asi zuten baserrietako gau soñu berdin ta iraunkorra. Ib.
282. Mariatxo zanaren begiak eta lore aiek kolore berdiña dutelako. Urruz Zer 118. Medelen osotasuna ta
gurea, Jaunari eskerrak, eztira berdinak. A Ardi 105. Arribiltarrentzat gauza bardiña zan. Kk Ab I 30. Guzien
zorion gaia berdiña izango da; atsegingai berak izango dittuzte; baño ez zorion edo atsegintasun berdiña. Inza
Azalp 114. Ez ditazkela bardin oro izan! Edo hau, edo hura. Barb Sup 58. Artu begi, arren, yauna, eskiñi urri
au, nire guraria al-izateaz bardin balitz, aberatsagoa litzake ta. "Si su poder y deseo se conformaran". Or
Tormes 5. Segari mardulak aurrera-kiñu berdiña egiten dute ebaki-ala. Or Mi 108. Eriek gaitza berbera izanik,
ez dela bi eri berdinik. FIr 188. Guziak ama berekoak, ohantze berdinekoak, seaska batekoak. Zub 103. Gure
etxean laurentzako / gaur sei sardiña, / bañan ez dute egin / partizio berdiña. Tx B 72. Bakalderritik bera ta
bera / Edur-malutak ugari, / [...] / Soñeko zuri eder bardiña... / Janzten dautsie danari. Enb 107. Ondasunetan
bardiñak ezin izan leitekezala. Kk Ab II 114. Errialde biyetan oiturak eta bizikerea bardin samarrak beti izan
diralako. Ib. 164. Bijotz orotan bardiñak dozak maitasun naiak. / Abesti orok yagertek geure keska bardiña.
Laux BBa 38. Nork ukatu dezake auxe litzakela elebitza edo "bilingüismo" zuzena ta bidezkoa, guzientzat
berdiña? Ldi IL 138. Ikasi, ez-ikasi, / oro gara berdin. Or BM 94. Yesusek esaten zien Yuduai, bera Yainko zala,
Aitarekin berdin. Ir YKBIz 107n. Gauzen jabetzea be ezta izan beti bardiña. Eguzk GizAuz 170. Eta tarte oiek ez
dira beti berdiñak, baizik batzuetan aundiagoak besteetan txikiagoak. Munita 151. Mattin berriz, ire berdiña
duk, ire aziaren sorkia. Etxde JJ 7. Parisen kurritzen da ipuin berdina. Mde Pr 126. Iordan-lurretik, Zure berdiñ
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
893

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
dan menditik, baiñan txiki guregatik. "De terra Iordanis et de monte aequali tibi". Or Aitork 388. Beraz, Iainkoasmoa
Iainko-izatearekin berdiñ da. Ib. 313. Zugandik izanik ere, Zuri berdin ez izana. Ib. 378. Ezin izan ditezke
denak berdin. Txill Let 123. Itsasoan ez da gau bat bestearen berdiña. Anab Poli 129. Etxe txikiak dira, izan.
Biak bardiñak, alderdi bakoitzetik amabi-amalauna metro luze. Erkiag Arran 134. Nork eztaki abagune
bardiñetan solas gozo bigun sarkorra kutunarengan isurtzen? Ib. 101. Guztiok ez dogu izaten borondate
berdiña. SM Zirik 6. Erritarrak beti bardiñak: biotz-gogorrak, entzun-gorrak, Jaungoikoak ardura gitxi emoten
eutsienak. Bilbao IpuiB 217. Gure azeria ez zan beintzat iritxi bardiñekoa. Ib. 202. Egun eztago ez goirik ez
beherik, guztiok gaude haltura berean, guztiok gara anai, berdin eta libre. Arti Tobera 264. Marra ditzagun
onen eduko lau lerro berdin. Zait Plat 65. Erabateko ederra beti berdin da, len, orain eta gero. Ib. 39. Bedar,
giñarra, sasi ta zume / su bardin baten erasoz. Gand Elorri 195. Arima, eta arimak duen materiazko tresnak
eztutela etorburu eta izaera berdiña. Vill Jaink 70. Etzan berdiña aruntza ta onuntzako bidea. NEtx LBB 48.
Beste arrai-klase bat / berriz txitxardiña, / uretan bai al dago / beraren berdiña? Uzt Sas 309. Amodioaren mail
guziak / ez dira arras berdinak. Xa EzinB 123. Bi letra berdin nahi ezberdinen elkarteak. MIH 97.
(En oraciones negativas o interrogativas). (No haber, no tener) igual. O anderia, ezin date ehor zure
bardinik, / Gainekorik zuk eztuzu Ieinko beraz berzerik. E107. Gozatsua eta konplitua zara zeure bardinik
eztuzula. Harb 372. Iainkoaz lekhora goragokorik eta bardinik gabea. Ib. 93. Ongi zaren, o, lurrean, / Izatean, /
Bardinik eztuzuna. O Po 56. Ikusirik, beti urteten ebala ondo Dabiden balore bardiñik ez eukanak. JJMg BasEsc
178. Lendanaz du Maria / Jaunak bedeinkatu, / bere berdiñik ez du / lurrean arkitu. Echag 125. Dama gazte
polit bat / bada Donostian, / berdiñik ez duena / zeruan azpiyan. Bil 46. O neskatilla Sarako gazte / Fedez
bardiñik bagea! AB AmaE 190. Ez diagu berdinik / deusik hik eta nik. Zby RIEV 1908, 771. Hark eztü bere
bardinik / zelian ez lürrian. UNLilia 14. Or eztek, bada, Antton Barandiaran, Goierrin ere berdinik eztuena? A
Ardi 68. A ze nolako taldea! / Berdiñik iñon ote dagoan / egingo nuke galdea. Basarri 118. Ene amatxik mundu
guzian ba ote zuen berdinik? Xa Odol 345. Renato Castellanik eskeini digun XVgarren mendeko Veronak ez du
berdinik izan zineman. MEIG I 153.
v. tbn. VMg 16. Gco I 458. Zab Gabon 75. Moc Damu 3. Ox 19. ArgiDL 166. TAg Uzt 43. Etxde AlosT 79.
Munita 130. Anab Aprika 102. NEtx LBB 31. Bardinik: fB Ic II 285. Ur MarIl 125. Hb Egia 1. Azc PB 123.
(V-gip, G, AN, L, BN, R; Lar, Añ, H), bardin (V, L, BN, S, R-uzt; Lar, Añ, H). Ref.: A (berdin, bardin); EI
185; Etxba Eib (bardiña); Elexp Berg. Liso, llano. "Igual, sin cuestas" Lar, Añ. "Kastilla aldietan, lur bardiñ
zabalak asko dira" Etxba Eib. "Liso. Kuarto ortako suelua eztago oso berdiña" Elexp Berg. "Lista, bardina"
Dgs-Lar 5 (por 'lisa'?). Aldapa eta mendi gorak dirade planaturen, / Eta puioak elkharren kidera berdinduren.
// Fiñean nola Zerua baita guztiz leuna, / Lurraren bisaia hala izanen da berdiña. EZ Man I 89. Eta onezaz bideirikitzen
digu Doktore Santu bat alabatzeko, alako bide-berdiñ argizkoa. Lar SAgust 3. Azkenean joan ta
gordetzen da arririk ez den toki berdiñean dabillen ura bezala. Mb IArg I 284. Zelai berdiñean dabillelako
ustean. Mb IArg II 12. Zeruko bide berdiñ ederra. Echag 218. Hantik ezagun zen itsasoa, aldiz mirail bat bezain
arrasoa eta bardina, aldiz, zoro baten pare, harri peñen kontra muthiritua. Dv RIEV 1931, 557. Mendiak ordoki,
oro bardin, legun-leguna. HU Aurp 200. Bizkaiko euskerearen laztasunak aitatutean eztot esan gura
Gipuzkoakoa edo beste lurralde batekoa bardiñagoa, samurragoa edo akats gitxiagokoa bada edo ezpada. Ag
Kr 8. Murritzak dira, lantze ttipikoak, berdinegiak, hotz eta motzak beren loreen gatik, Cestonako hôtelak Vichykoen
aldean. JE Ber 75. Toki au berdiña da, erria toki atsegiñean jaiota dago, mendiz inguratuta. Anab Poli
106. Tokiak dituzu batzuk berdiñak, toki zelaiak, lurra ta arriak. Anab Aprika 8. Badakusket orduan / esku
gorenak nola zimendu / ain berdin eta galgan / jarri dion lurrari. "Tan a nivel y plomo". Gazt MusIx 123.
"Adaequare tecta solo, lurrarekiñ berdintzea, lurraren berdiñ egitea" Urt I 130.
bardin (V-gip). Ecuánime. "Bardiña [...]. Tratándose de personas, justo. Alkatetzarako, gizon bardiñ baten
billa gabiz" Etxba Eib. Orduban izango da ezagutuba gure jauna zein bardiña eta justuba dan bere
juizioetan. msOñ 11v.
II (Adv.). 1. (V-gip, G, L, AN, BN, R; Urt I 129, Lar, Mg Nom 68, Añ (V, G), Hb ap. Lh, VocBN, Dv), bardin
(V, S; Mg Nom 68, Añ (V), Gèze, Dv, H). Ref.: A (berdin); Lrq /bardin/; Holmer ApuntV (bardin); Gte Erd 180.
Igualmente. "Adaeque, berdin, igoálki" Urt I 129. "Igualmente" Lar y Añ. "Equidistar, berdin bidastitu" Lar. "De
même, de la même manière" VocBN. v. berdinki. Tr. De uso general.
Egun hartan handiena izanen da erratuia / Eta bardin iuiaturen handia eta xipia. E 59. Sufrituren dugu hain
iustoki eta hain zuzen onez guziéi bardin apartenitzen zaikun Testamentu konplitu haur edeki, estal, korrunpi edo
ezezta dakigun? Lç Adv ** 5v. Batak estimatzen du egun bata berzea bainoago, eta berzeak estimatzen du
bardin zein egun nahi den. Lç Rom 14, 5. Zegaiti lauoi bardin on eretxi / ez deraustezu euren amoreetan?
Lazarraga 1145v. Biak berdin hik ostikoz egotzten tuk lurrera. EZ Man I 45. Eta halatan biak berdin su batetan
egonagatik, eztira biak berdin erratzen eta ez penatzen. Ax 583 (V 374). Zeruek salhatzen dute / Iainkoaren
loria: / Haren obrek deklaratzen / Bere Moldalaria. / Egunak hurrena hurren, / Badu berdin salhatzen. Hm 43.
Bainan ezterauzte bere lanak ordenatzen, ez berehala, ez berdin, ez ordu, ez leku guzietan. SP Phil 173. Lo
danzanak eta gu bardin Iaunaren aitzinera helduko gira. Tt Onsa 79. [Gogoa emaiteko dügü] hen bardin
egiaren erraitiari, algarren berririk etzienian ere. Bp II 119. Ezteia ber Jesüs-Krist Jauna bardin Meza orotan
Jinkoari ohereskatzen? Ib. 12.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
894

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(s. XVIII) --Hostia andia edo txikarra artuten dabenak artuten dau grazia geiago? --Ez, biak bardin. Arz 58.
Kristo Jaungoiko eta Gizon egiazko bakar bat bera arkitzen da eta dago Hostia konsagratu guzietan igualmente
edo berdin. OA 48. Desbardin diren gaizak bardin egarten. Mst III 5, 3. Bena eztüzü oro bardin jakinsützen. Ib.
43, 4. Sutegi edo labe aorik, zulorik edo zirriturik ere ez duen batean sartua; ta su, berez beti-beti ta era batean
ta berdin erretzen duena. Mb IArg I 254s. Euskeraz, Erdaraz ta latinez berdin, txit trebetasun andiaz ta ederki
lotsarik gabe irakurten erakasten diena. Cb EBO 19. --Mirarizko obra au, Espiritu Santuak legez, Aiteak eta
Semeak egin ez eben? --Bai, Jauna, eta irurak bardin. Cb CatV 70. Elizan diren güziek berdin parte dütea
huntarzün hotan? CatLan 55. Bada au ere dá irugarren obligázioa biak bardín konprenditzentuéna. LE Matr3
224.
(s. XIX) Huts benial batek berdin / Izanen du lezean / pena eternala / huts mortalak bezala. Monho 124.
Guziak artzen dute argia; ez ordea guziak berdin, nolakoa daraman kandela, alakoa izango da argi artua. Mg
CC 230. Ikusiko da ez ditugula bardin erabagiten berbaak aitatu dodan neure adiskide onek ta nik. Mg CO VI.
Egin daruadaz goiseko eskaarijak, ta bardin gabaz oera baño leenago. Mg PAb 67. Barneko har kruela bethi
bardin alha, su hark bethi krueltasun berarekin erretzen. Dh 165. Juzgau egizuz guztiak legiagaz bardin. fB Ic II
166. Alargun ta ezkondu guztijak bere bardin aitu biar dabee eureentzat doktrina au. JJMg BasEsc 235. Gerozti
sei barrika ardu edan tüzü ordenari, / Beste sei ükhen bazüntü bardin edan beitzüntükin. Etch 496. Zerentako
hilzia / Ziren egunez / bai eta ere enez, / Bardin beita txostatzen. Arch Fab 233. Lagunik ez daukanak, bakarrik
bardin egin leikez. Ur MarIl 2. Eta neurthitzen erregela guziez errezibitu eta berdiñ pratikaturik badea? Gy XI.
Bazuen berthutea, ez xoilki gerlako / Bainan ungi guzien bardin hedatzeko. Hb Esk 65. Denen buruan Santxo
handia deithua, / Zortzi menden buruan berdin aiphatua. Ib. 65. Guziai berdin eta bear bezala begiratzea. Lard
488. Ez du orotara bardin hedatuko hazia. Dv Lab 66. Errelijioneko egiak bardin ezagütürik izan dira estatü eta
adin orotako jentez. CatS V. Dianak arkitzen ziran pozik agindua egiteko, ta urrutietara juan biar zutenak ere
berdin, bestiak bezela. Bv AsL 165. Alantxe bardin abiauko da / Kantuz Euskaldun Erria. AB AmaE 79. Parisen
berrogoi eta bost eta Frantzia Tolosan hogoi eta hamahirur gizonek, hobenik gabe, berdin burua ebakia izan
zuten. Elsb Fram 116. Egun oroz ihizin, / bardin gau beltzean. Zby RIEV 1908, 770. Harri hori zaitzu hor /
berdin baliatzen. Ib. 765. Eskuara eta frantsesa biak bardin dazkiena. HU Zez 40s. Beharrik eztoazi oro bardin
makur. HU Aurp 216. Ondo ian, bardin edan / eta gauza ederrak, / bearrik egin barik / dituez alperrak. Azc PB
109. Bardin iazoten da zeruko arpegi-andigaz. A BGuzur 154. Frutu orreek bardin salduten dira, edo obeto,
kristinau egiazkoen merkatuan setalarienean baño. Itz Azald 209.
(s. XX) Leorrean lez bardin / Itxas-zabaletan, / Eguraldi onakaz / Baitta ekatxetan. Echta Jos 261. Aldi
andana batez egin du, eta bethi berdin, horrela erakusten zaungularik irrintzinak baduela menderen mendetan
iraun duen soinu bat. JE Bur 150. Jesukristo osorik dago osti osoan eta bere zati bakoitzean, eta bardin kalizean
be. KIkV 90. Eta jo ezker, jo eskuin, Pan! Pan! eskuz, jatsaz eta erkatzaz, gerrenaz bardin. Barb Sup 98. Mastiadarrak,
matsondoan ezpadago, berez zittu edo fruturik eman ez dezaken bezala, zuek ere berdin, ez ba zeundete
nigan. Inza Azalp 140. Gizonak edariari geiegi emanak; gazteak berdin. FIr 173. Bizia ateratzen, / batzutan
herritik, / Bortuak iraganez, / berdin Españatik. Etcham 172. Eta zarraizkion guziak berdin, bakotxa bere aldian.
JE Ber 79. Urte batian bai eta bestian be bardin. Otx 5. Zuaitz onak arnari ona, zuaitz txarrak arnari txarra.
Gizonak ere berdin. Ir YKBiz 139n. Ez dizkigute beti berdin kontatzen Yesusen esan-egiñak. Ib. XI. Beste izaki
guztiak bezelaxe, berdin gizakumeak ere. TAg Uzt 251. Gaizkiaren kontra jazarri niz. Berriz haste balitz, bardin
jazar nindaiteke. Lf Murtuts 51. Euskaldunoi, lendik egositako esaerak guztiok berdin esatea, eztigu barruak
agintzen. NEtx Nola 50. Gezurra dirudi orrenbestetan eta orren berdin "maitemindu" aal izateak. Txill Let 85.
Eta urrengoan be bardin, eta urrengoan be... baita. Bilbao IpuiB 257. Itzez ta egitez bardin bazabiz / gizon
gauza guztietan. BEnb NereA 187. Zozketaz ixentetan zirean urtean-urtean ogetamazortzi zati su-egurretako, eta
bardin azpigarriteko. Akes Ipiñ 25. Zeu mundu ontan zeran arte ta, / berdin bestera joatean, / Zure izenik ezta
aztuko / lur ontan puska-batean. Basarri 77. Jauzi bat egiten du. Mirailako bertze xoriak berdin. JEtchep 26.
Denpora, datorren bezala artzen dut, gertaerak ere berdin. Vill Jaink 136. Zuen gozoak edo ukoak / berdin
iltzen dit biotza. NEtx LBB 283. Mintzo zitzaion egun guziez, eta eguna ez aski, gauaz ere berdin.
"Pareillement". Ardoy SFran 104. Ardura ikusten da munduan gizona / edo berdin andrea, kaiolatik joana. Xa
Odol 286. Bortian, etsaien gaiña / Harrien urthukitzen, / Makhila khaldüz eta bardin / Eskü hüska zurratzen.
Casve SGrazi 134. Ez ditugula, horrelakoetan, silabak berdin bereizten euskaldun guztiek. MIH 101. Berdintsu
erabiltzen dira nonnahi [bi aitzizkiak], eta berdinago erabiltzen ziren lehen orain baino. MEIG VI 177.
(Ante adj. o adv.). Tr. Sólo lo hallamos en textos septentrionales. Nola hartara [heriora] guziak bardin
laster hurbiltzen baikara. Lç ABC B 5r. Zu lekhu guzietan bardin hurbil zara. Harb 264. Zeren guztiak ziren
berdin prestu. Ax 410 (V 267). Maite duen hura da bethi izatu dena, bethi izanen dena; berdin Saindua, berdin
maitagarria. Mih 19. Berdin aise izanen zaut ere frogatzea. Elsb Fram 131. Azken hauien ixtorioak laitezke
berdin tristeak edo tristeagoak. Ib. 164. Arimetan ezta banaite batererik, ezi dierri güziak dirade bardin
bihotztoi. Egiat 165. Monarken palaziotan / Etxoletan bezala / Sartzen da berdin ausartki. Monho 100. Ordean
seinduen atseginak zeruan bethi bardin fresko, bardin berri, bardin bizi izanen dire. Dh 178. Gure arimen
Salbatzaileak etzuen Lurra utzi beharrik dohatsu izaitekotzat; bardin dohatsu zen orotan. Jaur 178. Ez dugu
guziek begia bardin ona. Dv Lab 244. Hirur Persuna hurak bardin zahar, bardin photeretsü dira. CatS 21.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
895

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Batetik nola bertzetik berdin hurbil kasik. Elzb PAd 41. Erakuts ezazü lürrari, erakuts ezazü iferniari, bethi
bardin photeretsü zirela. Ip Hil 211. Izenaren aitzinean ala ondotik, bardin gaizki doa jaun hori. HU Zez 176.
Dantza hanitz eman dute, bethi berdin arin eta ixil. JE Bur142. Bethi bardin ilhun zen bizkitartean. Barb Sup
173. Eskuaraz ala latinez bardin trebe niz. Ox 205. Gau-et-egun berdin erho. Ib. 100. Bi andanetan jarri gira,
nahiz oro elgarrekin eta berdin adixkide. JE Ber 96. Bardin hobendun zen Gomorrako hiria ere: zorigaitz berak
jo zuen. Zerb IxtS 19. Hemen ala han belar gozoa duk berdin gozo. Mde Pr 129. Ez othe litake berdin ontsa
bertzetan ere? Lf in Zait Plat XVI. Ahal gutiago ukanez ttipiago bada ere Jatsuko beila, da berdin kartsua.
Ardoy SFran 275. Berdin trebea dela ttipi haundietan. Xa Odol 193.
v. tbn. Gy 218. Zby RIEV 1909, 398. Arb Igand 96. Etcham 71. Larz Iru 146.
2. Tal vez, quizás. Ez al deustak / bardin egia kontaetan. Lazarraga 1197r. --Ene semetxo, ik zer nai uken
izan? --Nik, soldadu. --Bañan gerratean berdin il egingo aute. EgutTo (ap. DRA). Ez duzu bardin egun guziez
holakorik janen. Barb Sup 22. Harritua zaude berdin, zer mila deubru nizan. JEtchep 93. Zonbat denbora du
Maialenek ez duela ene berririk? Hilabethe bat? Berdin. Ib. 72. Zonbaitek berdin erranen dute gu ez garela
perestu. Xa Odol 161.
3. A ras. Cf. EZPAIN-BERDIN. "Zakua berdin beteta edo tuntur (G-goi)" Gte Erd 288.
4. "Bardin, volontiers" Lrq. --Fin ttipi bat hartuko duzia? --Ba, berdin. Larz Iru 136.
III (Conj.). 1. (G; SP, Lar), bardin (S; H). Ref.: A; Lrq /bardin/. De todas maneras, en cualquier caso. "Berdin
ioan behar da mundutik, aussi bien faut il s'en aller du monde" SP. "En Navarra lo dicen [este refrán] así: alper
da Maria makillatu, ezta berdin zentzatu" Lar s.v. apalear. "(G), no obstante" A (tal vez tomado de It Fab voc.:
"berdin, no obstante"). "Malgré tout" H. "Malgré cela" Lrq. En algunos ejs. podría interpretarse como conj.
causal (cf. infra 2). Tr. Aunque se documenta ya en Lazarraga, y aparece en algunos textos guipuzcoanos, es
sobre todo frecuente al Norte.
Zorigatxean oi neuretako / amorea dot ezautu, / bardin gura naben azkero / onein kureldo tratadu. Lazarraga
1151r. Ene esan bat egizu: / bardin on ez deretxun gero, / donzelleorri itxazu. Ib. 1180r. Berbarik asko esan ei
duzu, / ene ausenzian eginik; / baia bardin irabazi / ez dozu agaz honrarik. Ib. (B) 1201r (en la vers. original
badanik bere). Zeuen gogoetan erran: "Eztuk berdin Iainkorik, / Atsegiñak har detzagun beldur gabe librorik".
EZ Man I 86. Berze itsuskeria hemen aiphatzera ahalke behar denik egin baduzu, errazu, ezen berdin Iainkoak
ikhusi du. EZ Eliç 152. Khexa zaite arren othoi / Ene faboratzera, / Eta ene arima ondiko / Hautarik libratzera. /
Zer progotxu duzu berdin / Ene hagorantzeaz, / Eta ene bekatua / Herioz punitzeaz? Ib. 304. Ene adiskideak eta
hurkoak ene kontra iaiki dira, eta aldean ditudanek berdin ez naute konsolatzen. Harb 328. Neure bizitzearen
erditik ez nazazula deit, aitzitik neure egunak berret diatzadatzu, berdin zure egunak konturik gabeak dira, eta
zure urtheek eztute akhabanzarik. Ib. 344. Zeren berdin baitakusa eztuela probetxurik. 'Porque en fin de cuentas'.
Ax 538 (V 346). Eta egiten duzu ohoinkeria hura esperantzaz, gero berdin Iainko miserikordiosak barkhatuko
deratzula hartako bekhatua. Ib. 148 (V 97). Alaz, berdin ni galdurik / Eztadukazu baturik / Non-nahi-den nik
bezanbat / Berze zerbitza zaitzan bat. 'D'ailleurs'. O Po 43. Iauna, gogotik uzten ditut zure ganat ene egiteko
guziak, ezen ikhusten dut berdiñ ene arthek deus guti daiketela. Ch III 39, 2. Eztek, berdiñ, igerriko / Hitz oietan
zer datzan. Lar DT CXLIV. Ez nazute berdiñ ikaratuko. Lar SAgust 11. Berdin hek egin behar ditutzu, zertako ez
ditutzu beraz eginen atseginekin? Brtc 191. Nahi bezain prestuki bizia gatik ere, bardin hil beharko naiz. Dh
117. Egizu nai dezuna; berdin ez diogu guk geren buruai orrelako lorrik eman nai. VMg 25. Urte biko ibaian /
utzitzen banazu, / andi eta gizena / atzemango nazu; / orain berdiñ, egia / garbi esateko, / ez naiz agin-tarte bat /
zuri betetzeko. It Fab 81. Alfer duk izaitea iriñ: / Zaku bahinte ere egiñ / Ez nitzaikek hurbill berdiñ. Gy 250.
Bainan, goiz-xago edo berant-xago, berdin atzamana izanen nintzelakoan, guan ninduan halere eskolara. Elzb
PAd 47. Luzegi lukek guziez mintzatzea; berdin egungo egunean, zazpi haurridetarik bakharrik nauk bizi. Ib. 18.
Itxurarik ahulenarekin badoakela bardin adimendurik azkarrena. HU Aurp 133. Ez dute berdin deusetarat
kondenatu ahalko. HU Zez 24. Manatu zioten berarekin itzul zitezen etxerat, eta berehala oraino; bardin ama
ere hila zela, zuela zonbeit hilabethe. Barb Leg 69. Zere buruaz ere ez egin ziñik; berdin ille bat beltz ala zuri
egiteko eskubidea ere eztuzu ta. Ir YKBiz 124. Hobe dugu "bai" bozkatzea, ixtoriorik ez izaiteko, soldado
aintzindari kexuen eztitzeko: berdin "Constitution" batek ez du deus ere erran nahi: nork nola baliatuko duen,
hortan da geroaren gako guzia. Herr 28-8-1958, 1. Onhartu zuen gogotik, deus ez zuela galtzen, harendako
izanen zela berdin etxaldea ama kanpokoa zenaz geroz. JEtchep 61. Ostatu hortan sartu behar diat. Berdin bihar
goizeko zortziak eta erditako diat galdea. Orai berean harat joaiten baniz ez nie menturaz errezebituko. Ib. 81.
Ez zakala uka... Berdin argitua nuk leku seguretik. Larz Iru 82. Eta zuk, Mentaberry jauna, orai beretik hunen
paperak arrastatzen ahal dituzu, berdin nik arrastaraziko baititut. Ib. 32.
2. (Ht VocGr, Lecl), bardin. Pues, ya que. "Car" Ht VocGr, Lecl. O Maria, zuk ez duda, / Izan duzu grazia:
/ Berdin zuk iaioko duzu / Iainko Seme bizia. Hm 91. Eztakizula ere gaitzi zure adiskideak utzi zaituenean berdin
badakizu guziok finean behar garela elkhar ganik apartatu. "Quoniam". SP Imit II 9, 2. Egitzu beraz hekin
manuak, berdin hala behar da. SP Phil 247. Berdin izpiritua ta bihotza Jainkoarekin ta Jainkozko gauzetan
daudelarik ere, orobat aitzina joanen dire kontu eman behar zaien bertze gauzak eta egitekoak. Dh 95. Ukhan
artha hek bere bihotzean ithotzeko, hetarik bere gogoa aldaratuz: hori egin eta egon deskantsu; berdin orduan
sentimendu hek eztire bekhatu. Ib. 68. Ikusazu zer den saindu hau; bardin zuk badakizu irakurtzen. Hb Egia 19.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
896

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Goazen aitzina, Pello, berdin orai ez diguk hemen gauza onik adituko. Elzb PAd 28s. San Antonio hasi zitzaion
galdetzen eta galdetzen idek zezola athea, berdin bazakiela nor zen, eta zergatik joaiten zitzaion, egin ondoan
hainbertze bide harren ikhustea gatik, eman zezola atsegin hura. Jnn SBi 116. Eta, zahartu eta, bardin bertze
deusetako ez zela on [...], herriko mera egin zuten. Barb Sup 41. Has zazu, Anna, bardin konpainiako bozik
pollitena segur zuk duzula. Ib. 23.
3. También, del mismo modo. Au da gura izatia Jangoikuaren onra, ta ameetia bere ontasuna gaiti. Bardin,
damututen dabena infernubak [...] an amauko ezin dalako Jangoikua. Mg CO 47. Bardin, birao egiten dozunian,
euki biar dozu [...] intenzinoia agindu [...] dozun gauzia egiteko. Astar II 62. Zuhork badakizu berdiñ / Gurekin
hitza dela ziñ. Gy 3. Kinia aritx baten azala da: kanelia bardin, eta klabillua da beste arbola baten frutuba. Ur
Dial 39s (It, Dv, Ip orobat). Eta karlistak eta berdin liberalak / Bijoaz Ebrotikan aruntza dandanak. AB AmaE
332. Ezen [eskelariak] badabiltza gostuan, batzu bertzeen ondotik, lerro-lerro; eta batzutan bardin elgarrekin
multzoka. HU Zez 38. Egun eskale, bihar langile eta berdin haurrer katixima irakasle. Ox 193. Landare mota
asko diren eremuan edo gauza asko dagozin leku batean zeinetarik dagon geiago adiarazteko: "Gure erriko
bazterretan, edo mendietan, pagoa garai". Berdin batek gizen guti duela errateko: "Ezurra garai da or". FIr
159. Izten dautsodaz Bertolda jaun zirolari, neure lau soroko oski lodijak [...]. Bardin Mamukijo jaun
baratzañari, neure lastozko kapelea. "Item". Otx 97. Ardi ta bildots, bardin arkume, / ollo, ollanda, ollarrak.
BEnb NereA 170. Atzarririk, berdin lotarik, kontzientziaren danga ilhun zorrotzak, bihotza penatuko eta
zilhatuko dautzu. Larz Senper 18.
Incluso. Eta beste zirka batzuetan ikusi gauza harrigarri batzu kondatzen zituzten, haurren aintzinean
berdin! JEtchep 41. Eskola handi batean erakusle, berdin Nafarratik kanpo, bainan zer nahi gisaz Nafarraren
argi, ez ote zen izaiten ahal? Ardoy SFran 106. Entzutekoa [omen zen] predikatzen, berdin kanpoan alki baten
gainetik. Ib. 136. Frantsesen fedeak lekuz aldaraziko zuen berdin Leireko mendi-alde zabala. Ib. 150.
IV (Sust.). (Lar, Añ (G)), bardin (Añ (V)). "Parejas en los naipes, dados, &c., berdiñak, berdinkideak,
bikoalkideak, parejak" Lar. "Pareja" Añ.
- BERDIN ANTZEAN. "Bardin antzean (V-m), bardintsu (Vc), casi igualmente" A EY III 259.
- BERDIN ANTZEKO. Bastante parecido. Nor zaitut? Eskalea, bizar zakar orregaz. Ala lapurra, ala alperra.
Irurok bardin antzekoak dira-ta. Erkiag BatB 120. Makilla ori, kanpotik bardin anztekoa zan, goi-aldean
narruzko azalduna; baiña eskuturra edo kirtena zan tokiaren barruan, puñal zorrotz eta meia ei eukan. Ib. 22.
- BERDIN-BERDIN. (Intens. de berdin). a) (Adj.). "Ume hori berdin berdina da (G-azp)" Gte Erd 15. --Ta
Espiritu Santua Aitarekin ta Semearekin berdin da? --Bai: irurak dira berdin-berdiñak. Ub 128. Bardin bardina
da guztijetan, eta ezin gorputzeko belauniko onetatik ezagutu leiteke Jaungoiko, Ama Birjinia edo beste santuben
bat adoretan dogun. Astar II 46. Zeure gurasoakaz zer dozun geiten, / Pagu bardin bardiñak deutsu itxaroten.
AB AmaE 293. Biak berdiñ-berdiñak ziran, bixkiak ezpadira ere, gutxienaz anaiak. Urruz Urz 47. Berdinberdina
da bien balioa. Zby RIEV 1910, 210. Bardin bardinak izaten dira / bertako urtea ta eguna. Azc PB 310.
Ramonen ta gure aurraren sudur ta kopeta berdin berdiñak dira. Ag G 69. Iru orri berdin-berdiñak dittu. Inza
Azalp 39. Behi horiek berdin-berdinak izan behar dira, adinez, adarrez eta kolorez. Zub 54. Amar beitatik iru
bereizi / neurri berdin-berdiñean. Or Eus 209. Au ez da bestearekin berdin-berdiña. Munita 100. Ez ote lirake
ontan onako lau, oietako bakoitza lau beserdikoaren berdin-berdina izaki? Zait Plat 66. Hiru gatu xuri
bazituzten, pollitak, hiruak berdin-berdinak. JEtchep 34. Biak berdintsuak dituzu, baña berdin-berdiñak ez.
MAtx Gazt 13s.
v. tbn. Imaz Auspoa 24, 158. Etxde JJ 222. Izeta DirG 93. Osk Kurl 128. Bardin-bardin: Izt C 54. Ag AL 143.
Totalmente liso. Lurra berdin-berdiña ta ondarra gogotik. Anab Aprika 95.
b) (Adv.). Nai txantxetan zuazala infernura, nai benetan zuazala, bardin bardin erreko zaituz ango subak.
Astar II 146. Utzi bear ditugu / Biak berdin berdin. In Izt D 169. Aurrera, aurrera, leorrez legez bardin bardin
itxasuan. AB AmaE 61. Bardin bardin artuko leukez guztiak. Itz Azald 17. Bardin-bardin baliyoko dau;
beretzako eztau illunik ez ezkuturik, egunez naiz gabez bardin dautso. Kk Ab II 135. Zerubak bardin-bardin
edatuten dittuzala bere doaiak esku zabalez, zein mendi bazterretan, zein troka zokonduetan. Otx 119. Zuaitza,
bestetarako ez dan lur gose ta ukatuetan berdin-berdin jartzen da. Munita 139. Amak zuen ardurea daukanez,
bardin-bardin zaindu eroiazan Apartxuk be bere kumeak. Bilbao IpuiB 262. Egun aundi ta berdingabea / gaur
Mutegi baserriak, / Ta berdin berdin esan nezake / Asteasuko erriak. Basarri 117. Berdin berdin ari zan bere
soiñua jotzen ni baitan. Vill Jaink 149.
v. tbn. PE 116. Osk Kurl 38.
- BERDIN-BERDINA. Igualmente, del mismo modo. Bardin bardina, eta egoalki galtzen eta ruinatzen
dutiala [herioak] pobren bordak eta kabanak, nola erregen torriak. Tt Onsa 140. Uzta hur-ondoa ageri da hur
handietarik; urritza, hur ttipietarik; arbola guziak beren fruituetarik; berdin berdina framazonak, beren obra
madarikatuetarik. Elsb Fram 182. Bardin-bardina mintzo dira hor gaindi igande egun edo goiz guzia, burdinbide
horietan eta bertze asko lanetan igande goiz guzia ari direnak. HU Zez 12. Tobias zaharrari bardinbardina
ihardetsi zion geroxago. Zerb IxtS 61. Hiruer eza eman zioten, berdin-berdina, ardien amodioa
azkarrago zuelakotz bihotzean. JEtchep 51. Erranen duzue, zuek, aphezek: Eskualdun fededun. Bainan, berdin
berdina, erran zukek: Eskualdun herradun. Larz Senper 20.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
897

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BERDIN-BERDINEAN. (Intens. de berdinean). A la par. Jokalari biak kantatu zutela guziz ongi eta
utsaldiarik gabe, enzunleak naikidaturik utzi zituzten moduan, eta beragatik onkai zutela, berdin berdiñean
gelditzea. Izt D 169. Lendabiziko zuaitza berdin berdiñean bukatu zuten. Ag G 103.
- BERDIN-BERDINIK. Del mismo modo, de manera igual. [Erropa] jote au egiteko, uraren inguru osoan,
lau alderdietan bardin bardiñik, arri laban egokiak ditue. Erkiag Arran 134.
- BERDIN-BERDIN IZAN. Intens. de berdin izan. Ostu edo ostutzeko naia izan, berdin-berdin da... Muj
PAm 71. Orduan bardin-bardin deutsue! Bilbao IpuiB 76.
- BERDIN-BUKATZE. Rima. Ordu artekoek aski dutela silaba erdi edo gehienaz silaba batez berdinbukatze
edo rimarako, eta gehiago behar litzakeela, silaba eta erdi gutxienez. MIH 241.
- BERDINEAN (G-azp, AN-gip; Lar, Añ; bardinean V; Añ). Ref.: A (bardinean); Gte Erd 157. A la par; (estar,
etc.) empatados. "Balanzar, poner en equilibrio, que también se dice balancear, pisatu, berdiñean ifini" Lar.
"(Poner en equilibrio, en) balanza, ber o bardinean ifiñi" Añ. "Berdiñean gelditu dia (G-azp)" Gte Erd 157.
Pena handienak [...] pairatzen dituztenekien gure buruak berdiñean emateko ausartzia hartzen dugu. He Gudu
170. Zer dau zer ikusi pekatubak gizonen kontra dan aldeti, bardinian iminten bada Jangoikuaren kontra dan
partez? Mg CO 217s (CC 147 ipintzen bada berdintza edo konparazioa). Bazkak, haziendak eta lür lanthiak
bardinian egon behar die. Ip Dial 61 (It berdin egon, Ur bardin egon, Dv neurri berean izan). Kanpotik
bardinean izateak edo ez izateak deusik ez du erran nahi. Dv Lab 384. Doblian ere asko / egin zan trabesa, /
batzuek berdiñian / estu eta presa. Ud 153. Premiñ, zu esku utsaz, eta nik txisteraz, / Zerbait egingo nuke onela
bentajaz, / Baña, berdiñean nik, nola joka zuzaz? AB AmaE 398. Ezkaitezan gelditu / geure aleginean, / ta artu
daiguzan lurrak / danak bardinean. Azc PB 332s. Bera apartatu, / zitzaion saltatu, / berdiñian etzala / ura
kontentu. AzpPr 55. Eskuz, bijak bardiñian, ogetalau tantura. Kk Ab I 97. Bigarren txandan amaseña aldiz /
berdiñean zuten jaso. EusJok 60. Ogei ta amarna bier jasota / gelditubak berdiñian. Ib. 26. Berdiñean, lur ezea
naiago. Ib. 51. Neskatillearen itzetatik, ostera, ezin esan gauza garbirik, mutil guztiak bardiñean aipatzen
zitualako. Erkiag Arran 128.
En igualdad de condiciones. "Berdinian, igualmente, en igualdad de circunstancias (L) Lander" DRA.
"Aukeran ogia nahiago (G-azp, AN-gip), berdiñean (AN-gip)" Gte Erd 200. "Bardiñean hemen merkeago da
(V-arr)" Ib. 264. Bardiñian, errazoe geijago da, semiak gurasuen premiñaan gelditutia, gurasuak semeenian
baño. JJMg BasEsc 251. Berdiñean zer-autsa baño ondarra obea. Munita 41.
(Tras gen.). Al mismo nivel de. Egon behar da belhaurinko lurrean, lehen zen bezala, Aphezaren
bardinean ez izaiteko. CatLav 462 (V 215). Arek zuri ikasi egin bearrean / Ipini zinduezan euren bardiñean. AB
AmaE 26.
- BERDINEKO (bardineko Dv). a) Parecido, similar, equivalente. "Qui est d'égalité" Dv. Halaber gauza
guztien / Demon abundanzia, / Eta haren onhetsiei / Berdiñeko zoria. EZ Eliç 386. Entzun onekua maitte eban
senarrantzat, zeñek erantzuten zetsan bardiñeko leixaltasunagaz. Etxba Ibilt 462. Bardiñeko berotasun zorua
agerturik bere sermoi entzunzaliandako. Ib. 463.
Egiazko pazienziak eztu behatzen noren ganik heldu zaion, ala heldu zaion goragokoa ganik, ala berdiñekoa
ganik, ala prestua ganik, ala gaixtoa ganik. Ch III 19, 3 (SP kide, Mst bardin).
(Tras gen.). Semejante a, equivalente a. Ezen sarri iautsiren da Zerutik oihutia, / Ahurraren berdiñeko
biribillez harria. EZ Man I 76. Ezen nola gutizia baituke xoil gaixtoa, / Obra ere izanen du haren berdiñekoa.
Ib. 65. Gizonak bere eskuetan dauzken edo izan dezazken gauza guztiak eskeñi ta ere, eziñ eskeñi zorraren
berdiñekorik. Inza Azalp 62.
b) "Bardineko (S-saug), moyen (adj.)" Lh.
- BERDIN EMAN. Comparar. Ez gare ezen hauzu gere buruak berdin ematerat edo konparatzerat bertze
bere buruak laudatzen dituzten batzuekin. He 2 Cor 10, 12 (Lç bardin ezarri).
- BERDINERA (bardinera Dv), BERDINERAT. (Tras gen.). Al nivel de. "Aingeruen bardinera goraturen
gaitu, il nous élèvera au rang des anges" Dv. Buruzagiek beren eskurat bildua baitzuten urre guzia, hau
begiratu die gorderik, paperra urrearen berdinerat igaitera etzutelarik uzten emeki emeki baizik. JE Bur 118.
- BERDINERAINO. (Tras gen.). Hasta el nivel de. Eliza guzia plei-plei aldarearen berdineraño gorputz-illez
bete zuten. Lard 546.
- BERDINERA JOAN. (Usado en 3. a pers. del sing.). Ser lo mismo, indiferente. Gaxina hipaka nigarrez ari
zen; bainan bardinera zoan nigarrik ez eginikan ere. Barb Sup 6. Zigorraz, zaharoaz jo, ala thu egin, bardinera
zoan. Ib. 71.
- BERDINERAKO. "Bardinerako, qui est propre à égaliser. Ez dire bardinerako, ils ne s'égalisent pas" Dv.
- BERDINETIK. (Tras gen.). Desde el nivel de. Apaiztokia dago Elizaren bardiñetik bederatzi oñean
goratua. Izt C 57.
- BERDIN ETORRI. Estar de acuerdo. v. BAT ETORRI. San Pablok bere lagun San Bernaberi eresi au
agertu zion, eta San Bernabe ere artara jarri zan: baña gauza batean berdin etzetozen. Lard 511.
Estar al mismo nivel. Alabaiña, edertasunak berdiñ baletoz ere, ez dira orrengatik elkar-gogoak berdiñ
piztuko agian. Berron Kijote 159.
- BERDIN-EUTSI. "Bardin-eutsia (V-m), abandonado" A. Cf. ejs. de bardin deutso, etc. s.v. BERDIN IZAN.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
898

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BERDINEZ. Sei gazta berri daude / erdiko leioan / zuriz eta berdiñez / ederki lerroan. "Iguales en color y
bien alineados". Or Eus 367.
- BERDIN EZARRI. Comparar. Ezen ez gara benturatzen gure buruén bardin ezartera edo konparatzera
bere buruak laudatzen dituzten batzuekin. Lç 2 Cor 10, 12 (He berdin eman, TB bardinkatu, Ol berdindu, Bibl
parekatu). Munduan esker eskasa, da gauza itsusiena, / Gezur eta ohoiñtzarekiñ, berdiñ ezartzen dena. Gy 108.
- BERDINEZ BERDIN. "Ras con ras" Lar.
- BERDIN-IRITZI. a) Dar igual. v. BERDIN IZAN. Euk eure gorputzar ori astinduteko adorerik ezpadaukak,
neuk eskuak berotutearren makillatu edo zigortuko dauat, bardin baderitxok. A BeinB 89.
b) (Part.en función de adj.). "Bardineritxi (V-m), persona desinteresada, a quien ni la alabanza ni el vituperio
hacen mella" A.
- BERDIN IZAN (G-azp; Añ; bardin izan V-arr; Añ, H). (En 3. a pers. sing.). a) (Con aux. intrans. unipersonal).
Es (era, etc.) lo mismo, da igual. "(Lo) mismo es [...] (G) berdin da (V) bardin da" Añ. "Bata egin edo bestea
egin berdin da (G-azp), bata in nai bestea in bardin da (V-arr)" Gte Erd 155. Batari bezala besteari diru, edo
ondasunak ematea, Jainkoarenzat berdin da, ta ezer kostatzen etzaio. Cb Eg III 350. Baña berdin da zuretzat
Jesu-Kristo gizona danez jatxitzea edo ez jatxitzea zu juzgatzera. AA III 457. Orditutia bardin dala zein da zeure
etxe eta auzuak eskandalizetia. Astar II 132. Bardin da: [egiteak] ez baitire, hurbiltzeko ere, gogoan lituzken
tzarkerien erdikalara heltzen. HU Zez 179. Izan bear gareala zuzenak geu geugan, geure sinisteagaz bat egiten
doguzala geure egikera eta bizierak; edo bardin dan legez, ez dala asko eta naiko sinistea, egiteak baga. Itz
Azald 9. --Lau milla duro omen dauzka. --Berdiñ da ogei badauzka ere. Ag G 268. Baña zubei esan edo ez
berdiñ da. Alz Bern 69. --Ia zazpigarrenean. Ezer ostu al dezu? --Ez jauna. Naia bai, izan det, ostutzekoa. --
Berdin da, berdin da. Muj PAm 71. --Nere jakituriaz usterik ba-al dezu? Medikutza utzi nuen gero. --Berdin da.
Lab EEguna 73. --Bere onagatik nik zer nai gauza egingo det. --Naiz parragarri agertu? --Berdin da. ABar Goi
41. Ba'al dakik atabala jotzen? Berdin da, onoko au artuko dek eta gaur bertan asiko aiz gurekin batean musika
jotzen. Anab Poli 86. Beti, norbaiti zirikadaren bat nundik sartuko ibiltzen zan; naiz laguna edo naiz
ostiantzekua, arentzat bardin zan. SM Zirik 33. Aspertzeke eta nekatzeke goza al bageneza ere, berdin litzake.
Vill Jaink 153. --Nere andreak emango dizu beretako bat. --Oria ala gorria? --Berdin da! Lab SuEm 201. Beste
orrenbestekoren bat ez zenuten entzungo zuen bizi guzian, berdin da-ta azkurea baiño luzeago bizi bazerate ere.
Berron Kijote 137. Berdin da alde honetatik hangoa nahiz hemengoa izatea. MEIG IV 51.
b) (V-gip, G-azp, B, BN-lab-arb). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 166. (Con aux. intrans. bipersonal, con dativo como
referencia personal). Me (te, le, etc.) es indiferente, da igual. "Zinera joan ero mendira joan, berdin jat" Elexp
Berg. Demoniuari nola nahi gure ariman, zer nahi bekatuz, edo bizioz sar dadin ber, bardin ziakozu, bere
xedera hel dadin eta gal-arazi gitzan ber. AR 42s. Egizü plazer düzüna, / Papa, bardin zitadazüt. Xarlem 612.
Errepublika pullitari berdin zako heiek miseria gorrian hil diten bai ala ez. Elsb Fram 161. Legea onhar ala ez
onhar, bardin zauku. HU Zez 156. Erranez bardin zaiola nori nahi irakur. Ib. 164s. Orizu, gero berdin zaut egia
zuri den bezala erranik. Ib. 184. --Senarra aurrian dagolako al da? --Atzian badago ere berdin zait. Alz Burr
33. Baña beti bidez-bide zebillen ezkero, berdin zitzaion iparraldera igo edo egoaldera jetsi. TAg Uzt 212.
Esango dezu, bear bada, "umekeriak" esaten ditudala. Berdin zait. Munita 30. Nahi duan lekuan, eni berdin
ziaidak nigandik urruti dagoen ber. Mde HaurB 39. Naiz jarri arri zilindroa ta, / berdiñ zaio kubikoa, / Jostallu
gisan erabiltzeko / indarra dauka naikoa. Basarri 84. Kirtena berdin zait neri luze edo labur izatea: eskua da nik
billatzen dudana. Vill Jaink 36. Aberats ala deus-gabe ziren, berdin zitzaion. Ardoy SFran 312. Lehenik,
Sainduek, zeruan sartuz geroz ere, ez dutela lur huntan bakerik... Jainkoari esker, nik uste berdin zaiotela. Ib.
314. Santa Agedak kendu digu gaur / eskean asteko lotsa: / dirurik ezpada, berdin zaigu / gizendutako bildotsa.
NEtx LBB 368. Horretaz gainera hitza sartua eta betidanikoa baldin bazen ere berdin zitzaion, teorian
behintzat. MEIG VII 125.
c) (B, BN-lab ap. Gte Erd 166). (Con aux. trans.). Es lo mismo, da igual. Enetako berdin du edozein bide
(BN-baig). Balad 118. Eta hori, zakurkeriaz, bardin du den bezala erranik ere... urdekeriaz. HU Zez 134.
Bainan bardin du, sekulan atxeman baneza nere Baionako atxo, kokotz-eskalapoina! Barb Sup 28. --Kofoinik ez
dugu, Jauna. --Bardin dik: golkoan emak. Barb Leg 64. Zer duzu?... Sobera ezagutzen ene ixtorioa? Berdin du.
Larz Iru 58. --Hobe, hobe... Geroxago entzunen hut... Orai badiat bertzerik egiteko. --Berdin du... Larz Senper
72. Berdin du, gainera, horrela izan nahiz ez izan. MEIG VI 119.
d) (Con aux. trans. tripersonal, con dativo como referencia personal). Me (te, le, etc.) da igual, es indiferente.
"Nai batera eta nai bestera, neri bardiñ desta" Etxba Eib.
"Berdin jat edo dost, biak entzuten dira" Elexp Berg. Ixtarrak iya ageri dituztela, dalazko falda godet ori, naiz
izan toalet de gabardin, berdin dit. Alz Bern 60. Tira, bardin daust. Argontzi-barik juango naz. Altuna 67.
Beretzako eztau illunik ez ezkuturik, egunez naiz gabez bardin dautso. Kk Ab II 135. Eta atsekabiaren andiz bere
buruba errekara botata be bardin eutsan ija-ija. Otx 40. Zu edo umeok, bardin deust. Baiña laster zarie neure
urdaillean. Bilbao IpuiB 129. Norbait izanen da kastigatua! Andrea ala herria. Niri berdin dit. Arti Tobera 289.
Lepomendi edo Letamendi bardin deust. Erkiag BatB 15.
e) (Con aux. trans. tripersonal, sin que el dativo indique ninguna referencia personal). Es lo mismo, da igual.
"Bat nai bestea egin bardin dautso (V-arr) [...] berdin dio (G-azp)" Gte Erd 155. --Zu len ibillia al zera
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
899

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ganbeluaren gañean? --Bai, baño berdin dio, orain dala lau urte ta denbora gutxian. Anab Aprika 36. Eta ori
zer da, onaren ideia ezpada? Onaren ideia beltzez jantzia, baiña berdin dio. Vill Jaink 138. Asarrekor zala?
Berdin dio. Or in Gazt MusIx 36.
- BERDIN JOAN. (En 3.ª pers. sing.). Ser lo mismo. Berdin doha Igandeaz. Arb Igand 124.
- EZPAIN-BERDIN. v. berdin.
Etim. Probablemente de ber- 'el mismo' + suf. -din; cf. neurdin 'ya que' de neur- 'yo mismo'.
berdinagotu. "Allanar más" Añ.
berdinalde. "Equilátero" Lar.
berdinarazi, bardintarazi. Hacer igualar, hacer aplanar. Hanitz aintzinadanik, bardintarazi nuen eta belhar
aziz eragin Eliza inguruko lurra, ikhusgarriago izaiteko. Prop 1897, 176.
berdinaurre. "Isógono, en la Geometría" Lar.
berdinausi, bardinausi. Diferente. v. desberdin. Itzi deiegun onei, eta guazen guztiz bardinausiak dirian
beste kristaun batzubekana. msOñ 194v.
berdinbe. v. berdingabe.
berdinbero (V-gip), bardinbero (V). Ref.: A (berdinbero, bardinbero); Iz ArOñ (bardínberora). "Cama
(palabra vulgar)" A. "Bederatzietan bardinberora joan oi gara (V)" Ib. s.v. bederatzi. "Bardínberora, a la cama
(calor igual por todos los lados)" Iz ArOñ.
berdinbiraurka. "Isósceles" Lar.
berdinboil. "Isoperímetro, berdinboilla" Lar.
berdinde (Lar, Hb ap. Lh). 1. "Igualdad" y "equanimidad" Lar.
2. (Lar, Hb ap. Lh). "Equación" Lar.
berdindu (G, L, BN; SP, Urt I 130, Lar, Añ, VocZeg 288, VocBN, Hb ap. Lh, H, VocB, A DBols), bardindu (V;
Lcc, Ht VocGr 351, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, Dv, H, A DBols, Zam Voc), bardintu (S; Gèze). Ref.: A; Lrq
/bardint/, /bardince/. 1. Igualar(se). "Igualar, bardindu [bar- corregido]" Lcc. "Égaler" SP. "Adaequare,
berdindu, igoaldu" Urt I 130. "Aequiparare, [...] berdindu, igoaldu" Ib. 329. "Emparejar, igualar" Lar. "Igualar
en edad y otras calidades" Ib. "Égaler, unir" Lecl. "Égaler, niveler, rendre égal" Arch VocGr. "Égaliser, égalisé"
VocBN. "Por fin nos hemos igualado, berdindu gaituk berdin" VocZeg 288. "Égaliser" Gèze. "Égaler, mettre de
pair, se mettre de pair" Dv. "Igualar" A. "Bardint, rendre uni, égaliser, réparer" Lrq. Tr. Mejor documentado al
Sur. En DFrec hay 26 ejs. de berdindu, 8 de ellos septentrionales, y 2, vizcaínos, de bardindu.
Testimoniaje hauk iunktatzen eta bardinzen dirade guziak hanbat ungi eta xuxenki, non hain konformitate
handitik ageri baita klaroki, ezen erran den guzia segur dela eta egiazko. Lç Adv ** 4v. Abantaillarik deusetan /
etzinduen galdetzen; / den txipienarekien / baina aitzitik berdintzen. EZ Noel 152. Mundu guztian eztelarik,
Eskualduna baino jendaki edo leinu nobleagorik [...], gerlan eta gerlako gauzetan halaber gerlosagorik, eta
nihor berdintzen zaioenik. ES 399. Garturik irten zan ain biziro, / Non arraio bati da berdindu. "En llama se
vibró con tal presteza, / Que a la del más violento rayo iguala". Lar Gram 391. Ala ere egun batez berdinzen dira
guziak ta gelditzen, batak bezain guti besteak duela. Mb IArg I 204. Jangoikoaren borondatearekin ez osoro ta
bakez berdintzea biotza. Mg CC 221. Andi-etxe, ta andikigurakuenetan, otseinak jaten dabee bakarturik, ta ez
ugazabak dabeen guztiti. Emen guztijok bardintuten gara. Mg PAb 111. Andijak ta txikarrak, pobre ta
aberatsak, guztijak bardinduko ditu eriotziak. JJMg BasEsc 265. Emen berdintzen dira / aberats pobreak, /
berdiñak badirade / gure birtuteak. Echag 104. Mündü huntaik bestila baiko, han denak gira bardintzen. Etch
234. Errazki esan diteke bada, ezen, urrezko meatzeakin berdintzen direala Gipuzkoako arrobiak. 'Se hallan a la
par'. Izt C 52. Hirur urthetan, behiak khanbiatü ditü bere hortz güziak, ordian bardintüak ditü, xürixka eta
lüzeak. Arch Gram 144. Azkeneko oiek ordu batean egin dute, eta berarekin berdindu gaituzu gu, eraman
degunok egunaren eta beroaren nekea. Ur Mt 20, 12 (Ip gure bardin egin dütüzü, HeH gurekin bardin egiten
ditutzu). Euskerearen susterrak ziatz / Pauloren gisan aztertzen / Gure jakitun danetatik bat / Onegaz ez da
bardintzen. AB AmaE 123. Bi alderdiak kuantean berdintzearekin, biak jausten dira trenterat. Zby RIEV 1908,
88. Eriotzeak bere / eztau bardinduten: / pobrea aberatsa lez / ezta lurpetuten. Azc PB 334. Egiaren den bezala
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
900

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
erraiteko, ez dira bizkitartean arrunt adimenduz berdintzen. JE Bur 103. Gizon oek berak diotenez,
euskaldunakin berdindu zitekeanik etzan balea arrapatzeko. Etxeg Itzald II 164. Zorion onekin berdindu liteken
beste zorionik ez dago. ArgiDL 126. Aundi-txikiyak berdintzen dira / bentaja eman ezkero. Tx B I 220. Orain gu
ezereztu, orain guk geren buruok ondatu, gizadia berdintzen asi dedin? Ldi IL 136. Gizarteko mallak eratsi ta
bardindu arte, langilleak ugazabai etenbako gudua egin bear dautse. Eguzk GizAuz 42. Ondasunetan barik,
arloterian guztiok bardintzea. Ib. 39. Bazterrak berdintzen, iluntzen ari dire. Iratz 58. Zure supizguaren
baranoan auzpeztean, Yainkoekin etzaitugu berdindu nai. Zait Sof 58. Bego Zuregandik urrun orrela egitea,
zintzoa gaiztoarekin suntsituz, ta bata bestearekin berdinduz! Ol Gen 18, 25. Semea beure izatez Iainko dala
Aita bezala, ta etzula ezer ebatsi Iainkoari berdinduz. "Arbitratus esse aequalis Deo". Or Aitork 167. Txo
galtzetin utsik jarri zanean orpoan izugarrizko puska palta zuana pintura beltzez berdindua zeukan. Anab Poli
54. Igon latiñera bihar danian, española ta frantsesa han bardintzen dira ta. Osk Kurl 120. Gaztel-itzurrena
frantsesarekin berdintzen ari da. Or in Gazt MusIx 26. Zaldungo ibiltariagatik esan bait-diteke, maitasunagatik
esan oi dana ber-bera: gauza guziak berdintzen dituala. Berron Kijote 123. Nere interesa litzateke bata eta
bestea, nola esan, hurbildu, berdindu zitezela. MEIG IX 84.
(V-gip; Urt, Lar, Añ (G, AN), H), bardindu (V; Lar, Añ (V), Arch VocGr, Dv, H), bardintu (Gèze). Ref.: A
(bardindu); Iz ArOñ (bardindu); Etxba Eib (bardindu); Elexp Berg. Igualar(se), alisar(se), aplanar(se).
"Adaequare sumam muri altitudinem, harri morroill bizkárra berdintzea" Urt I 130. "Allanar" Lar y Añ. "Igualar
un terreno" Lar. "Niveler" Arch VocGr. "Aplanir" Gèze. "Aplanir, mettre de niveau" Dv. "Alisar, nivelar" A.
"Arreglar, igualar, romper (la tierra)" Iz ArOñ. "Allanar. Bardindu dabe plazia, domekako erromerixarako"
Etxba Eib. "Azulejuak jarri aurretik paretia berdinddu bia da" Elexp Berg. Cf. Dgs-Lar 5: "Alistar, bardindu",
tal vez por 'alisar'. Aldapa eta mendi gorak dirade planaturen / Eta puioak elkharren kidera berdinduren. EZ
Man I 89. Desegin, plaundu eta lurrarekin berdindu behar zuela [Kartagoko hiria]. Ax 30 (V 18). Erre bear
dituela an bertan bilzen dituen larrak eta beste zakarrak, eta irauli ta berdindu bear duela lur guzia. Mb IArg I
357. Gure prestanz hau da Jesusi guk guganako bideak zuzenzea, berdinzea ta iautzea edo garbitzea. Ib. 91.
Erretablorako bea duen puska bata, bere erreglak eman, ta berdindutzea , landutzea ta leundu
edo bruñitzea agintzen du. Cb EBO 45. Zelaiak atxurtu, ondartzak itxitu, aldapak berdindu, sasiak erre, errollak
garbitu, luberriak atera ta ongarritu, eta beste onelako lanbide ikusgarri eder asko egiñaz. Izt C 180. Ekin
zitzaion etsaia bretxarako bidea garbitu, berdindu eta orraztutzeari. Ib. 353. Denak ekin zioten lanari: batzuek
zuaitzak botatziari, bestiak eliza egin biar zan leku maldatsua berdintziari. Bv AsL 117. Ile hori bardindurik
emazu pulliki pulliki. Barb Sup 81. Lehengo gudu-harr-esi gaitzak suntsiturik, eta heien azpiko pezoin beherak
lurrez estalirik, dena berdindu eta zelai zabal bat eginik. Zub 91. Lurra antola, berdindu, erein eta atera; /
zerbait era bear ta, gaiñezko du jorra. Or Eus 103. Mandarri aundi batekin berdinduko duzu soroa len-bait-len.
Ibiñ Virgil 73. Gaiñeko ondarrak oiñekin berdinduz. Ib. 87.
Empatar. "'Osasuna'-k berdindu egin nahi du (G-azp, BN-arb)" Gte Erd 53. "Iruna berdindu dira (AN-gip)"
Ib. 157.
"Terciar la carga" Aq 1466. "(G, L, AN, BN, R), terciar la carga" A. Ni nago morroi serbitzen, / besteren
kargak berdintzen. Xe 278. Eta, edozein desoreka kaltegarri bihur daitekeenez gero, badirudi komeni
litzaigukeela, oraingoez bederen, pisuak berdintzen saiatzea. MEIG V 101.
(Con aux. trans. bipersonal). Igualar, alcanzar. Jakiturijan, Erakuslak bardindu edo irago zitubana. fB Ic II
285. Askok [...] bide ta osterunzeko okasinoietan, bardinduten ditubee lagunik nasaijeenak. JJMg BasEsc 272s.
Geienaz ere izango da indar bearreko lanean oek bardinduko dituana, eta ez geiagokoa. Izt C 76. Ez da iñoz
izan amodijuan bera bardindu leikianik, eta orregaitik ez da iñoz izan bera bardindu dabenik bere adiskidiak
gaitik penaak, lotsarijak ta ezikusijak igarotian. Ur MarIl 106. Baratze berdintzea gosta da ederrik, / Nihongo
etxek harri hala pikaturik, / Eskalerik Parisen ez da ederrago. Hb Esk 102. Eta gaur ere, ondo bagera, balitzake
atzoko markak berdintzea. Urruz Urz 56. Onginai eta amodioan Bera berdindu duenik izan ezta, eta sekulan
iñork berdindu eztu, bere adiskideakgatik dolore, tormentu eta desprezioen eramatean. Arr May 125. Ederra?
Gizon gitxik bardinduko daben gisakoa. Ag AL 58. Paulak dionez bere senarra bezelako gizon ederrik ezta iñor.
Bere Jose! Zeñek berdindu? Ag G 374. [Hazpandarrek] laster berdintzen dituzte bertzeak. JE Bur 28. Nihork guti
edo batek ere, bardint ez lezaken jakintsun-euskara batez. Lander RIEV 1912, 553. Zuek Elizan itz egiteko, ori
bai! inor ez zuek berdintzekorik. A Ardi 141. Ori berdindu duenikan ezta / emen oraindik ikusi. EusJok 49.
Bardindu dituk ikastetxian / Egon dirian onenak. Enb 197. Berdindu ditu, igaro ditu / ontzi baten aurrea artuz.
Or Eus 396. Lur onean au berdinduko duan zuaitzik ez da, eukaliptusa kendu ezkero. Munita 59. Zertanbait
doatsu izanik bestek berdinduko ote gaitun bildurra. "Sibi aequari timet". Or Aitork 67. Ama maitatzen ezin
berdindu / ditezkela euskaldunak. Basarri 6. Bizia bete, mukurutu, edatu ta zabalduagatik, ez oi da bein ere eldu
giza-yoranen mailla berdintzeraiño. Vill Jaink 121.
2. (G-azp, AN-gip; Añ (G, AN)), bardindu (S; Añ, H). Ref.: Gte Erd 201. Comparar, someter a comparación;
comparar, señalar la semejanza. "Parear" y "comparar" Añ. "Zer da harekilan bardintzen bada, qu'est-il si on le
compare à lui? (Mst)" H. "Ez dago berdintzerikan Juan Pedrorekin (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 201. v. alderatu.
Tr. Documentado desde mediados del s. XVIII. La construcción más frecuente es X Y-rekin berdindu; tbn. se
encuentra X Y-ri berdindu en Uriarte y Mirande, y X eta Y berdindu en Barandiaran y Zaitegi.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
901

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Elas zer da gure bizitzia, henarekilan bardintzen bada! Mst I 18, 1 (SP konparatzen bada, Ch hekienaren
aldean, Echve konparatu ezkero, Ip haienaren aldian, Leon heienaren aldean, Ol aienaren aldean). Bazaut ez
nasala bardindutekua gizon andi aekaz. Mg PAb 208. Ikusirik Aita eternoaren Semea [...] bardindurik Barrabas
iltzalle gaistoaz. Añ NekeA 256. Ezin burua nerekin berdindu dezakezu. VMg 34. Aita Paulo Seineri, Italijako
Misinoe jakitunak ta zelotsubak, leenagoko Erakusleen esan era guztiak bardinduta ta alkartuta, erakusten dau.
fB Olg 90. Ez dago loriaren edertasunik, [...] ez lirijueen zuritasunik, arimako garbitasunagaz bardindu leijanik.
JJMg BasEsc 221. Baña alanbere deungaro esana dago; bada ezta inundik bere bardindu biar Jaungoikuaren
egijagaz, edo berak dinuanen ziurtasunagaz gizonak dinuana. Astar II 36. Zegaz konparadu edo bardinduten da
kontriziñoa ta zegaz atriziñoa? CatBus 49. Bardin ditezke haur batzuekin, zeinak karrika erdian elkharrekin
mintzo baitaude. HeH Lc 7, 32 (He haur batzu didurite). Ah España España! Nogaz bardinduko zaitut? Ur
MarIl 21. Nere itz oiek bada aditzen dituen guztia, eta egiten dituena, berdindua izango da gizon jakintsu bati,
egin zuenari bere etxea arkaitzaren gañean. "Assimilabitur". Ur Mt 7, 24 (Lç hura dut konparaturen, TB
bardinkatuko dut, Dv haina [...] khide eginen dute, Ip üdüri dü, Ol antzekoa izango da, IBk antzekoa da). Nere
esanak aditu ta gordetzen dituena berdinduko da bere etxea arkaitz-gañean egin zuen gizon zintzo-argi batekin.
Lard 385. Ez al nozue gogortzat arren iñok eukiko, / Ez nagizue, atxarrizkotzat iñok bota, / Ez nagiala zentzun
bagakaz iñok bardindu. AB AmaE 133. Nogaz bardindu ete zaikedaz zugatz bakarra? / Nogaz zeurorren
antzekorik bat ezpadakust? Ib. 65. Emetik ezagututen da argiro, munduan dagozan zidar, urre, diamante eta
gauzarik balio andikoenak, dirala sarra eta zimaurra bera baño bere oraindik gitxiago, zeruan dagoan gauzarik
txikienagaz bardinduten badira. Itz Berb I 117. Zelango gozotasuna aurkituten dan eroapenean, aserreagaz eta
estutasunagaz bardinduten bada. Itz Azald 198. Eta berak diñonez, eundaka izkuntzak aztertu ebazan, euren
akats eta edertasunak euskeragaz bardintzeko. GMant LEItz 71. Bekokirik ez dugu, ba, beren buruen gorantzika
dabiltzan batzuekin gure burua lerrokatu ta berdintzeko. Ol 2 Cor 10, 12 (Lç bardin ezarri). Eguzkiak izen asko
ditu Euskalerrian. Oietako batzuek "Jainkoaren begia" edo egun-argiaren begia (euzkibegi) esan nai dute, argia
eta jainkotasuna berdinduaz. JMB ELG 79. Zerekin berdinduko dugu zeruko yaurgoa? Zein berdintzaren azpian
agertuko dugu? Ir YKBiz 179. Nahiz gorputza gauza iragankor eta bigarren mailako den, Arimari berdinduz
nahi bada, sineslari batzuek dagiten bezala. Mde Pr 352. Sokrate ta sofistak irakasteko bideaz berdindu zituen
erriak, errez aurki zezaiekean elkarren antza. Zait Plat 114. Iatorrizkoekin berdindu ere egin ditezkela dirudit,
erabat gaintzea neke bada ere. "Se les podrá comparar con los originales". Or in Gazt MusIx 14. Beste
hizkuntzetako asma-lanekin berdinduz gero [...] ez da Joanak-joan, nere iritziz, haien parera heltzen. MEIG II
56. Gelsomina gogoangarria, aingeru itxurako pailazo edo pailazo itxurako aingeru hura, Chaplinekin berdindu
dutenak ez dira hagitz oker ibili. MEIG I 183. Paregabea zen, nolazpait esan, Piarres Adame Lafonentzat, euskal
literaturan berdintzekorik ez zuena. MEIG IV 134.
3. bardindu (V-gip), bardintu (S; Gèze). Ref.: Lrq (bardint); Etxba Eib (bardindu). Reparar, cubrir, satisfacer.
"Régler" Gèze. "Hütsak bardintü, réparer les fautes" Lrq. "Hablando de cuentas, ajustar, saldar" Etxba Eib.
"Luze doia eta kontuak bardindu biar dittugu" Etxba Eib. "Berreguneko bikin bardindu netsan laureguneko
zorra" Ib. s.v. berregunekua.
Neke puska da errietan orretarako bide seguruak, edo errentak arkitzea. Alere Miserikordiak guzia
berdintzen du. Erri askotan orañ egiten dan limosnaz, zierto da, pobre asko bizi dirala. Cb EBO 56. O ene
arragretek bardint ahal balitze ene faltak! UskLiB 101. Bardinduten munduan / zorra diruagaz. Azc PB 338.
Adam gure lehen aita / Satanek enganatü: / Egin zian bekhatia / berak ezin bardintü. UNLilia 14. Nik Ermokeni
jaurti neutsan ostikadeaz, eneban egin besterik, ezpada, bardindu Josetxori berak jaurti eutsana, ta kittu; alkarri
zorrik ez arturenik ezteutsagu orain. Echta Jos 77. Atsegin handiz aditzen da Jaun Diriart, har-emanaren buru
duguna, erasaten, gastuak berdindurik, eskuetan gelditzen zaizkola 800 libera. Lander RIEV 1914-1917, 154.
Seminarioko gora beherak heben berian behar die xüritü eta bardintü. Const 22. Eta itsu gaiztoaren zuloa
bardinduten alegiña egiten neban. Or Tormes 17. Uts ori berdintzeko, "Euskaltzaleak"-bazkuna eraberritzea,
osatzea, azitzea asmatu degu. Ldi IL 143. Biak zorretan daude Yainkoarekin ta ezin dezakete beren zorra
berdindu. Ir YKBiz 158. Baiña Iainko-Semeak maketsak berdindu zizkidan. Or QA 175. Ene Iaun eta Iainko,
guzien egille, ta gure maketsak berdindu detzakena. "Multum potens formare nostra deformia". Or Aitork 222.
Jainkoak bearra berdintzen duala baleki bezela ibiltzen zan. Anab Poli 8.
4. bardindu (Añ, A). "Avenirse [...], en los ajustes, (V) bardindu" Añ. "Conformarse" Ib. "Avenirse los
contratantes" A. Atzo bardindu nax, nox dot urtea? "Ayer me igualé cuándo tengo el año". RS 300 (J. A.
Lakarra lo compara con el refrán castellano "el treinta de enero paga sus deudas el trapacero").
5. Saciar. Asi naiz etxe-garbiketan poz pozik, andik aurrera bide artatik bardinduko nebala neure gosea-ta.
Or Tormes 45. Artara doa egaztia, gosea berdintzera. Or Mi 3. Amaikatxo ikasle arganatu ziran iakin-gosea
berdintzeko. Zait Plat 84. Uda-galdatan lats iauzkarian egarria berdintzea bezin atsegin-garri zaizkit. Ibiñ
Virgil 46. Guk gosea berdintzeko daukagu; ez dugu oraingoz asearen beldurrik. MIH 88. Jakintsu kopetilun
batek baino gehiagok joko du ezinbestean iturri umil horretara bere jakin-egarria berdintzeko. MEIG III 71.
(V-gip), bardindu (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (bardindu); Elexp Berg; Gte Erd 59. (Aux. intrans.). Saciarse.
"Ponerse bien de comer o beber" Iz ArOñ. "Saciarse de comida, llenarse. Zer, berddinduko ziñaten onezkero,
ezta?" Elexp Berg. "Batere berdindu al zarete, ba? (G-azp)" Gte Erd 59. Loaz ederki berdindurik yeki natxin.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
902

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Or QA 62.
(V-gip, G-goi), bardindu (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (bardindu, berdinduta); Gte Erd 223. (Aux. intrans.). Pasarse
con la bebida. "Berdinduta dao, está bebido un poco" Iz ArOñ. "Ederki berdinduta zegok (G-goi)" Gte Erd 223.
Aizu, Txirrita, goatze'al zera / atzo nola ibilli ziñan? / ontzi aundiya ekarri arren / ederki berdindu ziñan; /
etxe aldera abiatuta / gertaturikan eziñan, / tranbe-birian estrapozo einda / lurrera erori ziñan. Tx B II 217.
6. "Koplak berdintzea, faire, composer des vers, couplets" H.
- HAGINAK BERDINDU. v. 1 hagin.
- BERDINDUXE. (Aprox. de berdindu). Llenarse bastante, casi saciarse. Berdinduxe giñalarik, eta naikoa
yardunik, etxerako asmoa, damuz baderik, artu genizun ta antxe azkendu zan gure eguna. Ldi IL 50.
- EZIN BERDINDUZKO. a) "Ezin-bardinduzko, qu'on ne peut égaler, égaliser, aplanir" Dv.
b) Irreparable. Ezin berdinduzko kalteak baditugu. Prop 1898, 181.
berdindura (SP, sin trad.). Etxegille Nausi iakintsunak [...] molde ikus diteken bat atheratzen du, non lerro
batzuez seinalatzen baititu eta berezten behar diren partimenduak, figuren berdindurak, argi egiteko lehiotzeak,
eta zer ere antzeak adi araz baitezake lerrodura hutsez. "La symétrie des figures". SP POB 36s.
berdinegitu. "Allanar [...] demasiado" Lar.
berdinetsi. Comparar. v. berdindu (2). Zerekin berdin-etsiko dut Yainkoaren yaurgoa? Ir YKBiz 290.
Norekin berdin-etsiko ditut gizaldi onetako gizonak eta nor iduri dute? Ib. 153.
berdinez (Lar, Bera), bardinez. 1. Diferencia, desigualdad. "Desigualdad" Lar. v. berdineztasun,
desberdintasun. Bata barkazio-eske, eta bestea gaizki esaka dagokio. Zer berdin-eza batagandik
besteaganakoa! Lard 461. Juliok laster ezagutu zuen, San Pablogandik beste presoetarako berdin-eza, eta iñori
ez bezalako begirunea agertzen zion. Ib. 528. --Gizon guziak era berean birpiztuko ote dira? --Ez, berdiñeza
txoil aundia izango da autatuen eta galduen gorputzen artean. Inza Azalp 111. Orrela dala ta, baserrietako
gauzak ere, beren berdiñ-eza daukatelarik, beren artekoatan txit ongi ta txit gaizki arkitzen diranak badira.
Elizdo EEs 1929, 49. Ludijan, illobi-arteraño, bardineza dago gauza ta toki gustijetan. Euzk I 199 (ap. DRA).
Ori bera dala bide, nunbait, kopla ezagunak esku-idatzietan nabari duten berdiñeza, baita izenpe-urritasuna ere.
Gazt MusIx 168. [Lan] horietan degun berdineza, bere egitekoaren une bakoitzaren batasunean, egin-ahala,
bere urrerrapenean argitzen da. MEIG IX 141 (en colab. con NEtx).
2. (Lar, Añ), bardinez (Añ). Diferente, desigual. "Desigual" Lar y Añ. v. desberdin, ezberdin. Itz-lerruak
neurtu ditezke nai dan neurriz, guziyak, nai bada, neurri berdiñekuak jarriyaz [...]. Bañan asko oitzen da ere
berdiñezak egitia. LzM EEs 1913, 198. Azken berdiña izanez atzizki berdiñezeko itzak arkitu biar lirake. Ib. 200.
Bakoitzak bi gogo berdiñezak edukitzea, nekeza baño ere, eziñekoa deritzat. Ayerb EEs 1914, 229. Oartu
urrenik, agerbidetako tresna ori artu nai duzuteneen, mintzoaren goibea sumatzeko belarrii izugarri oarkorra
izanarren, indarka berdiñeza den ez ezagutzeko izugarri zozoa dela. Or LEItz 45. Exko muñoak, Sambucako
galdor berdiñezak, Esterngo zokoak estaltzen dituzuten piñuak. Or Mi 137. Lur bategaz beragaz ainbat ontzi
bardiñezak egitten dira. Otx 55. Demagun bi albo berdin eta bat berdineza dituen iruki bat. Zait Plat 56. Guziak
piloan hartuta, zabalera eta bidearen aurrerakada guzia hartzen duen olatu haundia bezela dira, geldiunerik ez
duen olatu-katea; beti ere banak, berdin-ezak, antzekoak izan arren. MEIG IX 136 (en colab. con NEtx).
berdinezkiro. "Desigualmente" Lar.
berdineztasun (Añ (G)), bardineztasun (Añ (V)). Diferencia, desigualdad. v. berdinez. Baña, len be esan
dot eta, batzuetatik bestietara beti dago bardineztasun andia. Ag Kr 49. Berdiñeztasun andi ta agiria zegoan
artzai orren ta bere semien bitartean. Ag G 18. Neurtzeko berdiñeztasun ori geiagotzen juango zala. LzM EEs
1912, 107. Eta antzeen berdiñeztasunean oargarri da jakintza bakoitzean ere, atal zeinduetarako batzuk bestiak
baño egokiagoak dirala. Zink Crit 13. Ao-izkeriaren eta idatz-izkeriaren bardiñeztasunak, era bittakoak dira,
ikusi dogunez. Alt Eusk 1920-1921 (I), 42.
berdinga (V, G-to; -e B). Ref.: A; Iz ArOñ; Izeta BHizt2 (berdinge). Rama, leño, etc., de tamaño mediano.
"Leña gruesa" A. "Berdinga, ez lodi ta ez me, erdi-purdiko abakia" J. Etxeberria EEs 1931, 42. "Una madera
partida alargada. Berdingia, la madera ni muy grande ni muy pequeña, intermedia, en la carbonera; idem, del
grosor de la muñeca para carbón" Iz ArOñ. "Berdinge, palo delgado apropiado para azotar. Berdingekin ubeldu
artio yo du" Izeta BHizt2. "Berdingek min maten du" Ib. Cf. 1 berdingo.
- BERDINGA-IKATZ. "Berdinga-ikatz (V-ger-gip), carbón de tamaño mediano" A.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
903

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berdingabe, bardinbage, berdinge, berdinbe. 1. Incomparable, sin igual. v. paregabe. Tr. Además de en
Goyhetche, se documenta en textos meridionales desde finales del s. XIX. Cf. s.v. berdin ejs. de berdinik gabe.
Bertzen belharra yatea, / Zer oben berdiñ gabea! Gy 160. Leialtasunez bardin bageak / Biotz eta arimetan.
AB AmaE 50. Beste aldetik Kantauriako itxas bardinbagea agiri da bere betiko edertasunez apaindurik. Ag Kr
138. Au zala gizona, au. Ondraua, emonkorra, biotz andikoa, bardinbagea. Ib. 151. An agertzen diote
Jaungoikoak bere aukeratuai bere aurpegia, antxe erakusten die bere edertasun berdin gabea. Inza Azalp 131.
Agintzea dit zaldun onek Toboso-urixkara joan ta Andre Dulcinea berdingabeari niketz aurkeztuko zaiola. Ldi
RIEV 1929, 211. Euzko-baratza bardin bagia, / Lore bikañez oi zana jantzi. Enb 46. Zure txauneskin bardin
bagiak / Dira egizko euzko-txorijak. Ib. 143. Bere burua sasitartean eta arkaitz dorre tartean ikuski senti duen
atsegiñ berdingabea. Or Mi 54. Ua olerkarientzat bezain, bedi au idatzi lauezkoentzat ikustegi berdingabe.
Markiegi in Ldi IL 9. Gure euskera berdingabea goratzeko ta edertzeko. Ldi IL 135. Bere emaztearen ontasun
eta edertasun berdingabeaz lilluraturik gelditu zan. Etxde AlosT 59. Nork geldi-erazi ta tinkarazi lipar batez,
beti diraun argia egonean atxitzeko, ta beiñere ezin dirauken aldiarekin alderatzeko, ta berdiñ gabe dala
ikusteko? "Videat esse incomparabilem". Or Aitork 314. Aoa bete eta biotza ase egiten du Ama izen zoragarri
onek, jai egun berdinbe onekin alkartuta. EgutAr (ap. DRA). Alkarganako izan dalarik / maitasun berdin gabea.
Basarri 118. Getari bide zoragarritik / begira ernai nengoan, / Zarautzko kosta berdingabean / anima bat
etzegoan. Ib. 164. Zer gura, ta axe lortzeko aukera bardinbagea. Erkiag BatB 138. Entzumen zolia ere bai
[adierazten digute] olerki-ahapaldietako azken-bukatze oskidetsuak eta itz-esakeren goxotasun berdingeak.
Onaind in Gazt MusIx 145s. Berak zuretzat daukan saria aundia da mundu ontarako. Ta gerorako berdingabea.
MAtx Gazt 106. Malabarista berdingabea, judua izanik ere, bizirik atera da. MEIG I 159. Aspaldi aldendu zen
eta ia ahazturik daukagun Euskalerri zaharraren oroigarri berdingabea. MEIG II 72.
2. berdinge (Bera), bardinge, bardinga. Diferente. "Desigual" Bera. v. berdinez (2). Taiu ta ixakeretan be
ezin ziran ixan bardingeaguak. Kk Ab I 30. Gure gorputzian, atal guztijak bardingeak ixan arren. Ib. 21.
Notiñen soin ala gorputzak ain berdingeak izatetik batzuek buru ala anka aldetik beste batzuen neurrian
aztunagoak izatia atera leike. Anab EEs 1920, 70. Eskuko beatzak alkarrez berdiñak ez diran bezela, gizarteko
gauzak ere, elkarrez berdingeak izaten dira. Elizdo EEs 1929, 49. Begien aurrean dituan lurraldeak, apurka
apurka aldatuak dira, bardingak, bestelakoak. Erkiag BatB 166.
- BERDINGABEKO. Tr. Al Norte sólo se encuentra un ej. en Pouvreau, en la acepción 'diferente'; al Sur se
documenta desde comienzos del s. XIX, sobre todo con el significado de 'incomparable'. a) Diferente.
Enseiatu behar dugu bihotzeko ardurako eta ezin hautsizko berdintasun baten idukitzera hain berdingabeko
gertanzen artean. SP Phil 470 (He 476 aldizkako eta mudanzazko).
Desigual. Guztiok dakizu, kristinaubak, Eleisiak eragotzi ez arren, onako bardin bagako ezkontzak arrisku
andikuak diriana. fB Ic III 335.
b) (bardingabeko Dv; bardinbako Dv (V)). Incomparable, inigualable. "Qui est sans égal" Dv. Ez eutsan
[mundubari zer pensau] gitxiago emon bere Jesusen izeneko egitade bardin bagakuakin. fB Ic II 292. Euki
daigun bardin bagako ditxia, Zeru ederrian beti bizi izateko Aitiagaz, Semiagaz ta Espiritu santubagaz. Ib. 248.
Eguzkiyaren biarrik gabe / argi egiten dezuna, / berdin gabeko amoriyua / senti arazten nazuna. Bil 66.
Galantasuna bardin bakoa / daukazu iaunak emonik. Azc PB 113. Ninfa bardin bakoa, / asi zan esaten, / etorria
mundura / zorionen baten! Ib. 294. Zeure Aberri maiteagaitik dana emoten / Sabiñ, zeu zara bardin bagako bat
bakarra. AB Ibaiz nº 101, 2. Bardin gabeko / gure ele garbi / onek ezpadau / zer ikusirik bestegaz. Enb 141.
Bata langille azkar trebia, / Bestia zintzo alaia: / Berdin gabeko eder bikañak, / Biok elkarren anaia. Ib. 99.
Geure esker beroena agertzen deutsugula: zeure bizitza bardin-bakoagaitik, eta batez be, zeure eriotzaren
orduan emon deuskuzun irakatsi eder orreigaitik. Bilbao IpuiB 209. Gure eskutan utzi dituzu / berdingabeko
bazterrak. Basarri 158.
berdingabetasun, berdingetasun, bardingetasun. Desigualdad. v. berdinez, berdineztasun. Da
kontrapizu bat gure arimentzat hekin idukitzeko bere berdintasun sainduan bizitze hunetako kondizioneak
ekhartzen diotzan hainitz manerazko erabilmenduen berdingabetasunean. SP Phil 472. Ustezko uta [= 'la
negación ideal'] a) itauneetan, b) baiurrietan, z) ezbaietan, d) bardingetasuneko aldemenetan [= 'en
comparaciones de desigualdad'], e) eta ukamen agirietan eukiten daue gizonak. A Gram 85. Ele bat izan euskera
eta orrenbeste zati, alde, banakatze, berdingetasun, agertu bear azaletik. Ayerb EEs 1916, 261. Berdingetasun
onen zergatiaz asko gogalduta gero, beratzaz izti txiki bat idatzi zuala. Zink Crit 14.
berdingaitz, bardinkaitz (Añ). v. berdinez. 1. "Desigualdad" Añ.
2. Diferente. Bai, orok dirau berdin; ni bakarrik naiz berdingaitz, nik bakarrik aldatu dut. Etxde Itxas 102.
berdingaizkiro, bardinkaizkiro (Lar). "Desigualmente" Lar.
berdingaiztu, berdinkaiztu (Lar). "Desaparear", "desempatar", "desparejar" Lar.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
904

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berdingarri (Urt I 329, Lar), bardinkarri (Lar). 1. Comparable. "Aequiparabilis, berdingárria, igoalgárria"
Urt I 329. "Comparable" y "equable" Lar.
(Tras gen.). Nor zaio bat munduan / Bere berdingarri, / Lur berriak billatzen / Jenobatarrari? AB AmaE
161.
2. Igualador. Arotzak enborrari okerruneak zuzentzen dizkio [...]. Argiñak [...] neurri berdiñean ipintzen du
[arria] [...]. Ta oek beren lankai berdingarriekin egiten dutena, gure nekazarien artean nabaitzen degun berdiñezarengo
gauzeri berdingarri on bat ipintzeko erarik bururatuko ez al zaigu? Elizdo EEs 1929, 49.
3. (Sust.). Igualador, cosa que iguala. Gure nekazarien artean nabaitzen degun berdiñ-ezarengo gauzeri
berdingarri on bat ipintzeko erarik bururatuko ez al zaigu? Elizdo EEs 1929, 49. Berdiñ-ezaren aldarte oeri
berdingarririk eratu eziñ al zaio? Ib. 49.
berdinge. v. berdingabe.
berdingilo. "Berdingillo (V-och), guadaña" A.
1 berdingo, bardingo (Vc ap. A; Zam Voc), bardinko (L-ain, R-uzt ap. A). "Mediano, de mediana estatura, etc."
A. Cf. berdinga. Igon eben urki-adarretara amalau urte inguruko mutil bardingoak. A Ezale 1897, 52a. Bere
erritxuan mutiko bardingoa zanean eukan egote nasai baketsuaz gomutak gomuta egin ditu oeratzean. Erkiag
BatB 147.
2 berdingo, bardingo. Igualdad. v. berdintasun. Ehortziaren bardingoan. Egiat 168. Iduri eta bardingo
eta bardintze guzietan lehena, beharrena, zuzenena ez litaken hori: boz emaileak oro bardin libro uztea nahi
dutenari boza eman, eta nahi ez dutenari ez. Eskual 24-7-1908 (ap. DRA).
berdingote, bardingote (V-m ap. A). Mediano. v. 1 berdingo.
berdingoteria, bardingoteria (V ap. DRA). "Gente de mediana edad, muchachada" DRA.
berdingotxo, bardingotxu (V-m). Dim. de 1 berdingo. "Neure esteriako neskato bardingotxuak bapateka
olgetan genduan (V-m)" A s.v. esteria. Mutil bardingotxua egin zanean Latiña ta Philosophia Bilboko S.
Franziskoko Prailleakaz ikasi ebazan. A in Azc PB 5.
berdinkai (Lar, Añ A), bardinkai (Añ). 1. Nivel (instrumento). "Nivel, beruna, berdinkaia" Lar.
"Perpendículo" Ib.
2. "Tamborilete, en la imprenta, es la tablilla cuadrada que sirve para igualar los bordes" Lar.
3. "Pilón de romana, pisagarria, pisu berdinkaia" Lar.
- BERDINKAIZ. "(Está a) nivel, berunean dago, berdinkaiez dago" Lar.
berdinkaitasun. Nivel, altura. Goi malla erpiñenetara igo al alakoa nabaitu nork bere olerkia eta ala eta
guztiz erriaren berdinkaitasunean edestu. J. Artetxe Y 1933, 330s.
berdinkaitu (Lar, Añ A), bardinkaitu (Añ). "Nivelar, beruna ezarri, berdinkaitu" Lar.
berdinkaiztu. v. berdingaiztu.
berdinkantza, bardinkantza. Comparación. v. berdinkuntza. Neurri zaharren eta berrien bardinkantza.
Dv Lab 59.
berdinkaratu. 1. Comparar. v. berdinkatu, berdindu (2). Menderen mende, erdararekin berdinkaratzeko
gai izan ez dena, baztertu eta gaitsestu; ori egin dugu eskuararekin. FIr GH 1921, 133. Gaia berdiña duten
kapituluetan ikuskatzen bada eta berdinkaratzen, agitz desberdin kausituko dira bi liburuak, Gero eta Guía de
pecadores. AIr Egan 1953 (1-4), 8.
2. Igualar, aplanar. Saskia bete eskuarez neskak, / mutillak gurdian ustu; / gurdira igota oin bien bidez /
berdinkaratuz zalkatu. Or Eus 77.
berdinkatu (H), bardinkatu (L ap. A; Ht VocGr 341, Lar, Lecl, Dv, H). 1. "Comparer" Ht VocGr 341, Lecl,
Dv. "Comparer, confronter" H. "(L; He), comparar" A. v. berdindu (2). Nork-ere beraz aditzen baititu hitz
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
905

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
hauk, eta pratikan emaiten, bere etxea harrokaren gainean egin duen gizon zuhurrari bardinkatuko dut. TB Mt
7, 24 (Lç hura dut konparaturen, Ur berdindua izango da, Dv haina [...] khide eginen dute, Ip üdüri dü, Ol
antzekoa izango da, IBk antzekoa da). Norekin beraz bardinkatuko ditut mende huntako gizonak, eta nor
dirudite? HeH Lc 7, 31 (Brunet zeri bardinkatuko ditut; He konparatuko). Beste zortzi bideztiak jai ederra
eraskintzen ari ziran-artean, neri Medelekin nolabait berdinkatzeko, antzinako gizuren (héroes) batzuk bururatu
zitzaizkidan. A Ardi 73. En DFrec hay 4 ejs.
2. (H ap. Lh, T-L), bardinkatu (Dv). Igualar. "Égaliser, mettre de pair" Dv. "Niveler, berdindu, berdinkatu" T-
L. v. berdindu.
Alisar; aplanar. "Aplanar" A DBols. Arotzak enborrari okerruneak zuzentzen dizkio, ta bear izaten dun era
guzietara berdinkatzen du. Elizdo EEs 1929, 49.
berdinkeria. Igualdad, uniformidad (en sdo. peyorativo). Cf. berdintasun. Mundu osoa herri txiki bat
bilakatzen ari den denbora honetan, berdinkeriaren aztapar luzeak oro mehatxatzen ari dituen aldi berean,
berezitasun eta izaeraren eskea emendatuz doa. J nº 107, 80.
berdinketa. 1. Arreglo, acción de arreglar, ordenar. Aragirik etzen aren ortzetaratzen ta buruko ille
billoaren berdinketak eta beste aisetasunak alde bat utziak zeduzkan onek. Mb IArg II 66.
2. "Acto de comparar, comparación" BeraLzM. Bestalde, eta hori duzue okerrena [Lizardirekin]
berdinketan hasteko, Leturia ez da Txillardegi. MIH 300.
berdinki (SP, Urt I 325, Dv), bardinki (Ht VocGr, Lecl, Dv, H). Igualmente, del mismo modo. "Également"
SP, Ht VocGr y Lecl. "D'une manière égale" Dv. "Avec égalité" H. v. berdin (II, 1), berdinkiro. Tr.
Empleado casi exclusivamente por autores septentrionales; al Sur se encuentra en Arrue y Tomás Aguirre. En
DFrec hay 3 ejs., meridionales. Etzinduen biziorik / zeure etxean sofritzen; / sehiak eta umeak / berdinki
korrejitzen. EZ Noel 156. Egiazko pazientak eta Iainkoaren zinezko serbitzariak berdinki iasaiten tu
tribulazioneak. SP Phil 190 (He 192 orobatsu). Ez othe zuketen hobeki egin hura berdinki errekaitatu balute
bere bizitze thailluak emaiten zerauzten ofizioen eta trabailluen eredura? Ib. 318 (He 319 berdinki). Aitarekien
Semea / Dela bethi laudatu; / Bethi duela ohore, / Dela glorifikatu; / Bienganik heldu dena / Bardinki adoratu.
Gç 124. Mintzatzeko maneran-ere eztela [Eskuara] alde guztietara berdinki hedatzen. ES 101. Berdinki hartzen
zituen Jaunaren eskutik onak eta gaitzak. Lg I 100. Pobreak lastotik, / Erregeak tronutik, / Herioak egozten, /
Bardinki ditu tratatzen. Monho 140. Gauza segura da holako tresnarekin hazia bardinkiago hedaturen dela beso
zabaletik baino. Dv Lab 67. Hola bardinki eraiten da, ez da hazi galdurik. Ib. 68. Baña ez berdinki. "Pero no de
la misma manera". Arr CDoc 80. Irudipena, biotza ta gogaiak berdinki ezkondu dituzten idazle gutxi dira. TAg Y
1933, 22.
(Ante adv.). Lezea da munduaren erraietan barrena / Lurraren bazterretarik berdinki urrun dena. EZ Man
I 91.
berdinkidatu. "Emparejar con otro" Lar. Ez dira errexak benetan bi idazlen iritziak berdinkidatzia, ez. J.
Artetxe Y 1933, 325.
berdinkide (Lar). 1. (Adj.). Semejante; equivalente. "Parejo, semejante" Lar. Maigainean zenbait seikonde
dituzte, ots, sei lauki berdinkide dituen kutxatxoa-ta. Zait Plat 62.
2. (Lar, Añ). (Sust.). "Pareja" Lar y Añ. "Parejas en los naipes, dados, &c., berdiñak, berdinkideak,
bikoalkideak, parejak" Lar. "Correr parejas, berdinkideak eiatzea" Ib.
berdinkiro, bardinkiro (Lar). "Igualmente" Lar. v. berdinki. Guziak apaindu oi ziraden berdinkiro janzi
garbi erritarkideakin. Izt D 22. Galai gazte bat alegerea eta galanta, berdinkiro denak maitatua. Otag EE
1881b, 60.
berdinkoi, bardinkoi. Igualitario. Baiña jagolen kontrako sentimentua bakarra da guztiengan, gizonaren
askatasun-egarria, bardinkoia dan lez. Erkiag BatB 193s.
berdinkuntza (H), bardinkuntza (L ap. A; Ht VocGr 341, Lar (-nza), Lecl, Dv, H). 1. Comparación, símil.
"Comparaison" Ht VocGr 341, Lecl y H. "Égalisation, comparaison (Abb)" Dv. "(L; He), símil, comparación" A.
v. berdintza. Eta, nun ditut abade baten anditasunak / Goratuteko bear dan añan itz sakonik? / Non
esakunak, non bardinkuntzak, irudi eta / Orretarako bear neukezan dote onik? AB Olerk 648. Agertu eta azaldu
daikedazu au bardinkuntza bategaz? Itz Azald 74. Latztasuna, San Franzisko Saleskoaren esaera eta
bardinkuntza ederrean, ain bearrekoa jakula zeinda gatza aragiaren edo okelearen iraupenerako dan bearreko
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
906

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
eta naita naiezekoa. Ib. 192.
2. Similitud, igualdad. Ez dago bardinkuntzarik zeruko eta lurreko gauzen artean. Itz Berb I 117.
berdinska, bardinxka, bardinska (Arch ap. DRA). Más o menos a la par. "Aproximadamente [?] (Arch)"
DRA. Lehen ehün urhatsetan bardinxka zien, bena gero mügazañek aitzinia hartü. D. Béhéty GH 1929, 74.
berdintasun (SP (sin trad.), Urt I 329, Lar, Añ, H, A DBols), bardintasun (Ht VocGr 351, Lar, Añ, Lecl, Dv, H,
Zam Voc), bardintarzun (BN, S ap. Lh). Igualdad; semejanza. "Aequiparatio, igoaltasuna, berdintasuna" Urt
I 329. "Parité" Ht VocGr 397. "Égalité" Ib. 351, Lecl y H. "Igualdad" Lar. "Paridad" Añ. "Parité, égalité" Dv. v.
2 berdingo. Biak bazutian, mendretarzuna gizon bezala, Ienko bezala bardintarzuna eta egoalitatia. Tt Onsa
120. Libertatea, Higoalitatea edo Bardintasuna. Revol 145. Gardatuz bardintasuna / Legetan den zaharrena, /
Berek egin daukutena / Bihurtuz bakotxari. Monho 66. Eztute berenaz ariarik eta bardintasunik batere zeruko
loriarekin. Dh 171. Gauza guztietan da entero ona ta ederto dirudijana bardintasuna. Baina ezkondubentzat nai
ta ezekua legez da. fB Ic III 334. Egiteko bardintasunagaz konszienzijak agiñduten deutsana, alan aberatsakaz,
zeiñ pobriakaz. JJMg BasEsc 79. Gauza lotsagarrija da Guraso Kristinau batentzat arpegi obia erakutsi ta dote
ona emonik ezkonduten danari, edola bere bardintasunagaz ez lagundutia bere moduban estadu eder, garbi, ta
obiaguari jarraituten deutsanari. Ib. 221. Gero asiko dira / egiten etxeak, / ogei ta bosteraño / posible ez obeak:
/ berdintasunarekin / banaita gabeak. Echag 50. Zuek eskas duzuena halaber estalia izan dadien hekiek nasai
dutenetik, eta egin dadien bardintasuna. Dv 2 Cor 8, 14. Geure munduan ezta aurkituten / bardintasunik legean.
Azc PB 309. Eta ondo eritxi deutse / bardintasunari, / alan eztalako inor / izango agintari. Ib. 332. Guk nai degu
--esaten dute sozialistak-- ludi edo mundu ontako pakea, gizon guztien berdintasuna, alkartasuna, maitetasuna.
M. Urreta EEs 1918, 157. Emen, gure etxion, danak gara bardiñak, gora bardintasuna! Euzk 1929, 199 (ap.
DRA). Berdintasun oek oraindik aurrerago dijoaz: euskaldunak ere, ariotarrak bezela, osteguna izartegiari [...]
opaldu zioten. JMB ELG 76. Espartarren bardintasuna osoagoa izan eiten, jai-egunez gañera illean birritan
gitxienez, guztiak batera ta janari bardiñak jan eroezan. Eguzk GizAuz 11. Sozialistak ondasunei buruz
gizartean ipiñi nai daben bardintasuna ankaz gora lioake. Ib. 91. Bardintasun osoa ames utsa baño ez ei-da-ta,
atzamarrak alkarrekin dauken antzeko bardintasunaz naikotu bear. Ib. 74. Hor dugu beraz beste berdintasun bat
bi hizkuntzen artean, eta linguistek berdintasun hortarik ere jalgipenak atera dituzte heien elkarrekilakoa
probatu nahiz. Mde Pr 220. Bere ortzen zuritasun eta berdintasun zoragarria erakustearren. Etxde JJ 27.
Bardintasunez bizi izateko / jaioa gara bakoitza. BEnb NerA 250. Gure egunetako feministek jerarkia ori
desegin nai luketela, eta bere lekuan diarkia bat sartu, ots, bi sexuen berdintasun osoa. Vill Jaink 163. Emen ere
etzaigu olako berdintasunik agiri barneko atsegin-atsekabe eta moralitatearen artean. Ib. 106. Bardintasuna
lortu gura da gizonen artean, antzeko samarrak izatea, ondasunetan guztiak esku izatea, zelanbaitean. Erkiag
BatB 127. Ez uste izan nik berdintasunaren kasketa dudanik. Hori ez! Beti izan dira, argalak batzuek eta besteak
indartsu. Lab SuEm 196. Oraiko aldian zuen ugariak haien eskasia bete beza, haien ugariak ere, egun batez,
zuen eskasia bete dezan. Hori izanen da berdintasuna. Bibl 2 Cor 8, 14 (IBk, IBe berdintasun). Ez da gutxi
gailurrik gabeko berdintasunaren uholdean murgildu behar duen gaurko mundu honetan. MEIG I 186. Mutur
batean edo mutur batetik hurbil, italianoak leudeke, hitzak, nondinahikoak diren, molde bakar batean moldatu
beharrez, berdintasuna gerta dadin nagusi. MEIG VII 180.
Inmutabilidad. Enseiatu behar dugu bihotzeko ardurako eta ezin hautsizko berdintasun baten idukitzera
hain berdingabeko gertanzen artean. SP Phil 470. Da kontrapizu bat gure arimentzat hekin idukitzeko bere
berdintasun sainduan bizitze hunetako kondizioneak ekhartzen diotzan hainitz manerazko erabilmenduen
berdingabetasunean. Ib. 472. Bozik gogoan darabillat Ejiptorat gan behar izan zinduenean, zure arimak zuen
sosegua eta berdintasuna. Mih 106.
bardintasun Equidad, justicia. "Equidad" Añ. "(Fig.), justicia. Bardintasuna, gizonan merezimendurik onena"
Etxba Eib. Eta emungo deutsa bakoitzari emen bizi zanian irabazi eben saria bardintasun guztizkuakaz.
msOñ 11r.
"Lisura, igualdad [...]. Ur-geldixan bardintasuna baño bardiñagua" Etxba Eib.
berdintsu (V-gip, G, L, AN, BN; VocBN, H), bardintsu (V, L, BN, S, R; Dv, H), berdinso (AN-5vill). Ref.: A
(berdintsu, bardintsu), A Morf 194 (berdinso); Gte Erd 15, 144; Elexp Berg. 1. (Adj.). Más o menos igual.
"Égal, à peu près" VocBN. "Qui est à peu près égal" Dv. "À peu près égal, uni, applani, de niveau" H. "Casi
igual" A. "Bi zakur horiek berdintsuak dira (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 15. "Parecido. Bixak pe berdintsuak diela
pentsatzen jatak" Elexp Berg. Tr. Documentado desde finales del s. XVIII. En DFrec hay 51 ejs. Bardintsu
dirúdi kristio bataiátuak, konfesátuak, komekátuak ofenditzea bekátu mortalaréki Jaun bera. LE BOEanm 936.
Eskaldun kopletako aiphatu gustua, / Izan dela diruri bethi bardintsua. Hb Esk 13. Bertze izarrak baino
urrunago dire, nahiz bardintsu diruriten andanan. Hb Egia 40. Ameriketarik heldu den xori ongarria oiloarena
baino hainitz hazkarrago da, nahiz bertzelaz berdintsuak diren. Dv Lab 175. Katuak eta emakumeak --anima
apartatuta-- berdintsu zerate, zitalak eta setatsuak. Urruz Urz 25. Adinez, begitartez, mintzoz berdintsu, senhar
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
907

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
emazte ttipi batzu orai iduri. JE Bur 79s. Euzkel-lerruen itz-erorkera izan diteke berdiña ala berdintsuba. LzM
EEs 1913, 199. Kataluñarrak leporatu duten zeregiña batez ere gurearen berdintsua da. Ol EEs 1919, 26.
Californian ere berdintsu omen dituk [lurrak], eta ea ez denetz han egiten sos ederrik. Zub 109s. Oro berdintsu
diren denboran / bat hautatzea da neke. Etcham 240. Txinatarren ertia, Kolonek Ameriketan arki-gizadiena,
izoztar larruz-yantziena, eztira erti-era berdintsuak. Ldi IL 125s. Erraustuen ill-obietan ere gauza berakaz eta
ardura berdintsuz eortzen zituzten gorputz-errautsak. JMB ELG 89. Eta ogasunetan guztiok erdi-bardintsu
izatera elduko bagintzaz? Eguzk GizAuz 35. Kosme ta zu berdintsuak zerate ta gai orretan gezurrak sortzen
yaiuak. ABar Goi 18. Orok badakizue musean [...]. Oixtion ene etzan-aldia egiten ari nintzelarik karkulatu dut,
elizako partida hortan berdintsu dela. Lf Murtuts 16. Naiz ta zerau errege izan, erantzunbidean, beintzat,
berdintsu gera. Zait Sof 68. Osto ta kolorea berdintsuak ditu. Munita 86. Ikusiz zeinen kaltegarri den euskara
baturik ez izaitea, batez ere Irlandera kasu berdintsuan, hiltzen ikusten dugunean. Mde Pr 52s. Bi aldetako
arrazoiak berdintsu ziralako. Or Aitork 123. Arek aiñ ei eban Batista kojuaren aide berdintsua, aren errenkako
ibillia ta aiñ antzerako arpegia. SM Zirik 103. Eta batzuk oso antzekoak edo guztiz bardintsuak zirean emen
datozenakin. Vill in Bilbao IpuiB 6. Mundutar danak juzgatzen ditut / eiztariekin berdintsu. Basarri 124. Lagun
barrien artean, zoritxar bardintsuaren erkide ta tarteko dirala igarririk, zertxubait azkortu da Nikanor-en
adorea. Erkiag BatB 192. Orra erlijio ta siñeste guztiek barnean dakarten muin berdintsua. Vill Jaink 25.
Zergati berdintsuek, gertakari berdintsuak sortzen dituzte beti. Ib. 45. Adan eta Eba. Biak berdintsuak dituzu,
baña berdin-berdiñak ez. MAtx Gazt 13s. Naiz izan urte euditsua eta naiz legortea, iturri abetatik urte guztian
ur berdintsua ateratzen da. Salav 13. Izari berdintsukoak bitez bitarte guziak. Ibiñ Virgil 88. Lorietan ziren gure
bi gizonak, biak ezinago ados aments berean... edo berdintsuan. Ardoy SFran 251. [Gari-soloak] urregorriantzeko
izarea dala emoten dau basoaren berde kolore bardintsuak, inguruko gordetzaille egiten dautsala.
Alzola Atalak 83. Baldin umorez zure berdintsu / lagunak jartzen bagera. Lazkano in Mattin 25. Nahiz denek
berdintsu ginuen jokoa, / gaztek galdu dugula erran gabe doa. Xa Odol 140. Onoko beste alde ontan ere
autsaldi berdintsua ageri bait-da. Berron Kijote 195. Bata jo beharko dut begiz [...], zentzu berdintsukoen artean
hautatuaz. MIH 192.
2. (V-gip, G-azp, AN-gip-5vill, B). Ref.: Gte Erd 15; Elexp Berg. (Adv.). "Bardintsu erainak dire ogi horiek,
ces froments sont semés d'une manière à peu près égale, à peu près également" Dv. "Antzean pasau da (V-arr),
gero ere berdintsu irago zen (G-azp, AN-gip-5vill, B)" Gte Erd 15. "Eurixa eiñ arren jentia berdintsu etorriko
da" Elexp Berg. Hiruetan yendea bardintsu da ona. Hb Esk 139. Azpikoak bezala, aitzindari oro, / Lehen eta
azkenak, berdintsu barbaro. Ib. 47. Ara gizon motz, zakar bat, kokotetik ilia zintzilik, eta okotzetik bizarra, atzeaurreetan
berdintsu dituela. Urruz Urz 22. Eskualdun giristinotasunaz ala jazko haizeaz bardintsu axola
dutenak. HU Aurp 175. Guziontzat berdintsu eltzen da yaregillea, erioa, danaren amaia. Zait Sof 141. Harresia
ene bularra berdintsu gora zen orain. Mde Pr 114. Diferente izanagatik ere, berdintsu jokatu bear al nuen nik
beti, ezin bestez? Txill Let 58. Gauan illunak goiko ta beko / bardintsu artuten gaitu. BEnb NereA 191. Lana
berdintsu egiten gendun / aste-egunian da jaian. Uzt Sas 74. Denbora eta lekua berdintsu adierazten ditugunez
gero. MEIG VII 104.
- BERDINTSU IZAN (bardintsu izan Dv). (En 3. a pers. sing.). a) (Con aux. intrans. bipersonal, con dativo como
referencia personal). "Goan edo ez goan bardintsu zait, aller ou ne pas aller m'est à peu près égal" Dv. Murde
ala Jaun bardintsu zautzue, ez dea hala? Niri ez. HU Zez 174. Erlijioak ematen zion Santa Cruzi ajolik
aundiena, urrena Euskalerriak. Erregea gora bera, berdintsu zitzaion. Or SCruz 16. Berdintsu baizitzaion
baitegian ala eskean bizi eta sarritan eriotza opa zion bere buruari. Etxde JJ 182. Mutil izan ala neskatx izan,
berdintsu zitzaizun. MAtx Gazt 28. Berdintsu zaiolako zenbaiti, arrotzak direlakoan, hitz horiek batera nahiz
bestera erabili. MIH 108.
b) (Con aux. intrans. unipersonal). Berdintsu da, langille deritzanak baño beartsuago oi-baitira, askotan,
otseñak. Ldi IL 106. Hunentzat orduan berdintsu da / eskuara eta latina! Xa in Mattin 119. Nahi batak Grezia
aldera izan joera eta besteak, batez ere, Erromara, berdintsu da. MEIG VIII 83.
berdintsuki, bardintsuki (Dv). Más o menos de la misma forma. "À peu près également" Dv.
Determinismua --ots, izakiek beti berdintsuki jokatzea-- izan oi da Jakintzaren oiñarri-legea. Vill Jaink 46.
Gizarteaz denaz bezan batean, berdintsuki bear dugu jokatu. Ib. 176.
berdintza (Mg Nom, Añ (G), H, A), bardintza (V-m ap. A; Mg Nom, Añ (V)). 1. Comparación, símil;
parábola. "Semejanza, comparación" Mg Nom. "Parábola", "símil" Añ. "Berdintza edo konparazioa (Mg),
comparaison" H. "Comparación" A (que cita Mg CC X). Adierazo egizu bardintza edo irudin bategaz. CrIc
76. Bere sermoiak ziran txit lauak, berdintza edo konparazio ederrekin eginak. Mg CC X. Gura neukez enzun
bardintza edo konparaziño onen gañekuak. Mg CO 110. Irakurtzen ez dakiana, ta barka bizat berdintza, beren
inguruko gauzak baño ikusten ez dituzten abere lau oñekoen antzekoa da alde onetatik. Arr DC 127 (ap. EG
1958, 392). Zergatik itzegiten diezu berdintzetan? Eta zer esan nai du berdintza orrek? Ir YKBiz 172. Mastiko
langille gaiztoen berdintza. Ib. 385. Arrazoiz baño irudikizun, berdintza ta antz bitartez. Gazt MusIx 165. Eta
buru onekoa aiztu barik gogoan eukiteko bertso-kantak, ipoiñak, elezarrak, pasaixuak, esaerak, bardintzak, eta
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 908
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ganerako erri-literaturazkoak. Alzola Atalak 92.
Comparación, acción de comparar. Zer du zer ekusi bekatuak gizonen kontra dan aldetik ipintzen bada
berdintza edo konparazioa Jangoikoaren kontra dan aldez? Mg CC 147. Emakume ura baño sanduago zala uste
zuen Farisauak: baña Yesu-Kristok, bien arteko berdintza ortaz erakusten dio, oker dagola. Ir YKBiz 159.
2. (Añ), bardintza. Igualdad. "Equidad" Añ. v. berdintasun. Ondasunetzazko bardintza ori gizartean
indarrez sartu bear zala-ta, astakeri ta gaiztakeri asko egin ebezan batzuk eta besteak. Eguzk GizAuz 15.
Semejanza. Pulpitutik ezarten dirian Lorak ta paperean moldetuten dirianak dauke bardintza, ta antz-irudi
bat hortuko Lora, ta ol edo eun baten pintetan dirianakaz. Añ LoraS 4.
berdintzaile (SP (sin trad.), Lar), bardintzaile (Dv), bardintzale (S ap. Lrq). 1. Igualador; nivelador.
"Allanador, el que allana" Lar. "Qui égalise, aplanit, met de niveau" Dv. "Qui égalise" Lrq.
"Equador, en la esfera, inguru berdintzallea" Lar.
2. (Urt), bardintzale (S ap. Lrq). Arreglador. "Arborator, arbola berdintzaille, arbola moldatzaillea, arbola
zuzentzaillea, arbol adar ebakitzaillea" Urt II 243. "Qui répare" Lrq.
berdintze (BeraLzM), bardintze (A). 1. "Avenencia, en un contrato (Añ ms.)" A (en Añibarro sólo hallamos
"avenirse [...], en los ajustes, (V) bardindu", pero no el sust. vbal.). "Arreglo, avenencia en una discordia"
BeraLzM. Cf. berdindu (3).
2. Igualdad. Iduri eta bardingo eta bardintze guzietan lehena, beharrena, zuzenena ez litaken hori: boz
emaileak oro bardin libro uztea nahi dutenari boza eman, eta nahi ez dutenari ez. Eskual 24-7-1908 (ap. DRA).
En DFrec hay un ej. más.
berdinune, bardinuna (V-gip). "Bardiñunia. Espacio llano" Etxba Eib. "Araba lauko bardiñuna baten dago a
errixa" Etxba Eib. "Eibar-en ez da bardiñuna bat be" Ib.
berdinzale. Emulador. Apaiz berdinzalea bere erasalea. "Si bien canta el abad, no le va en zaga su
monaguillo". Ayerb EEs 1916, 227.
berdinzki (H), bardinzki (S-saug ap. Lh; Dv). "Également, d'une manière égale" Dv (que cita a Mst). "Avec
égalité. Izanen da berdinzki pagatua [...] (Ax)" H. v. berdinki. Hain zinez eta hain zudu handiaz guziei
bardinzki dohakunaz geroz. Lç Adv ** 5v. Baina zer graziazko seguranza eman ahal dezakete Sakramenduék,
ikhusirik ezen bai onék bai gaixtoék bardinzki rezebitzen dituztela? Lç Ins F 1v. Guziék bardinzki usatu behar
dugu kopako bigarren signo hunez? Ib. F 5r. Gorputzeko endrezera, aurkientza, iuntura eta parte guztietan,
osoki, berdinzki, eta batetan oinhaze bazendu. Ax 590 (V 379). Bekhatuaren bere bidean eta osoki ad
aequalitatem iustitiae, berdinzki iustiziaren arauaz pagatzeko. Ib. 609 (V 392). Libururen [sic] hiztkuntza orobat
da guzientzat; eztizu ordea guziak berdinzki dotrinatzen. SP Imit III 43, 4. Bardinzki hartü nahi zitit, zure eskütik
huna eta gaitza, eztia eta kharatsa. Mst III 17, 3. Bena bardinzki Jinkuaren eskütik esker handireki hartzen dü,
zerbait gaitz heltzen zaionian. Ib. 19, 3. Gaiza ororen bardinzki ez sinhestia. Ib. 45, 5. Ostiralian eztezala jan
aragirik, ez neskanegünian bardinzki. CatS 7.
berdiraurka. "Isopleuro, triángulo equilátero" Lar.
berdiska. v. berdaxka.
berdiun. "(Hb), plomb de chasse (?)" Lh. v. perdigoi.
berdizka. v. berdaxka.
berdogala. v. berdolaga.
berdol. "La envoltura fina, interior de la castaña" Asp Leiz.
berdolaga (Urt II 83, Lar), berdogala (SP Dv, A y Lcq 92; Hb ap. Lh), berdulaga (S ap. Alth Bot 18 A;
H). Verdolaga. "Pourpier" SP, Dv y Alth Bot 18. "Andrachne, berdolága" Urt II 83. Sg. H: "Berdulaga (S),
laitue (de berde, vert)". La forma berdogal, que Dv y A atribuyen a Pouvreau, es una inferencia errónea a partir
del det. berdogala; su -a constitutiva está apoyada por el derivado berdogaladia "couche de pourpier".
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
909

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berdolagadi, berdogaladi (SP). Campo de verdolaga. "Couche de pourpier" SP.
berdoldu (G-to ap. A; Lar H; Hb ap. Lh). "Cocer, medio cocer", "medio asar", "sancochar, medio cocer,
medio freir", "soasar, medio asar" Lar. "Chamuscar" A. "(Hb), brûler à demi (?)" Lh. v. berdoztu (2).
berdoli. v. berdori.
berdontza. v. 1 berdantza.
berdori (Lar), berdoli (Hb ap. Lh). "Oropéndola" Lar, Izt C 197 (en una ista de aves) y Arzdi Aves 163 (que no
indica fuente). "Berdoli (Hb), loriot (ois) ?. Cf. *berde. Ce mot existe en N [= BN] comme nom propre. S'il
existait comme nom commun il serait surprenant que H, spécialiste des noms d'oiseaux, ne l'eut pas connu" Lh.
berdoroztu. v. berdoztu.
berdots. v. berdotz.
berdotsu. v. berdatsu.
berdotz (Lar). 1. "Cosa a medio asar" Lar. Cf. berdoldu.
2. (VocB), berdox (G ap. A), berdotxa (G ap. A). Verdoso. "Verduzco" A. v. berdats.
Pálido, cetrino (referido a personas). "Berdotz (Gc), verduzco. Se dice hablando de personas" A.
Jaungoikoaren amorioaren sugar bizietan alañ irazekia, non berez berdotz eta gaxokorra zalarik, biotza
sututzen zion amorioaren indarrez sua bezela argitsu sarritan ikusten zan. Arr Bearg 260.
(V-gip), berdotx (V-gip). "Berdotx, berdótxa daó, está muy verde (la manzana); berdótza, (la cosa) sin
madurar" Iz ArOñ.
3. +berdots (AN-gip). (Tiempo) desapacible, lluvioso. "Egualdi berdotsa da (txarra) (AN-gip)" Gte Erd 85.
Urtaldiz, giro berdotza dala, / lan onek zenbat amorru! "Verduzco". Or Eus 296.
4. "Berdotza (G), medio achispado" Aizk app.
berdox. v. berdotz.
berdoxkatu. Ponerse alegre bebiendo. Jatordu asieran etzan neurririk galdu, baiña bazkaria aurreratzen
ari zala, poliki-poliki gizon aien "pormalidadea" berdoxkatzen asi zan. NEtx LBB 119.
berdoxtu. v. berdoztu.
berdoztasun, berdostasun (V-gip). "Berdostasuna kendu, la suciedad de los callos" Iz ArOñ.
berdoztatu (R-uzt ap. A). "Pasar las viandas por agua hirviente" A. v. berdoztu (2).
berdoztu (V-gip, G, AN-gip; -tzt- Aizk app. (G)). Ref.: A; Elexp Berg; Gte Erd 223. 1. Alegrarse con la
bebida. "Ponerse algo ebrio" A. "Emborracharse un poco. Atzo azkenerako bastante berdoztuta akabau giñuan"
Elexp Berg. "Berdoztuta dago (G-azp), erdi berdoztuta zebillen (G-azp)" Gte Erd 223. v. berdoxkatu. Juan
Jose dagualako / burutik nastuta, / ori iñoiz bezela / zurrutak poztuta, / tragua ustuta, / mokua zorroztuta, /
kopeta belztuta, / erdi berdoztuta. AzpPr 48. Binajerak ustu, / naiz erdi berdoztu. Ib. 82. Zergatikan zabiltan /
orrela kaletan, / aspaldi onetan, / ojuka, marruka, / erdi berdoztuta. Auspoa 7, 77. Karatxo batek lana eman
lezaioke alditan, edale berdoztuari. Ayerb EEs 1916, 32.
2. (V-gip, G-to-bet, AN), berdoxtu (V-gip), berdoroztu (V-ple). Ref.: A (berdoztu, berdoroztu); Iz ArOñ
(berdoxtu). Cocer a medias, asar a medias. "1.º pasar las viandas por agua caliente. 2.º chamuscar" A. "Quitar las
últimas plumas de un ave con agua hervida" Iz ArOñ. v. berdoztatu, berdoldu.
berdoxtu (V-gip), berdostu (V-gip). "Limpiar los callos en agua hervida" Iz ArOñ. "Berdostu, limpiar (las
madejas)" Ib.
3. (G ap. A), berdostu. Empalidecer. "Amoratarse" A. Berdosturik arpegi guzia lotsaz, azten da galdezka
ikasleai. Moc Ezale 1898, 46b.
berdhude. v. bertute.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
910

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berdugila. "Berdugilla (V-arrig), guadaña" A. v. berdingilo.
berdugo, berdugu, berdigu. Verdugo. v. borrero. Zeinbat Donzella argalek desapijau ditubee Agintarijak,
Erregiak, berdigubak, karzelaak, laba gorijak, ta penagarri guztiak bildur bagarik? fB Ic I 58. Naijago
zendukedaz ikusi berdugu, zeiñda ez sazerdote ardurabagako ta mundubagaz naastaurikua. JJMg BasEsc 217.
Beriala berdugu gogorrak, katee ta grilluz beteta, datoz bere billa. Ib. 230. Eta irritatruk nausia entregatu zaun
berduguen eskiuetan. Hual Mt 18, 34 (Samper berdugo; Echn tormentatzale, Ur borrero). Berdigu gogorraurik /
izen da orrentzako. EusJok II 118. Aurrena, Engraziren txanda izan zen eta berdugoak zakarki erabilli ondoren,
soka lepo inguruan lotu zion. Etxde JJ 177. Zeruak behar du-ta / bere berdugoa. Azurm HitzB 36.
(Uso adj., fig.). (Niño) llorón. Ume berdigu, tirtikuak edo negartiak Arantzazura eramaten dituzte askotan.
Ayerb EEs 1917, 80.
berdul (V-ger). "Altbubek diño berdul esaten dabiela: 'verde foncé' esan gura dabela" Alzola (comunicación
personal).
berdulaga. v. berdolaga.
berdulari (Lar, Añ). "Verdulera, verdulero" Lar.
berdulera. "Verdulera" Añ.
berdumen. v. berdamin.
berdura (V-gip; Lcc, Lar, Añ, Hb ap. Lh, H). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. 1. Verdura, hortaliza. "Ortaliza,
berdurea" Lcc. "Verdura, hortaliza" Lar y Añ. "Verdure, feuilles, parties vertes d'herbes potagères dont on
mange (aception V, G)" H (s.v. ferde-). "Hortalizas. Eskerrak lur apur bat daukanari, berduriakin bakarrik
biziko litzateke ba" Etxba Eib. "Hortaliza. Aspaldixan egunero jaten dogu berduria" Elexp Berg. "Saltzekoaz eta
jatekoaz erabiltzen da, bestela, ia bat ere ez" Ib. Ene lastan zuri ederra / berdurakin aurrean, / soinean gonaz
ondo janzita, / jupa oria gainean. Lazarraga (B) 1205rb. Ebetsi ote deban edo hoostu fruturik, azarik edo
berdurarik. OA 165. Lore, berdura, fruta / esan ez dan asko, / gure baratzan laster / dira agertuko. Echag 175.
Beragaitik aiñ merke berdura ikusten da Erri-bildurik andienetan ere. Izt C 155. Ontatik naikoa izan ezkero,
berdurarik ez luteke bear. Oñatibia Baserria 42. Baratza onak zituan, eta berdura asko egiten zan plazarako.
Salav 37. Baserritar gutxi joaten zan berdura eta esnearekin plazara. Ib. 52.
(S ap. Lrq). Planta verde, hierba. "Verdure" Lrq. Hanbat duzula esker zenbat lurrak baitu berdura. EZ Man
II 121.
2. Tapiz o capa de hierbas. v. ihaurri (III). Orduian on zitakela zenbait berdura emaitia barrukietan barna
sugerik edo berze alimale lizunik han egon ez dadin; hartarakotx aski izanen da kukuso belharrez bradura [sic,
tal vez errata] hura egitea. Mong 594.
(H, Foix ap. Lh, T-L). "Fleurs, herbes étendues sur le passage d'une procession du S. Sacrement" H. "Jonchée
d'herbes vertes, de fleures, etc., dans les rues, les églises pour quelque solemnité" Ib. s.v. ferde-. "2.º jonchée de
procession; 3.º (S; Foix), jonchée qui relie deux maisons de relations suspectes" Lh. "Jonchée, ihaurri,
iraurdura, ihaurpen, berdura" T-L s.v. jonc. Behar dute beztitu, eman bazkariak; / Hainitzekin dituzte
bortxazko ariak: / Eian orai nork duen, ethor arabera, / Herrietan egiten aphezen berdura. Hb Esk 197.
3. Abundancia, montón. Gure yaunek lukete, lagunduz yaun hori, / Bertzela distiaraz Eskal herriari: / Nor
nahiren den moltsa arin da sobera, / Hedatzeko bakharrik urrezko berdura. Hb Esk 127. Sorkha hain handia
izan zen non bera zangoen azpian lehertua ez baitzen baliatu berdura hortaz. "De l'abondance". Dithurbide 126.
4. (Sc ap. A; Foix ap. Lh). "Estambre de lana (es más fino que la trama)" A. "(S; Foix), estame de la laine (fil
employé pour faire le drap)" Lh.
5. (Sc ap. A; Foix ap. Lh). "Pieza de seis palmos de largura. Bi berdurako bilbea egin ahal dezake eule batek
goizetik gabera, oihala bastoa bada (Sc), una tejedora puede hacer desde la mañana hasta la noche una trama de
dos piezas (berdura), si el tejido es grosero" A. "(S; Foix), pièce de sis empans de long dans les tissus de laine"
Lh.
6. "Verdure, verdura (esp.), couleur verte (peu usité)" H. v. berdetasun.
- BERDURA-BARATZE. Huerta de verduras. Berdura baratzako lanak. ArgEgut 1922, 5.
- BERDURA-PLAZA. "Berdura-plaza, plaza de abastos. Bergarako berdura-plaza barrixak emuten dau makiña
bat berbakizun" Elexp Berg. Ba... ez,... an berdura-plazan saltzen jituek. SM Zirik 33.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
911

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berdurakeria, berdureria. Embrollo, enredo. Hanitz langilek, aseak baitziren iragan berdureriaz,
esperantza badute zerbait erreberritze, heien onetan, jaliko dela oraiko gobernutik... Herr 18-12-1958, 4. Ez
bagira ados beste zonbait Eskualdun bide erakusleekin, ez gira mintzo bekaizkeri, berdurakeri edo
saltsakeriaren gutiziz, bainan Eskual-Herriaren min eta amodioz. Herr 13-4-1961, 1.
berduratu (H). Extender(se), dispersar(se), desparramar(se). "Répandre, disperser" H. v. hedatu, barreiatu,
ihaurri. Ikhara kantoin guzietarat berduratu zen, etzen marraskarik eta deihadarik baizen aditzen. MarIl 89s.
Eta erreberrituz gorphutz puskakatuak, han eta hemen berduratuak, kasik ezestatuak, berriz junta arazten
dituelarik lehenago zituzten arimekin. Jaur 163. Nahi ditu bildu bere arthalderat mundu guzian berduratuak
diren ardi guziak. Ib. 170. Han edireiten zen oihan bat urre sagarrak ekartzen dituzten zuhañ flokatsu hetaz
egina, zeinen lorea tenore guzietan berritzen denak berduratzen baitu usain guzietarik goxoena. Dv RIEV 1931,
556. Hautsa buruan berduratzen. Dithurbide 132. Haren oinen petan berduratzen zituzten erramu adarrak eta
ostuak, eta bertze ferde-gailuak. Lap 250 (V 113). Zirtoak bota, dritxoak berdura, nundik duen karkailaz hararaziko
jendea. Ox 202. Elizaren etsaiak / fraileak kasatu / Eta munduan gaindi / herraz berduratu. Etcham 64.
Eta bazter guzietarat berduratzen zen heioa, sarraski haundiak eginik. Zub 34. Ondikotz ez da eliza hartarik
deus handirik gelditzen gehiago! Harri handi batzu harat eta hunat berduratuak. Zerb Azk 43. Munduan
berduratuak diren eskualdun guziak miliun arima. Herr 10-4-1958, 4. Ez zituen herriko indarrak berduratu nahi:
handi zezatela kazeta, jori zezatela, bainan ez othoi bertze agerkaririk athera. Lf ELit 282. Munduari egin
eskandala, munduko tribunalek ez dute erreparatzen, bainan saltsatzen eta berduratzen. Larz Senper 14. Eta
jadanik baziren Jesusen Konpainiako berrogoita hamar bat apez edo fraide Indietako hegal guzietan
berduratuak! Ardoy SFran 242.
(Part. en función de adj.). Disipado. Ez diat bizi berduratu bati lotugo... Emazte bat, bakea familian, lana,
Eskual-Herriko goxotasuna, horietan bizitzeko xedea diat. Larz Iru 110 (Lek bizi ustel bati).
(Part. en función de adj.). Extravertido, expansivo. Eskualduna ez daitakela teatrolari, jitez ez delakotz
zalapart eta berduratua, nola baitira italiano eta beste, bainan delakotz izil eta sentimenduen agertzeko herabe.
Larz GH 1955, 367.
"Joncher les chemins, les églises" H s.v. ferde-. "Joncher, ihaurri, ihaurtu, berduratu" T-L s.v. jonc. Cf.
berdura (2).
berdureria. v. berdurakeria.
1 bere (gral.; SP, Urt I 10, Ht VocGr, Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H, Zam Voc). Ref.: A; Bon-Ond 168; Lrq
/bee/; Etxba Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg. 1. Su, de él. "Berea, sien" SP. "Son" Ht VocGr y Gèze. "Su,
pronombre, bere, aren" Lar. "Sien, sienne, son, sa, ses" VocBN. "Sien, son, de lui" Dv. "Su, de él" A. En Gte Erd
54s se censura un excesivo uso de bere, fruto de la influencia de las lenguas románicas vecinas: "*edozein
haurrek baditu bere gurasoak: haur guztiek badituzte gurasoak (AN-gip, BN-arb), ume danak daukiez gurasoek
(V-arr-gip), ume danak dituzte gurasoak (G-azp-goi)", etc. v. beure.
Tr. De uso gral. Los autores vizcaínos --no así el alavés Lazarraga--, ya desde los primeros textos, se apartan a
menudo de su empleo exclusivamente anafórico (es decir, con un antecedente en caso ergativo, absoluto o dativo
dentro de la misma oración). Entre los guipuzcoanos, si bien en el s. XX su uso tampoco parece ser limitado por
estas restricciones, la tendencia hasta dicha época es a cumplirlas: véanse los ejs. de Cardaberaz, Ubillos,
Aguirre de Asteasu, Lardizabal o Arrue, en los que aparecen en un mismo párrafo aren (o beraren) y bere, este
último anafórico; no faltan sin embargo en dichos autores incumplimientos de la regla. Entre los navarros, en
Beriain aparece sólo como anafórico, aunque hallamos ejs. fuera de este uso ya en un Credo de 1614, en Elizalde
y en Lizarraga; hay tbn. vacilación en textos baztaneses (Echenique, Izeta), salacencos y roncaleses de los ss.
XIX y XX. También al Norte, a partir del s. XIX, se encuentran ejemplos (relativamente poco numerosos) de uso
no anafórico; cf. Lf Gram 211: "L'influence du guipuzcoan moderne a fait oublier l'emploi de haren et heien
chez beaucoup de labourdins côtiers; ils mettent bere et beren presque partout. D'autres auteurs sont hantés par
les règles du réfléchi latin". En general, se puede decir que bere se ha ido extendiendo con el tiempo a usos no
anafóricos, tendencia ésta inversa a la de los posesivos de primera y segunda persona (v. Sarasola Eusk 1980,
431-446).
Berea-, pospuesto al sust., suele tener valor afectivo. Así biotz berean o ama bereaen en Lazarraga (1147r y
1197r), hume bereak en Mendiburu (IArg I 172), Ama beriari en fray Bartolomé (Ic III 374), esperantza berea
en Añibarro (EL 2 45), biotza berea en Azcue (PB 135), emazte berea en Txirrita (B II 213), gurutze berea en S.
Mitxelena (Aranz 128) o gonadun berea en Erkiaga (Arran 47). No parece tener dicho valor en Etcheberri de
Ziburu (Man II 130): Eta hala Iongoikoak itsasoarenetik / Guardatuko au puxantza bereaz perilletik, o
Elizanburu (Po 187): Ez du hain laket izarrak / Egon-lekhu berea; en ambos la posposición parece deberse más
bien a razones métricas.
a) (Pronombre posesivo anafórico). Tiene con haren (genitivo del demostrativo de tercera persona) o beraren
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
912

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(id., intensivo) una distribución complementaria (cf. zure / zeure, gure / geure, etc.). No aparece, sin embargo,
ninguna regla que la explicite en las gramáticas antiguas: así, Larramendi (Gram 25), en el capítulo "Pronombres
posesivos", da únicamente bere-á para la tercera pers. (para la primera y segunda nere-á, neure-á, hire-á, eureá).
En Harriet (Gram 25ss.), los posesivos para otras personas son ene, hire, gure, etc.; para tercera pers. sing.
bere, y en plur. beren- junto con heien- y hekien-. Según Ithurry, "entre berea, etc. et hunena, etc., il y a la même
différence qu'en latin entre suus (sien), (ipsius) et huius (de lui)" (424). En la introducción a la edición de las
obras de Leiçarraga, de Th. Linschmann y Schuchardt, se señala la diferencia entre ene, hire ("nich reflexiv") y
neure, eure ("reflexiv"). Cf. tbn. Alt Erd 102ss. (donde no se separan claramente los intensivos y los reflexivos)
y Or Eusk 1934, 243. La primera formulación de la regla aparece en Lf Gram 209: "Le réfléchi dépend
d'ordinaire du verbe à mode personnel de la proposition où il se trouve; il se réfère à un possesseur désigné
comme sujet, complément direct ou complément indirect dans la forme verbale". v. X. Kintana FLV 1971, 75-
80; EGLU I 114ss.; G. Rebuschi ASJU 1986, 325-341.
(Referido a un antecedente (explícito o implícito) en caso absoluto dentro de la misma oración). Hetan izan
baita [...] letratu handirik miraz nago, iauna, nola batere ezten asaiatu bere lengoaje propriaren faboretan
heuskaraz zerbait obra egitera. E 5. Baldin fedez eginak badirade, erran nahi dut, personá den segur bere
konszienzián. Lç Ins D 1v. Despedidurik, bada, Silvero bere Sirenaganik. Lazarraga 1146v. Erregia andrea
dagola afizionaturik bere limosneroas konbeni den baiño geiago. Ber Trat 110. Luzifer ostikaturik / bere
iarraitunekin, / zuek gelditu zineten / garai guztiarekin. EZ Noel 157. Abiatu zen egun batez Iondone Petri, itsas
gaiñean, Iesukristo bere nabusiagana. Ax 131 (V 87). Geure refekzionean / Gero iarzen garela, / Iauna bere
banketean / Imitatzen dugula. Arg DevB 130. Ikhus bezate bada Enperadore hau nola ahalkatzen zen, bere
arrebaren mintzatzeko astrugaitzkeriaz. ES 168. Jainko handi hura bere begien aitzinean ofentsatzen dugu. Brtc
90. Bere etsaietarik duzu beiraturen / Edo hekin gainean garaia emanen. Monho 162. Zeintzubetan ikusten dan
argi eta garbi gure Euskara jakintsua bere gazte denporako janzi eder aberatsakin txukunki apaindurik. Izt C
454. Maria guziz Santa bere debotoak egunean irutan onratu oi duten bezela [...] gauza justu eta bidezkoa
iruditu da urtearen illetako bat ere beraren onrarako esleitzea. Arr May 7. Abel bere anaiak hil zuen. Jnn SBi 5.
Arratsetan nor bere etxerat goizik bilduz. Arb Igand 47. Irati-Sorhon gaindi, oihanez oihan bere behien ondotik
zabilalarik. Barb Sup 181. Gibeleko beribilaren jabea ohartzen niz ari dela bereari athe guzien hesten gakoz. JE
Ber 21. Beha nagokio, zer ari den hor aphezpiku distirant hori bere eliza arropetan. Lf Murtuts 2. Arras ezagut
erretxa da arrano beltza bere buru eta lepo larrutuetarik. Zerb Azk 37. Eta artzaina bere artaldeaz mintzatzen
zen, mutiko bat bere emazte gaiaz bezala. JEtchep 52.
(Referido a un antecedente en caso ergativo dentro de la misma oración). Iangoikoak nola duien batbedera
formatu, / Bere irudi propiara gure arima kreatu. E 11. Hura bere berthutez resuszitatu izan da, bere izenean
bekhatuak barkhatu ukhan ditu. Lç Adv ** 5r. Akabadurik, bada, Silverok bere musikeau. Lazarraga 1144v.
Egun gizona deitzen du / Jainkoak bere maiera. (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 113. Errik bere lege, itxeak bere
aztura. RIs 32. Pilatusek ez galtzeko / bere kargu handia, / gurutze gorara zuen / kondemnatu Mesia. EZ Noel
97. Zisneak hiltzerakoan bere kantua erredoblatzen du. Ax 187 (V 127). Oraziño egingo deutso bere angeru
goarda alde eskoakoari. Cap 124. Manatu zituen landareak, eta belhar suerte guziak, iasan zezatela, zeinek bere
motharen araberako fruitua. SP Phil 11. Mundu gaxtoak armatzen tu / Bere dituen puxantak. Gç 191. Aita
bethierekoa othoi dezagün, arimaz eta korpitzez bere grazian bizi erazi gitzan. Bp I 142. Han kausitzen ditu
nigarrezko xirripak zeiñez garbitzen baitu gau guziez bere arima. Ch I 20, 6. Determinazio firme bat ez bere
bizitzako tenpora guztian beinere pekaturik egiteko. Iraz 63. Gaiztoai bere aserre, ta madarikazio guziakin
kondenazioko sentenzia emango die, zeren aren Legea gordetzeko Miserikordiazko obrarik egin etzuten. Cb Eg
II 155. Salbatzailleak bil-arazi zituen Yerusalemerat bere apostoluak eta bere dizipuluak. Lg II 296. --Zer gaitz
egiten du Konfesariak, ongi begiratu gabe, absolbizioa ematen dionean eman behar etzaionari? --Aren bekatu
bera bere gañean artzea. Ub 212. Deitu zion Jesusek [Judas] bere ikasleen artera, eta berarekin, ta beraren
maiean bizitu zan. AA I 418. Gure bekhatuen garbitzeko ta bere aitaren haserrea fazegatzeko. Dh 208. Tubal
gogoangarriak bere etxetarrakin Españara ekarri izan zeban itzkuntz eder jakintsun leun guri gozoa, beraren
etsai ozpindu txar txoriburu puztu anitzek eztanda ler gaizto badagite ere. Izt C 5. Haren gozo bakharra zen
bere diru maithea / Gau, egun, ordu guziez gogoan ibilltzea. Gy 87. [Noek] aiek Jainkoari ofrendan eskeñi
ziozkan, beraren esku oparotik artu zituen mesede andiakgatik esker onak emateko, eta bere aitormena
erakusteko. Lard 9. Bere amodioaren seinhaleak orduan eman ziotzan Jainkoak. Laph 45. Ez baitugu nehor
ezagutu, bere artaldearen gainean begia beti harek bezen erne zaukanik. HU Aurp 108. Zergatik erran zuen
Jesu-kristok bere agoz, Apostokuak eskaturik. CatUlz 23. Errumesekin zen osoki haren zoriona. Bere athean bat
ikusten zuen ber, haur debalde utzi. JE Bur 66. Izen ori eman zien Mistralek bere laguneri. Or Mi V. Gizonen
harat hunata bere esku daukala. Xa Odol 182.
(Referido a un antecedente en caso dativo dentro de la misma oración). Hark orori emanen dik bere
merexituia, / Gaizkigiler pena handi pazienter gloria. E 245. Hari bere ohorea renda dakionzat ezagutzen
dugunean. Lç Ins B 8r. Tortolatxoa ebilten da / bakotxik maiatz ilean, / bere laguna galdu jakinda. Lazarraga
1184v. Adarrak emaiten dira etxe orretan / Nori bere diruetan. (Tolosa, 1619). TAV 3.1.25. Noizbat ere ethorri
da azkeneko ordua, / Bakhotxari galdetzeko bere obren kontua. EZ Man I 85. Otoitz egin brazo Iaungoikoari,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
913

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
eman drazkion aditzera, aren honrako, eta bere arimaren onetan diraden guziak obratan ezartzeko. Ber Trat
45v. Hain itsuski erori zen, non sendatzeko ekharri zeraukaten neskato bati bere ona galarazi baitzeraukan. Ax
353 (V 234). Iesus dulzisimuek ofrezidu egion santu glorioso oneri bere eriotzako orduen. VJ 16. Mokanes batez
diotsate / Bere begiak itsutu. Gç 84. Barkatzen dirautza [Penitenziako sakramentuak rezebitzen debanari] bere
pekatuak. OA 66. Oi, zer ihardetsiko diok Jesus Jaunari bere juiamenduan sorhaiotasun izigarri hori begien
aitzinean pharatuko dauianean? Dh 239. Orhit zite Jesüs-Kristek so batez, Jundane Phetiriri bere flakeziazko
bekhatiaz nigar eragin zereiola. UskLiB 55. Populu gogortu hura punitzeko, arras abandonatuko zuela,
khenduko zioela bere erlixionea. Jaur 362. Airean agertu ziran suzko-mingañ-antz batzuek, eta bakoitzari berea,
gañean guziai jarri zitzaien. Lard 481. Gizonari bere sor-herriaren gal-araztea. HU Aurp 174. Gogoeta
bakotxari bere lekua eratxikitzen dako, lumatik erortzera utzi baino lehen. JE Bur 159. Sekulan ez dela
behardunari bere ardi bakharra ebatsi behar. Zerb IxtS 55.
Si hay más de un antecedente posible, se produce una cierta ambigüedad: "Haurra bere aitaren ganat igorri
du, il a envoyé l'enfant chez son père (il peut s'agir du père de l'enfant ou du père de celui qui l'a envoyé" Lf
Gram 209. Según EGLU 115, en estos casos la tendencia en los autores clásicos septentrionales es a usar bere
sólo si su antecedente es el sujeto de la oración: "Esanak esan, hirugarren pertsonako bere honekin anbiguitatea
gerta daiteke, aurrekotzat izen sintagma bat baino gehiago dugunean. Adibidez: Andonik Joxe bere etxera
eraman nahi zuen. Hemen bere-ren aurrekoa "Andoni" nahiz "Joxe" izan daiteke. Ekialdeko idazle zaharrek bere
esango lukete "Andoni" balitz aurrekoa eta haren "Joxe" balitz"; sin embargo, hemos encontrado ejs. de bere que
contradicen esta aseveración: Seguratua da gero pena hekin buruan / Begietsiren duela Iauna bere Tronuan. EZ
Man I 120. Espiritü saintiak Eliza eztia ürgatzi bere hatsarrian baizik? Bp II 78. Orduan Jesusek deithu zuen
bere izenaz erraten zioela: Maria. Lg II 287. Dabiti adulterioaren ondoan Profeta bat gan behar zaio bere
hobenaren izigarritasuna sentiarazterat. Mih 22. Deus ez da garbiago gorphutz hura baino, / Hauzoek eramana
bere hobiraino. Hb Esk 199. Eta Aita Sainduak eman zion bere nahiaren araberako lana, azienda beltz batzuen
zain egotea zazpi urthez. Jnn SBi 92.
(En casos de declinación derivados de bere). "Beretzat, pour soi" SP. Berzerena har dazanak beretako
amore / Oborotan ukhenen du plazer bano dolore. E 133. Iainkoak beretzat ber reserbatu duena haei atribuitzen
eta emaiten drauegun bezenbatean. Lç Ins E 2r. Dei zitzan beregana Iesusek bere diszipuluak. Lç Mc 8, 1. Joan
zidin jardin batera eta beregaz eroan eben Sirena eta Silvia. Ib. 1143v. Obra iustuak arimak daramatza berekin.
EZ Man I 47. Deusetan ere bortxatu gabe, deitzen eta thiratzen gaitu Iainkoak beregana. Ax 102 (V 69).
Pausugabetasuna edo khexadura ezta tentazione sinple bat, baina berekin hainitz tentazione ekhartzen deraukun
ithurburua. SP Phil 459. Dibinitateak beretzat / Hautatu adiskidea. Gç 189. Beregana hartüren dütü, eta
bethidanik adelatü derien bere Erresümaz goza eraziren. Bp I 36. Zeiñak hagitz ungi eskarniatzen baitu Aiñgeru
onaren figura, zu berekin traiñatzekotzat Kanpoko illunbetara. He Gudu 119. Dohatsü da, bere kontzentzia
theiützen edo phezützen dien gaizak oro bereganik hürrüntzen dütiana. Mst I 21, 2. Ez du Jesusek beretzat
artuko ta azkenean ez da zerurako. Mb IArg I 98. Santuak bidean topatu zituen pobreak berekin eraman zituen.
Cb Eg III 338. Jesu-Kristok eraman izan ditu berekin herioaren athe eta sarrailla hek mendian gora. Lg I 232.
Jainkoak beregana deituko zituala sinitsmen-gabeko jendeak. Ub 49. Zerren soberbioak beretzako nai du
besteari datorkion honra. Gco I 23. Zeñ gurutze samiñ eta gogaikarria izango dan onelako emakumea ala
beretzat, nola gizonarentzat. AA I 582. Asko izango da gizona auzora, festara edo norabaitekin itz egitera
joatea, emakume zelotsua beregan erkiturik egoteko. Ib. 583. Hek berekin batean sekulako thormentetarat
herrestatu nahiz. Dh 184. Berari opa gaizuz guztiok, / beretzat artu gagizan. Añ EL 2 232. Bakhotxak hartara
pentsatu behar du beretzat, eta ez jeneralean. Jaur 103. Ifintzen da lurra edo errautsa saski batean, botatzen zaio
ur irakiña eta onek urtu eta eramaten du berekin gatzua. It Fab 116 (Dv berekin, Ip bereki; Ur beragaz). Gizon
aberats batek artu zuen urruti batera joateko asmoa, eta morroiak beregana eramanda, bere dirua eman zien.
Lard 433. Legarrak ez du berotzen, bainan bai zathitzen eta hezatzen, ura beregana deitzen duelakotz. Dv Lab
183. Gaitz etorkizun andiak beregan barrunda zituen. Arr GB 12. Gure jaun medikua, bere hiru semeak berekin
harturik, badoa etxetiarren gana. HU Zez 71. Egun batez erreginaraz gaitzan berekin bere lorian. CatJauf 100.
Ezagutu eban ederto Anjelek Mañasi zala, ordurarte ondo igarri barik, beretzat aspaldietan aukeratuta eukan
emakume egokia. Ag Kr 154. Erriko Erretoreak askotan eramaten zuen Pernando berekin bazkaltzera. Muj PAm
43. Banekiyen Albertok illoba bat berekin zeukala. Alz Txib 89. Yakitateak derama berekin nekeak eta
pairamenak. Zub 35. Nolakoa zen Inaziok beretzat hautatu ontasun bakarra. JE Ber 65. Gizonak beregan iru
auek irauli detzan nai nuke. Or Aitork 386. Ainitz sos ba ahal zuen berekin. JEtchep 114. Antxe eukan Nikanorek
beretzat zerturik gordelekutxu bat. Erkiag BatB 19.
b) (Empleado libre de las restricciones señaladas para (a)). (Hemos escogido ejs. que incumplen las citadas
reglas). Onai emateko Gloria, gorde zituelako bere Mandamentu santuak. Bet 9. Sinistetan dot [...] Iesu
Kristogan bere seme unjenito geure Iaunagan. Ib. 6 (TAV 3.2.11 (AN, 1614), Arz 17, El 6, Oe 8, CatLlo 5, Mdg
160, KIkV 24, KIkG 8, Inza Azalp 48, ArgiDL 15 bere; Mat 3, Cap 5, FPrS 5, Gç 38, OA 2, Iraz 4, CatBurg 5,
Cb CatV 6, Lariz 1, CatLan 11, Añ CatAN 4, CatB 11, CatLuz 3, UskLiB 14, CatAe 4, CatSal 5, CatR 5, Legaz
2, CatJauf 2 (h)aren, CatUt 1, CatUlz 4 arren, VJ 8 aen). Lenengoak aginetan dau bere Dibine Majestadea
amaetan gauze guztiez ganean. VJ 12. Eztozu Paternosterrean eta Abe Marian Jaungoikoagaz, eta bere
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
914

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ameagaz berba egiten? Cap 42. Ote ziraden boto kastidadekoa egin zeban personak; edo ziraden bere aideak.
OA 159. Doatsu oietatik bat bere Aita zan. Cb Eg II 209. Eta orregatik Jesu-Kristo ta bere Amandrea ez beste
guziok jaiotzen gera bekatu hau gerekin degula. Ub 67. Bere ontasúna baliabekida nerearén fáltan. LE Ong
48v. Ikusirik Jesusek bere [=itxubaren] fede bizija, esan eban: alan izan bedi eskatu dozun legez. Mg CO 31.
Ondo artuak izan ditezela bere aurrean nire gaurko lan, esa-egite, neke, ta bear guztiak. Añ EL 1 9. Eta bere
anparo andia guk iristeko. Gco I 465. Orduan alde-aldean aitu zan mundua, bada Noe eta bere etxekoak ez
beste guziak ito ziran. AA I 560. Andre gogoangarri onek egiñeratu zeban Erri bereko Eliza andia, zeñen nagusi
ta jabe izan zan bera, eta dirade geroztik bere ondorengo ta jatorriak. Izt C 506. Jesus ikustera joan ziran, eta
bere almen eta eskubide andiak zabaldu zituzten. Lard 388. Zegoela ezkontzako itza emanik bere Ama Maria
Joserekin. Ur Mt 1, 18 (Ur (V), Samper, Hual, Arriand bere; Lç, He, TB, Dv, Ip, SalabBN, Echn, Leon (h)aren).
Jaikirik, Josepek gabaz hartu zituen haurra eta bere ama, eta Ejiptorat aldaratu zen. Dv Mt 2, 14 (Ur, Echn,
Hual, Samper bere; Lç, TB, HeH, Ip haren). Jarraiyozute beti, Euskaldunak, orri; / Bere antzera bizirik,
Zeruraño korri. Aran SIgn 214. Nola bada egin izan zen bere sortzearen misterioa, edo garaiustea? Legaz 15.
Gure Santua jaio zanian, bere aita Pedro Bernardon Moriko etzan etxian. Bv AsL 25. Au ikustean bere aita zan
estutzen. AB AmaE 291. Guziaz ere, ill onetako debozioaren bidez iritxi zintzake bere laguntza eta zere
salbazioa. Arr May 18. Jose Maria Zubiari ezer kendu barik esan geinke, bere gisako beste umant asko dirala
Euskal-errian. Ag Kr 32. Eta holaxe bere [=Kattinen] etxean bulta bat iraganik, eskalea bideari lotzen zen
berriz, loriatua. JE Bur 67. Erri onek ezpañez gorapidea ematen dit, baño bere biotza urruti dago nigandik. Inza
Azalp 120. Baño ba dakigu, bere seminarioko begiratzaile batek esanda, ikastetsua zala. Or SCruz 19. Zerbeit
egin dezakena eri-handiaren onerako, bere arronteko aitorlaria izango da. FIr 185. Jaungoikoak berak erabaki
dezala, ta beti, zeruan eta lurrean, bere naimena egin dedilla. Alz Ram 135. Uste izan eztezan iñorenak baño
arloteagoak bere abestiak diranik. Ldi IL 127. Yesusek bazekien, Aitak gauza guziak bere eskuetan utzi zituela.
Ir YKBiz 437. Mintzatu naiz beribil fabrika bateko nagusiakin eta bere etxean sartu bearra naiz Maiatzeko
bigarren egunean. Izeta DirG 108. Aren kabia jadanik ezta osoki arena, edozein egunean galtzea gerta liteke.
Ezpaita bere bizi guztiko eta eriotzera arte. Vill Jaink 161. Ugazabandrea bildurgarria da, ta ez leuke laketuko,
seguru asko, bere etxean neskamea gizonezko kanpotar bategaz bakarrean egon dala jakiterik. Erkiag BatB 157.
Oni, maldizio bat bezela pasa zitzaion burutik susmo txar bat. Bere andre ta anai gazteagoaren artean ez ote
zerbait? NEtx LBB 23. Ez omen baitzen ondarra auzoko ardi tropa baten bahitzeko, zuzen kontra bere
burhasoen lurretarik iragaiten zelarik! Ardoy SFran 69s.
(En casos de declinación derivados de bere). Ez nazáken deusek ére / beréxi bereganík. LE Kop 151. Nor
zan berekin zegoan deabru ura? Mg CC 250. Gu geure estura premiñazkoetan beregana eldu gintezen. Añ
LoraS 130. Zeren emaztearen erregu eta obra onak itzaliko duen Jaunaren aserrea, eta iritsiko dituen Zeruko
lagunzak, ala beretzat, nola gizonarentzat. AA I 586. Beregan dala ontasun neurri ta mugarik ez duana. AA II
13. Ez dago beretzat gaurik, ta illunik. JJMg BasEsc 110. Zure ganian jausi da zuk beretzat eskatu dozun gatxa.
Astar II 121. Orregaitik jakin biar da zer dan ona beretzat ta zer ez. Ur Dial 70 (Ip zer den harentako hun). Aiñ
klaru ta egitsuak ziraden agerkera oiek guztiyak beretzat. Aran SIgn 28. Jauna, eneutsan beretzat emon nik
biotza? AB AmaE 171. Ama-semiak bakarrik ziranian maian, auzuan iñor premi aundi batian arkitzen bazan,
altxatu, ama bakarrik maian utzita, artu beretzat zeguan jana eta juaten zan auzora premian zeguanari ematera.
Bv AsL 38. Orregaitik egoan añ pozik Antoni, gauzarik onena beretzat zalako. Ag Kr 109. Josek, gaurko eguna
beretzat jaia zalata, lan gogorra egin zuan atzo. Ag G 345. Berak eruan daun dirutza ori eztok ixango ez
beretzat ez niretzat. Kk Ab I 76. Ari begira zeuden soldaduen burua ta berekin zeudenak. Inza Azalp 50. Aldian
eukan soñekua beretzat luziegija ixanik. Otx 87. Esan nai dizut ez daukala zuretzako gorrotorik, ta zuk ere
beretzako ez idukitzeko. ABar Goi 51. Beretzat beti ain maitekor, ain samur eta ain eztitsu izan zan ama! TAg
Uzt 256. Ordurako, Miren Orreaga, lekaimea, Bogotan bizitzen zegon bere lagunarekin fundazio berriko etxean
eta beregana agertzea erabaki zuan. JAIraz Bizia 116. Beti goxokerian aritu oi zan berekin eta etzion sekula
minberatzeko gauzarik esango. Etxde JJ 69. Arako gauza ez-ezagunak beregan toki ta bazter-txoko aurkitu eban,
antza. Erkiag Arran 149. Beretzat danak bardiñak ziran, / etzeukan apartekorik. BEnb NereA 145. Musika bidez
eskeñi aiz i / eure sorterriantzako, / Eta geroztik gau ta egun beti / nekatzen aiz beretzako. Basarri 58. Itzi eidazu
bada / beregana joaten. Gand Elorri 91. Noiznai etortzen ziran beregana mediku bat eta iñoiz bi ere bai. Salav
16.
c) (Det.). (Lo) suyo, sus bienes; lo que le corresponde. "Nori berea, à chacun le sien" SP. "Suari berea utzi behar
zaio, il faut faire la part du feu" Dv. "Lan hortan ez du berea atherako, il ne retirera pas de ce travail un profit
suffissant" Ib. Cf. BEREAK HARTU. Eta anhitz sufritu ukhan zuen anhitz medikutarik, eta berea guzia
despendatu zuen, eta etzén deus probetxatu. "Tout le sien". Lç Mc 5, 26 (He, IBk zituen guz(t)iak, Dv bere izte
guzia, Ol, Leon zitu(e)nak oro, Ker, IBe bere ondasun guztiak). Goizegi bereaz zeginak emaitza, aurkit zezan
arratsalde gaitza. O Pr 519. Besteei berea kenduz. Mb IArg I 232. Biurtzeko bakoitzari berea. Mg CC 175.
Batzuetan mirabea zabarkeri onegatik geratzen da beartua, kalte oek beretik zuzentzera. AA II 178. Gurari
txarrik, edo bide bagakorik ez daukanak, ez dauka inoenaren desiorik. Kontentu da beriagaz. Poztuten da inoren
onagaz. fB Ic II 242. Behar zela berea utzi bakhotxari / Beretik ere eman eskaz duenari. Hb Esk 44. Jandarmeak
batzuentzat jandarme, bertzeentzat ohoin, ez da zuzen. Bakotxa bereaz jabe izan dadin, ororentzat da edo
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
915

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
nehorentzat ez. HU Zez 191. [Zuzentasuna] da on-oidade bat, bakotxari berea emotera aurreratu eta zirkinduten
gaituzana. Itz Azald 183. Horiek hola, egiak berea behar du. Ox 200. Loari berea eman bear zaok. Alz Ram 26.
Otsaren eztiago-bearrari zor zaio berea. Ldi IL 36. Bereaz ondoen deritxona egiteko eskubidea dauko. Eguzk
GizAuz 147. Eremozue ere zakhu batean ahantzi zuen diruketa hura: bakhotxari berea da zuzenbidea. Zerb IxtS
28. Gero, berriz, zentzua etorri zan eta Jainkoari berea biurtu zitzaion. Vill Jaink 35. Zail ote litzateke
bakoitzari berea aitortzen saiatzea? MEIG VII 171.
v. tbn. Cb Eg II 118. JJMg BasEsc 275. Astar II 163. Bordel 87. Lard 118. AB AmaE 223. Ag AL 6. CatJauf 93.
Echta Jos 218. Inza Azalp 81. Muj PAm 12. Enb 112. Otx 98. Etxde JJ 125. Or Aitork 78. SM Zirik 7. Basarri
93.
Handi-xumen axkide, guti du bererik [aphezak]. Hb Esk 196.
Munduko onhasun guztiak Iainkoa gatik utzirik bere bererik ez edukitzea. Mat 147.
Su intención, su propósito; su idea, lo que piensa. "(Llevar la) suya adelante, berea beti aurrera" Lar y Añ.
"(Estarse en sus) trece, bere artan egon, bereari itxeki" Lar. "Bethi berearen ondotik dabila, il cherche toujours
son avantage particulier" Dv. "Berean do, ezezkoan do (AN-gip) [...] orrek beretik ez dau urteten (V-gip), orrek
beria aurrera" Gte Erd 180. Cf. BEREAREKIN IRTEN, BEREA EGIN. Baña itsuak berea zuen bere gogoan
ta ezpañean ta [...] len baño ere oju andiagoz esaten zuen. Mb IArg I 218. Erlijioso ark lengo bereari
jarraiturik, esan zien. 'Volviendo el buen religioso a lo que había dejado'. Aran SIgn 60. Hola mintzatu ondoan,
Andre Inkarnazion, bereak golkhoan, eta irri faltso bat ezpainetan, bazohak etxera. Elzb PAd 61. --Nere illoba
orrek moja joan bear omen du ta. --Malenek? --Bai, jauna. --Ori ondo. --Ondo edo txarto, arrek berea. Ag G
317. Lurrez aoa bete artean, iraungo du berean. EgutTo 30-7-1918 (ap. DRA). Gaitzitua lehoina, berea golkoan.
Ox 131. Apezñoa aitzina bereari, idorkiago oraino. JE Ber 66. Eztabaida guztietan, jira ta buelta, aberatsak
beriari eutsitzen zetsan, esanaz: Gauzak darela, daren moduan betiko, ta kitxo. SM Zirik 9. Ezin entzun batean
ziran, bakoitzak berea gogoan. Zait Plat 151. Bainan haatik bereari ari zen beti gure predikaria. Ardoy SFran
103. Etsia arturik ere, bereari eutsi zion. Berron Kijote 160.
v. tbn. Barb Sup 168. Zerb Azk 98. Larz Senper 30. Xa Odol 147.
(Det. pl.). (Los) suyos, parientes, familiares; amigos, partidarios. "(Bien haya quien a los) suyos se parece,
bereen antza duenari on degiola ari" Lar. Nola maite ukhan baitzituen bereak, munduan ziradenak. "Les
siens". Lç Io 13, 1. Nola mundu huntan ziren bereak maithatu baitzituen. TB Io 13, 1 (He, LE, Dv, Or, Ker, IBe
bereak, Arriand beriaik; Ol, IBk beretarrak, Leon berekilakoak). Hark eztitu arbuiatzen / Nihoiz ere bereak. EZ
Eliç 296. Eztizü nahi ez bera ez beriak bantatiak izan ditian. Mst III 54, 7. Itsua bide da gure Jangoikoa ta
eskurik bageko alsua bereei lagunzeko. Mb IArg I 228. Patroi poderosoa bezala turkoen da beste etsaien kontra
S. Estanislao gloriosoa airean bereen fabore ikusi izan da. Cb Just 131. Erregeak bere, enzun ebanean aserre
zala bere ta bereen kontra Jangoikoa, agindu eban Erri guztia ifini zedilla deboziñoetan. Añ GGero 58 (Ax 70
(V 46) haren eta harenen kontra). Ezpadu batek bereen, batez ere etxekoen ardura edo konturik. AA I 490. Nai
leukeen Anibal eta beriak erromatarrak peleadu egijen. Astar II XII. Kornelio eta bereen bataioa. Lard 497.
Itzaldi onekin agurtu zituan Franziskok beriak. Bv AsL 81. Hil zen sendimentü hoietan, beriak oro konsolatzen
zütialarik. Ip Hil 75. Lamoricier aurrera / bereakaz beti ioian. Azc PB 222. Bereai esanez gau artan berarekin
zer gertatuko dan. Inza Azalp 66. Jainkoak dakin gaiztakerik egin [Lope de Agirrek], azkenean bereen eskuetan
eriotza gogorra izateko. JAIraz Bizia 31. Bereetara etorri zala ta bereek etzutela ongi artu. Or Aitork 167.
"Bere (G), esposo" A (probablemente berea, det. 'el suyo').
2. Su, de ellos. "Les dialectes L, BN, S emploient ordinairement ce pronom, quand il accompagne un nom, en
la forme de singulier; les dialectes AN, G, V ont une forme de pluriel, et l'emploient généralement" H. v. beren.
Tr. Propio de la tradición septentrional; desde principios del s. XIX va perdiendo terreno en favor de beren, y
se hace muy escaso en el s. XX. Cf. Lf Gram 211: "La différence entre bere 'son', et beren 'leur', est, semble-t-il,
assez récente. Beaucoup d'auteurs traduisent 'sien' et 'leur' par bere et ne font de beren qu'un intensif de bere. Ils
ont peut-être théoriquement raison; mais depuis une soixantaine d'années ceux qui se piquent de basque correct
et précis distinguent bere de beren comme haren de heien". Bekhatutan bizi dira bethi bere aisira. E 49.
Paubreak eta berze aflijitu guziak bere beharretan sustengatuz. Lç Ins G 6v. Xoriek ere dituzte / bere egoitzak
airean. EZ Noel 49. Halako hek ikhusten dutenean bere egunak laburtu hurran zaiztela. Ax 166 (V 112). Bere
faltaz galdu dute / Hekintzat zen loria: / Huntaz beregainki dute / Bere pena guzia. Arg DevB 13s. Bere haur eta
zerbütxariak onsa eskola eraziten badüztie. Bp I 25. Zeren burasoek bere gutizien eredura utzi tuzten ibiltzera.
ES 182. Bere denbora guzia progotxozki enplegatzen zuten. Ch I 18, 3. Ez dakite zer den Jaiñkoaren
borondatearekiñ berea konformu atxikitzea. He Gudu 34s. Eta ezarri zituzten bere izenak hiri hartan. Lg II 105.
Hek bere pairakortasunaz; zu, zure karitateaz saindu billaka zaiteztenzat. Mih 52. Bere meditazioneak ongi
egiterat entseiatzen badire. Dh 98. Ereman baitzuten berri handi hori bere herrietarat. Jaur 202. Bedere nik
badakit bazutela bere nekhea eta ez xumea. Gy XII. Deus etzakitenek aitzinean, oro bazakitzaten ondoan, atze
orori mintzo ziren bere mintzairetan! Hb Egia 98. Bueltatu zren bere erriara. Hual Mt 2, 12 (pero cf. beren ib. 2,
9, ib. 3, 6, et passim)Ondikotz Portuko arraintzari batzuek bere sareekin egiten dioten gerlarekin Uhertsiko
arrainetan ederrena, izokina, gutitzen ari da urtetik urtera. Zerb Azk 50.
v. tbn. (para textos del s. XX) Etcham 101. Zub 78. Mde HaurB 105.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
916

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(En casos de declinación derivados de bere). Zeren hek berekin baituté zerbait guthizia eta desir. Lç Ins D
8r. Berekin ekharri zuten su ezin iraungia, / Zeruaren kontrakotik iratxakarazia. EZ Man I 92. Zunbaitek bere
büriak Jinkuari emaiten dütie, bena zerbait beretako berhezten dielarik. Mst III 37, 2. Fidantziarekin hetarik
berekin erabiliko ziuztenek ardietsiko zutela zerbeit soleimendu. MarIl 89. Apostoluak othoitzean zauden
Yerusalemen; berekin zuten Maria Kristoren ama. Hb Egia 97.
(Det.). Lo suyo, lo que les corresponde. Hanbat ferekatzaile balitzake bahi, / Berea dutenean nolazpeit
atzeman, / Grina guti dutela bertzentzat ariman. Hb Esk 170.
- BEREA EGIN (V-gip). a) Salirse con la suya. "Beria eiñ, hacer lo que uno quiere, tercamente. Makiña bat
aldiz esan gontsan ez joateko, baiña arek beria eiñ arte eztauka bakeik" Elexp Berg. Akitofel gizon galdu
biotz gaiztoko, eta ezeri begiratzen etziona zan, berea egin ezkero. Lard 198. Bazan edale-artean italiar
jatorriko ergel bat, beti berea egitea nai izaten zuana. NEtx LBB 40. Ark berea egiteagatik, bizi-bizi ta zutik edo
zearka [lotsa] utzi-erazi nai diola-ta. Berron Kijote 160. Brutok berea egin du. Bera mintzatuko zaio aurrenik
herriari, gero Antonio. MIH 315.
Cumplir su cometido. Orain egin beza berea pistola onek. NEtx Antz 109.
b) v. s.v. BERE EGIN.
- BEREA-EGITEKO. "Terco, insistente, de hacer lo suyo. Zuen auzokua, leguna baña beria-eittekua" Etxba
Eib.
- BEREA EMAN. a) Dar su fruto. v. BEREA ERAMAN. Joan ziren urtiak: lanak eman zian beria. Dominika
Haritxabaletako seme apez geiak sakolan zian lati gramera. Horrek erran nahi beitü hari nausitürik zela. Const
17.
b) Acabar. Egunak eman du berea. Euskal sukaldean, argia itzali zaigu. NEtx LBB 156.
- BEREA ERAMAN. Dar su fruto. Jo dezagun lanari, ene semea; lanak berea badarama bethi. Dv Lab 94.
Lanari ez da ukho egiteko; bethi berea baderamaka. Barnenik iraultzen den lurrak ekhartzen du ondoriorik
hobeena. Ib. 29.
- BEREA IZAN. v. BERE IZAN.
- BEREAK HARTU (EMAN, ENTZUN, ESAN, etc.). (Dar, recibir) su (de él o de ellos) merecido; (decir,
escuchar, aguantar) lo suyo. "Bereak eman diozkat, je lui ai donné les siennes" H. Ohoiñari ere ebastera
dohanean, gogoratzen zaika, eskuak iratxeki badiatzote, gutienean bereak emanen derautzatela, azotea izanen
duela. Ax 72s (V 48). Eta ora arrazoiñatua / Egon zen bereak ederki hartua. Gy 283. Kuidado gabe egon
ziñezke, / beriak entzungo ditu. PE 80. Bereak aditurik dago hementxet Arrotako auzapez ohia. HU Aurp 126.
Jin bidez joan zen, deus egin gabe; ez hatik buruz-buru eta ondotik oraino bereak aditu gabe. HU Zez 127. Zure
lekua hartu duen andereak, / gurekin behar ditu pairatu bereak. Xa Odol 208. Neskari bereak ematera joan baitzan.
Berron Kijote 180.
(Bereak eta... hartu, etc.). "Las del barquero (muchas cosas), bereak eta bi; las suyas y dos más (V, G, AN),
bereak eta bost (V-m, AN-larr), las suyas y cinco, bereak eta asto beltzarenak, litm.: las suyas y las del burro
negro (L, AN)" A EY III 251. "Bereak eta bi entzun, artu, galantak entzun, hartu. Beriak eta bi enztun zittuan
Atutxak lengunian" Elexp Berg. "Beriak eta bi artuta etorri zien (zartadak)" Ib. Bereak eta geiago aditu, ta
geiagoren bildurrak isillik iges egin erazo zion. Cb EBO 42 (H: 'les siennes et davantage'). Gure errira lenengo
datorren Musturzuloko edo Lekuitoko atso eskelak eruango ditu bereak eta bi. Ag Kr 170. Aitzen dituzte ba
bereak eta bi. Ag G 96. Orratikan ere bereak eta bi entzun gabe etziran izaten ereti batzuetan. Ib. 167. Aitu biar
dizkit orreatik beriak eta bi. Alz Bern 74. Ire ama arkitzen badet, entzun biar zizkiak bereak eta bi. Alz Ram 41.
Gizagaizo Ellande! Aditu behar ditu bereak eta asto beltxarenak! Barb Sup 73. Prisarik izan ezpanu, mutil aiek
artuko zituzten bereak eta asto beltzarenak. Or SCruz 82s3. Aditu bear dizkin bereak eta bat... Lab EEguna 112.
Mintzalariak, bereak eta bost irauli ondoren, pozik pozik esertzen dira. Ldi IL 21. Ziri-olerki edo epigrama
diralako oien bidez bereak esate'aal genizkan bereak eta bost. Ib. 27. Aitak ezezkoa ematea, ta gañera bereak
eta bost esatea. Ib. 59. Adituko ditu bereak eta ardi beltzarenak (AN-5vill). A EY III 333. Esan baitzition Hitleri
bereak eta bi. Or QA 78. Amaika aldiz entzun ditu bereak eta bi, baita belarrondoko pranko artu ere au ta ori
esan-egin ditualako. Sorarrain Lili 95. Entzun zituela, Frantsesen ganik, bereak eta asto beltxarenak. Ardoy
SFran 173. Baiña bereak eta bi entzunda joan da, arranoak ezpaitu! NEtx LBB 177. Ez dago gustora lantegian,
bereak eta bost maiz aski, eta bada zergatik, esaten dizkiotelako. MIH 336.
Mucho. Diru asko eralgi diat eta bereak eta bost ateratzen saiatu bear nauk. Etxde JJ 42. Xamurkeri ta
limurkeri aritzen zitzaion alkarrekin zebiltzanean atsegintasunari bereak eta bost xurgatuz. Ib. 89. Neskak
lilluratu ta limurtu gaietan bereak eta bost zekizkin oietakoa zen. Ib. 119.
- BEREAK EGIN. a) Hacer de las suyas. Mari Gaizto laño oien zai egoten da bereak egiteko. Goiko ta beko
aizea burrukan asten diranean, an da bere aitz-zulotik atera nairik. NEtx Antz 11. Itzelezko ezbear eta burruka
sortu iatak gorputzean. Sortu eta bereak egin be bai, ikusi al dokanez. Bilbao IpuiB 208. Zezena iaian bereak
eginda, eta zezen-iltzaillea ikaraka. Alzola Atalak 70.
b) v. s.v. BERE EGIN.
- BERAK ETA (BI, BOST, ASTO BELTZARENAK, etc.). v. BEREAK HARTU.
- BEREAN BERE EGON. "Berean bere dago, il demeure ferme dans sa résolution" H. "Berean bere (Sc),
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
917

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
insistiendo" A. Egiten diote zer-nahi laido eta eskarnio, joka ere badabilkate, arnega dezala duen erlisionea,
bainan hura berean bere dago. Prop 1893, 202. Ezagutu zuen jende hetarik hainitzak berean bere zaudela;
etzautedatela barkhatuko, non ez nion barkhamendu galdetzen. Prop 1894, 154.
- BEREAREKIN IRTEN (Lar; b. urten V-gip), BEREAREKIN ATERA, BEREAGAZ IRTEN. Salirse con la
suya. "(Salir con la) suya" Lar. "Beriakin urten, salirse con la suya. Temoso utsa da; beti beriakin urten biar
izaten dau" Elexp Berg. v. BEREAZ IRTEN, BEREAZ EGIN. Aldi guzietan burua agertu nai duenari edo
berea ta berea baizik ez denari ta berearekin beti atera-naiari ere. Mb IArg I 93. Berearekin irteten utzitzen
etzion, ta gauza txikietan ere bere borondatea autsitzen zion. Cb Eg III 364. Sandia da seta utsa, eta berearekin
irteten ezpada, pakearik emango ez duana. AA I 594. Baña etzuan ala ere etsi berearekiñ irteteaz. AA III 566.
Ta itxiko deutsat beriagaz urteten, gatx guztiak neuri dakardazan bati, goitu alizan ezkero? fB Ic II 272.
Beriagaz urten ezin dabenian. Astar II 92. Egin zituzan iños baño alegin andijaguak beriagaz urteteko. Ur MarIl
28. Nor berearekin irten naiez, alde batetik lau Errege jarri ziran, eta bestetik bost. Lard 15. Baie Batxik
bereagaz orduen bere urten euen. A BGuzur 156. Beti bereakin irtetzen oitua zegon txikitandik. TAg Uzt 186.
Oraingoan ere bereakin errez irtengo zalakoan. Ib. 188. Berearekin ateratzeagatik eder eztana ere egingo lukete
orrelakoek. Zait Plat 124. An atera zan poz-pozik, azkenean orratio bereakin atera zala-ta, ezer pagatzeke
alegia. Berron Kijote 192.
- BERE HARTAKO. De allí mismo. Cf. BERE HARTAN (b). Aurrena Ernialdera bialdu zun Obispo jaunak,
Parrokoaren laguntzaille; urrena, bere artako Parroko egin zun. Or SCruz 21. Bere artako gizonen antzera
eman zen tilma delako estalki urdin batez. FIr 149.
- BERE HARTAN (G-goi-azp, AN-5vill, B, BN-arb; Lar, Añ, BeraLzM, Lh; bereatan V-ger). Ref.: A
(bereatan); Gte Erd 180. a) (Mantenerse...) en el mismo estado; en la misma opinión. "(Estarse en sus) trece,
bere artan egon, berrari itxeki" Lar. "Mantenerse en su opinión, palabra" &c. Ib. "(Estarse en sus) trece, (c.)
bere teman, artan egon" Añ. "Bereatan (V-ger), estacionario. Se dice mucho de un enfermo" A. "Dans ce même
état (à lui)" Lh. "Bere artan dago (G-goi-azp) [...] bere artan da (AN-5vill, B, BN-arb)" Gte Erd 180. Cf. BERE
HORRETAN. Ta arte orretan bekatu ageri zenbait egin ta ere, gogorzen da bere artan, ilzen da gero bere
bekatuaren urrikizunik bage ta sekula guzirako galzen da gorpuz ta anima. Mb IArg I 86. Penak beti batean, beti
bere artan, ta eternidade guzian orrela egon bear dutela. Cb Eg II 130. Ta orregatik ere infernuko tormentuak,
ta eternidadea bere asieran, bere artan egongo da? Ib. 126. Beste puska moldakaitza, landu, ta polikitu gabe,
bere artan geratzen da, edo an datza. Cb EBO 45. Rebeka bere artan / dago firme beti. It Fab 244. Eta hekien
estira bethi bere-batean, bethi bardin zorrotz, bethi bere-hartan. Dv LEd 232. Iñazioren erranak egundaino
baino alferrago; Franzizko bethi bere hartan. Laph 125. Bere semetxoa magalean zuela, bere eskuak tolestu, eta
bere artan itxedon zuen egunsentiraño. Arr GB 42. Alta gizagaizoak ahal guziak egin zituen, bai larderiaz, bai
eztitasunez. Harria baino gogorrago zagon bertzea bere hartan. HU Zez 60. Non da eskuara bezala dagonik
bere hartan bere gain; aberats ez izana gatik, berez bere bizi, edo ahal bezen zor guti eginez? HU Aurp 210s.
Alferra da bere hartan gogo onez bermatzen ez dena. JE Bur 38. Bainan Katalin bere hartan gelditu zen bethi;
eta zer sorginkeria baitzen ere han, egundaino ezin du hartu buruan, haren hutsik bazitekela. Barb Sup 70.
Erroak barna sartuz geroztik / haitza bere hartan behar. Ox 149. Bestalde, bere artan yarraitu dezaten alegiñak
egiten dizkiet. Ldi IL 8. Saletxeko atean, garai batean bezela, exeritzen zan Amerika aldera begiratuaz. Orduk
egiten zituan bere artan. JAIraz Bizia 127. Egon bere artan, atsegin edo protxu zerbait arkitzen dutaño, aurrerakezkarik
gabe, ondo goxatu nadin arte. Or QA 155. Eta oraindik bereartan irauten bazuten ere, bera ain
tamalgarri ikusita, Jaungoikoak ez ote zion beratuko alako biotz gogorra? Etxde JJ 240. Bakoitza bere hartan
tinko dago eta argumendurik bikainenak ere ez dio aburua aldaraziko. Mde Pr 138. Theresa bere hartan zegoen,
"Ez nauk joanen, ez itzak utz eraman nazaten!". Mde HaurB 91. Zerk eutsi lezake emakume kupidagarri ura
bere artan? Zer, eriotzaren bildurra ezpada? Txill Let 63. Alperrik, mutilla bere artan. Anab Aprika 91. Hanbat
gaixtoago harentzat bere hartan tematzen balinbazen! Ardoy SFran 259. Baiña aiñ bere-artan zijoan,
erraldoiak zirala alegia, ez zituan bere ezkutari Santxoren oiuak jaso ere egiten. Berron Kijote 94. Urte larriak
izan dira, gizaldiz gizaldi bere hartan iraun duten gauza asko aldatzeko eta deuseztatzeko indarra beregan
zekartenak. MIH 29s.
b) (B). "Allí mismo. Bereartan dago osaba zenain etxea" Izeta BHizt2. "Bereartan sortu, bizi ta il" Ib. v. bertan
(1). Zergatik etzuten liberalak bere artan esitu Lizarraga? Or SCruz 88. Karlistengana tiroka ari zala, erori
ta bere artan gelditu zan. Ib. 102. Zazpi urtez lilluraturik bere artan gelditu nai ez ba duzute zangoak zurrun eta
illeak bildurrez lazturik, bil ezazue goiz artaldea. Or Mi 77. Lurrarekin bat egiten duena, edo bere artan
landatua, lekuaz aldatzen ez dena. FIr 166. Gure gizonen etxe bazterretik iragan bearko zuten bereartan
gelditzen ezpaziren. Ib. 138.
(Con suf. intensivo). Andik zortzigarrenean bereartantxe Tomas beste guztiakin zegoanean. Inza Azalp 76.
Bereartantxe gelditzen ziran. "Allí". Mok 6. Bere artantxe guzien aurrean esan zion aitak. Or Mi II.
c) Inmediatamente. v. bertan (2). Birjiña agertu ta bere artan / sortu zan pake-aroa. SMitx Aranz 90.
Okerren bat gertatu ote zan bururatu zitzaion eta bere artan olara joan zan. JAIraz Bizia 104. Arabetik
gaztelera bere artan biurtuaz. "De improviso". Berron Kijote 111. Kolpetzar ura aski izango zan burruka zital
ura bere artan amaitzeko. Ib. 112.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
918

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BERE HARTATIK. De su estado natural, de su estado; de su posición. "Ez degu bere hartatik atera (G-azp)"
Gte Erd 180. Baldin nahiago badute bere burutik heldu zaiena segitu, ezen ez gizon jakintsunen abisua, eta ez
badute nahi bere hartarik apartatu. ES 198. Ez prefet, ez eta ministro, ez bertze nehork ezin kordokatu dute hura
bere hartarik. HU Aurp 154. Mendeak eta mendeak behar zituen [Eskuarak] bere hartarik den gutiena
zeiharkatzeko. JE Bur 176. Giristino izena ukanagatik, zoazi zu bere hartarik aldaratzerat, zerua aipatuz, lur
huntan baizik sinesterik ez duen norbait. Ardoy SFran 260. Erabat itsutua zegon zaldun gizajoa, eta neska
gaizoaren azala ukitzeak eta aren atsak eta beste zenbait gauzatxok ere ez zuten bere-artatik esnaerazi. Berron
Kijote 179.
- BEREAZ BESTE EGIN. Suicidarse (referido a una 3.ª pers. sing.). Cf. BURUAZ BESTE EGIN.
Hainbertzenerakin, Mandarina gela batetarat sartzen da eta lephoari sakhi bat egiten dio, iduri eta bereaz
bertze egiten duela. Prop 1906, 174.
- BEREAZ EGIN. a) Salirse con la suya, conseguir su objetivo. "Bereaz egin du, il a fait du sien, il a fait son
coup" SP. v. BEREAREKIN IRTEN. Amorio desordenatua, bereaz egin duenean, desamorio bihurtzen da.
'Cuando ha salido con lo suyo'. Ax 356 (V 236).
Salirse (ellos) con la suya. Eta hek bereaz egin badukete, / Kontu zutaz hartu gabe / Hirriz handik ganen
dire. Gy 43.
b) (Dv). Arreglárselas por su cuenta. "Bereaz egiten du, il se suffit, il pourvoit à ses propres besoins" Dv. Cf.
BERENAZ EGIN (s.v. beren). Erran zioten beraz burasoei, etzitezela griña edo khexa haren gatik, harrek
bereaz eginen zuela. Jnn SBi 60. Eskoletan erakasten ezteno, beharrago baizik ez bakotxak bereaz egin, ahal
duen ber. HU Aurp 218. Azkenaren beltzean, utz lezake aita bihozdun horrek semea libro, bereaz egin dezala.
Larre in Xa Odol 13.
- BEREAZ IRTEN. Salirse con la suya. v. BEREAREKIN IRTEN. Galak, galanteoak, eta libertadeak beste
konturik etzuen, eta beti, ta guzian bereaz irten bear zuen. Cb Eg II 190. Deabruak irten ez dezan bereaz. Mg
CC 236. Milla asmazio egiten ditu [emakumea] erakarteko bekatura, ta indarrez bezela irtetzen du bereaz. Ib.
132.
- BERE BATEAN (Dv, H; bere baten V-gip). "Eria bere batean dago, le malade se tient dans le même état" Dv.
"Conforme, tranquilamente. Bazan bere baten zeuk astorau zenduan arte" Etxba Eib. v. BERE HARTAN; cf.
berebat. Bethiere dago iauna zure hitza bere batean. EZ Eliç 240. Jainkoak mundu handi hau guzia bethi
dagoka bere batean. He Phil 475. Eta hekien eztira bethi bere-batean, bethi bardin zorrotz, bethi bere-hartan.
Dv LEd 232 (Cb Eg II 130 penak beti batean, beti bere artan).
Gauza bera da bada gizonaz ere, zeiña zaharrek deithu izan baitute mundu xikia. Ezen ez dago behinere
estatu bere batean. He Phil 476.
- BERE BAT EGIN (Dv). "Berebat, mot composé de bere (sien) et de bat (un). Il se dit d'un certain mouvement
naturel. Hasarretzen dena ez da berebat egin arteo eztitzen, celui qui se fâche et s'adoucit avant que sa colère ne
se soit donnée une certaine carrière" Dv. "Sukharrak, eztitu aintzinean, bere bat egin behar du" Ib. s.v. bere.
"Gaitzak bere bat egin behar du, eria sendatu baino lehen" Ib. Cf. BERE BATEZ AITZINAGO, BERE
BATERA. Bekhatu bat gutiago edo gehiago, zer da hori? [...]. Bertzalde, gaztetasunak ez othe du berebat
egin behar? Prop 1894, 159.
- BERE BATERA. "(G) [...]. Bere batera-ezkero gizonak eztu orla bizi bear, en llegando a la edad madura, el
hombre no debe vivir así" A. s.v. berebat.
- BERE BATEZ AITZINAGO (Dv, que cita a Ax). Pasado un límite. Cf. BERE BAT EGIN. Aski esten du
[libertate hura] edo sobera esten du, bere batez aitzinago. Ax 114 (V 76). Munduko plazentziek, diren handienek
ere, denborarekin, unhatzen dute, bere batez aitzinago, higuintza emaiten dute. Ib. 491 (V 317).
- BERE-BERE. a) Especial, particular (de él); suyo, propio (de él). "Bere-berea du gauza hori, il a cette chose à
lui en propre" Dv. "Bere beriakin bizi da, iñor nekatu barik" Etxba Eib. Aitzitik beldur izatekoago da eztuen
eginen bere-beria baizen. "La sienne propre". Birjin 228. Batzuk dira bere beriak [...]; bestiak komunak korputz
guztiari. Mg PAb 84. Anziña anziñatik edo are lendabizitik [izen oek] bere bereak dituela. Izt C 234s. Berrogeita
zortzi erri, beren barrutiakin Kanaan guzian, or-emen banaiatu edo zabalduak, bere-bereak zituen. Lard 118s.
Gauza berezkoa dalako, demonioak bakean itxi dagioela, bere bereak diran arima txarrai, eta zuzendu dagizala
bere esetsiak eta indarrak Jaungoikoaren serbitzalla egiazkoakgana. Itz Azald 186. Eta orduan --ez ixan bildur--
, izkuntz, oitura ta lagi, / Bere-beriak dituzalarik, azke ixango da Euzkadi! Enb 110. Oraingo jabeai kendu ta
gizarteak beretu egin bear ei-ditu ta bere-bereak bailiran, ordekoen bide eta ondoen deritxonez erabilli. Eguzk
GizAuz 39. Ogasun ekarkorren jabe izateko eskubidea be bere-berea ta estadua baño lenagokua dau gizonak. Ib.
98. Ez zitzaion zillegi iñoren aurrean bere-berea zun aur ura besarkatzea. Etxde JJ 228. Nornaik ibilli al
zezakean bere-berea zuan txalupa? Anab Poli 30. Oratik bere-bere dun eskupea; baita Fray Luisek ere. Gazt
MusIx 67. Fray Luisen ertiaren barne-itzari edo giroari bagagozkio, ondo korapillotsu dala esan bear, bai
sustraiz, bai asmoz; mezuaz ere bere-bere degu. Ib. 68. Eta latz-aldi auek guziak, arma-legeak bere-bereak
dituala usteko ez banu. Berron Kijote 166. Bere-berea zuen hizkera bakar horretan mintzatzen zaigu. MEIG III
100.
(Precediendo a un sintagma nominal). Utziak zaizko, erran behar bada, bere-bere nahiari. Birjin 41. Ezen
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
919

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
nor atrebi [...] juie guzien gaineko hura bere-bere aitzinean damuztatzerat? Dh 204. Ama aurkeztu zitzaion
Faraonen alabari [...]. Amak bere-bere semea artu zuen, besterik bazan bezala. Lard 65. Eta kristau garbixa
[...] izanarren, bere denporakua zan; eta bere-bere denporakuak bere ipuñetan gorririk agertzen diran oitturak.
Etxba Ibilt 454.
b) Propio, particular (de ellos). Arimak bere penak bezala, arimaren potenziek eta botherek ere, zein baitira
adimendua, borondatea eta memoria, izanen dituzte bere pena moldeak, bere bereak eta bereziak. Ax 586 (V
377). Ori danori eztute ikasi gugandik, Mixiolariengandik, siñiskera auek bere-bereak dituzte. Vill Jaink 19. Ez
bainuke bizkaitarrei bere-bere duten euskalkian lege-emaile bezala agertu nahi. MEIG III 128.
- BERE-BEREAK HARTU. Intens. de bereak hartu. Nik jakingo baneu jakin zittalkeri au asmau ixan dauana
nor ixan dan, bere-beriak artuko leukez, irabazi be egin dittuz-eta. Otx 28.
- BERE-BEREAN. a) En sí mismo. Bere-berean bilutsik eskeiñi nai dizut [liburu au]. Berron Kijote 18.
Badirudi gure gramatikalariek, euskara bere-berean aztertu beharrean [...], ez dutela beste kezkarik erdal
kategoriak euskaraz nola adieraz daitezkeen azaltzea baizik. MIH 84.
Kondairak dion bezelako eran jarriak biok, ezpatak gora jasoak [...] eta ain bere-berean euskaldunaren
mandoa, urrutitik, ballesta-tiroarenatik, ezagun zitzaion alkilerrekoa zana. "Tan al vivo". Berron Kijote 111.
b) v. s.v. 1 bera.
- BERE BEREAN EGON. a) "Bere berean dago (Vc), está en lo exclusivamente suyo; es decir, sin deudas" A.
b) Mantenerse en su opinión, en su tema. "Bere berean dago (G-azp)" Gte Erd 180.
- BERE-BERE EGIN. Intens. de bere egin. Orixe zenuen aren aleginik bizkorrena, egia bere-bere egitea,
alegia. Zait Plat 83s. Irakaslearen zaletasun eta ezin-ikusia ondarez ikasleak iaso ta bere-bere egin zituen, ain
zuzen. Ib. 113. Oratik neurri, sotiltasun eta garaitasun sentikizuna du ezaupide, Fray Luisek ain bere-bere egin
zuena. Gazt MusIx 62.
- BERE BEREKI. v. bereki.
- BERE-BERETIK (AN-5vill ap. A Apend). "Por de pronto" A Apend.
- BERE-BEREZ. v. berez.
- BERE EGIN (H). Hacer suyo, apropiarse (de). "Nahi baitu bere egin bertzeren borondateak, s'il veut s'attirer
les coeurs d'autrui (EZ Man)" H s.v. bereganat. Hauk behar tu aphainduak podore eztuenak / bere egin nahi
baitu [= bait tu] borondate berzenak. EZ Man I 66. Hañitz bere eginen du tormentaren beldurrik. Ib. 66.
Ebanjelioko hitz hunkigarriak bere egiten bezala zituelarik. HU Aurp 135. Eskakixunok bakandereak be bere
egitten zittuzan. Otx 46. Benetan bere egiten baiditu, hezurreraino berak ere sendituz, aipatzen dituen guzien
atsegin eta bihozminak. Larre in Xa Odol 15.
(Añ). (Berea egin, bereak egin). "Apropiarse", "apropiárselo aquél" Añ. Nor dira eskuarkiro besten
pekatuak bereak egiten dituztenak? Gco II 6. Bein batean Jose bere egitekoetara gelara joan zanean,
etxekoandrea sartu zitzaion, onez edo gaitzez berea egiteko asmoan. Lard 52. Orduan emakume zorigaiztokoak
berea egin zuen, eta soldadu-talde andiak menderatu ezin zutena, azpiratu zuen. Ib. 145. Kristo Jaunak berea
egin duan gizona. Inza Azalp 8. Ez du Jesus onak / Ez atsegiñik / Gu oso bereak / Egin gaberik. ArgiDL 163.
- BERE GISA, BERE GISAKO. v. gisa.
- BERE IZAN. (Con aux. trans.). a) Ser suyo (de él). Iustiziak, nori berea emaiten dio, eta kontenta erazitzen
du bat-bedera bere duenaz. Mat 144. Bat bedera penatzen da bere duen faltaren eta hobenaren arauaz. Ax 583
(V 374). Apezak azken hitza bere. O Pr 29. Bertze batek zuzenez bere duen gauzari iabetzeko. SP Phil 266.
Etzitzaion handi zela / bere zuen korthean, / non etzen kausitzen zela / baxotasun batean. Arg DevB 163. Hetarik
batek ere ez zagokan zituen gauzetarik deusere bere zuela; aitzitik guziak zituzten erkide elkharren artean. He
Act 4, 32. Onek kulparik etzuela, besteak testimonio falso andi bat jaso, ta karzelan iduki, ta bere zuen azienda
guzia galerazo zion. Cb Eg II 165. Urthe iragan eta ethorkizunekoak bere ditu. Hb Egia 92. Ezik bere ditu bihotz
guziak. Laph 213. Zer-danak bere baitu oro. Zait Plat 44. An eskeñi nintzaion / nerau, dudan guziaz; / bere
nindula agindu / nion, danak utziaz. Or in Gazt MusIx 200. [Nafarroko Erresuma] handiago eta azkarragoa
izana zen, bere zituelarik Ondarrabiatik hasirik, Bilbao eta Gazteizerainoko eremuak. Ardoy SFran 36.
(Berea izan, bereak izan). Nola Jainkoak añ berea zuen Luis. Cb Just 34. Ekusten du etsaiak ordu artaraño
berea izan duala bekataria. AA III 573. Damasko, karmesi ta perlerija guztia beria dau Jaungoikuak. fB Ic I 48.
Ur benedikatua berea bazuten. Hb Esk 226. Ugarteko Buru edo Prinzipe Publiok bereak zituen itsasotik irtenda
lurra artu zuten bazterrak. Lard 529. Zaldiya beria zuan. Bv As 44. Burasoak hilez geroz, bereak zituen hekien
onthasun handiak. Jnn SBi 172. Jesusek berea zaitu. Ag G 284. Urtzik beria eban ta berak / Deitu dau Bere
ondora. Enb 204. Gizonari bereak dituan eskubide ta zuzenok ezautu ta emon bear yakoz. Eguzk GizAuz 97.
Gurenda berea duke luzaro aundirik gabe. Etxde JJ 200. Ontzietako kontramaixueri deitzen diete "lostramo",
baño gure onek berea balu bezela zuan izen ori. Anab Poli 54. Saria berea ebala ustez. Bilbao IpuiB 186.
Nekazariak bereak ditu / ontasun oriek danak. And AUzta 141. Berea baitu azken hitza, gure artean askok uste
dutenez, jakite mota horrek. MEIG VI 99.
v. tbn. Astar II 160. JanEd I 41. HU Aurp 111. Echta Jos 308. A Ardi 96. Lek EunD 21. Or Eus 46. JAIraz Bizia
111. Akes Ipiñ 21. MAtx Gazt 20.
b) Ser suyo (de ellos). Yandanik Frantziaren erdia bere dutela. Elsb Fram 157. Zazpi debruek bere baitzuten,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
920

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
galtzera zoan Maria. Ox 72. Eta zakurrek, agertuz hainak, / bere zituzten oihanak. Ib. 91. Badakite gainera bere
dutela gazteek, zuzen ala oker, azken hitza. MIH 302.
(Berea izan). Doatsu, azkenean, persekuzionea Yaunaren ohoretan yasaten dutenak; ezen berea dute
zeruko erresuna. Lg II 146.
- BERE KABUTAN, BERE KABUZ, etc. v. kabu.
- BEREKIKO. v. berekiko.
- BERE HONETAN (bereunten B; beriunten B; beriontan AN-ulz). "Emen berian, ementxe berian, berióntan,
aquí mismo" Iz Ulz. "Bereunten, beriunten, aquí mismo. Hau bereunten ine (egiña)" Izeta BHizt. "Bereunten
(B)" Gte Erd 95. Cf. BERE HORRETAN (b).
- BERE HORRETAN. a) En el mismo estado, situación; en la misma idea, opinión. Cf. BERE HARTAN.
Baretasuna dario etxetxoari bere gauzatatasunean; ez da ezertan igitzen, eta bere orretan dirau eta dirauke.
Txill Let 23s. Bonberoak geldirik bere lekuan ez diote pasatzen uzten [...]. Bonberoak bere ortan eragozten die.
Lab SuEm 190. Orra-ba, nere jaun ta lagun, esan nion azkenean, obe izango dut, Don Kijote bere ortan uztea.
Berron Kijote 19. Mosquetera motz xamar agertzen da, baina bere horretan utzi dut puntuaren amorez. MEIG V
75.
b) (bereortan B). "Ahí mismo. Gure borda bereortan dago" Izeta BHizt2. "Bereortan lau bago" Ib. Bere
usteen alde gatazka bizian ibili ondoren [...], berera itzuli zen eta, bere horretan, lagun eta adiskide ospatsuz
inguraturik [...], lanean iraun zuen kemenak agortu arte. MEIG VI 77.
- BERE HORRETATIK. De su estado, de su situación; de su postura. "Ori bere ortatik aterako duenik ez dago
(G-azp)" Gte Erd 180. Bere ortatik ez da aterako. Au zorigaitza! Alz Txib 102. Alperrak izan ziran
Allanderen alegin guziak Juanes bere ortatik ateratzeko. Etxde JJ 83.
- BERERIK EZ EMAN. "Bererik ez eman, no dar ganancia alguna, provecho alguno. Pinuak ez du bererik
ematen" Asp Gehi.
- BERETARIK EGIN. Hacer de las suyas. Maria ethorriko baita hunara, eta segur, beretarik eginen baitu,
irri egin behar dugu, gaur oraino. Barb Sup 156. Bidarrin, bortz urthez, beretarik eginik, joan behartu zitzaion
Heletarat. Ox 192. Iraganak iragan, gauden udaberriaren igurikan, eta nahiz aro txarrak beretarik eginen
dituen oraino, ez gitu lotsatuko negu bortitzaren heinean. Zub 122.
- BERETIK ATERA. a) Salirse (sacar) de sus casillas. "Beretik aterea da ori arrunt (AN-gip)" Gte Erd 193. Cf.
BAITARIK ATERA, ONETIK ATERA.
b) Convencer, hacer cambiar de opinión, de postura. Motrollok, bere emaztiaren nebakaz asarren batzuk
ebazan, ogasun izkijen batzuk zirala ta etziralak, ta ain latza ta kirtena zan lez iñok ezin eban beretik atara
ezetara be. Kk Ab I 41.
- BEREZ BETE. Enorgullecerse. Augusto Agintaria egun aetan arkitzen zala arroturik berez betea eta arras
uanditua. Izt C 258.
- BEREZ KANPORA. "Fuera de sí" Lar y Añ.
2 bere (R-is ap. Iz R 303), bede (R-uzt ap. A e Iz R 286). "Portal. Egor zan bede kori, beitago anitz tsats, barre
ese portal, pues hay mucha porquería" A. "Béria, la entrada (de la casa); égor zan bére kóri, barre esa entrada;
béretik, desde la entrada" Iz R 303. "(R-uzt), bédea, la entrada. Egór zan bédea, barre la e." Ib. 286. Cf. tbn. A:
"Beri (R-uzt), portal", forma que parece mal deducida del det. beria. (Relacionado tal vez con behere).
3 bere. Prepucio. Erdaindu, euskera zarrez, muturra moxtu da. Beretik kentzen zioten, jaio ta zortzi
egunera. Or MB 99. Zortzigarren egunean, aurrari berea moxtera joan ziran. Or Lc 1, 59 (Lç zirkonziditzera,
TB zirkonzisionearen egiteko, Oteiza zirkunzidatzera, Dv ingurephaitera, Ol erdainketara, Leon ebakitzako,
Ker, IBk e IBe erdaintzera). Aurrari berea moxteko zortzi egunak bete ziranean, izena Jesus jarri zioten. Ib. 2,
21. Mois-ek bere-moxketa agindu zizuen [...]. Gizon batek, Mois-en Legea betetzeko, bere-moxketa larunbatean
artzen du. Or Io 7, 22s (Lç, Ol, Ker, IBk e IBe erdainkuntza, Leon ebakitza, Arriand billebaikundia).
4 bere. "Atiende (Ae)" A Apend.
bere. v. ere.
berehala (V, G, L, AN, BN, S; SP, Urt I 8, Ht VocGr 432, Lar, Añ, Lecl, VocBN, Dv, H, A DBols), behala (S),
beharala (S; Ht VocGr 374, Lecl, H), berahala (H), beela (G), beelan (V-m), bela (V, G, AN-mer, B; Dv),
belan (V-oroz; Añ (V)), berhala (BN, S; Gèze, Hb ap. Lh, H), berala (Sal), beralan (A), berealan (A Apend),
berela, beriala (V-gip), berila, berla (AN-mer; Dv (AN-mer)), berlan (V-oroz; Añ (V), H). Ref.: A (berala,
beela, beelan, bela, belan, bereala, berla); Bon-Ond 171; Lh; Lrq (ber); Etxba Eib (beriala, bela); Elexp Berg
(bela); Gte Erd 262.
Tr. La var. más general es bere(h)ala (en textos vizcaínos generalmente beriala); berhala (y, desde el s. XIX,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
921

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
tbn. behala) es la propia de la tradición suletina. Las formas con -n final aparecen en textos vizcaínos: beralan en
los cantares de la quema de Mondragón, Escrituras de Andramendi y Capanaga, berlan en Zavala (que tbn. tiene
un ej. de berealan) y en la segunda ed. de Escu liburua, de Añibarro; en estos dos últimos tbn. aparece belan. Cf.
además berealangoan en D. Agirre. Berla aparece en Lizarraga de Elcano y otros textos alto-navarros del s.
XVIII. Hallamos además berela en Orixe, T. Agirre (Uzt 29) y Uztapide, beela en Orixe (en la grafía bêla), y
bela en Echenique, Orixe y Jautarkol. En DFrec hay 138 ejs. de berehala; hay tbn. 21 ejs. de berehalako.
1. Inmediatamente, al momento. "Incontinent" SP. "Tôt, bientôt, berehala, laster" Ht VocGr 432. "Beharala,
incontinent" Ib. 374 y Lecl. "Inmediatamente", "(al) instante", &c. Lar y Añ. "Al momento", "luego, al punto",
&c. Añ. "Promptement, d'abord" Lecl. "Tout de suite, promptement, sans délai" VocBN. "De suite, incontinent"
Dv. "Bela (B), contraction de berehala" Ib. "Behala, aussitot" Lrq s.v. ber. "Enseguida, pronto. Solamente se usa
en frases negativas. Ez aiz bela etorri" Elexp Berg. "Ezuan bela juan gogaikarri aura" Elexp Berg. En hablas
guipuzcoanas es corriente su empleo en frases exclamativas con sentido irónico: bela etorriko dek!; puede
emplearse tbn. solo, con la frase sobreentendida.
Tr. Documentado ya en los antiguos cantares vizcaínos, es de uso prácticamente general, aunque no aparece
en algunos autores septentrionales antiguos como Dechepare o Leiçarraga (el segundo sí lo emplea en otra
acepción, q.v.).
Ganboarrok su emaitean / Asi dira, ta onegaz urten daude beralan / Oñeztar barruangoak (Cantares de la
quema de Mondragón). TAV 3.1.7. Ubillos ta Yartuak ulertu beralan, apa lastan a[l]kar biak artu dabe. "Y
luego". (Escrituras de Andramendi). TAV 3.2.9. Beheiti ezazu zeure burua lurreraiño, eta berriz bere hala
ailtxaturik errazu hunela. Mat 310. Oneki batean bear du bereala obratan ezarri esperanza. Ber Trat 88r. Eta
faltan baldin bahaiz erori maleziaz, / Berehala doloradi egin duken gaizkiaz. EZ Man I 32. Hek erran eta
berehala, gehiago iguriki gabe, zerutik su bat igorririk erre zituen. Ax 124s (V 82). Probeari emanen diozuna,
guti edo anhitz, emozu berehala. Ib. 229 (V 152). Egundan' ez-ailiz iaio gaxtagina / Edertza, neskato onaren
zegina, / Edo iai'-eta, berhala / Hil ailiz, inhar bezala. O Po 18s. Iuramentu egiten dabenz beralan begiratu
baga guzurra ala egia dan. Cap 95. Eta egin dagianean, esan begi beralan. Ib. 125. Halako gaitzari garaituz
gero, berehala bake eta kalma handia eginen du. SP Imit III 53, 3. Hainitz hiltzen dire berehala eta ustegabean.
Ib. I 23, 3. Gaztigatzen gaitutzunean, / Aithortzen ditugu faltak; / Bañan berehala ditugu / Ahanzten zure bisitak.
Gç 217. Berehala ezagut arazi darotzut ene bekhatua. Ib. 44. Israeliten amek bere lehen haurrak ohereska
litzoien, zoin berhala arrerosten baitzütien haren eskietarik, diharü emaiten zerienaz. Bp II 104.
(s. XVIII) Hori zela kausa berehala igorri zuen bere etxetik. ES 169. Laxatzen bainaiz berehala, eta erortzen
epheltasunerat. Ch III 40, 1. Eta bear ote du batek, pekatu eriozkoan jauzten dan guzian, bereala konfesatu,
barka dakion? CatBurg 36. Argiaz itz-egiten degunean, gogoratzen oi zaizkigu bereala eguzkia, illargia eta
beste zeruko izar guziak. Lar SAgust 3. Presunen edertasunaz llilluratua eta xarmatua zure burua sentitzen
duzunean, separa zazu berehala, ikhusten duzunaganik, ikhusten ez duzuna. He Gudu 130. Eta entzün eta
sinhetsi dütian gaizen ez besteri berhala arraerraitia. Mst I 4, 2. Artu zuten bereala beren Errege ta sartu zuten
preso. Mb IArg I 214. Goizean jaki, ta bereala, Jainkoari eskerrak eman. Cb Eg III 355. Egorri zuen berehala
aitzindari bat berrogoi eta hamar gizonekin profeta haren ondoan. Lg I 364. Pruntki eta berehala emazu
emateko duzun hura. Mih 52. Garbitarzünaren kontrako tentazioner berhala bihürtzia, objet lanjerosetarik bere
bistaren berzaldeat itzültzia. CatLan 95. [Jüiamendü partikülarra] da Jinkuak batbederaren arimaz egiten diena
hil onduan bereala. Ib. 50. Berehala ametsa bezala joan den sentsuen satisfakzione labur bat. Brtc 154. Bekatu
mortalean erorzen denean bear da konfesatu berla barkatzeko? CatUt 220. Ikusiordúko bát mejorátzen, berla
diote inbidia. LE Prog 110.
(s. XIX). Sira banuazü / orai arren berhala, / eta ützülzen nüzü / mementian Theadosarekila. Xarlem 718.
Ama Birjiniari goisian jagita beriala, ta gabaz oera guazanian debozinoz iru Abe Marija errezetia. Mg CO 290.
Illko zaitut bertan bereala irteten ez badezu nere etxetik. VMg 10. Sentenzia bat bereala beteko dana. Añ EL 1
47. Zelan artuten eztoguz bereala berak emoniko errezeta osagarriak? Añ LoraS 74. Zenbat aldiz, batak edo
besteak igui dezuen gauzaren bat esaten edo egiten dizuelako, bereala aserratzen zeraten. Gco I 433. Orréki
berealá palakatzendá Jangoikoa. LE Ong 21v. Esan zuan: egin bedi au, egin bedi ura, ta bereala agertu zan
guztia egiña. AA III 337. Au eginda bereala ekiten diot nere nekeari. Ib. 363. Egiazko su bat, damnatuen arimak
mundutik ilkhi ta berehala, eta hekien arimak eta gorphutzak azken juiamendutik goiti erreko dituena. Dh 163.
Azaldau zan beriala kanpuan ta konbentuban Marinoren eskandalu andija. fB Ic II 232. Ez dok enetzat obe /
iges berealan, / mendira egitea, / zer yan billatzeko / sabel ain muritua / nosbait beteteko? Zav Fab RIEV 1907,
537. Umea gurasoak / Yaunaren bildurrean / azi baleu, ak berlan / igarrita, gaistoak / uxatuko lituke. Ib. 1909,
33. Galdu egingo da / gizona ta belan. Ib. 36. Zeure argaltasunez yausten bazara, berlan damutu alan egina. Añ
EL 2 83s. Atsegin zoro, zikin, belan yoan tzan bategaiti. Ib. 65. Ekarriko dirade / bereala arriyak, / Egiteko
bertatik / pillare berriyak. Echag 50. Bertarik khorpitzak oro / Jaikiren dirate gero, / Eta juanen berhala /
Jozaphateko sorhora. UskLiB 218. Barkhatzen du egiazki, bihotz onez, berehala, osoki, bethikotz. Jaur 193.
Espos hori behala zaldiz hiriz hiri / Arranjü egitera andre zaharreki. Etch 436. Apustu onen ondoren bereala
beste bat jokatu dute Bergarako plazan. Izt C 245s. Herioari oihu du egiten. / Herioa behala jiten. Arch Fab
119. Orain artian ez badot penitenzijarik egin, asi biar dot beriala. Ur MarIl 65. Emazteak gerrian atzematen
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
922

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
diote paper biribilkatu bat, ematen dioena berehala senharrari. Hb Egia 19. Onen ondoren bereala aien artetik
irten eta zerbait aldegin zuenean, otsegin zien. Lard 80. Eta zeren etzen berila ark erraten zubena gertatzen,
ziren artaz burlatzen (Lesaca, 1857). ETZ 254. Jinkollo berri hoiek errüten dütie arraultziak eta berhala hiltzen
dira. Ip Dial 8 (It bereala, Ur beriala, Dv berehala). Eta man zition bati bos talentu, bertze bati bida [...] eta
bela goan zen. Echn Mt 25, 15 (He, TB, Ur, Leon bere(h)ala, Ur (V) beriala, Ip, SalabBN berhala; Samper
berebereala; Ol berealaxe; Lç bertan, Dv ordu berean, Hual jesusian, Ker, IBk, IBe gero). Ogia idortuxe
denean on da berehala eraiteko. Dv Lab 54. Nai det jakin dezazun / orain beriala, / txit asko nai dizutan /
neskatxa zerala. Bil 74. Eri maitea herririk hurbilenerat baderamate, eta berheala [sic] badakharrote mediku
bat. Laph 165. Baña bereala bere biotza Jaungoikoagana itzuli. Arr GB 67. Ta onela batez ere aiñ bereala
agertu izan zion biotz-ontasun ta emanaitasuna. Aran SIgn 27. Goazan Errodrigotxo, / Goazan bereala, /
Ondrau daigun, mirariz / Agertu dan Ama. AB AmaE 359. Ohartu ninduan berehala batek airos eta alegera
bezain bertzeak ilhun eta goibel zuela bekhundea. Elzb PAd 47. Juanek eta Fraiskak jasoko balute burua eta
orko joan etorria ikusi, beriala lirake berriz illik. Apaol 88. Eta berehala eginak izan ziren Jainkoaren hitzaren
arabera. Lap 113 (V 53). Jauzi egin daut berehala bihotzetik burura. HU Zez 136. Imini jakozan gañean iru
Kurutzeak emakume il bateri, zein bereala biztu zan, Jesusen Kurutzeak ukutu eutsanean. Itz Azald 12.
(s. XX). Antxobea atara ondorean bereala, kenduten deutsiez txalopeari ondoan gelditu jakozan ur zikiñ
guztiak. Ag Kr 39. Azkeneko itzak bukatuta bereala Ama Birjiña ezkutatu zen. Goñi 35. Eta ikusten badezu
juiziyua galdu detala, esan nazazu beriala. Iraola 139. Ago puxka batian, eta beriala nauk or. Urruz Zer 122.
Ugiñen zartadak ontzijoi beriala ausi ta purrukatu eben-ta. Kk Ab I 80. Begien biguñtasunari esker, bereala
neronen kaburatuta, neraman-asmoa zein zan itz gutxitan erakutsi nion. A Ardi 57. Eta ilhunpean hola
daudelarik, berehala eta bet-betan hasiko dira mila oihu eta harramantza. Barb Sup 122. Apostoluak Jesusen
deia entzun eta berehala / Nagusiari, jarraiki zaizkon haurrak aitari bezala. Ox 69. Txoriak kabian lez sarturik
barruan, / loak bere altzoan bela artu niñuan. Jaukol Biozk 95. Eta ainbeste urtetako kutxa zarra [...], berela
eskuratu yatan eta saietsean zulo eder bat egin neutson nire onerako. Or Tormes 51. Erori ta bela askatu zen
neska besoetatik. Or Mi 24. Barrenak su artu zion berela. Ib. 56. Au eiñ ezkero, baretuko da / Jainkoaren
asarria, / Ta beriala bialdu be bai / Lurrak biar daun euria. Enb 174. Gure gizonak orduan lagunak batu eta
bereala etxe artarik atera bearko zutela. FIr 143. Medikua arrapatu ta bereala emen naiz. Lab EEguna 66.
Hara, hara Loiola! Hara komentua! Berehala han gira! JE Ber 53. Jauregiko mizkerijak jaten asi zaneko
urdalletik gexotu zan beriala. Otx 92. Ta ezpaita egoki urtearen atzenerarte parregarri aritzea, eman nai
duanak eman beza bereala. Ldi IL 106. Zutitu da bereala. Or Eus 421. Etzan bêla atertuko asten bazan asi. Ib.
37. Bereala makurtu zun arek burua angoen eskarira. TAg Uzt 295. Berehala Adam eta Ebaren begiak ideki
ziren, eta beren biluztasunaz ohartarazi. Zerb IxtS 10. Badoa zangoen punttan, eta berehala itzultzen da
begitarte desegin batekin. Lf Murtuts 31. Ez da esan bear gaitz onek piñua bereala galtzen duanik. Munita 94.
Martin, bereala ateratzekotan sartu da oraintxe. NEtx Antz 25. Berareki zian [zaharoa] eta berhala eman zeron.
Mde Pr 126. Den-denak berehala haienerazteko nik aztala inguratu orduko. Ib. 108. Oenganako griña ez da
berela eten bear, lotsagarri bailizake etara berriro biurtzea. Or Aitork 145. Zeozer biar dozunian, ortik ots-ein
eta beriala ekarriko jatsu. SM Zirik 81. Elbururuntz abiatu ta nai duguna bereala iritsiko dugulakoan. Txill Let
122. Nik pagatuko dut, egin zuen berehala Etxebarnek. JEtchep 95. Berri txar, mingotza, bereala zabaldu da
Euskalerri zear. Basarri 87. Jakin bezate, berehala emanen zaiola hasiera judizioari. Arti Tobera 276. Bañan
suertez, bereala esnatu zen. Izeta DirG 121. Othoi zoazi berehala denen salatzerat jendarma xefari. Larz Senper
30. Burruka au asi eta bereala, il ziran lau edo bost mutil gure lagunak. Salav 94. George Alvarez portugesari
berehala Frantses bezalako apez saindu bat jin zitzaion gogorat. Ardoy SFran 201. Emaztiari zer esan nion /
moldatuko det berela. Uzt Noiz 29.
v. tbn. (para textos anteriores a 1700) Harb 157. Hm 212. Arg DevB 206. Arbill III 7, 10. Tt Onsa 3. Mong 592.
(Tras ablativo). "Handik berehala, immédiatement après. Cette locution est plus souvent employée dans le
sens de 'bientôt après'" Dv. Zure burua sentitzen duzunean betan zeruraiño altxatua, eta handik berehala
erortzen bazare zure spirituko flakezia eta imajinazione banotara. Ch III 6, 3. Handik berehala Jesusek galdegin
zion oraino. Lg II 294. Andik berla gurutzéan / ta betikós aldaréan. LE Kop 138. Pauso negargarri onetatik
bereala, Beronika zeritzan emakm eon bat Jesusi alderatu zitzaion. Lard 457. Notizia artu zuen / andik bereala /
Erodesen semea / errege zutela. Xe 158. Gero bethi atzarria gauerditik berehala, bazohan. Jnn SBi 93. Ataikatik
bereala izaten bada [desafioa], deituten jako aserrerea. Itz Azald 101. Andik berela emakume bala-lotzaileek
inguratu zuten agurka. Or Mi 88. Eruan eben kartzelara, ta andik beriala agertu ei-yakon Bilbaoko jeneral
nagusiari gazte bat. Kk Ab II 25. Handik berehala, huna non heldu zaion okin bat. Barb Leg 66. Handik
berehala zapaldu ere nuen / nire abarrarekin barea, eta ez nituen / behatzetan sentitu adur itsusiak. Arti
MaldanB 195.
v. tbn. Aran SIgn 57. Zab Gabon 65. Anab Aprika 36.
"Elle s'applique [-tik berehala] également aux lieux, avec cette différence que le pronom handik (de là) fait
place, suivant l'exigence, à d'autres noms ou pronoms. Handik berehala, tout proche de là. Hemendik, hiritik,
elizatik berehala, tout proche d'ici, de la ville, de l'église, etc." Dv. Guatemalako Katedralean nengola,
sarreratik berela. Or QA 127.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
923

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(Tras forma vbal. conjugada más el suf. -enean). "Assí que llegó, dijo, &c., etorri zanean bereala, bertatik"
Lar. Zeina goiz guziez eguna deskubritzen hasten zenean berehala, baizagoen meditatzen. Arg DevB III. Ikusi
zuenean bereala, esan zuen andreak. Cb Eg III 346. Ezkontzako gogoan sartutzen danean bereala asi bear du
Konfesio jeneral ta oso bat egiteko ondo prestatzera. Mg CC 164. Esnatzen zeranean bereala Jaunari
begiratzera. AA III 361. Apostoluak aldegin zutenean bereala, Aingeru bat Feliperi agertu zitzaion. Lard 492.
[Liburu] oiek nere eskuetara datozenean bereala izango dira andrearenetan eta ortik suarenetan. Berron Kijote
80.
(Ht VocGr, Lecl, H). "D'abord" Ht VocGr. Hortarakotz berehala aithortuko dugu, bertute hori [...] gure
baitarik, niholere eziñ izan dezakegula. Ondoan emanen gare ahuspez Jaunaren oiñetan. He Gudu 41. Hanitz
adiskidetasunek berehala badirudite fiñak eta zinziñezkoak; laster ordean hautsten dire, zeren bizioa hetan
balsatzen baita. Mih 69. Hirur bekalde horiek badirurite bere hala gauza bera erran nahi dutela [...]; bainan
hartaz bertzalde badute zoinek ber-adigarri berezia. "D'abord". Birjin 103. Hunen Aita Amek Jainkoari agindu
zioten beren ezkontzako lehen fruitua; bainan Andrek etzuen berehala ihardetsi heien xede debotari. MarIl 96.
Lasterrez atzamanen diela / Uste ukeiten du behala. Arch Fab 153. Zeruaz mintzatzen hastearekin, behar dugu
berehala, gure ahal eskasa aithortu. Lap 419 (V 191). Ez nintzan berehala atrebitü emaztiari galtegitera zerk
hala nigarretan ezari zian. Const 28. Hemen Ziberotarren pastoralez mintzatuko gara, eta berehala dugun
erran, ez dutela ahaidetasun izpirik doi-doia seinalatu dugun teatroarekin. Lf in Casve SGrazi 7.
2. berhala (S ap. A; Dv, H), berala, beralan. Del mismo modo, igualmente. "(Bp I 125), de la même manière"
Dv. "Ainsi, de même" H. "Así mismo, de la misma manera. Berhala hitz emaiten derizüt, así mismo os lo
prometo" A. v. halaber; berehola, berehonela; BEREHALA-BAT. Oñetako lurrau jabil[t] ikara, /
Gorputzeko lau aragiok berala (Lamentación de Pedro de Abendaño). TAV 3. 1.6. Oñetako lurrau jabilt ikara, /
Lau aragiok bere an berala. (Endechas por Martin Bañez). Ib. 3.1.9. Hutsik datorrena beralan biortu. "El que
vacío viene de la misma manera se torne". RS 333. Hartzen dizüt boronthate oso bat zure graziareki batian, ez
gehiago bekatürik egiteko; berhala hitz emaiten derizüt ene bekatü orotzaz kofesatüren nizala ahalik sarriena.
FPrS 33 (FPrBN 22 halaber). Jesüsek bere Aita belhariko othoitü baitü, guri erakusteko, berhala egin behar
dügüla. Bp I 125. Hala nola urthe natürala bere sasoetan arrapartitü baita, berhala elizako debozioniak ereñik
bezala dira tenpora arau. Bp II 3. Hala nola Jesüs-Krist heriotik biziala igaran baita, berhala bekhatütik
graziala igaren behar dügüla. Ib. 57. Eta denbora hartan oküpatüren exerzizio pietaztekotan, Andere Dona-
Maria Skapülarikuarenzat; eginen ahal düie berhala, Konsekrazionezko akte heben gaiñen hirurgarren
artikülian markatia. Mercy 26. Nola igandiak, Saintien bestak berhala begiratuko tutzu. CantIzp 1829 (ap. H).
(Seguido de nola). Igual que. Bidar hori, berhala, / Nola boli-zotala, / Lepoa perla biziz / Orhatua bezala.
'Son menton ressemble à un bloc d'ivoire'. O Po 37. Ainziti, ederrik gaitz dena, duzu / Berhala, nol' esne' uluzu /
Denean, edo sagarra harzu. Ib. 17.
3. + berahala. Así. Harriet, que cita el ej. de Lç Act 24, 26, traduce por "au même temps". Hallelu-ia, bi hitz
Hebraiko dirade, eta hanbat balio dute nola, Lauda ezazue Iainkoa: berehala utzi ukhan dugu kanbiatu gabe:
zeren S. Ioannek Grekez skribatu badu-ere, hitz Hebraikoa expresuki eduki nahi ukhan baitu. Lç Decl a) 3v. Eta
Sirtera eror beldurrez, belák erautsirik, berahala eramaiten ziraden. 'Ainsi'. Lç Act 27, 17. Berahala eskun
gainean speranza zuelarik ezen Paulek zerbait diru emanen zeraukala. Ib. 24, 26. Zen, bada, han Jakoben
ithurria eta Jesus bidean unhatua baitzen, jarri zen berehala ithurri haren gaiñean. "Sic". He Io 4, 6 (Lç
berehala; LE alá, Dv hala).
4. behala (H). Entonces. Huner harzara behala / Minzoren zaie berhula. UskLi 226 (tbn. en UskLiB 220).
Ophilak ordü hartan / Jin zirien haillikotan. / Ürrütiak behala / Uste tronpatü zela. Michel LPB 401.
- BEREHALA-BAT. "Berealabat (G), así mismo" A. v. supra (2).
- BEREHALADANETIK. "Bere-beretik (AN-5vill), beriala danetik, por de pronto" A Apend.
- BEREHALADANIK. Inmediatamente. v. BEREHALATIK. Halakotz haur gaztetto bat bere izanez eta
ethorkiz lizelarik greziarra, eta sorthu eta berehaladanik haz baledi Euskal-herrian, segur da elitekela mintza
Grekez, baina bai Eskuaraz. ES 385. Guzién gañetik aingiruak [kriatu zitue], espiritu puro-utsak, zein
berlandanik paratu zitue Zéruan. LE Doc 43.
- BEREHALAKO (SP (sin trad.), Lar, Dv, H). a) Inmediato; instantáneo. "Presentáneo" Lar. "Qui suit
incontinent, immédiat" Dv. "Prompt, subit" H. Bainan berehalako purgazione hura mirakuilluz da guzia, eta
ordinariozko legetik kanpoan. SP Phil 21. Bereziki bihotzeko mobimendu eta akzione berehalakoetan. He Gudu
70. Gaitz huni eman behar zaion erremedio berehalakoa. Ib. 163. Obedienzia berehalako eta oso batetarik gure
buruben dispensatzeko billatzen ditugun aitzekia funts gabekoen konfonditzeko. Mih 89. Berehalakoa izan da
[Jesu Kristoren biztea], egiazkoa eta bethikotz. Jaur 157. Eta Aaronek, ez bazuen ere, ez bere osasunean, ez bere
indarretan, eriotza berealakoaren aztarnarik ezagutzen. Lard 98s. Berehalako ona ikhusten ez badugu, gutiak
begiratzen gare geroxagokoari. Dv Lab 314. Senarraren aurpegian agertzen dira eriotza berealakoaren
aztarnak. Camp Ezale 1897, 252a. Orregaitik berealako eskabidea, besteren bategaz lotu etzediñ Mañasi. Ag Kr
120. Haren gerri inguruan katea jaurti eta estekatzea, berehalako lana izan nuen. Mde Pr 113. Arrokeri
zirudiken berelako oporraldia ez igurikatzea, eta begi guzien aintzinean zegon lanbidetik alde egitea. Or Aitork
213. Euskal literaturaren loraldiak, nik uste, ezin dezake horretan berehalako eraginik izan. MEIG IX 58.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
924

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Gure Erredentoreak bere pasio santisimoareki gu erredimitu eta berlako denbra eietan, komekatzen zirela
kristioak egunoro (Ororbia, 1758). ETZ 100. Soñeko eta oñetakoak eginda berealakoak ziran [zagiak], eta orain
ara nola urratuak dauden. Lard 115.
b) BERHALAKO. Semejante, similar. Cf. supra (2). Baita ahalaz [eskola] ezariren berhez neskatilen, serora
edo beste bürzagisa berhalakoak. Bp I 23.
- BEREHALAKOAN (G; Dv, H; berialakuan V-gip; belakoan V-gip). Ref.: A; Etxba Eib (berialakuan); Elexp
Berg (belakuan). Enseguida, al momento. "Ez da berehalakoan ethorriko, il ne viendra pas de sitôt. Ez da
berehalakoan ethorri, il a bien tardé de venir" Dv. "En seguida" A. "En breve, tras un instante" Etxba Eib. Tr.
Documentado desde mediados del s. XVIII; se emplea más al Sur.
Berealakoan edo beñgoan guzia idoro etzuten, ta utsak betetzea ta sobrak kentzea asko kosta zitzaien. Cb
EBO 15. Orregatik etzaie ematen aurrai bataiatu ta berealakoan, ezpada, orretarako jakin bear dana ikasten
duenean. Ub 196. Ebanjelioaren berria banatu, ta etziran berealakoan galdu Jerusalengo Erria ta Judeako
Erreinua. Ib. 111. Baña nola berak eskatzen zuen mesedea txit banaketako eta oi ez bezelakoa baizan,
berealakoan aditua izan etzan. Arr May 114s. Lau milla duro señale, / ogei milla jokuan, / pillan eztira jartzen /
berealakoan. EusJok II 31. Bi herri amultsu hoietako yendeak handizki maltsoak eta pazientziadunak baitziren,
ez zituan berehalakoan elkharri yokatu. Elzb PAd 73s. Ez det berialakuan topatu, bañan badakart. Moc Damu
10. Erriak gisa orretan iarritakoan, eztira berealakoan beste aldera biurtuten. Ag AL 81s. Etxakue
berealangoan sartuten egia. Ib. 57. Mañasiri, arpegiko azal zuria berealakoan gorritu ta. Ag Kr 102. Etzuan
berealakoan amaituko, Ana Josepak itza kendu ezpalio. Ag G 266. --Eztezu lotarako gogoa makala ekarriko. --
Zerbait bai; baña ez naiz beti berealakoan lotara joaten. Ib. 7. Ez bide zuen hunek kargu hori berehalakoan
ardietsi. Ox 191. Uztailaren 13a ez zaigu berealakoan aztuko. Muj PAm 8. Gezur oiek aizatzen naiko lana
badago, ta ez dira berealakoan ixilduko. Or SCruz 86. Au esanda, belakoan otsegiten dio alabari. Or Mi 47.
Adin puska bat izanikan ere, etzira behalakoan ixilduko. Zub 73. Gaxuak indar gutxi / daukate lepuan, / ez dute
ekarriko / berialakuan. Tx B III 128. Ez gira halere berehalakoan ohartzen gaua jina dugula gainerat. JE Ber
90. Ez naiz nai bezin laster bakarrik gelditu. Ez, orixe! Ez det berialakoan biali. Alz Burr 19. Laster eta laster
badoa soldadoa, eta berehalakoan heldu da Errege, nigarrez urtua. Barb Leg 135. Beltza egin didazu ta eztizut
berealakoan barkatuko. Ldi in Or BM 8. Etziran belakoan juan egun aiek! Jaukol Ipui 36. Bai, aitor egin du
baiño ez berealakoan. Etxde JJ 192. Erakutsi zenion, beregan ez-baiña Zuregan entziten. Ez ordea berelakoan!
Or Aitork 140. Amak eindako galtzok etxaz ez berialakuan zulatuko. SM Zirik 123. Baño zera azkarrago ta
berealakoan aldez bestea egin zion. Anab Poli 90. Eta aren izekoak dei eginda, berealakoan agertu zan mutilla.
Erkiag Arran 91. Barruan, tirotsak entzun dira. Eta berealakoan, kalean bertan bere, su ta danba. Erkiag BatB
146. Eta erio suerrean izkutatu ziran berealakoan eliz-ataritik. NEtx LBB 171. Gau artan etzuan berealakoan
lorik artu. Ib. 24. Noizbaiten eldu zaio denbora / ta ez berialakuan. Uzt Sas 74. Denak aipatzen hasiz gero, ez
genuke berehalakoan bukatuko. MEIG I 166.
v. tbn. TAg Uzt 230. JAIraz Bizia 82. Zait Plat 65.
- BEREHALAKO HARTAN (Dv). "Berehalako hartan ez nuen ezagutu, au premier moment je ne le reconnus
pas" Dv. Garaitu edo igesi bidaldua gatik berealako artan onelako gogorazio txar ta etsai edo lagun
gaistoak, berriz ta berriz etortzen zaitza. Mb JBDev 155. Baña orretarako obligaziorik edo kargurik badu,
aserre edo kolera bizia igaroagatik, berealako artan ezer esan bage edo egin bage, eztu gero utzi bear osoro
gaizki egin duena aldueneraño erremediatu erazotzeko kuidadua. Gco II 48. Etsaia asko-jakin eta malmutza
dala [...], berealako artan bere itxura nazkagarria beñere agertzen eztuela. Arr Bearg 449.
- BEREHALAKO BATEAN (G-to; berialako baten V-gip). Ref.: A EY III 305; Etxba Eib. "Berialako baten, en
un momento. Berialako baten amaittuko dot gaurko zeregiña eta etorriko naiz" Etxba Eib. Goi-goitik be
beraño erazteban, eztakit nik zelan, bere itza, ta loditu, sendotu ta garraztuten jakon berealako batean. Ag Kr
133. Itz neurtu batzuk neskatilla orren kontra berealako baten egiteko. Ib. 99. Mallaka mallaka berealako baten
jetxi ziran gizon gaizkiñen zelai galduraño. Ag G 63. Zurrumurroak berealako baten bukatu zitzaizkigun. Ib.
102. Berialako baten bertako ate nagusija zabaldu zan. Altuna 110. Igarriko da alkarregana batu orduko
barriketa-ariya orratz-zulua ziar berialako baten sartu dabela. Kk Ab II 155. Berialako baten uxatu egaztija ta
otzara-barruban sarturik. Otx 138. Berealako batean egundoko liskarra ta arma-otsa sortzen da. NEtx Antz 28.
Nik Arantzazun ezinezkotzat, berehalako batean ezinezkotzat, jo nuen eginbidea. MEIG VII 170.
- BEREHALAKORIK. Inmediatamente. Ez ginen berehalakorik gure xedera heldu. Prop 1890, 132.
- BEREHALATIK. Inmediatamente. v. BEREHALADANIK. Berealatik, ta maiz presta gaitean
Jangoikoaren graziaz, gaitz guzien kontra. Lariz 21. Iragoten dirian berialatik aurrera. msOñ 235v. Oraiñdaño
jarri ezpanaiz, berealatik asitzera noa. Arr May 77. Baña Jaun onek berealatik eta guziz ondo aren leialtasuna
progatu nai izan zuen. Ib. 201. Ezpadiezu erantzuten bear dan errespetoarekiñ nere galdeai, berealatik zoaz
kalabozora. Urruz Zer 65. Berialatik asi zitzaidan / inbusteroka tratatzen. Tx B I 70.
- BEREHAL-BEREHALA (bela-bela V-gip ap. Elexp Berg). Intensivo de berehala. v. BERE-BEREHALA.
"Bela-bela ere esaten da zentzu [bela] berdinean" Elexp Berg. Jakin bezin laster agindu zeban [...] igaro
zedilla bereal bereala Tolosara. Izt C 374. Berehal, berehala hemen dugu etxek'andrea. Barb Sup 86. Jauregiaintzineko
erreka-estalia behar duzu berehal-berehala urratu. Barb Leg 135. Gizona, ez aiz bel-bela etorri. Or
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
925

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
SCruz 94.
- BEREHAL-BEREHALAKOAN. "Inmediatamente [....] bela belakoan (G-to)" A EY III 305. Berelberelakuan
/ etzera kupitu, / Jainkuak bestek eztu / nik ainbat sufritu. Tx B II 101.
- BERE-BEREHALA (Añ, H; bereberala Añ). Intensivo de berehala. "Incontinenti" Añ. v. BEREHAL-
BEREHALA. Ezen eztire berehala konplitu behar gure bihotzeko gutizia on diruritenak, eta halaber etzaiote
bereberehala ihes egiñ behar gaixto diruritenei. Ch III 11, 2. Sartu zen aren alor ereinian gizon etsaia ta gari
erein tartean ereñi zuen belar gaistoa ta zakar galgarria ta gorde zen ber-bereala. Mb IArg I 201. Bada bereberehala
ezpazen ere, utzi zituen Erromak bere idolo txar guziak. Ib. II 117. Ea zure argia betor nik ezagutzeko
zure borondatea, ta konbeni zadan bizimodua berebereala artzeko. Cb Eg II 111. --Zer merezi dau gurasuari
eskuba jasoten deutsanak? --Bere beriala bizitzia kentzeia. CrIc 67. --[...]. Nos prest egongo da? --Bere beriala.
Mg PAb 132. Bere-bereala du / sasitik askatzen. It Fab 234. Eta onen burua ematen bazioten, bere-bereala
itzuli, eta pakea emango ziela. Lard 203. Saulek bere bereala Akimelek eta onen odoleko apaiz guziak bere
aurrera erakarri eta [...]. Ib. 171. Arrek erantzun ziyon / bere beriala. Bil 130. Emanez batari borz talentu,
berze bati bida [...], fan zinuen berebereala. Samper Mt 25, 15 (Echn bela). Janzitzen da bere-bereala eta
irteten da argi ta morroiyakin ezagunezaren billan. Aran SIgn 36.
berehalatasun (H). Prontitud. "Promptitude. Berehalatasuna edo dilijenzia (He)" H. Beraz eziñ-dudatuzko
gauza bat da [...] Zeruko inspirazionei berehala obeditu behar zaiela. Berehalatasun mintzo naizenean, ez
dezazula uste izan mintzo naizela nahiki ariñez, borondate flako eta agorrez. He Gudu 165s. En DFrec hay un
ej. de berehalakotasun.
berehalaxe (V, G, AN), berialaxe (V-gip), berealaxen, berialaxen, berealaixen, beelaxen, belaxe (V-gip, Gazp),
belaxen. Ref.: A; Etxba Eib (berialaxe); Elexp Berg (belaxe); Gte Erd 244. 1. (Intensivo de berehala).
"En seguida, lo que se dice en seguida" Etxba Eib. "Enseguida. Itxoidazu puxkat, belaxe nator eta" Elexp Berg.
"Iruretatik belaxe etorri zan (G-azp)" Gte Erd 244. Tr. Documentado por primera vez en Etcheberri de Sara,
aunque no vuelve a aparecer en textos septentrionales; al Sur, en el s. XVIII sólo se encuentra en Gavon sariac, y
es a partir de principios del s. XIX cuando se hace más frecuente. En DFrec hay 32 ejs., meridionales. Eta
berehalaxe banohatzu Agustin Elizako Dotor handi eta Sainduarekin errepustaren emaitera. ES 384. Berehalaxe
eman zioela haren semeari konseillaritasuneko arropa edo kargua. Ib. 168. Ikasi nai deban guzia ez dauka ni
gana etortzea baño, ta nik berealaxe erakutsiko diot. GavS 7. Berak emanik argitasuna / Mesias jaio
danean, / berealaxe sinistu dute / biotz osotik fedean. Echag 246. Ala gertatzen da, zergatika, / ozta dirade
irteten, / berealaxe asten dirade / gogotik ostoa jaten. It Fab 161. Esan zak: baldin uzten badet ister au nik, / ez
dek berealaxen artu ta jango ik? Ib. 255. Eta zeren bidez jarri dedan au guzia, berealaixen dezute ikusia. Izt C
131. Gizonik elduenetako bana edo biña alde bakotxetik ifintearekin, berealaixen daukate zuzendua okerbide
guztia. Ib. 228s. Orduan Jesusek ots andi batekin esan zuen: Lazaro, atoz kanpora: eta berealaxe obitik irten
zan. Lard 426. Au erabaki ezkero, beren gogoz berealaxe ilko zuten. Ib. 447. Karta aiek ikusita bere esposa
berealaxe hill zedilla aginduko zuela, seguru zegoan. Arr GB 18. Eta zere aserrean eta itsumustuan eman dezun
epaia berealaxe urratu eta desegiñ zazu. Ib. 90. Berialaxe bota dizkate / ama-umiak alkarri. Ud 69. Ta or zelan
diran trintxerak bete, / Berealaxe, / Jente gazte armaduaz. AB AmaE 371. Gili esan zion Franziskok: "Emaiozu
kapa emakumetxo orri". Berialaxen eman zion. Bv AsL 61. --Aizak, mutill, jaiki ari. --Bai, bai; berealaxe. Urruz
Urz 37. Eta nola buru aundiya baitetan, berialaxen ikasiko ditut. Moc Damu 9. --Ioadi, ioadi: an nazala biar
gaberako. --Berealaxe, beste zeregintxu bat egindakoan. Ag AL 25.
(s. XX) Iritzi bat gure buruan ernetzen bada, berealaxe biraltzen ditu sustraiak biotzeraño. Ag G 32.
Alkateari berealaxe agindu zion eman zezala onako bando au. Goñi 72. Orko nekazariak emen, lan orren luze
neketsuak eginezkero, berealaxe aberastuko lirake. A Ardi 6. Berialaxe bigurtu zan etxera. Kk Ab I 44. Gizonari
Jaungoikoak esan zionaz beste aldera itzegin eta gizona Jaunaren esanetatik atera zuan berealaxe. Inza Azalp
62. Ordun, esan zion belaxe neskatxoak, arraultzetik jaio gabeko olloen bat izandu da? Ib. 36. Belaxe beste
artzai-mutillen ondoan / asi nintzan poz-pozik nere artzaingoan. Jaukol Biozk 97. Bat osoa ataratea etxat
komeni, berelaxe oartuko da ta. Or Tormes 47. Santa Cruz an zegoalakoa barratu zan belaxe, ta an bildu ziran
zeuden etsai guziak. Or SCruz 45. Berialaxe usteltzen dan lez / Arima bako gorputza. Enb 144. Biyotzeraño sartu
zitzaion / nik egin nuen marrua: / berialaxe lajatu zuen / bere jeniyo arrua. Tx B II 174. Egun aietako esturen
ondotik, belaxe izango dira ezaupideak eguzkian ta illargian ta izarretan. Ir YKBiz 411s. Ari-talka etzaie bêlaxen
âztuko. Or Eus 146. Erosi nai dabenak asko ta opatzen dabenak gitxi badira, berealaxe salneurria goruntz doa.
Eguzk GizAuz 54. Eta, Arek jarritako legetik irten naiko balue, ondamendira ta triskantzara lijoazkeala
berealaxe. TAg Uzt 251. Berealaxe, izu-laborritan, opari-arriko sendorrari sua ezarritzeko aztatu nun. Zait Sof
189. Beltranek bere masallaz alaba gaxoaren kopeta ikutu zunean, sukar aundi baten mende zegola berealaxe
antz eman zion. Etxde AlosT 54. Iaiki zadiela ta ioan belaxen / aizpa laguntzera etxeko lanetan. Ir EG 1956 (7-
8), 7. Berialaxe bota biar dot nere burua ibaira. SM Zirik 120. Berealaxe artzen dituzte / tokiz aldatu usteak.
Basarri 136. Piztutzen nituan poxpoloak ordua ikusteko ta berealaxe itzali nere etzaleku-lagunak esnatu ez
zitezen. Anab Aprika 69. Baiña laster... berealaxe bukatu egingo zaigu. MAtx Gazt 14. Bañan berealaxen beste
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 926
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
batzuk, eta aiek ere berdin: eskuak gora jaso eta gelditzeko. Salav 62. Beude ementxe, berealaxe aterako ditugu
aulkiak. NEtx LBB 60. Pentsatu zazu gerra txar batek / ekarri leiken galera, / berialaxe artuko baitu / naziuen
zabalera. Uzt Sas 125. Berialaxen pronto giñan gu / lanera juateko. Ib. 69. Berehalaxe, eskaileretan behera
lasterka bizian zetorrela ikusi zuen semea agure elbar batek. MEIG I 180.
v. tbn. Aran SIgn 99. Zab Gabon 80. Ill Testim 10. KIkV 98. Ol Mt 25, 15. Lek EunD 18. Ldi UO 40. JAIraz
Bizia 119. Osk Kurl 158. Lab SuEm 213. Berron Kijote 56. Berialaxe: Ag G 3. Alz Bern 50. Altuna 82. BEnb
NereA 100. Berealaxen: Berron Kijote 58. Berialaxen: Ud 135. EusJok II 163.
2. beralaxe. Del mismo modo. v. berehala (2). Ez al dezu ikusi izan zakurrak nola iges egitten duan bein jo
zion makillagandik? Beralaxe ba, dio Zirilo doatsuak, iges egitten dula etsaiak gurutzetik, oroitzen baita orrekin
garaittu zula Jesukristo Gure Jaunak. Inza Azalp 17.
- BEREHALA-BEREHALAXE. "Beriela-beielaxe, en seguida" Iz ArOñ.
- BERE-BEREHALAXE. Intensivo de berehalaxe. Urak joanak zirala / Noek ikusirik, / bere-berealaxe / irten
zan kutxatik. It Fab 227. Bere-berealaxen / tximu-familia / goitik bera saltoka / jaisten da guztia. Ib. 77.
berehalaxetto, belaxetto (AN-ulz). "Belaxetto torko da, en seguidita vendrá" Iz Ulz.
berealdiko (G-goi-to, AN-larr), beraldiko (G-to). Ref.: A EY III 301, 296; Iz To; JMB At. 1. Muy grande,
enorme; muy bueno. "Excelente" A DBols. "Beraldiko giroa, temperatura ideal, excelente (G-to). Beraldiko
(contracción de bere aldiko) laboreak, cereales de primera, ideales (G-to)" A EY III 301. "Bere aldiko farrak,
grandes risotadas (AN-larr)" Ib. 296. "Extraordinariamente grande" JMB At. "Berealdiko zuloa, el agujero
extraordinario, muy grande" Iz To. v. berebiziko. Isabel II-garrenak aldegin zun atzerrira, bere aldiko
ixkanbilla emen uzten zula. Or SCruz 14. Nork eztu ikusten familiari sostengu ta oiñarri ematen dizkioten ideiak
eta usteak berealdiko balioa dutela gizonarentzat? Vill Jaink 156. Bere erroetan jarritako ezkontza batek
beraldiko mesedea egiten dio gizarteari. Ib. 161. Senar onek, bere aldiko oitura nabarmen baten entzutean
dauka, euki. Erkiag BatB 138. Oitura bezala, igande baten arrapatu du berealdikoa. EgutAr 6-12-1963 (ap.
DRA). Beste asto batek erantzuten baidio luze ta "beraldiko". "Prolongado e inmenso". LMuj BideG 250.
Zenbait kritiko baldanek esan izan dugu [...] Peru Abarka, tira, ez dela bere aldiko liburua. MEIG VIII 27s.
Zabala jauna, beharbada, ez zen idazle izugarria, baina gizona, arraioa, bere aldiko, bere biziko eta bere beteko
gizona izan genuen. Ib. III 97. En DFrec hay 2 ejs. de berealdiko.
"Comió una barbaridad, bere aldikoak yan zituun (G-to)" A EY III 251. "(G) berealdikoak jan, comer una
barbaridad, una atrocidad, demasiado. (G) berealdikoak esan, decir enormidades" PMuj.
Muchos. Beraldiko ekiñaldiz erdiets al izan zun Fray Luisek erabidea ta batasuna. Gazt MusIx 60. Ia bost
urteko espetxe-aldian beraldiko naigabe eraman bear izan zitun Fray Luisek. Ib. 60.
2. En seguida, inmediatamente. v. berehala. Ta Poli ordurarte korrikarik egin gabe ibillia, asi zan bere
aldiko. Anab Poli 36. Poliren korrikarekin eta baserriko zakurraren zaunkarekin, bideko zakur guztiak asi ziran
bere aldiko izugarrizko zaratan. Ib. 115. Berealdiko laisterrari emanda, iges egin zien bere laguneri berriz ere.
Anab Aprika 82.
- BEREALDIKOZ. Al momento. Balentinek ala zion: [...]. Nagusiak bere aldikoz: --Ezerk ez nau geiago
amorratzen emen edozeinek nai duana egiteak baño. Anab Poli 117.
berealdikotasun, beraldikotasun. Inmensidad. Lurraldearekin nire beraldikotasuna, nire esker-nai osoa
botatzen dizut. LMuj BideG 254.
bereandu. v. bereganatu.
bereanez. v. berenez.
berebat (Lar, Añ (G, AN), Hb ap. Lh, Dv, H, A). Lo mismo; asimismo. "(Lo) mismo es, ainbat, anbat da,
berebat da, oro bat da, ainbeste da" Lar. "Berebat da (G), c'est la même chose (pour orobat)" Dv s.v. bere. "(V,
G), de même, la même chose. Berebat gertatu zaion, il lui arriva la même chose (Mb)" H. "(AN, Mb pról, FSeg),
así mismo" A. Cf. BERE BATEAN, BERE BAT EGIN (s.v. 1 bere). v. orobat, halaber. Tr. Documentado
sólo en textos meridionales a partir de mediados del s. XVIII. En DFrec hay 6 ejs.
Baña, Amaren esnea ta aia baizik artzen ez dakien aurrari berebat egiten badiozu, gosez ta negarrez hau
laster illen zaitzu. Mb OtGai I pról. Bada arendako ta Jangoikoaren begietan berebat da besteri ark bekatu
eragitea edo egiteko bidetan hura ezarzea. Mb IArg I 144. Hau bera egiñen luke merkatari diru zaleak [...].
Berebat egiñen luke honrazaleak. Ib. 320. Ta hau esatea ta Aita ta Semea ta Espiritu Santua edo Irurz-Trinitat
guzia Jangoikoa dela esatea berebat da. Ib. 380. Jesus oso, guzia dago ogiaren ta ardoaren itxura-pean, ta
berebat guzia osoa itxura bakoitzaren zatirik edo piskarik txikienean. Ub 201. Ematen zien San Juanek Bataioa;
edo, berebat dana, garbitzen zituan Jordango Ibaian. Ib. 73. Oek ta lege naturaleko edo lege berezko
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
927

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
mandamentuak berebat ziran. Ib. 27. Berebat, pekatu mortala da [...] juramentu egitea. Añ MisE 189.
Plazakoak berebat jardun zuten gau guztian lanean. Izt C 353. Amaren garbitzea eta Semearen aurkeztea, edo
berebat dana, Eliz-sartzea egitera. Lard 368. Gero Saul bera joan zitzaion; baña berebat gertatu zitzaion. Ib.
169. Bi artu zituenak ere, berebat beste bi irabazi zituen. Ib. 434. Lebita bat berebat eldu zan, eta au ere,
begiratu gabe, aurrera joan zan. Ib. 412. Berebat gañera guzien izenean bezela eta guzien gura bezela, eskatu
ziguten, erabaki genezala gure erabaki eta eskubide gorengoarekin, Donzella aren beraren sorrera garbia. Ur
BulaG 556 (BulaAl 49 onezaz ganera, BulaV 31 baita bere onezaz ganera). Berebat, uririk koxkorrenetan
badituzte burne-bide [sic], tximist-bide ta atsegingarri guziak. Bera EEs 1915, 229. Oroitu zaitez berebat, Jauna,
il ziran beste kristau zintzo guztietzaz. ArgiDL 67. Zigor ikaragarria da guda; artalde eta artzaiak berebat
yotzen ditu. Goen Y 1934, 100. Antze-idazketan ikasiaren tankera ta erri-gizon iatorrarena berebat elkartzen
ditu. Or BM 20. Ezpain eta mingaiñak berebat lan dute, / aria berdintzeko txori-lepo bage. Or Eus 104.
Aurrenekoak ongi atondu dituzuten ezkero, oraingoak berebat egin. Zait Sof 50. Goikoaren aserreak berebat
garbitu zun, ez nik bakarrik. Ib. 25. Arrasaten Guraia ta Bañeztarrak alkarri eskuak emanda. Oñatin ere berebat
[...] Murgia ta Garibaitarrak betiko lagunak izan balira baño areago batuak. NEtx Antz 56. Galdegin lurrari eta
"ez naiz" esan zidan, ta artan dauden guziak berebat aitortu zuten. "Idem". Or Aitork 250. Guziak berebat
atsegiten badute ta une berean. "Pariter". Ib. 204. Iainko zentzazaille ta berebat urrikaltsu. "Simul". Ib. 80. An
irakurri nuan berebat, Itza, Iainkoa, aragitik, odoletik, giza-gogotik ez baiño Iainkoagandik sortua dala. "Item".
Ib. 167. Ibaetako Paseoa kontutan euki gabe, ezin Altzuraingo ixilpeko istoria azaldu. Berebat, ezin gizona
konpreni hormonak aintzakotzat artu gabe. Txill Let 88. Arabian jaiotzen diranak mahomarrak dira ia
bereizkuntzarik gabe; berebat, budista Ceilanen jaioak, eta katoliku Irlandatarrak. Ib. 125. Eladeko beste
irakasle zarragoetara berebat io bear duzu, Platon zain eta muin ulertu al izateko. Zait Plat 27. Alako zerbait
Newton iakitunari berebat gertatu omen zitzaion bein baino geiagotan. Ib. 84. Urrengoan ikusi bear dugu
Jainkoagan duela, berebat, bere elburu ta azken-muga ere. Vill Jaink 96. Jainkoaren fedea beeraka dijoan
neurrian, Morala ere berebat amilka dijoakigu. Ib. 95. Eta baita ere, berebat, gure kritikak izan duen
lehenbiziko giltzarria. MEIG IV 117. Pontifizian ere berebat linguistika irakasten zuelarik. Ib. 110.
- BEREBATEKO. Igual. Birtutezkoari guziak edo geienak beintzat ongi nai diote, zeren beti arkitzen duten
berebatekoa eta modu onekoa. Mb JBDev 311.
1 bereber (BN-arb, S; Foix ap. Lh). Ref.: A; Gte Erd 165. Tr. La vibrante final es simple, aunque en
Belapeire aparece también (una sola vez) como múltiple.
1. (Como compl. pred.). (Estar, etc.) solo, separado; por su cuenta, independiente. "Solo, aislado. Bereber utzi
behar da, hay que dejarle solo. Bereberago bizi (S), vivir más particularmente, más retirado (Bp II)" A. "(BNarb,
Sc), independiente" Ib. "Bereber (S; Foix). 1.º indépendant; 2.º seul, isolé, solitaire" Lh. "Bereber bizi da
(BN-arb)" Gte Erd 165. v. berbera, beregain. --Zertzaz lagünzen zian Birjinitate saintia? --Othoitzetan, eta
bereber bizitziaz. Bp II 94. Bereberago bizi. Ib. 53. Jinko bakhoitz bat hirur bereber diren Personetan. Ib. 83.
Haiek hastiatüko die likhitsa, bereber eta pikarrai ezariko die. "Desolatam facient illam". Ip Apoc 17, 16 (Lç
desolaturen dié, Dv bakharrik eta buluzik ezarriren dute, Ur jarriko dute galdua, eta billuza). Sokratek harentzat
hiltzerainokoan maitatu Ideia bere-ber bazagokela, betiereko gauza baten arabera, behere huntako izaiteen
eredu. Lf in Zait Plat XXI (cf. ib. XII Bere-ber ezin ikusia, referido al Ser Supremo). Zer balio zuen bere
erresumaren alde gudukatzea, erresuma horrek itxura guzien arabera galdua zuelarik bere-ber izaiteko ahala?
Ardoy SFran 79. Migel eta Johan anaiek berek galdua zuten [Nafarra] berriz bere ber izan zitakelako fidantzia.
Ib. 106.
"Bi lagunek beren lana bereber daramate (BN-ciz)" Gte Erd 165.
2. (Como adj. pleno). Especial, particular. Kristiek orano erran behar dütieia othoitz bereberak, Ordenü
saintiak onsa har ditian? Bp II 130. Elizak zergatik manatü dü egün bereber bat, hilen arima hon ororen
othoitzeko? Ib. 127. --Honen sortziak zer dü bereberik? --Grazian sorthü baita. Ib. 112.
Tiran gaistoen borthitzarzünek ez heresiek, ez ere itxuski bizi direnek, zonbait bereberrek, ez eta Elizako
zerbütxariek, eztiela haur jagoitik eragotziren. "Ni par la corruption des mœurs, ni par celle des particuliers". Bp
II 80.
3. (Adv.). Especialmente, de manera particular. v. bereberki. Bereber Jesüs Kristi hersatzen gira, eranzün
erazi behar gütianari bezala. "Particulièrement". Bp II 62. Othoitz batere edo bereber güti egiten zaienean,
Elizak ororen Ama hon bezala, hartzen dü arranküra, hen ürgazteko. Ib. 128. Berset hau diret bereber,
Donaphalegiko damer, / zure amurusterazteko izan ditian menajer. Etch 544.
2 bereber. Bereber. Nere lanbideak bestetara eraman nau gehienetan. Afrikako Iparraldera, batez ere,
bereberez ikastera eta aritzera. MIH 145.
berebera. Él mismo. v. berbera (4); cf. 1 bereber. Tenplu donean egin zautzen bere-beraren sagararen
[...] batasunean. "Sacrifice [...] d'elle même". Birjin 335. Bere-berak zekharkela iduritzen zitzaion. "Comme ses
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
928

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
propres productions". Ib. 482.
bereberetar. Bereber. Ogei-bat milla kristau bizi ziran: arabiarrak, berebere-tarrak, tuareg-tarrak,
beltzak, nastuak eta ainbeste arraza. Anab Aprika 43. Badira bereberetarrak, zenatarrak, gurararrak,
harratindarrak, sudandarrak... Ib. 98.
berebergo. Independencia de carácter. Ezkuntide bakhotxian gerthatzen ahal diren estaküriak, ohidüren
eta sorkhürako berebergoak , amatarzüngoako antsien hatsia. ArmUs 1903, 7 (ap. DRA).
Independencia, soberanía. "Autonomie" Casve. Denen odolaz zaindu berebergo eta libertateaz ez dira
ikhas-etxe guziak baliatzen. SoEg Herr 14-3-1957, 1.
Independencia, libertad. Gatuak elgarren beldurrez, elgarri barrandan daudelarik, garratoiak omen
dabiltza, jo hunat, jo harat, [...]. Xoroak, uste dute badutela berebergo nasaia! SoEg Herr 23-2-1967, 1.
bereberki (A). Especialmente, particularmente. "(Bp II 41), muy especialísimamente" A. v. bereber (3). --
Zergatik [manatü die Gorozüma]? --Semiaren bizitziaren bereberki ohoratzeko, zoin barurtü baitzen desertian
berrogei egünez. Bp II 41. Zerk erazi dü ilhen merkatze hori? Atze herrietarik eta Ameriketarik bereberki eitzen
dielakotz sartzera, thala doi batez jo gabe. ArmUs 1899, 47.
berebertasun. Independencia. Berebertasuna zain-araziz O.N.U. batasunak nahi lioke Afrikari eman
berebertasunaren eta libertatearen amodioa. SoEg Herr 28-7-1960, 2.
berebertiar. "Autonomiste" Casve. v. beregaintiar.
berebil. v. beribil.
berebirjina (-e B), biribirjina (-e B). "Berbiquí. Berebirjinekin ederki iten dire ziloak (Baztangoiza)" Izeta
BHizt2. "Biribirjiñe ona da (Basaburua)" Ib.
berebiziko (V-gip, AN-larr), berebixiko. Ref.: Iz ArOñ; Asp Gehi, Leiz2. Tr. Propio de la tradición
meridional, se documenta desde Lazarraga (aunque es escaso hasta finales del s. XIX). En DFrec hay 15 ejs.
1. Extraordinario, grande. "Berebizikuak, grandes" Iz ArOñ. "Grande, extraordinario. Berebiziko pillota partide
ikusi degu gaur" Asp Leiz2. v. berealdiko; cf. biziko. Errespuesta emaiten zidan / lizala neska onestua, /
aita-amaak likeoela / berebiziko afrontua. Lazarraga 1193v. Urbildu zan etxe artako atondora eskian, berebiziko
negar gezurrezkuakin. Bv AsL 136. Egun aietan berebiziko egun beruak ekarri zituan oi ez bezelako
gaitzak. Ib. 251. Berebiziko ekaitzak jarri zituan galtzeko zorian. Ib. 255. Denen artian gure Aita-lena, bere
biotzeko seme maitiai erotasun santuan ongi etorri bere-bizikuak egiten. Ib. 190s. Egiten zutena zen, berebiziko
gezurrak eta lotsagabekeriak esan. Goñi 89. Berebiziko itz iturri naro ausarta dario etengabe. Ag G 183. Oso
epero igarotzen zaizka berebiziko astiune luze luzeak. Ib. 151. Lengo egunian bildu ziran Txingor, Tximista [...],
Ollargi, Esteluze ta Belarriepel, ta berebiziko batzarra egin zuten. Urruz Zer 129. Berebiziko jipoia eman du /
Albizturko segariyak. EusJok II 70. Tiro-jasarekin bere biziko zalaparta ateratzen zutela, izutu ta aizatu zituen
liberalak. Or SCruz 42. Eta berebiziko dunbotsez dorre bat bezala erori zen zelai-erdian. Or Mi 59. Berebiziko
ostikada bat / belaunean eman zian. Tx B 30. Baratz erdi-erdijan berebixiko urmael eder bat eban. Otx 133.
Baña, dana dala, gezurti arek berebiziko ona ekarri zion bere aberriari. Ldi IL 164. "Uitzi"-ri berebizikoak
botatzen. Ib. 49. Albertok aguakate ta koko ura artzeko bere biziko gogoa zeukan. JAIraz Bizia 34. Morotarrak,
Catalañazor-en berebiziko jipoia artu zuten. Etxde AlosT 43. Berebiziko erra artu zion. Etxde JJ 131. Txistu
izugarriak, eta berebiziko trumoi burrundara batzuek erortzen asi ziran gure gañera. Ugalde Iltz 16. Baita ere
aljeriar bikaña (judua izango zan, noski) berebiziko mozkorrarekin bi paretak joka. Anab Aprika 53.
Evoluzionistek berebiziko zalaparta ateratzen dute oiekin. Vill Jaink 103. Esan nai nuke orain aldian / nola
dagon basarria, / akordatuta ematen digu / berebiziko larria. Uzt Sas 244. Berebiziko eriosuan ekin zion
mintzatu zanari. Berron Kijote 64.
v. tbn. Lek SClar 106. Basarri 59. NEtx LBB 169.
(V, G, L-ain, R-uzt), berebixiko (V-m). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxabu Ond (berebixiku). Idóneo, perfecto para
algo; excelente. "Bere-biziko [...], a propósito, escogido, pintiparado, de perlas. También se dice con otros
pronombres: neure bizikoa, eure bizikoa, etc." A. "Berebizikua, muy bueno" Iz ArOñ. "Berebixiku, persona
apropiada para algo determinado" Etxabu Ond. v. BERARIAZKO, BEREGAINEKO. Cf. biziko. Dominiko
bat gero latiñez maisua / Izan zan zuretzako bere bizikua. AB Olerk 362. Sala baten lau edo bost gizoni itz
egiteko, egokia da, bere bizikoa; batez be kopa bat edo bi ustu baditu. A Latsibi 54. Bere bizikoa dozu Antoni
ori, guztiz langillea. Ag Kr 73. Berebizikoa ibiltzen zan zeregin andiko egun oietan Zabaletako Ana Josepa. Ag
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
929

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
G 27. Orain berriz esan nai nuke gure izaera ere bere bizikoa dela antze-gaietarako. Or LEItz 37.
Almodroteagaz dok au bere biziko yanaria. Or Tormes 81. Ortzea garden, euzkia diz-diz, / Ipar aixetxu biguna, /
Txindorrak pozik abestuteko / Berebiziko eguna! Enb 145. Berebixiko erantzuna mendu oneko gastiarentzat! Otx
140. Arenbeste adar, beso ta ankadunak zirala ikustian, gudarako berebixiko tresnak ixango zirala begittandu
yakon buruzagijari. Ib. 58. Beraz, kizkiña ugaritzeko, bere-bizikoena kizkin-guna duzu. Zait RIEV 1933, 67.
Ordun, Berendi yaunak, berebiziko euskera samurrez, leen erderaz yardundako guztia labur-bildu zun. Ldi IL
93. Ori dala-ta, gure beargiñentzat Euzko-Langille-Batzau berebizikoa da. Eguzk GizAuz 194. Asmau ziran
makiñok, denpora gitxiagoan lan geiago egiteko berebizikoak dira-ta. Ib. 21. Gozakia egiteko, berebizikoak dira,
berriz, irisagarrak. TAg Uzt 279. Eriotzearen mandataritzat bere bizikoa da au (V-m). A EY III 340. Ango urak
bazuan bere biziko doaia egarria asetzeko. NEtx Antz 152. Eiztariak berebiziko eguna dute. Etxde JJ 104.
Zuretzat ez egokitzat etsitako mutikoa, niretzat berebiziko izateko. Erkiag Arran 63. Zer zala-ta ereti berebiziko
orri iges-egiten laga? Ib. 89. Japonen elektrizidadeko argiagaz arraiñak artzeko ere berebiziko bat asmau dabe.
EgutAr 11-3-1959 (ap. DRA). Eladeko gizonik berebizikoena. Zait Plat 52. Izarrok irraidaka ari diranean,
berebiziko otsa ateraten omen dute. Ib. 58. Emen etxe santua, / berebiziko ontzi, / boga-bogan beti, / ekaitz eta
ugarri. Gand Elorri 56. Balio aundikoa duzute. Espiritu papera egiten berebizikoa. Lab SuEm 208. Etxaideren
lanak berebizikoak eta bere gainekoak izaten dira. MEIG III 138.
v. tbn. JBDei 1919, 181. J. Artetxe Y 1933, 324. Akes Ipiñ 11.
2. (V-gip). (Precediendo a un adj. o adv. en grado superlativo). "Bere biziko ondoen, del mejor modo que
jamás ha tenido, hecho, etc. It., del mejor modo posible" msOch 4. "Arrua zan, baña bere biziko onduen apaldu
eben" Etxba Eib. v. infra BEREBIZIKORIK. Nola Eleizaren erdian zure gorputza ipiniko duten, guzien
begietan, ta bere biziko agiriena. Cb Eg I 184 (en este ej., así como en el siguiente, parece conservarse el sdo.
primitivo de 'de toda su vida'). Orduan Agustinen biotz amorosoa, beti eztia baiño gozoagoa, ta orañ bere biziko
gozoena [...] asi zan modu onetan. Cb Eg III 234. Burni oien sorrerako labe goriak, berebiziko lantegirik
andienak. Ag G 216. Ta urrengo lerruotan ikusi daikezubenez, berebixiko onduen urten eutsan asmakixun
barrijak. Otx 72. Txomin Zorrik bere biziko arpegirik alai eta gozoena ipiñi eutson. Bilbao IpuiB 276. Eta
neurtu zetsan bizkarra tentatzailliari bere biziko onduen. Etxba Ibilt 464.
3. (AN-gip ap. Garbiz Lezo 215). Mucho(s). "Muchísimo" Garbiz Lezo 215. Denbora ontan asi zen
berebiziko jendea Lurdesara kanpotik etortzen. Goñi 77. Ama Birjiña ez da orain agertzen, biño ez da
Masabiellen jendea gutxitu. Berebizikoak datoz, nola aldetik ala urrutitik. Ib. 100. Octavianok galdu zituen /
berebiziko lagunak. Tx B I 130. Erriko-etxearen aurrean berebiziko jendea zebillen. Ugalde Iltz 25.
- BEREBIZIKORIK. (Precediendo a un adj. o adv. en grado superlativo). "Berebizkoik azkarren, oso azkar"
Elexp Berg. "Nik ordurako zulotik urten da bai ezkutau be berebizkoik azkarren" Ib.
berebizikotasun. Peculiaridad. Antzestu bear zutenen lagunen ariurri ta berebizikotasunei begira idazten
omen zitun bere antzerkiak. Zait EG 1956 (5-6), 39.
bereda. v. bireda.
beredako. 1. Propio (de él), relativo a sí mismo. Menturaz haren beredako amodioa eztiteke nerea, zeina
baita bertze guziena baino handiagoa. "Son amour propre". Birjin 174. Orain badakusat asko nork beredako
maithagune ta ezjeuskeria sartzen dela. Ib. 562. Zenbait nigar-xorta isuri zuen, ez beredako urrikalmenduz [...],
bainan Jesu-Kristorendako maithagunez. "Tendresse sur elle-même". Ib. 606.
2. De él, relativo a él. Emaste prestu bere begitharte begirungarriaz eta berthute garai-garaiaz oro
beredako prezamendu berezi batez bethetzen zituena. Birjin 142. Ikhusten othe du [Jesu-Kristok] beredako
maithagunik [sic] sakratuak erreginatzen duela nere bihotzean? Dh 244.
- BERE-BEREDAKO. Propio (de él). Gainerakoan bere-beredako amodioa hain da suntsigaitza, non
ezeztatu dugula uste dugunean ere baitiruri bet-betan herra[u]tsetarik birsortzen dela. Birjin 175. Bere
beredako amodioaren gogoeta faunei guzia emanik. Ib. 78. Bere-beredako maithagunearen hezteko. Ib. 474.
beredin. v. berein.
beredinbat. Suficiente como para sí. v. din; cf. berein. Gipuzkoak beredinbat arto ta gari badu. Izt C 188.
bereegi (G, Lc, BN, R-uzt ap. A), beregi (c. sg. A). Egoísta. v. berekoi.
bereetzi. v. bederatzi.
berega (SP Dv y A). Rallo, instrumento para rallar. "Berega. Muskada berega, râpe de muscade. Rallus,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
930

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
raspa, escofina" SP. "Râpe à râper" Dv. "Rallo, utensilio de cocina" A.
beregailu. Atracción; atractivo, cosa que atrae. Ifernuaren gogoremaitzen, sentsuen beregailuen [...],
gozabethako etsaiek pharatzen diotzaten trabu guzien gainetik. "L'attrait des sens". Birjin 110. Khar bera sentitu
zuten Jesu-Kristoz ta haren beregailu jainkozkoez mintzatzeko. "Ses divinis attraits". Ib. 524. Badugu zoinek
bere beregailua edo atreta, [Zeruko Aitak] bata bereganatzen [du] bereziki prestugune batez, bertzea bertze
batez. Ib. 521.
beregain (G, AN-gip, B, L, BN, S ap. A; SP, Urt II 73, Ht VocGr, Lar, VocBN, Dv, H). 1. (Como
complemento predicativo). (Estar, etc.) aparte, separadamente; libremente, independientemente; por su cuenta.
"Beregain, à part, séparément. Emazu beregain, mettez à part" SP. "Anachoreta, [...] beregain bizi dena,
bakharrik bizi dena" Urt II 73. "Á l'écart, beregaiñ, berex" Ht VocGr 354. "À part, berex, beregaiñ" Ib. 397 (
Lar Sup). "Señor de sí, beregain; y hacerse así señor de sí mismo, y dueño de su voluntad, beregaindu, beregain
egitea [...]. Y nunca el beregain, &c., viene con el artículo, v.g. el que es, o el señor, y dueño, de sí mismo,
beregain dana" Lar. "(Adv.), pour son propre compte, à ses périls et risques; zure semiak nahi du biharretik
harat, lanean ari beregain, dès demain votre fils veut travailler pour son compte" VocBN. "Composé de bere et
de gain, sert adverbialement dans le sens de 'en son particulier'" Dv. "À part soi, à part, séparé" H. "1.º (G, ANgip,
B, BN, S; VocBN), por su cuenta, a su cuenta y riesgo. 2.º (G, L), aparte" A. v. bereber; cf. ejs. de bere gain
'a su cargo' s.v. gain (6). Tr. Atestiguado, desde Leiçarraga, en autores septentrionales no suletinos. Al Sur se
encuentra en Mendiburu y en algunos autores a partir de principios del s. XX. En DFrec hay 13 ejs.,
meridionales.
Baina permeti zekión Pauli bere gain egoitera, hura begiratzen zuen jendarmesarekin. Lç Act 28, 16. Guk
dugu bada sinhesten ezen nehor eztela bere gain apartatzeko, ez bere manera berezi batez kontentatzeko, baina
guziék elkharrekin behar dugula begiratu eta entretenitu Elizaren unitatea. Lç Ins G 5v. Birjina beregain heldu /
da andre lagunekin, / Josef halaber beregain / gizon ezagunekin. EZ Noel 82. Zeren bi parte baititugu gure
ariman, bat beherekoa, bertzea gainekoa, eta beherekoak ezpaitarraio bethiere gainekoari, aitzitik bere lanak
egiten baititu beregain. SP Phil 436. Konsidera zazu beregain Iainkoaren alderako eskergabetasunaren
bekhatua. "À part". Ib. 44 (He 45 beregainki). Eta beherekoa ez baitarraio bethi gainekoan aitzitik beregaiñ hari
ohi baita bere lanetan. He Phil 441. Prezatuagoa da guzien baltsan egiten dena, ezen-ez nork beregain egin
dezakeena. He (ap. Dv). Noizbait nagusi ta jabe onak goratu zion eskua ta egin zuen bere eskuko. Bere gain
bizitzen asi zen aldian, bazuen zerbait diru ta erosi zuen alor zati bat. Mb IArg I 211. Oi! zein litekeien ederrago
/ Baldin, Eskualdun herrian, / Eskualduna bere gain balago / Bere zuzenen erdian. Zby RIEV 1909, 399. Non da
eskuara bezala dagonik bere hartan bere gain; aberats ez izana gatik, berez bere bizi, edo ahal bezen zor guti
eginez? HU Aurp 210s. Bainan, neskato gaztea lanari lotzen den ordutik, bere gain dagoko gogoa. JE Bur 68.
Zoin zautzu lanean jakinago: menditar laborari bethi bere gain ibili den bat, ala zelhaiko laborari-etxe handi
batean mutil egonik dagona? Ib. 193. Laborantzari lothu gogo balin bada berehala jin berria eta bere gain. Ib.
211. Eskukada bat txanpon lortu zuan, arkibide batzuek ikasi zituan, bere gañ jarri zan. Ag G 255. Bai,
gurasoak alegiñak egin zituzten Iñazio Mari bide onean ipintzeko, baño alperrik. Nola beregaiñ bizi zan... Ib.
98s. Ta [etxe] auekandik ez urruti, zerbait mendi aldera ta beregaiñ, neguan ardiak idukitzeko ellorra. Ib. 14.
Berez eziña da, arria aizean laga-ta beera ez erortzea, ura beregain utzi-ta berdiñean ez jartzea. Zink Crit 18.
Azkenekotz, Irlanda berriz bere gain jarri da, mendetako Engelandarren uztarria egotzirik. Mde Pr 238.
Hizkuntza nazionaltzat hartu behar lizatekeela herria bere gain jarri ondoan. Ib. 241. Ezta bere gain norbaitek
utz baleza, ta nai lukeana egiten eragotz ezpadeza ere. Zait Plat 137. Gure herri maiteaz zuela axola, / hau, bere
gain beharra, bertzen men dagola, / "Gora Eskual-Herria!" frantsesez ziola. Xa Odol 179. Saskigintzan
beregain, burges ttipiaren moduan, hasi baino lehen. MEIG IX 41.
(Usado como acotación escénica). (Beregaiñ). Oiñ be asi de baforeko makiñie garra ataraten. Ort Oroig
19.
(Ref. a una 3.ª pers. pl.). v. berengain. Baina Pierrisek iaikirik laster zegian monumentera, eta ikhartzera
beheititurik ikhus zitzan mihise hutsak bere gain ezarriak. "Mis à part". Lç Lc 24, 12 (He beregain ezarriak; TB
aldaratuak). Bere gain punitzen ditu bizio diferentak, / Urguilluak Gormantetik berzela tu tormentak. EZ Man I
109. Eta guzien buruan behin ezpere urthean beregain eman eta xehero miratu behar ditu haren peza guziak. SP
Phil 502. Ezin nagoke haren dotrinatik hitz ederrenak eta puntu prinzipalak hautatu, bildu eta beregain eman
gabe. Ib. a 4v. Miratu behar ditu haren afekzione eta pasione guziak zeiñ beregain eta bat banazka. He Phil 510.
Zeiñetaz Liburu huntan beregaiñ mintzatuko baitgare bertze lekhu batean. He Gudu 83. Hirugarren zatian,
beregain, Campion ("Roedores del mar") eta Baroja ("Lecochandegui, el jovial"). MEIG III 144.
2. (Como adj. pleno). Especial, particular. v. BEREGAINEKO. Arren indazu grazia beregain bat, ni naizen
guzia zure baitara karitatez urt eta isur nadin. "Especialem ad hoc imploro mihi donari gratiam". SP Imit IV 4,
2. Zeinen arartekotasunean fidanza beregain bat ezar dezazun. SP Phil 146 (He 148 bereziago bat). Eta norbait
egin behar dugu adiskide berezi eta beregain gure gogoaren arauera. Ib. 297.
"Independiente (AN-5vill)" A Apend.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 931
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BEREGAINEKO. a) Independiente. Grek, bere gaineko populu bat hala deitzen denik izanagatik, S. Paulen
epistoletan hartzen da jeneralki Jentilakgatik, zeren nazione haur baitzén famatuena Iuduén artean. Lç Decl a)
3v. Gales Herriak eta Eskoziak duten bezala Bretaina Handiaren barruan, hots, ingles koroe pean, [Kornubia]
izan dadila ez beregaineko estatu bat, legezko autonomia duena baizik. Mde Pr 264.
b) (SP; beregainko Urt Gram 54). Especial, particular; singular. "Beregainekoa, excellent, bereziena, hautuena"
SP. "De surtout" Urt Gram 54. v. berebiziko. Zuk niri egin derauztatzun kortesia beregainekoak gatik. Harb
286. Halako ontasuna erakusi eta egin baitiozu zure serbitzariari zure beregaineko miserikordiaren arauera. SP
Imit III 21, 5. Eta guzien gainetik badut zure gorputz sakratua erremedio eta ihes-leku beregainekotzat. "Pro
singulari remedio & refugio". SP Imit IV 11, 3 (Mst ene erremedio bakhoitza, Ol osakai berezitzat eta
gorkutzat). Hartzen baitzaituzte lagun eta lankide hain obra beregaineko baten egiteko. SP Phil 395. Laudorioa,
ohorea eta loria etzaizte gizonei emaiten edozein bertute gatik, baina bertute beregainekoa gatik. Ib. 220. Hura
ere bizio guzien kontrako erremediorik beregainekoena da. Ib. 456. Zeruko Erreginaren beregaineko pribilejioa.
"Privilège singulier". SP POB 55. Zeina baita bizitzearen liburu hagitz ederra, eta bere gainekoa. ES 153.
Egiazko loriaren garaitia, errekonpentsa beregainekoa, aberastasun eta ohore franko, loria eta laudorio
bereziak. Ib. 187. Beraz arrozoinamendu hunen eredura baderraket Sara ene Sort-herria abantaillatua eta
beregainekoa dela. Ib. 155. Etxaideren lanak berebizikoak eta bere gainekoak izaten dira. MEIG III 138.
- BEREGAINEZKO (Dv, H). "Qui est surtout important, notable, spécial, principal. Fabore beregainezkoak
(Ax), les faveurs principales. Ohora dezagun amodio beregainezko batez Birjina Maria, honorons d'un amour
spécial la Vierge Marie" Dv. "Singulier, particulier. Beregainezko amodio bat, un amour spécial, particulier
(He)" H. Fabore komunak, ardurakoak, eta asko diren bezain bertzekoak, emaiten derauzte gogortuei eta
ostinatuei ere, ez ordea beregaiñezkoak eta abantaillezkoak. Ax 103 (V 70). Fabore beregaiñezkorik, komunak
eta ardurakoak baiño handiagorik izaiten eztutenek. Ib. 104 (V 70).
- BEREGAIN-ONTASUN. Propiedad, bien alodial. "Allodiala bona, [...] ontasun deskantsátuak,
beregaiñontásunak" Urt I 528.
beregaindu (O-SP, SP, Lar, Hb ap. Lh). 1. (Referido a una 3.ª pers. sing.). Hacer(se) independiente. "Rendre
particulier" O-SP 226. "Beregaintzea, se mettre en ménage sortant du service d'autrui ou [...]. Rendre particulier
(O). Beregaindu da" SP. "Emanciparme a mí, neregaindu [...]; a aquél, beregaindu" Lar. "Señor de sí, beregain;
y hacerse así señor de sí mismo, y dueño de su voluntad, beregaindu, beregain egitea" Ib.
2. (Referido a una 3.ª pers. pl.). "Emanciparme a mí [...]; a ellos, beregaindu" Lar.
3. "(Hb), prendre sur soi" Lh. Cf. gain (6).
1 beregainki (SP, Urt II 207, Ht VocGr 409, Lar, Lecl, Dv, H). 1. Particularmente, en particular; sobre todo.
"Principalement, particulièrement" SP. "Apprime, [...] printzipalki, beregainki" Urt II 207. "Principalement,
bereziki, beregainki" Ht VocGr 409. "Particulièrement" Ht VocGr y Lecl. "(En) especial" Lar. "Surtout,
principalement, notamment, spécialement" Dv. "Principalement, particulièrement, surtout" H. v. bereziki. Tr.
Documentado, desde Materre, en textos septentrionales no suletinos de los ss. XVII, XVIII y principios del XIX;
tbn. se encuentra algún ej. meridional moderno.
Zeren beregainki eta bertze guztien gainetik gu Giristinoak bere seme eta bere etxeko baikadutza. Mat 78.
Ezen Iaunak beregainki punitzen tu puxantak. EZ Man I 98. Zuek duzue ardura / larrabre guztiena, / baina
beregainki gizon / phenez bethearena. EZ Noel 158. Egun hartan guzian beregainki eta berzetarik
seiñalatukiago Iainkoa zerbitza ezazu. Harb 156. Berzeak exzellentago dira jeneralki, baina hunek badu zenbait
dignitate beregainki. Ib. 447s. Lehenik eta beregainki konsolamendu espiritualen bilhatzea gatik errezibitzea.
Hm 201. Sekulan etzara gizon barreneko eta debot izanen, ixilik ezpazaude bertzeen egitekoez, eta beregainki
zure buruari behatzen ezpadiozu. SP Imit II 5, 2. Zeren pazienziatsu izan baitzare zure bizitzean, hortan
beregainki konplitzen zenduela zure aitaren manamendua. SP Imit III 18, 2. Hekin Angeruei, beregainki ordea
zureari. SP Phil 144. Nola Iainkoa ganako amorioak bere baitan bertute guzien perfekzione guziak eta bertuteek
berek baino beregainkiago baitadutza. Ib. 456 (He 461 exzelenthiago). Ienkoaren aitzinean beregainki
agradatua izan zarena. Arg DevB 91. Nezesario da, pasione saiñdu haren ponturik prinzipalenez orhoit
zaitezten: eta nola beregainki zazpi kausitzen baitire zeiñetan Iesu-Kristo gure Salbatzailleak odola isuri izan
baitzuen. Ib. 177. Zordun natzaitzu hañitz onez / Egundaiñotik egiñez, / Bañan beregainki natzaitzu / Egun
berritu dohaiñez. Gç 58. Ioseph maitatua beregainki bere aita Iakobez eta higuindua bidegabeki bere anaiez.
Urt Gen 37, tít. Bizkitartean bethi erne egon behar da, eta beregaiñki tentazionearen hastean. Ch I 13, 5. Gizon
guziak gezurtiak dire, flakoak, ganbiakorrak eta erorkorrak, bere gaiñki hitzetan. Ch III 45, 3. Begirautzu ungi,
zure proximo-lagunaz yuiamendu ariñik ematetik; beregainki lohikeriaz kestione denean. He Gudu 112. Hura da
beregaiñki, zure etsayik handienari bezala, gerla deklaratu behar diozuna. Ib. 104. Eta egin zioten Saulen
armadakoei oihu, beregainki Abneri, zeinak oraino premia gehiago baitzuen erregeren begiratzeko. Lg I 289.
Hark eragin eta gobernatu zituen alde hetako elizak, eta beregainki Ephesa hiriko eliza. Lg II 94. Erran daite
eztitasuna dela berthute bat Salbatzailleak beregainki onhesten duena. Ib. 209. Ikhusten zintuen Jinkoak
preparatzen zarozkitzun sofrikari bethi berriyak, eta beregainki egun batez Kalberioaren gañean yasan behar
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 932
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
zintuenak. Mih 101. Hari beregainki konsekratuak diren zenbait konfardietan. Ib. 3. Ikhusiko duzu maitatu behar
ditutzula eta bihotzez guziak eta beregainki zure giristino-lagunak. Brtc 207. Laudorio beregainki egun / Bizia
emaiten daukun / Ogi biziarentzat. Monho 136. Den zer den eginen du bere egiazko debotentzat, eta beregainki
hura bezala prestuki ta garbirik bizitzerat entseiatzen diren neskatxa gaztentzat. Dh 55. Hari gure behar
guzietan, ta beregainki arimakoetan, othoitz egiterat ta laguntza eskatzerat. Ib. 269. Pitagorak erein-aziak
mardul ernemindu ta beregainki garatu ziran Platonen baratze ederrean, erabat esateko. Zait Plat 51. Oraintsu
arteko euskal-idazle eta euskalariak erdi aldera hurbildu dira beregainki. MIH 393.
2. Por separado, independientemente. Erraiten zena zela Dotrina eta Dotrinaren deklarazinoa ez
elkharrekin, baiña beregainki eta bereziki bi partetan ibeni behar zirela. Mat XXVI. Edo ematen duela asko aldiz
frogatuz, / edo hari eternalak beregainki aginduz. EZ Man I 27. Zuek kantatzen duzue / beregainki airea, / zein
ezpaita berze nihork / posible kantatzea. EZ Noel 154. Gure Iaungoikoak, munduko bertze gauza guztien
ondoan, gizona bera, bere gainki, bere imajinara eta idurira [...] egin zuenean. Ax 21 (V 12). Hain xehero, bat
banaka, beregainki eta bereziki daki Iainkoak gauza guztien berri. Ib. 111 (V 74). Etzen oraiño orduan, orai den
bezala, nehori beregainki bere bekhatuen kofesatzeko manurik. Ib. 526 (V 338). Ausartki mintzo da, gauza
guztiak xehero bat-banazka, beregainki eta bereziki aditzera emaiten tuelarikan. ES 192. Konsiderazazu
beregainki Jainkoaren alderako eskergabetasunaren bekatua. "À part". He Phil 45 (SP 44 beregain).
3. A su cargo. Orduan Pilatusek Jesus / Bere gaiñki zuen hartu; / Gero burreuek haren salan / Billuzirik
azotatu. Gç 85.
2 beregainki. "Especial, banatia, berezia, beregainkia" Lar. Onezkero ezingo du Erregek ifiñi Tribunal
beregaiñkirik, edo iñoren kargura utzi personaren bat juzgatzeko. EConst 40.
beregaintasun (SP (sin trad.)). Independencia. De Gaulle Presidentak bere gain hartu du Mali eta
gaineratiko erresumeri galdatzen duten bere-gaintasun edo independentziaren emaitea. Herr 14-1-1960, 1.
Gobernamenduak leher egin du Iraken, bainan hango kurdestarren beregaintasun goseak ez. Herr 28-3-1962
(ap. DRA). Egunotan berriro biztu zaigu "artearen beregaintasunaren" arazoa. Azurm Iraultza 129. En DFrec
hay 5 ejs. más.
beregaintiar. 1. Autónomo, partidario de hacer las cosas por su cuenta. Alabainan gaztea beregaintiarra
da: bertzek erranak baino nahiago ditu berak asmatu dituelako egiak. Lf ELit 323.
2. Autonomista. Politikazaleak, duela hogoi urtheko sail berari dira berritz ere lotzen. Orduko partidalari
eta lelo berak ditugu, orai ere, aurkhitzen: erregetiar, errepublikano, beregaintiar eta bertze. Herr 7-7-1960, 3.
beregaintze. "Emancipación mía, neregaintzea [...]; suya, beregaintzea" Lar.
bereganakatu. "Eginbideak eginik, eztu deusik bereganakatu (R), habiendo hecho las diligencias, no ha
conseguido nada" A s.v. egin. v. bereganatu.
bereganakor, beregankor. Seductor, atrayente. Baldin Etsaiak proposatzen badarotzu zenbeit
arrazoinamendu falso edo beregankor. He Gudu 311.
bereganatu (S; Urt I 223, Lecl, Dv, H), beregandu (V, G, AN), bereandu (V-gip). Ref.: A (beregandu); Lh; Iz
ArOñ (bereandu); Etxba Eib (beregandu); Elexp Berg (beregandu). Cf. neureganatu, zeureganatu, etc. v.
beraganatu. 1. (Aux. trans.). Atraer hacia sí; conseguir para sí. "Adornare testes, lekhúkoak irabazi, zuritu,
bereganatu" Urt I 223. "Attirer à soi" Lecl. "Tirer à soi; fig. gagner (en parlant d'un tiers)" Dv. "Bereganat
erakhartzea [...], sy. bereganatzea" H. "Atraer" A. "Bereganatü (S; Foix), s'appropier" Lh. "Bereandu,
bereanketia, conseguir. Nereandu, idem" Iz ArOñ. "Adueñarse" Etxba Eib. v. beretu.
Tr. Documentado por primera vez en Axular; a partir del s. XIX su empleo disminuye algo al Norte. La forma
beregandu aparece sólo en textos meridionales (desde mediados del s. XVIII), coexistiendo a menudo con
bereganatu en los mismos autores. En DFrec hay 58 ejs. de bereganatu, 1 de ellos septentrional.
Hala bada gure Iainkoari ere, gure moldera minzatzera, bekhatorea apartaturik dagokan bitarte hartan,
berretzen zaika, bekhatore haren bereganatzeko duen desira eta borondatea. Eta badirudi eztuela onik,
beregana dezakeien arteiño. Ax 555 (V 355). Naturaleza arteza da, hainitzak bereganatzentu, sareetan
atzemaiten eta enganatzen. SP Imit III 54, 1 (Mst bereganat hanitx jente thiratzen dütü, Ip hanitz biltzen dütü
bereganat, Ol atotsi, Pi beragandu). Helaz! hala ere etzenduen orduan merezi hark beregana zinitzan. SP Phil
507. Hain duk eztia non bihotzak / Baititu bereganatzen, / Eta bortxatu gabe nihor / Printze baita ezagutzen. Gç
80. Jendeak bortxaz bereganatzen zituelarikan. ES 389. Naturaleza fiñeziosa da, gizon gehienak irabazten ditu
eta bereganatzen, enganatzen eta bere saretarat erorazten. Ch III 54, 2. Nai dakiola bada oraiñ ta beti, guziok
beregana gaitzan artean. Lar, carta a Mb 281. Sensuen objetak bereganatzeko, [gure bihotzak] sensu bakhotxa
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 933
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
enplegatzen du. He Gudu 127. Zeren, baldiñ alde batetik izpirituak khasatzen baditu pensamendu gaxtoak,
bertze partetik bereganatzen baititu. Ib. 116. Lanez, nekez ta penitenziz sartu behar du Jesusen bidean zerura
igan nai duen fededunak, Jesus emen bereganatu ta Jesus beraren ondoren zeruan gero sarzeko. Mb IArg I 94.
Santutxoak onela guztien begiak eta biotzak miragarrizko bere bizitzaz bereganatzen ta etxizatzen zituen
lurrean. Cb Just 119s. Jainkoak bere argi gozoakin deituaz beregantzeko abiso asko eman ziozkan. Cb Eg II
190. Magdalenak bere ganatu zuen munduaren arbuioa. Lg II 155. Aski zuen agertzea; beraganatzen zituen
berehala guziak. Ib. 94s. Haek eta hoek bereganatu naizandu zituan Jainkoak. Ub 46. [Alexandro andiak]
bereganatu zituan Munduko bazterrik geienak. Ib. 54. Populuaren higuintza du bere ganatuko / Eta bere
artaldetik ardiak hastanduko. Monho 48.
(s. XIX) Bigarren Persona Jangoiko dana Korputz ta anima bereganatuakin. Mg CC 202. Baña ematen dio
animari bertute guztiz andi bat zeñekin nola bait bereganatzen gaituen. Ib. 218. Jangoikoak asko ta lar egin
eban ni salbetarren. Zeinbat arimazko ondasun ta grazia ni bereganduteko! Añ EL 1 56. Gure borondatea
bereganatzeko, azpiratzeko eta Jaungoikoaren borondate santuaren kontra altxa erazotzeko. Gco I 418. Beldur
zan Jaunak bereganatu edo atxitu zezan. AA III 419. Bereganatu zituban, leen bere kontra zirianak. fB Ic II 295.
Elduain-aldetik jatxitzen diraden urak bereganaturik, ingurutzen du Tolosako Erria. Izt C 115. Eta gaurko
egunean ere Etxe au da Probinzia onetan ospatsuenetakoa, eta bereganatuta daukana Narrosko Markesadua.
Ib. 507. Noeren iru semeen artean bat izan zan, bere aitaren eta Jainkoaren madarikazioa bereganatu zuena.
Lard 10. Egiten zituen predikuakin asko eta asko bereganatzen zituen. Ib. 513. Herrestan zabilan pobre batek
hoinbertze gizon gazte nola beregana zitzazken. Laph 82. Ingurumaiko baserrietako neskatx guziak bereganatu,
eta ardatzean, josten eta gañerako gauzak egiten trebatzen zituen bitartean. Arr GB 14. Zeñak biak aisa santuak
bereganatu, edo obeto esateko, Jainkoaganatu zituen. Aran SIgn 89. Bere onbiurtzea, eta zenbait mesede
miragarri zerutikakoak bereganatzearen asiera. Ib. 10. Ala beregandurik Iñigo Zalduna / Loiolatik Jainkoak,
egin du ezaguna. Ib. 213. Karlomano atsberatuak ez dezake loa bereganatu. Legaz Orreaga 83 (bereganatu tbn.
en las versiones de Erro (91) y Aezcoa (99)). Gure txalupe subiyeta da / jabiak nai du armatu, / joan dan urtian
Atxularrek du / auziya bereganatu. Xe 285. Uste zuan Santuak zerbait sultanaren aserria bereganduko zuala eta
andik izango zuala ditxa, berak ainbesteraño desiatzen zuana, arako Jesu-Kristoren amorioz bere odola emate
ura. Bv AsL 216. Juanek bereganatu zuan azkenean karta, eta irikiaz beldurrez asi zan onela irakortzen. Apaol
55s. Lope Nagik aberetxeko ate-ostean beregandu zituan iaki guztiak mauka mauka iaten ziarduan. Ag AL 82.
(s. XX) Itsasoari kentzen zaizkion ontziaren zati edo puskak, eta andik ateratzen diran gauza guztiak,
bereganatu litzake merkatariak. Etxeg RIEV 1908, 114. Pozik eman zituan Txoriburuk lau milla peseta eta
beregandu zuan ollar guziz panparroia. Urruz Zer 28. Oñatitik jetxitzen dan Arantzatzu ibaitxoa bereganatzen
du. EEs 1915, 16. Urtian-urtian sarija bereganaturik. Kk Ab I 108. Ustia egin eben lapurretan edo beregandu ez
ete ebazan dirubok. Ib. 76. Erasoz [arrespe] ura bereganatu duala. Zink Crit 53. Burdin-biziak eztau ezer
bereganatzen, neuk lasto-izpi bategaz ardau a baizen ondo. "No había piedra imán que así trajese a sí". Or
Tormes 19. Lizarragak, Gerra-Batzarre nagusirako zula ta bereganatu nai zun apaiza. Or SCruz 90. Hurbiltzen
zitzaizkonetarik hanitzak bereganatzen bazituen, bertuteaz zituen bereganatzen. JE Ber 66. Eultzi-erdiko
maiteak, ua / beorra bezain du lotu: / begi ta biotz, ugalik bage / Mikelek bereganatu. Or Eus 347. Gerri zumetik
neskaño xaloari besoa bilduz, gartsu bereganatu zun mutillak. TAg Uzt 102. Euri biurtu bear duten lurrun laño
oik ta ortarako bearra dan tximist-indarra arbolak bereganatzen ditu. Munita 20. Berak ainbat eskubide dut
Xalbat nerea izateko. Iaioenak bereganatu dezala. Etxde JJ 143s. Bidezko zanez, Zinguliñek laster beregandu
eban Mariñe Besolodi, bere saieski kutuna. Erkiag Arran 47. Galdutako apurren bat barriz bereganatzen ete
eban, an ebillen gure Txoria estu ta larri. SM Zirik 76. Mutillak neskatxari eskua artu ta len bereganatutako
loreak asi zan eskura banaka pasatzen. Anab Poli 136. Errez baño errez izan zitzaion bertan zetorren bidazti
bati Poli bereganatzea. Ib. 69. Artzai sendua / eta zindua / Jaunak dau beregandua. BEnb NereA 157. Erriak
bereganduta dauzkan itzak, aspalditik ondo itsatsita dauden itzak erabiltzeak ematen dio bertsoari bere
bizitasun eta grazia. Basarri XX. Erri onek eragozpenak izango lituzke bertsoaren mamia bear bezela
bereganatzeko. Ib. XIX. Eta Frantsesek doi doia bederatzi urte zituen, 1515, urriaren 16an, Jainkoak bereganatu
ziolarik aita. Ardoy SFran 74. Heldu zen frantses armada bat, bereganatzen zituela, erran gabe doha, Nafartar
gudari gehienak. Ib. 77. Mutillak eldu zion neskatxari ta bereganatu zuan amorro bizian. NEtx LBB 15. Jende
geienak pozik / jaten dun arraia; / askok izaten dute / beregandu naia. Uzt Sas 311. Baina, ikusleak
bereganatzeko setak itsutu duelako edo, ahaztu egin da zinemaz. MEIG I 180. Ez ditu inork [...] beregandu
dituen usteak, gogoak eta asmoak burutzeko bidean ikusiko hurrengoen egitez. MEIG VI 185.
v. tbn. Ill Pill 4. Inza Azalp 137. Zait Sof 197. JAIraz Bizia 100. Osk Kurl 117. MAtx Gazt 33. Ibiñ Virgil 54.
Berron Kijote 25.
(Con el alativo como participio). Jesus sarthu izan zen laster tenpluan, eta beregana zuen guzien
admirazionea, azkenaz-goiti bere etsaieena ere. Lg II 199. Abaraska batean / zegoan eztiak, / beregana zituen /
millaka euliak. It Fab 78. Bizitza-arte guziko irurogei ta amar urtetan, ikusterrean zituenak oro aztertuz,
ikusezin orren dirdira beregana zuen. Zait Plat 100.
Zeren ezta bide oberik zeruko laguntzak nork-bereganatzeko, urrikizko lanak maiz egitia baizik. Bv AsL 27.
"Acendrar la plata, zillarra garbitu, naste guzitik berezi, beregandu" Lar. "Entresacar [...], irakurtzatu, berezi,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
934

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bereistu, beregandu" Ib.
2. Atraer hacia ellos; conseguir para ellos. v. berenganatu. [Lazeria eta ondikoek] maiz trabatzen naute eta
errebelatzen, bereganatzen eta korapillatzen. SP Imit III 21, 3. Eta kasatzatzu bestia gaixto hek, erran nahi dut,
bere balakuez bereganatzen nauten guthiziak. Ib. 23, 4. [Eskola] guztiak San Agustiñi dagozka; ari jarrai, ari
begira, ura bereganatzen dutela. Lar SAgust 9. Badirudi gaizkierraille hauk ere gaizki erran gogo duten hura
bereganatzen dutela. He Phil 356 (SP 354 erakartzen tuztela bere gana). Zuñ gaiza thenporalek ezpeitütie
bereganatzen, her esteka erazitzeko; bena bai hek gaiza thenporalak, hetzaz enplegü hun baten egiteko. Mst III
38, 1 (Ip eztitizie bereganatzen). Punitzekotzat haren kolera saindua bereganaturen zutenak. Lg I 199. Etzutela
zeren iguriki esker onik gizonetarik, aitzitik bereganaturen zutela heien arbuioa. Lg II 187. Eta estadu orretan
deabruak, munduak eta aragiak txit erraz menderatzen eta bereganatzen ditue. Gco II 17. Bada jende
beharretan da gure urrikalpena bereganatzeko, ta gutaz hazia ta jauntua izateko. Dh 227. Oihanetan badira
arbola hainitz eta handiak; hedoiek dakharketen hezetasuna deitzen eta bereganatzen dute. Dv Lab 311s.
Emaztekien bereganatzea eta gureganat erakhartzea [gizoneri zagoela]. Prop 1911, 17 (ap. DRA). Adar aundiegi
oiek, alper-alperrik bereganatzen dute sagar-ondoaren indarra. EEs 1916, 253. Igaliak alako aunditasun,
arpegi ta margua beregantzen dituztenean. Zink Crit 35. Oien irudipenak eta gogoraldiak nonbait errazak dira
agertzeko, egokiak euskaldunaren biotza bereganatzeko. Inza in Jaukol Biozk VII. Ta urte beltz oietan nola
Abarrak bereganatu zuten eusko erria. EArzdi in Kk Ab II 5. "Lizardik" iritxi zuan izena beste ainbat gutxik
bereganatu dute oraindaiño. Aitzol in Ldi UO 4. Nai-ukaite bixiko oriek ez al dute giza-biotza bereganatzen,
zeri eldu auta bitartean? Or Aitork 204. Ikasiek herri gaiak erabiltzen baitituzte usu aski, eta landugabeek haiek
sortuak bereganatzen. MEIG IV 93.
3. (Lar), beregandu (Lar, Añ, Dv). Recobrarse, volver en sí; tranquilizarse. "Volver en sí", "(volver) sobre sí"
Lar y Añ. "Recobrarse" Lar. "(G), revenir à soi. Puska bat beregandu zanean (Cb), quand il se fut un peu remis"
Dv. Pintura berri ori begiz ikusi zuenean, beregandik irten, ta korde gabe edo mututurik luzaro egondu zan
[...]. Puska bat beregandu zanean, Metodio Monjeari galdetu zion. Cb Eg II 202. Largatzen du Leoitzarra
konorte gabe, ta artzen du Zaldiak igesa. Bereganatu zanean Leoia arpegi ongi mallatuaz, ez zuen aurrean ekusi
Zaldirik. VMg 44. Eta gazte denboran burua arrotzen eta gaitzeronz kolokatzen asitzen danetik beregana dediñ
artean, doi doia daki gazteak nondik eta nola dabillen. AA I 605. Hura ikusita, Jenobeba laborriak artu zuen;
baña laster beregandu, [...] otsoari eraso, eta bere indar guziaz kolpe portitz bat buruan eman zion. Arr GB 64.
Bereganatzen da andik piska-batera gizon hura. 'Vuelve en sí'. Aran SIgn 52. Leoiaren palakuak ikusirik
bereganatu zan zerbait Androklo. EE 1884b, 102. Bereala aturditu zan neskatxa; baña beregandu zanean,
galdetu zion Andreari nor zan. Ib. 76. Piska bat aztoratu zan [...], baña laister bereganatu zan eta asi zan kopeta
illuntzen. Apaol 82. Padarrak, oso beregandurik, eta bapere aserre baga, beti zerura begira, iarraitu eban
erestun. Ag AL 33. Errotan, pixka bat bereganatu zenean su ondoan. Goñi 31. Bereganatu da, ta ez al dau ezer
izango Jainkoagaitik. Or Tormes 59. Ain sarri aguazil gizagajoa asi zan obatuten eta astiro bereganatzen. Ib.
115. Ezin itzegiñez gelditu zan alditxo batean. Geroxego, bereganatu zanean, esan zidan: zer egin dezu? Or
SCruz 62.
(Con el alativo como participio). Erremedioakin onetatik ere beregana zan. Cb Eg II 186. Añ andia izan
zan artu zuan ikara, non beregana zanian egin zituan penitenzia txit gogorrak. AA III 459.
4. Acercarse (a él), juntarse. Usaira bezela bereganatu zitzaion pobre-samalda andi bati. Aran SIgn 42. Ta
orobat egin zioten Parisen bereganatu zitzaizkan beste iru lagunak. Ib. 72. Arin-arin bereganatu zitzaion ta
ezpata-musua begietan iarririk, bere burua menpekotzat ematea esan zion. "Se llegó a él". (Quijote IX). Anab
RIEV 1928, 611 (AIr ib. 606 urbildu zitzaion). Negarrez bereganatuz eta bere oñetara auzpeztu nairik. NEtx
Antz 148.
bereganatzaile (Urt). "Attractrix, [...] bereganatzaillea, tiratzaillea" Urt III 79.
(Lh), bereganatzale (Lh). "Bereganatzaile, bereganatzale (S; Hb, Foix), rappace, accapareur" Lh.
bereganatze, beregantze (A). "Atracción" A (que cita Mg CC). Alkartasun ta beregantze Kristok animari
egiten diona, ez da bakarrik fede utsekoa, bai egiazko ta benebenetakoa. Mg CC 218.
beregande (Lar). Serenidad. Emen jarri bear det gerora A. Larramendiri gerta zitzaion gauza bat, nun
erakusten duan jaun onek bere arimako beregandea (serenidad). Ag Lar 551.
beregandedun. Sereno, tranquilo. Etzan bat, ango euskaldun guztien artean, gauzak zelan ziran ikusi ta
aztertuteko beregandedunik. Ag AL 126.
beregandetasun. Serenidad. Baiña olango gogarterik ezpalerabill legez, beregandetasun (serenidad) andi
bategaz, esan eban. Ag AL 96. Beregandetasuna obeto gordetearren. Ib. 154. Adalbaldoren esanak ez eben biotz
guztietara bake ta beregandetasun osoa eruan. Ib. 162.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
935

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beregandu. v. bereganatu.
beregango. "Para sí mismo" A (que cita Mg CC 188, pero no se encuentra en esta obra). v. berekiko (II). Ez
leuke esango beregango, "onelan bein eskubak ezarri ta banatu nabenak, zer egingo ez deust gero"? Mg CO 125
(Mg CC 89 beer artean). "Ez nau ni esan dan gauzak ezertan artuten", esango dau nok edo nok beregango. Ib.
209. Dino beregango konfesetan daguanak. Ib. 160.
beregankor. v. bereganakor.
bereganle. "Afinador del oro, plata, &c., urrearen [...] txautzalea, nastetik bereislea, bereganlea" Lar. v.
bereganatzaile.
bereganzale. "Usurpador. Jatorri guztia zan bereganzalia, eta inguru guztiak eurenganduta zittuen" Etxba Eib.
beregi. v. bereegi; berengi.
beregindu. v. berregindu.
beregisakotu. v. gisakotu.
beregite. v. 1 egite.
beregitez, beregitezko. v. BERE EGITEZ, BERE EGITEZKO (s.v. 1 egite).
beregizko. "Original" JE Ber voc. Cf. GISAKO (s.v. gisa). Alhorretan gaindi bildu usain on beregizko bat
hautemaiten diogu. JE Ber 99. Erromanoek egin zubi zahar beregizkoaren muthurretik. Ib. 9.
beregoi. v. berekoi.
beregoitza. "Elasticidad, elaterio, virtud elástica con que el cuerpo oprimido, quitada la opresión, recobra su
lugar y primer estado, beregoitza" Lar. Cf. Lcq 26: "(Elaterium), cast. elaterio: fruto compuesto de muchos
carpelos que se levantan con elasticidad y se abren a su madurez para desprender sus semillas, [...] beregoitza".
bereikun (V-ger), berikun (V-ger). Ref.: A (berikun); A Apend. "Egoísta" A.
berein (V-oroz-arr-m ap. A; Añ, H), beredin (G, B ap. A; A DBols). Mucho(s). "Bien de veces, bien de cosas"
&c. Añ. "(V), beaucoup" H. "Mucho, muchos. Se diferencia de asko en que beredin o berein se antepone
siempre a la palabra a que afecta; asko, como puede verse en su lugar, se antepone en unos dialectos, en otros se
pospone" A. Tr. Documentado en autores vizcaínos de principios del s. XIX (es frecuente en Añibarro),
vuelve a aparecer en algunos autores meridionales desde comienzos del siglo XX; la forma beredin no se
encuentra en textos anteriores al Diccionario de Azkue.
Zelan gero zuzen gauzaak ikusi? Zelan epai uts bagia emon? Bereini zoratu oi jakee alde onetati. Mg PAb
167. Berein bider esaeustan Konfesoreak zer jazoko jatan. Añ EL 1 57s. Berein esker ta mesede zor deutsudaz. Ib.
9. Ni bart il neindekean: berein il izango dira; gaur asko ilgo dira. Ib. 6. Berein aldats ifinten deuskuzuez. Añ
LoraS 87. Berein barre egingo zenduke. Ib. 112. Berein onelako gertaldi errukizunak daukeguz begien aurrean.
Ib. 103. Berein bider esetsi ta ekin eustan deika. Añ EL 2 64. Berein onango gizonen artean! Zav Fab RIEV
1907, 533. Valladoliden Espaiñiako berein jakitun batu zirean. A EEs 1916, 111. Goi-ta beterriko beredin
basauritxoren inude, bertsolari buru-zorrotz, ur-etsai, ezpain-biguñ geienen bilune zan Tolosa irudi izan
zitzaidan. A Ardi VI. Onen antzeko beredin gertari edatsi ditezke. A Itzald II 79. Ainbat baster ikusi ei zittubezan
eta beredin piztiren ekandu berezijak uartu. Otx 58. Lixunkeri sundadun berein gauzatxu dakaz txaldankeri asko
ta zurtasun ez ain askoren tartian. Ib. 6. Bospasei iturri, berein zugazti, masti eta beste gauza zoragarriz
ornidutakua. Ib. 129. Beredin arraien azi-emeak. Zait RIEV 1933, 62. Dakigunez, Eusko-Ikaskuntzaren
babesean, berein gizon yakintsu biltzen dira. Y 1934, 49. Orra or berein zapi zuri! Laux AB 62. Burnizko
ezpaten dirdiraz / Berein gixon ziran mendijan. Ib. 76. Zelan joiazan aren uztattik / beredin dardai! Ib. 20.
Berein (asko) izardi, berein arnaska / altzoan ditun aroa! Or Eus 296. Zerau beredin neketan murgildurik
baitzakust. Zait Sof 42. Beredin gizakume ametsetan amarekin eskonduak baitira. Ib. 84. Berein itz esan eta
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
936

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
egoki esan bestelako dituk. Ib. 128. Berein itz yarioaz norbait limurtuz. Ib. 142. Oroimenak oraiño badauzka
lumeroen eta zabalaren berein lege gorputz-sumarik ernatu ez dutenak. Or Aitork 259. Berein gauza aipatu
ditizut. Ib. 303. Beredin oietako bat-bedera zer-dan bera dioguna ote da, ez-dana baino areago? Zait Plat 47.
Bere gogoa beredin tasunez ederturik zuen. Ib. 52.
Etim. De bere + din, litm. 'quod suum fit'; v. FLV 1970, 76s.
berein. v. bederen; 1 berain.
berhein. "Igual (Archu ms.)" DRA. Deducido tal vez de ber heineko o similar.
berein-bere. A propósito. Korintoarrai egiñiko eskutitzean darabil berein-bere auzi au. Ibarg Geroko 136
(ap. DRA).
berein-berein. "Berein berein etzaitez ioan (V-ger), sin más que hacer no vaya V." A.
bereinkatu. v. bedeinkatu.
bereisbakotx. v. berezibakoitz.
bereise. v. gisa.
bereiskiro. v. berezikiro.
bereista. v. berezita.
bereistu. v. bereizi.
bereitxi. v. bereizi.
bereix. v. berex.
bereixi. v. bereizi.
bereiz. v. berex.
bereizalde. Hecho diferencial. v. bereizgarri (II). Euskerak eman digu erri-izena. Euskera da gure bereizalderik
(hecho diferencial) nabariena. Ldi IL 67.
bereizaldi, berezaldi. Separación, apartamiento. Emakume bere astagaitzetan [...] bereiz egon bearra da
zazpi egunez [...]. Ta bereizaldi ortan edozeren gañean etzan edo eseri bada, edozer ori satsu gelditzen da. Ol
Lev 15, 19s.
División (en bandos, etc.). Leengoan bateriko ziranak, urrengo berez-aldietan, gitxi ala asko, bestera joten
eban. Barruko errazoiez, biotzeko eragiñez ala sakelaren komenentziaz ziarduen euren urratsetan. Erkiag BatB
94.
bereizarazi, berezerazi. Hacer separar, hacer diferenciar. Spiritu sainduaren testimoniaje, eta barnetiko
seguranza egiazko batgatik, zeinek liburu hauk diszerni eta berez eraziten baitrauzkigu berze liburu
Eklesiastikoetarik. Lç Ins G 1v. Bena berhez erazitzadazü gaiza espiritüalak ikhusten ahal direnetarik; eta
txerkha erazizadazü bethi, gaiza ororen gañetik, zure plazer hunaren boronthatia. Mst III 50, 7. "Ardien
berheztera habil ordin hi!" / Harek ez ezagützen berarenak kasi! / Berak behar ükhen tü berhez-erazi / Olha
aizoko bati, kobla hunt sari. Etch 338.
bereizezgarri, bereziezgarri (Lar). "Indivisible" Lar.
bereizezin. Inseparable. Zer bereizte bereiz-eziña! Bereiztea, ala ere. "Inseparabilis distinctio et tamen
distinctio". Or Aitork 387.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
937

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bereizgaitz, bereizigaitz. Inseparable. Al dunak ikus beza iru auetan bizia zein bereizigaitz dan, bizi
bakarra, ezaguera bakarra, izate bakarra. "Inseparabilis". Or Aitork 387. En DFrec hay un ej. de bereizgaitz.
bereizgarri, berezgarri (Dv A), berexgarri, berezigarri. En DFrec hay 9 ejs. de bereizgarri y 3 de
berezgarri. I (Adj.). 1. Distintivo. "Distinctif" Dv (A traduce erróneamente 'distinto'). v. BEREIZGARRIKO.
Zer gauza ote den Jesusen Elizako gauza berezigarri hau? Mb OtGai II 219. Beste gauza bereizgarrien
artean daukana da sendo eta kabida aundikoa izatea. Ant EE 1884b, 41. Gu ere, gere elburu berexgarritzat
euskal yakintza soilki auturik, onexekin zer ikusia duten lanetara lotzen gera. Y 1933, 8. Etzun ezer
berexgarririk ikusten. Beste neska guzien antzekoa zirudian bere buruari. Eston Iz 21s.
2. bereisgarri (Lar), berezigarri (Urt I 220, Lar). "Adoptandus, [...] hautagárria, berezigárria" Urt I 220.
"Elegible, autagarria, irakurgarria, bereisgarria" Lar.
3. berezgarri (Hb ap. Lh), berezigarri (Lar), berexgarri (Hb ap. Lh). "Divisible, uzigarria, berezigarria" Lar.
"Separable, paragegarria [...], berezigarria, berezikizuna" Ib.
4. behexgarri. "Distinto (L, BN) Lander" DRA.
II (Sust.). 1. +bereixgarri. Característica, rasgo distintivo. --Zein bereixgarrik edertuko dittuzte, ba,
autatuen gorputzak? --Autatuen gorputzak edertuko dittuzten bereixgarriak auek dira. Inza Azalp 111. Antzeidazketan
ikasiaren tankera ta erri-gizon iatorrarena berebat elkartzen ditu. Au du bereizgarririk ondozkoena ta
sarkorrena. Or BM 20. Irlandarren berezgarriak oro higuindu zituzten: jaunzkera, ohiturak eta, ororen gainetik,
hizkera. Mde Pr 210. Talde hontako fenomenuen berezgarri nausiena hauxe da: ez baitute mediumen beharrik
gertatzeko. Ib. 337. Beranazko fenomenu horien beste berezgarri bat, haien iraupena da. Ib. 338. Gain-bera
zetorren arratsaldearen illunak eta bereizgarri gabeko elurraren zuritasunak beren jo-mugatik saiestu-azi zien.
Etxde JJ 258. Gizonik geientsuenak alkarren bereizgarririk gabeko itxaso zabalean galdurik bizi gaituzu.
"Nadamos en el océano de la vulgaridad". Etxde Itxas 9. Bertze aldi batzutan erraiten du mundu huntako zerek
badutela, izaitearekin nahas-mahas, aldagailu eta berexgarri zerbait, desberdin eta irabiakor egiten dituena. Lf
in Zait Plat XXIII. Aipatu ditudan bereizgarriez gainera, badute beste bat. MEIG VI 177. Euskal literaturaren
bereizgarri orokorrak. MEIG IV 49.
berezgarri (Lar). "Divisa, en el Blasón, ezkutarmaren berezgarria" Lar. Oñez egin zuten eliz-arañoko
bidea, buru zetortzilarik jaun apezak, ikurriñak eta beste berexgarrik zekarzkitela beilari-sailek. Herr 25-9-1958,
2.
2. bereiskarri (Lar). "Puntero de muchachos para ir deletreando, txotxa, bereiskarria" Lar.
- BEREIZGARRIKO. Distintivo. Letrén berezgarriko merka: uä, uë. Lç ABC A 3v.
bereizgarritu, berezgarritu (Lar). "Divisar, en el blasón" Lar.
bereizgile, berezgile (Lar). "Banderizo, el que hace bando" Lar.
bereizi (S; Hb ap. Lh), behexi (Hb ap. Lh), behezi (S), beraxi (AN-ilzarb), bereistu (G; Lar, H, A (que cita a
Izt)), bereixi, bereiztu (Lar, VocS), beresi (Lar), berestu (G-azp, AN), berexi (AN, B, BN-arb; H; -rh- S),
berexitu, berextu, berezi (G, AN, L, BN, R; SP, Ht VocGr, Lar, Aq 878, VocS, Añ (AN), Lecl, Dv, H; -rh- S;
Arch VocGr, VocBN, Gèze, Hb ap. Lh), berezitu (G; Lar, H), bereztu (AN-larr; Añ). Ref.: A (berezi, berexi,
berezitu, bareistu, berestu); Bon-Ond 157; Lh (berexi); Lrq /behés/, /beheste/; Iz Ulz (berexi); Asp Leiz2 (berexi,
bereztu); Gte Erd 281, 289.
Tr. Desde Leiçarraga y durante todo el s. XVII y la mayor parte del XVIII, las formas con -z- son las únicas
utilizadas en la tradición septentrional; el sistema más usual es berezi, berez, berezte- (beretze- en Leiçarraga y
Tartas), berezitze- en Pouvreau, y algún ej. de berezitu en Etcheberri de Ziburu. En el último tercio del s. XVIII
aparecen los primeros ejs. septentrionales de berex-, en Larreguy (que tbn. usa berez-) y CatLan. A partir de
principios del s. XIX, berex- se impone como mayoritario en los textos septentrionales no suletinos, quedando la
forma berezi reservada a la función de adjetivo (v. berezi): sólo se encuentra berez- en CatLuz, Duvoisin,
Arbelbide y Eskaraz Eguia de Hiribarren (en Eskaldunak utiliza berex-); en el s. XX sólo en Etchepare,
Etchamendi y Mirande. La forma propia de la tradición suletina es berhez-, aunque durante el s. XX tbn.
aparecen ejs. de berex- y behex-. Los autores alto-navarros, baztaneses, salacencos y roncaleses utilizan berex-
(berexitzean ya en las poesías de Pamplona de 1609); en Lizarraga encontramos tbn. algún ej. de berezi. En
textos occidentales no se encuentra antes de Larramendi; durante los siglos XVIII-XIX las formas más utilizadas
son berezi y --sobre todo en la segunda mitad del s. XIX-- berezitu; la forma mayoritaria para el sust. verbal es
berezitze-, aunque tbn. se encuentra berezte- en Mendiburu y algunos ejs. de bereizte-. Larramendi (SAgust)
emplea bereiztu, Mendiburu generalmente berezi, Ubillos berezi junto con bereiztu y berezitu; Astarloa bereztu,
Lardizabal berezi y berezitu. Se encuentran ejs. con palatal en las Fábulas de Iturriaga (que en los Diálogos usa
berezi), además de bereixt- en Beovide. En el s. XX, berezi y bereizi son las variantes más utilizadas, siendo sin
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
938

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
embargo para el sust. verbal bereizte- casi la única que aparece; en los autores de origen navarro como Inza,
Iraizoz y Orixe, estas variantes suelen alternar con berex- y/o bereix-. Las formas con -is- que aparecen en
Larramendi, Mendiburu, Aguirre de Asteasu e Iztueta (alternando en todos ellos con berez-), es muy probable
que representen el sonido palatal -x- [s#], aunque no quizá en todos ellos, razón por la que se ha optado por
transcribir bereis-, y no berex. v. Sarasola in HomLM 937-941. En DFrec hay 33 ejs. de bereizi, 9 de bereiztu, 41
de bereizten, 15 de berezi, 12 (1 septentrional) de berezitu, 11 (10 septentrionales) de berexi, 3 (septentrionales)
de behexi, 2 de bereizitu, 1 de bereixi y 1 de berextu.
1. (Aux. trans. e intrans.). Separar(se); distinguir(se). "Distinguer" SP. "Elkhar ganik bereztea, séparer l'un de
l'autre. Bide xuxenetik berezi gara bazterrera" Ib. "Séparer, bereztea, aldaratzea" Ht VocGr 423. "Discerner" Ib.
349. "Separar", "apartar", "cortar, dividir", "desunir", &c. Lar y Añ. "Departir, dividir" Lar. "(No sabe el) ciego
distinguir de colores, itsuak eztaki zer kolore beresi" Ib. "Acotar montes, dermioak berezi (AN)" Aq 878.
"Distinguir, (c.) bata besteaganik bereztu, banan artu" Añ. "Bereztea, séparer, démêler" Lecl. "Trier, séparer"
Arch VocGr. "Séparer" Gèze. "Berez, i, te (berexitze- G) [...] séparer, diviser [...]. Azken egunean, prestuak
gaixtoetarik bereziak izanen dire, au dernier jour, les bons seront séparés des méchants" Dv. "Andre hori bertze
guzietarik bere edertasunak berezten du, sa beauté distingue cette dame de toutes autres" Ib. "Begiaz laster
berezten ditu ardi onak txarretarik, il distingue vite de l'œil les bonnes brebis d'entre les mauvaises" Ib. "Diviser.
Liburu hau duk bi partetan berezten [...] (EZ Man). [...]. Séparer. Bi aldetarat berezten dituzte, ils les séparent
les bons d'un côte, les méchants de l'autre (EZ Man). Borrokariak bereztea, séparer les lutteurs. Akherra
ahuntzetarik bereztea, séparer, isoler le bouc d'avec les chèvres [...]. Se séparer de. Berex hadi gaixtagina ganik
[...]. Mettre de côté, séparer du reste [...]. Séparer, isoler une chose de ce qui le contient, qui y est attaché, etc.
Hertzeak berextea, séparer les intestins du péritoine, du mesentère. Gaztenak, ilharrak berextea, détacher les
chataîgnes de leurs enveloppes" H. "Discerner, distinguer. Eztuzu berezten ahal hanbat gezurren artean egi bat
ere" Ib. "Berezitu (G), separarse" A. "Berezi [...]. 1.º separar. [...]. 3.º (AN, Aq, R-uzt), acotar términos
jurisdiccionales" Ib. "Berexi diré, se han separado; berexi ttút, los he separado" Iz Ulz. "Berezi, separar" Asp
Leiz2. "Bereztu, distinguirse, sobresalirse" Ib. "Emaztetik berexi da (BN-arb), bere andretik berexi da gizon ori
(AN-5vill)" Gte Erd 281. "Ezttu berexten katua eta zakurra (AN-gip) [...], ez da errex gatiaren eta tzakürraren
bereiztia (S) [...], ez da aije bi gatu horien berextea (BN-arb)" Ib. 55. Añibarro da tbn. la forma beretsi --junto
con berezi--, como alto-navarro (s.v. apartar, separar y remover de una parte a otra); no se encuentra ningún ej.
de esa forma; en Larramendi, beretsi aparece con el significado de "apesgar, hacer peso".
Tr. Documentado en autores septentrionales desde Leiçarraga. Al Sur se emplea en menor medida que al
Norte, y se encuentra, hasta el s. XIX, en textos alto-navarros, Larramendi, Mendiburu y Ubillos; en el XIX lo
emplean generalmente autores guipuzcoanos; entre los vizcaínos sólo se encuentra en Astarloa, Arrese Beitia e
Iturzaeta. En el s. XX su uso aumenta en la literatura meridional, aunque sigue siendo escaso en los vizcaínos.
Falta casi completamente en bersolaris y textos de carácter popular.
Con lo canal de biritcitu (Pamplona, 1309). En el termino clamado biriçitu (Pamplona, 1377). Arzam 170
(actualmente Berichitos). Eta bilduren dirade haren aitzinera nazione guziak, eta bereziren ditu batak
berzetarik, artzainak ardiak akherretarik beretzen dituen bezala. "Les séparera [...] comme le berger sépare". Lç
Mt 25, 32 (TB, HeH, Dv, Leon berezi, Ip, SalabBN berhezi, Echn, Hual, Samper berexi, Ol, IBk, IBe bereizi; He
apartatu [...] aldaratu, Ur banakatu, Ur (V) aldendu, Or bakandu, Ker banandu). Hetarik ia Panfiliatik berezi
zena, eta obra hartara lagundu etzituena. "Celui qui s'était departi d'entre eux dès Pamphilie". Lç Act 15, 38.
Eta ezagutzen duk haren borondatea, eta badakik kontrario denaren beretzen. "Discerner". Lç Rom 2, 18. Ez
klaretatea ilhunetik, ez Iainkoaren manamenduak gizonén ordenanzetarik ezin diszerni ez berez ahal ditzakegu.
Lç Adv ** 5v. Trabaja ezkindezen gatik / Gari onen berexitzean, / Ultziturik eman zigu / Gurutzeko larrañean
(Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 116. Berezi ditut elkhar ganik, eta egin bi parte. Mat XXVI. Eskarazko bersutan
egiña, eta guztia bi partetan berezia. EZ Man I 1. Trunpatu tuenak hala nahiko tu berezi / Eta berzetarik merka
diferentaz hautetsi. Ib. 68. Bi aldetara dituzte bereziren gaxoak, / Onak eskuñera eta ezkerrera gaixtoak. Ib. 82s.
Halaber duk giristiñoa berzetarik berezten. Ib. 32. Eta nola soldaduak Erregeren libraia / Iauntzten baitu,
berezteko bere ganik etsaia. EZ Man II 68. Bazter batetara berezirik Iainkoari eskerrak eman diatzotzu debotki.
Harb 155. Bada eztuzu zuk ere zeure arrazaz ukhatu, etzara zeure leiñutik eta ethorkitik hastandu, berezi eta ez
aldaratu. Ax 7 (V 4). Finean kideak kidekin eta suertekoekin egonen dira bereziak eta parzelatuak. Ib. 591 (V
380). Elkharganik apartatzea eta bereztea. Ib. 374 (V 246). Orai eta betiereko / Zureki tink egoiteko, / Eta
berhez neholatan / Enankidizun gisatan. O Po 42. Eta bata bertzetik berez ahal baledi, neure ahal guziaz
bekhatua arbuia eta urrun nezake, eta beheramendua besarka niro. SP Phil 218. Eztut hala egin, Orazioneko
parteen hobeki berezitzeko baizen. Ib. 112. Nola Tageko legarra atheratzen dutenek berezten baitute hartan
aurkhitzen duten urrea. Ib. 311 (He 313 berezkatzen eta aldaratzen). Bata bertziaganik erdiratzeko eta
berhetzeko. Tt Onsa 99. Elizati herratiak eta berheziak berartara bil ditian. FPrS 19. Zeren eskümükatia berhezi
baita Elizako honen partaletarzünetik menbro hiroitia korpitzetik bezala. Bp I 115. Misterio hontan haren
korpitz eta odol edireiten direnak Ostian eta Kalitzan bata bestiaganik berhezi direla. Ib. 76. Jinkoak asteko
egünak berhezi nahirik, hontako zazpi egünetarik bat haitatü baitü. Bp II 8.
(s. XVIII) Elkharganik barraiatu eta berezi baino lehen, daigun dorre gora bat. ES 389. Zeren Jainkoak
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
939

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Gizonari arrozoinamenduan eta gauzen ezagutzan eman baitio bere perfezinoa, non bide hunetaz berezi baitu
abre mutuetarik. Ib. 176. Nik hek hautatu ditut, eta berezi mundutik. Ch III 58, 3. Ene semea, artha handirekiñ
hari zaite zure baithan berezten naturalezaren eta graziaren mobimenduak. Ib. 54, 1. Haren arima separatu edo
berezi dela haren gorphutzetik. CatLav 51 (V 33). Zeinak berezten edo distingatzen baitzituen Juduak bertze
populuetarik. Ib. 367 (V 177). Argatik Jainkoak, itsasirik zeudela biak alkar, bata besteagandik bereiztu zuen.
Lar SAgust 6. Eta erran behar direla uste ditutzunak, berezi ditutzun ondoan ere; khen zazu oraiño [hitz]
hautarik parte bat. He Gudu 148. Gezurra-ganik egia berezteko. Ib. 59. Besteganik berhez zite, maite ükhen
ezazü ihurere gabe izatia. Mst III 53, 1. Untsa gogua eman ezazü natüraren eta graziaren bulker: zeren ezabaki
alkharren kuntre bulkatzen beitie, eta nekez berhezi izaten beitira. Ib. 54, 1. Kanpolan egin behar dütianak,
aitzinetik bere beithan ikhusten, eta alkharren unduan egiteko berhezten dütü. Mst I 3, 3. Bietatik baten eriotzak
berez ditzan arte guzian. Mb IArg I 178. Hau da garia larrañean belar gaistotik berezten den gisako bere azken
juzganzan onak Jangoikoak gaistoetatik bereztea. Ib. 202. Etzuen deusere kanpotik bertze haurretarik berex
zezakenik. Lg II 114. Berexiren ditu batzuk bertzetarik, artzain batek bildotsak akherretarik berexten dituen
molde berean. Ib. 248. --Zer endelgatzen düzü hirur persona hok bata berzianik berexiak direla erten düzünian?
--Endelgatzen düt bata eztela berzia. CatLan 25. Arimaren gorphutzetik berhextia edo separatzia. Ib. 58. Ez
nazáken deusek ére / beréxi bereganík. LE Kop 151. Meizakindiaren edo Metafisikaren medioz berhez lizateke
amorioa hogei erthailtan. Egiat 207. --Noiz, edo zenbat hordutan esaten dira Salmo oek? --Zazpi hordutan, eta,
onela bereizturik, derizte Besperak, Konpletak, Matutiak [...]. Ub 167s. Jesu-Kristoren gorputza obian berezia
edo kendua zegoan haren Jainkotasunagandik? Ib. 135. Haren ill-ondoan zatitu ta berezitu zan haren Erreinua.
Ib. 43.
(s. XIX) Berex bitez akerrak / Ardi amultsu hetarik. Monho 54. Biziotik bertuteak berexi dituena / Ezagutua
izan da ardirik justuena. Ib. 48. Jesus gugátik ilík, / arima berezirík. LE Kop 199. Arima gorputzetík berexiordúko.
LE Ong 140r. Orregatik Elizak beti nai izan du gizonezkoak bereziak egotea emakumeetatik. AA I 530.
Aginduko die Jaunak bere Aingeruai, bereistu ditzeela gaiztoak onetatik. AA III 541. Karitate xoilak berexten
ditu Jainkoaren umeak debruaren umetarik. Dh 250. Ezin kanpotik bereztu edo distingidu leitekez geijenetan iru
adorazinoe oneek. Astar II 45s. Bata bestiagandik bereztu edo distingietako. Ib. 53. --Aphezak Ogi eta Arno
kontsekratuen akzidenteak berexzten dituelarik, hausten da Jesu-Kristoren Gorputza edo Odola? -
-Ez: Jesu-Kristo aurkitzen da den guzia berezi den pharte bakotxean. CatLuz 36. Ardien berheztera habil ordin
hi! Etch 338. Berezi bear da bikaña eta ifiñi erretillu batean gazi antz piska bat artu dezan arteraño. It Dial 84
(Ur aldenduko da). Urre, zillar ta beste edozein menasta, zaborraz ta tortikaz naspillaturik egon arren, erdoi
tartetik garbiro bereisten dituen bezin ondo. Izt C 7. Arabako Probinziarekin Gipuzkoaren mugaak berezitzen
diraden txuntxurrean. Ib. 111. Bidasoa da sortzen mendebal aldean, / Espania duela berexten yaustean. Hb Esk
86. Pake ona eta txarra berezitzen dituen nere itzaren ezpatarekin. Lard 394s. Onen gañeko urak beekoetatik
berezitu edo apartatu zituen. Ib. 1. Auziak zuzen erabakitzeko argia, eta ona gaiztoagandik berezi eta banatzeko
jakiundea. Ib. 209. Kristok aingeruei manatuko diote, onak gaixtoetarik berez detzatela. Dv LEd 265. Ohartzen
naiz arima berezten hari dela gorphutzetik eta badihoakidala. Ib. 173. Edozein gaitzez jo beneza Jaunak, eta
egin bezat gehiago oraino, baldin deusek ere herioaz landan, berezten banau zu ganik. Dv Ruth 1, 17 (Ker
bananduko gaitu). Baldin eta eriotzeaz landa bertze gauzik berexten banau zure ganik. Echn ib. Berezi behar da
gaina eta ezarri untzi batean garratz iduri gozo bat har dezan arteo. Dv Dial 84 (Ip berhezi behar da). Orai,
moten berezteko, aiphatzen dira bihi samurra eta bihi gogorra. Dv Lab 39. Ezen Yesusek abiatu zuen, berezi
zituenean Apostolu eta dizipuluak, lehenak emanez bigarrenen nausi. Hb Egia 109. Beraz hura ganik berezten
diren Eliza guziak ez diteke apostolikoak. Ib. 108. Egia gezurretik berexi zenean. Laph 89. Elgarretarik
behextean, hitzartu zuten anaiek bezala maithatuko zutela elgar. Ib. 170. Izan zala berezitu eta gordea jatorrizko
bekatuaren kutsutik. Ur BulaG 526. Berezitu diradela Elizaren batasunetik. Ib. 557. Lege zaharreko zeremonia
bat zen, zuñek Jinkuaren popülia beste mündüko popülietarik berhezten beitzian. CatS 98. Batera ta bestera
alkar berezitzea, gure santuari Vizenziara Fabro ta Lainezekin joatea zegokiyola. Aran SIgn 92. Pekatu illgarri
edo mortal eta benial edo ez-illkorra zertan berezitzen diran erakusten ibilli. Ib. 62. Aita Andresek bortxatu zuen
behextera ebatsia zaukan emazte giristino baten ganik. Prop 1876-77, 1. Bien etzaunzak alkargandik bereizten
zituen amiltoki izugarri alderonz. Arr EE 1882c, 554. Berezitu zituzten mendi aen sartaldeko lurrak, zazpi puska
egiñaz. Etxeg ib. 562. Berak bereixtia asko ez dala, beste anaiak bide onetatik bereixten dituztenak. Bv AsL 198.
Etzan arengatik [munduko gauza] aiekgandik orduan osoro berezi. Ib. 30. Bereziturik zerbait bere
lagunagandik, oiu egiten zuan. Ib. 169. Bere torreak, bere muruak, bere ontziak, / Zureak dira bereiztu baga
batxo bere. AB AmaE 439. Baduzue hauta. Behar zarete berexi zuen ahidetarik edo Jesu-Kristoren ganik. Jnn
SBi 130. Hura da heriotzea, maiteenak berak bat bertzea ganik berexten dituena. Lap 48 (V 26). Mariaren
gogoa eta bihotza ezpeitziren jagoiti Jinkoaganik berhezten. Ip Hil 34. Haren barnia berrogei eta laur harrihabek
edo kolonak, laur herrokatan ezaririk, bost phartetan berhezten die. Ib. 99. Adar-beso nausiak
elgarretarik berexten diren sarde haren altzoan. HU Zez 117. Guk ez dugu hemen deus egiten ahal, hazi onaren
tzarretik berextea baizik. Ib. 51. Gutixago edo gehixago eraikiak dire [mendixkak], errekaz behexiak. Prop 1896,
108. Zeinbat dira Angeru onak eta zelan berezituten dira edo desbardinduten dira euren artian? Itz Azald 75.
(s. XX). Soldadu bat, ezpata handi bat eskuan, behezten da bertzetarik. Prop 1903, 12. Nor zen errege,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
940

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
hamabi jende-araldeak tenplotik berexi zirenean? CatJauf 33. Nola berextan den gizakia emaztekitik. Mdg 147.
Iru mordoskatara berexi zituzten milagrozko sendatze ok. Goñi 94. Herriaren erdia ari baita harentzat ile
berexten, joiten harrotzeko, lertzoaz gabetzen, xuritzen. JE Bur 197. Berexten direnean hoien gozorik handiena
hau da: elgarren jorratzea, aphaltzea, belztea. Ib. 164. Artzainek arthaldeak nahastera utzi zituztela; zer nahi
ikusi zutela zoin zoinena ezin bereziz. Ib. 21s.
Elgoientar guztiak, au entzunez, eskuak berealaxe berezi zituzten, txalorik ez. A Ardi 70. Alemaniako etsai
minenak elgarretarik behar zirela berexi. StPierre 32. Zorigaiztokoen leku edo gaiztoki edo su-lezeaz gañera iru
toki bereixten dittugu. Inza Azalp 72. Gauza bakoitzaren izatea, beste gauza guztietatik bereizten duan artan
dago. Ib. 39. Jesus iltzean bere anima edo gogoa berexi zan gorputzetik. Ib. 74. Aurtxo bat berezi zuten
bestetatik eta utzi zuten iñoiz Jaungoikoaren berririk eman gabe. Ib. 33. Oraikoan, elgarretarik berexi nahiz.
Bainan, debru bat! bikhe ozpina hura, errekan hola busti ere zelakotz, gehiago lotzen baizik ez zitzaioten! Barb
Sup 30. Lotzen dira borroka. Horien berexteko, egin ahalak egiten dituzte Ganxumek eta Battittak. Ox 52.
Elgarretarik gaituztelakotz / gaixtakeriaz berextu. Ib. 162. Eleizako zarata andia ta negarra ta oiuak etziran gai
a Jainkoa ikustetik bereizteko. "Para apartalle". Or Tormes 113. Neri iduri zait, iru gauz oiek erabat aginduko
zitula, baño bere buruan berexi egingo zula irugarren aukera ori, Lizarragaren mendean jartzeko ori. Or SCruz
115. Lurrean azkenez elkar laztandu genun, zeruan elkar ikusteko asmoan, eta bereixi giñan. Or Mi 136.
Gorbelarengandik bereizi ta [...] muñ egiten zion bere ezpain zurbillekin, lagun zuriari. Ib. 55. Ama batek
besoetan zaukan aurra errialdera begira zagon eta aurrak beren etxea ezagutzen zuela adiarazteko zion amak:
bereixten du emendik. FIr 158. 1.000 langile baño geiago bazituzten meatzetan, urre eta zilar bereizten. Ib. 133.
Unelako beste gaitza batzuekin, etzituzten orai bezala berexten baizik eta "cólico miserere" izenarekin deitzen.
Ib. 169. Guri eskuara maite hau / kentzekotzat Frantziak, / Hobe laite Frantziatik / baginte bereziak. Etcham 51.
Esanaz: "Oraiñ berexi dira / gure tarteko nastiak". Tx B II 168. Elizaren trebeseko bideak aldare-aitzineko
grillatik berexten duena. JE Ber 22. Bereizi ditzadan barruti bitan, beintzat, emen datorzkigun olerkariak. TAg Y
1933, 21. Onen osaba-amonak, Liorko, Onki eta Onuzki adizkideak eta "Maitale berriak" nortzuk diran
bereiztea ez litzake zalla. Aitzol in Ldi UO 7s. Elizatik egoztea bezela da: fededunen billeratik berextea, kentzea.
Ir YKBiz 457n. Baña Kristok noizpait (azken epai-egunean) berexiko ditu onak ta gaiztoak. Ib. 43n. Apezik non
ote da? Non lege-gizonik / zurea ta nerea bereiz dezakenik? Or Eus 103. Baduk oberik! Apeza itsatsi gelditzen; /
eskua bereizi nai ta alperrik nekatzen. Ib. 52. Gauzen balio biok antxiña ta beñola aitatu, zenbakeu ta berezi
ebazan Aristotelesek. Eguzk GizAuz 51. Mami-gañera bere neurrian gazura bereizi dedin. TAg Uzt 89. Hitzartu
zuten beraz elgarretarik berexiko zirela harat eta hunat joaiteko. Zerb IxtS 15. Abraham eta Loth behexten
elgarretarik. Ib. 18. Gogoa nahasten zaio, eta azkenean hala dena eta hala ez dena ez ditu beretzat ere nehundik
berexten ahal. Lf Murtuts 9. Txorien txorrotxioak bereixten txapeldun. Zait Sof 143. Illobirik gabe bego
Yainkoengandik bereizita. Ib. 191. Atzo ta gaur-ik, naiz gerokorik, / ez du zeruak bereizten. SMitx Aranz 169. Ta
zure erriagandik nere erria bereiziko dut. Ol Ex 8, 23. Gaua illuna zegon txit eta ezin zitekean irudi aren
nortasunik bereizi. Etxde JJ 152s. Etxeko guzien zemai eta erabakiak etzuten bere maiteagandik bereiziko. Ib.
36. Banako gelatxotan bereiztuak zeuden. Ib. 184. Zeren ez baita bereizi behar Jaunak alkartu duenik. Mde Pr
142. Luchresik ez daki Amontilladoa Sherry ardotik bereizten. Ib. 107. Gorputza hilik ere, giza nortasunak
bizirik jarraitzen duela diote; aldatu egin bait da ukigaitik berezi den ezkero. Ib. 346. Berriz ere jende gaiztoek
ninate hiregandik berezi nahi ukan. Mde HaurB 105. Ez nekike zer esan eta iardutean ez nezake [gorputz-miña]
bereizi atsegiñetik. Or Aitork 262. Zuk mukulugai eite-gabe au tankeratu ta bereizi baiño len ez zala ezer. Ib.
341. Mailaz maila bestetariko diran gizakumeak ere bereizi egiten zituen Erakleitok. Zait Plat 34. Bata ta bestea
bereizteko enuxu-banuxu dabil. Ib. 26. Ez-danak, ordea, utsa izaki, ezer ere eztezake banatu edo berezi. Ib. 44.
Bidea biziki laburtua atzeman nuen elgarretarik berexi ginelarik. JEtchep 110. Bi alhorrak berexten dituen
hesian bizi da [intzaur ondoa]. Ib. 47. Gure lana ongi ateratzen bada, nola berexi bear ditugu irabaziak? Izeta
DirG 22. Nolanai ere, bera ezta utseziña onaren eta gaitzaren bereiztean. Vill Jaink 105. Jainkoaren itza bere
muin soillean, eta beronen inguruan pillatutako giza-iritziak bereizten ez jakiteak. Ib. 43. Bi gurari-mota berezi
bear dira. Ib. 142. Eta auetan ere badira beste batzuk ain ondo berezi ta banandu bageak, olako tarte luze-labur
muga-ezak. Onaind in Gazt MusIx 152. Atsegin oni, beste atsegin guzietatik berezitzeko, aragi-atsegiña deituko
diogu. MAtx Gazt 39. Arras adixkide elgarretarik berexi direla. Larz Senper 60. Bertan bereiziko dituzu
ugalketarakoak, aldareetan opaltzekoak ta lurra irauli eta zelai legorrak okuntzatzeko erabiliko dituzunak. Ibiñ
Virgil 97. Zerutik jautsiak izan balire bezala, eta arima gorputzetik berexia. Ardoy SFran 155s. Bainan ez da
beti errex, ez etare beti haizu, bat bestearen ganik [zeruko erresuma lurrekoaren ganik] berextea. Ib. 325. Ez ditu
bereziko / pobre ta aberatsa. Uzt Sas 299. Joaitean hartu nuen naigabe samina, / hala nola betiko berexi bagina.
Xa Odol 307. Iñoren bizi-maillarik naiz bizi-legerik bereizteke. Berron Kijote 166. Gaulako Amadis
kementsuaren anaiak ez zuala bereizitako andererik izan, aren babespean jarri aal izateko. "Señalada". Ib. 147.
Metodoak, ordea, bereiz ditzake eta aska sortzez eta izatez baturik daudenak ere. MEIG VIII 108.
Discriminar. "Nihor berezi gabe mintzo naiz, je parle sans acception de personne" Dv. Nihor berezi gabe
behar du artha eta karitate aberatsenzat bezala pobrenzat ere orobat. CatLav A 6r (V 7). Ezagun zituen guzien
ahokiari jarraikitzale izana baitzen bera, den apalena berexi gabe. HU Aurp 169. Aretxek bai maite zituela bere
urko-lagunak bear dan bezela, iñor berexi gabe! Ir YKBiz 267.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
941

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
"Herrian ez dut berezten nihor, je ne distingue personne au village. Nihor ez dut berezten lan horren egiteko
gai denik, je ne reconnais personne qui soit en état de faire ce travail" Dv. Sei mila arimetan sarthua delarik
[Hasparne], / Lan liteke berexten sinheste gaberik. Hb Esk 108. Mandozainak begi ükaldü batez behexi zütian bi
zahagi ardu. Const 26.
berezitu (Lar). "Especificar" Lar.
bereistu (Lar), berezitu (Lar). (Part. en función de adj.; sólo incluimos aquí las formas en -tu, claramente de
part.). "Egregio", "electo" Lar. "Apartado", "dividido" Ib.
v. berezi. Kontura bedi, bada, nor nai Probinzia onetako arategi eta etxe berezituetan urtearen buruan iltzen
dituzten abelgarriaz. Izt C 173. San Sebastianen izenarekin Elizatxo bat jarri zeban eskale bideanteentzako
Arroztegi edo Hospital, gela berezitua estudianteentzat zebala. Ib. 452. Hiztegiaren bitartez zabaldu ditu
[Larramendik] voces facultativas direlakoak, gero hiztegi berezituetan (eta berezitu hitza Larramendik asmatu
zuen) ager daitezkeenen modukoak. MEIG VII 33. Asmatzea zilegi zela [...] "voces facultativas" direlakoetan,
hots, alemanez fachsprachlich (eta hemen orain berezituak) omen direnak. MEIG V 100.
2. berezi (G, AN, L, BN, R; Urt I 72, Arch VocGr, Dv, H; -rh- Arch VocGr, Gèze), berexi (L, AN, B, BN; Dv,
H; -rh- S; H), berezitu (H), behexi, berezitu, bereistu (Lar, H), berexitu. Ref.: A (berezi, berexi); A Apend
(berexi); Lh (berexi); Asp Leiz2 (berexi); Gte Erd 30, 151. (Aux. trans.). Elegir. "Accensere, hautatu, berezi" Urt
I 72. "Elegir", "escoger" Lar. "Choisir" Arch VocGr, Gèze. "Choisir [...]. Jainkoak berezi zituen Israeldarrak
bere populu hautetsitzat, Dieu choisit les Israélites pour son peuple d'élection [...]. Har zazu berezi gabe metatik,
prenez indistinctement dans le tas" Dv. "Choisir, élire" H. "Berexi, elegir, para distinguir de berezi, separar" Asp
Leiz2. "Zuk berexi, ni joatea edo zu tortzea (AN-5vill)" Gte Erd 30. Tr. Documentado desde Leiçarraga. No se
encuentran ejs. vizcaínos ni suletinos.
Sei egunez bere obra guziak kreatu zituen ondoan bere obrén konsideratzeko berezi ukhan du zazpigarrena.
Lç Ins D 5v. Apostolu izatera deithuak, Iainkoaren Ebanjelioaren predikatzeko bereziak. Lç Rom 1, 1. Saluta
ezazue Rufo berezia gure Iaunean. "Élu au Seigneur". Ib. 16, 13. O gloriosa patroña, / Zeñi ene kargua, / Iaun
puxantak baitarotzu / Eman berezitua. EZ Eliç 16. Deitatiak hanitz direla, baina bereziak gutti. Tt Onsa 78.
Birjina Ama handiaren / Birjina espos garbia, / Haz-aitatzat hemen munduan / Jainko Jaunak berezia. Gç 42.
Berezien ogia, urrikal gakizkitzu. Ib. 125. Jesu-Kristo Jaunak bere fedearen irakhasteko berezi zituenek,
Jainkoaren fedea eta Ebanjelio saindua jakin arren. ES 394. Bertze hanitz hitzkuntza zelarikan Munduan,
Hebreoa berezi zuen beretzat, eta hartaz mintzatu izan zen. Ib. 387. Jesusek beretzat berezi ta maite zaituen
anima. Mb IArg I 206. Berezi izan nau haren populuaren buruzagitzat. Lg I 302. Manatu zuen bereziren zirela
hamabi tributan hamabi gizon. Ib. 187. Jesus Birjinen Esposa, amatzat Birjina bat berezi duzuna! Mih 23.
Arimo óna, ezi Kristio ingaituénak ta berexi bere etxéko, naigaitu ere egín sálbo. LE Ong 126v. Galdetu zion
Juduai zein nai zuten Paskuetarako libratzea, Jesus edo Barrabas lapurra, eta berexitu zuten Barrabas ojuka.
LE Urt 162 (ms. 57r eskojitu). Anitz dire deituak, baña guti eskojituak edo berexituak. Ib. 355. Kainek ofrezitu /
zuen primizia, / izan zan lurrak eman / oi duen garia; / Abelek artaldean / zituen ardiak, / gizenenen artean /
ongi berexiak. It Fab 222s. Erosteko feriyan / aurerra txerriya, / berexitzen derala, / al bait, umaziya. Ib. 40. La
Fontainaren alegia berheziak, neurt-hitzez Franzesetik Uskarara itzuliak. "Choix de fables". Arch Fab 1.
Amosten bürian [artzañak] behar düke berhezi beste holako lekhü bat. "Choisir". Arch Gram 121. Lafontenen
fabledegian ez dut itsurat eta ahurka hartu, aitzitik ikhusiz, miratuz eta berexiz. Gy IX. Berezi ditezela beste
milla arki litezken politenak. Bil 161. Andre dena Maria Agorrilakoa behexi zuten biltzarre berri batentzat. Laph
138s. Jinkuaz berhezirik eta igorririk izatia gizuner haren erakustera. CatS VII. Ez du berezi jauregirikan /
mundura argitaratzeko. Zab Gabon 43. Eta adierazi zion Zeruko Erregiñari, Bera berezitzen zuala erriko
Bitartekotzat. Ib. 96. Zeñetan bereizten nazun zure lagun maitatsua izateko. Otag EE 1882c, 584. Hannibalen
bai eta Pomperen / Gerla-gizonen erdiak / eskualdun zalhu zailak ziren / Hoberentzat berexiak. Zby RIEV 1909,
399. Hortik ageri da Jainkoak asteko zazpigarren eguna bertze egunetarik berezi eta hautatu izan duela. Arb
Igand 60. Hoberenaren berextera behar baitu beraz ari, bere onetan. JE Bur 162. Sarituko eztiran lanak, eta
argitaratzeko berezituko eztiranak eramateko baimena, egillien eskuan egongo da. EEs 1912, 152. Zeruko eta
lurreko Andre Denak berezi zuen bere egoitzarako, leku zoragarri au. FIr 163. Ea ez denetz toki auta gure
aitzinekoek berexi zutena, yakinki eta etsaiek etzutela beste ihes-biderik Garazi alderat yausteko. Zub 30. Zezentokiya
non egiñ ere / dama orrek zuen berezi. Tx B I 78. Mariak puskarik onena berexi du; etzaio ori kenduko. Ir
YKBiz 269. Bitako bat berexi zan, Usoa. Apaldu gabe gelditu ala arratoi tartean lo egin. Etxde AlosT 30. Berexi
omen dute auziaren eguna. Izeta DirG 106. Bat ez nezake berex, oro ditut maite. Xa Odol 318. Hautatu eta
berezi beharra, horra gizonari eman izan zaion dohaia eta zigorra. MEIG III 73.
3. berezi (Dv, H), berexi(AN-gip-5vill), bereistu (H), bereiztu. Destinar, asignar; reservar. "Jainkoak guretzat
berezi dituen onthasunak, les biens que Dieu nous a préparés" Dv. "Berezozute bakhotxari bere zathia" Ib.
"Assigner. Bakhotxari berezi zionean bere zathia, quand il eût assigné à chacun sa part [...]. Ordonner.
Iangoikoaren legeak bereisten dizkigun gauzak, les choses que nous ordonne la loi de Dieu (Mb)" H. "Bereitxi
(AN?, Mb), designar, señalar. Konfesari onak bereisten diezten egunetan, en los días que les designen los buenos
confesores (Mb OtGai pról)" A. "Ura egiteko denbora berexi zuten (AN-gip-5vill)" Gte Erd 76. Eta eztuzu ez
pensatu behar, ondokoetara utzteaz konplitzen duzula. Ez eta ondoko hei, zertzaz paga esleiturik, berezirik, eta
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
942

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
seinalaturik utzten baderauezu ere. Ax 242 (V 162). Geren onerako Elizak berezten dizkigun konfesio ta
komunio, barur, mez-enzute guziak. Mb IArg I 155. Artu zuen S. Franzisko Xabier-ek ontzien gobernari ta
beraren ontziko nagusi jaunak berezi zion gela-modu bat. Mb IArg II 343. Utzi izandu diet, artarako ziran
Errietan, Jesusen Bihotzaren izeneko Kofradia edo Kongregazionea, hartan sartzen diranak egin behar dituzten
zenbait gauza bereisten nieztela. Mb OtGai pról. Estúzie berexikó egunbát sikiéra Jangoikoaindáko ta
arimaindáko? LE Prog 104. --Zer esan nai du Kristo izen onek? --Ganzutua, konsagratua edo Jainkoarenzat
bereiztua. Ub 41. Aste guziez ere egun bat, larunbata, hortarakotzat da berexia. Dh 264s. Ehun burutarik begiz
hautatzen du / Ederrena, gizenena, / Sakrifiziotan ofrei zaitekena, / Aho saiñduentzat berexia zena. "On l'avait
réservé pour la bouche des dieux". Gy 235s. Su handi hekietan zure tokia berezia darokate. Dv LEd 100.
Franzizkori behexi zion ezin sendatuzkoen ospitalea. Laph 166. Hortarako berezi aphezak beizik ezin eskeini
dezake. Arb Igand 94. Bere Aitak berexi dion egun ta orduan, ez gizonak nai dutenean. Ir YKBiz 293n.
Nunbaitik, zuretako berexia den neska gazte batek ihardetsiko dautzu. JEtchep 90.
4. berezi, berexi (L-ain, BN ap. A), behezi, behexi. Ahorrar. Joanen niz Amerikalat. Lanian ariko niz
galtzerik gabe. Zühürki biziren niz, eta holaz diharü meta bat behexiren düt. Eskual 21-3-1913, 4 (ap. DRA).
Beraz diruba berezi dezu / asko gustatzen zaitzuna. Tx B II 151. Bena hebentik aitzina / zurekin egon nahi nüzü;
/ Bi sos behezi beitüt / untsa izan beharrak gütützü. Casve SGrazi 42.
5. bereztu. (Sust.). Distinción. Ezin kanpotik bereztu, edo distingidu leitekez geijenetan iru adorazinoe
oneek; eta alan barrutik, edo geure intenzinoiagaz egin biar dogu bereztu edo distinzinoe au. Astar II 46.
- BEREIZIAN (berezian Lar, Añ (AN), A; berexin AN-5vill; bereixin G-nav; berezituan G). Ref.: A
(berezituan); Iz Als (ikus); Gte Erd 273. Aparte, separadamente. "Aparte" Lar y Añ. "Aparte (msLond)" A. "Ta
mutiku ee bai kamionan puntan, bereixin" Iz Als. "Berexin bizi da [='separado de su cónyuge'] (AN-5vill)" Gte
Erd 273. v. BEREIZIRIK, berex. Ta gizataldea igorritakoan, Bera mendira igo zan, berezian otoi egitera. Ol
Mt 14, 23 (Lç bereziki, TB, Dv, Ur, Echn, SalabBN, Samper, Or, Ker, IBk bak(h)arrik, Ip, Hual bera, Leon berbera,
IBe bakardadean). Berak irakatsia ta beste sofistek irakatsia, alegia, nahasi bage, bereizian iraunerazi.
Zait Plat 117. Mosaiko batean, pusketatxo bati, bakarrean eta berezian begiratzen badiozu, zirriborro itxusi
batzuk baño eztituzu ikusiko. Vill Jaink 49. Oker izan da Donibane Gurutzen olertigintza bakoizka ta berezian
artzea. Gazt MusIx 159.
- BEREIZIETAN. "Berhexietan dizü (S-lig), il l'a un peu séparé" Lh, que da berhexi como dim. de berhezi.
- BEREIZIRIK. Aparte, separadamente. "Berezirik (R-uzt), aparte" A. v. BEREIZIAN. Bana, nabaski /
zuretako aski / enaizela sinetsirik, / zuk ni zureti, / aiher naiz, beti / nadukazu berezirik. O Po 12. Eta aingeruak
egonen baitira iuje haren aldian inguru, tronpeta soñuz onen alde eskhuñian, eta gaiztoen alde ezkerrean
berezirik ezarten. Tt Onsa 35. Kateximaren erraiteko, mithilkoak eta neskatilak berhezirik, althe bederatan
izanen dira. Bp I 24. Jentartetarik berhezirik, othoitzetan zaudelarik. CatS 31. Ori egin ezkero, senar-emazte
aiek berexirik gelditzen ziran, ta geroztik beste batekin ezkondu zitezken. Ir YKBiz 123. Arren hedexuriek gütie /
heben nahi berhezirik, / Bortxarazi egoitera / bakhotxa gure gaintitik. Casve SGrazi 110. Pozaren pozez,
bereizirik jarri zuan [liburua]. Berron Kijote 82. Zati horiek batzuetan berezirik agertu behar dutenetan, nahi ta
ez, askaturik idaztea hobe. MIH 104.
Etxean sartu ta gaxoaren emazteari nik: "Zer dio, nahasirik dago?" Emazteak bizi-bizia; "Noiz dago
berexirik?" FIr 185.
- EZIN BEREZIZKO. "Inséparable, qu'on ne peut distinguer" Dv.
Etim. De bere + -z + -i; para el desarrollo de i (bereizi, berexi...), v. FHV 159.
bereizi. v. berezi.
bereizigaitz. v. bereizgaitz.
bereizizio, berexizio. División. v. bereizkuntza. Egin zen ere berze berexizio bat deitrik, batzuk
aztiodactilo piltzubatdun, eta aztiodactilo anitzpiltzudun. Garral EEs 1925, 24. Idia xiten da bizpur itxura
basatarretik, eginez bi berexizio. Ib. 23.
bereizkeria, berezkeria (S; Hb ap. Lh, Dv, H; -rh- Hb y Foix ap. Lh), berhexkeria (Dv, A), behezkeria (S).
Ref.: A (berezkeria); Lrq (behezkeria). Discriminación, distinción (en sdo. peyorativo). "Berezkeria, choix, en
mauvaise part. Jinkua hanitx maneriaz mintzatzen zaikü ihuren berhexkeriarik gabe (Imit. Soul. I 5)" Dv (la cita
es errónea: en Maister e Inchauspe sólo se encuentra berhezkeria). "Berezkeria, privilège, acception de
personnes [...] (Mst)" H. "Berhexkeria (S; Imit I 5), acepción de personas" A (que lo toma sin duda de Dv).
"Berezkeri, berezkeria (S; Imit I 5), acepción de personas" Ib. "Behezkeria /beheskéia/, particularités, avantages
particuliers dont on fait profiter quelqu'un" Lrq. Jinkua hanitx maneriaz mintzatzen zaikü ihuren
ber]e[hezkeriarik egin gabe. "Sine personarum acceptione". Mst I 5, 2 (SP nihoren begitartera behatu gabe).
Hañ largoki, hañ dohañ, eta hañ gogo hunez, ihuren berhezkeriarik gabe, zure graziak emaiten dütüzün. Mst III
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
943

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
22, 3. Grazia aldiz debot, eta komün da, berhezkerier ihesi egiten dü. Ib. 54, 4. Jinkoa hanitz maneriaz
mintzatzen zaikü, ihuren berhezkeriarik egin gabe. Ip Imit I 5, 2 (Ol iñoren bereizkeririk gabe). Garbi ikusten ari
naiz, Jaungoikoak ez duela bereizkeriarik egiten; baizik-eta onartzen duela, Haren beldur dena eta zuzen
dabilena, edozein herritakoa dela ere. IBk Act 10, 34 (IBe ez duela inorekin bereizkeriarik egiten; Lç eztagoela
personén aparenziara beha, TB ez dela behazale iduriei, Dv nor-nor-den ez duela Jainkoak begiratzen, Ol
norkeritan Yainkoa ari ez dala).
División, separación (en sdo. peyorativo). Ona gu euzkotarrok / batzeko zegaitia, / zorundu nai badogu /
Euzkel-erri maitia. / Jaunari otoi egin / anaieri besarka... / berezkerizko kezkak / bertan bera laga-ta. Enb 50.
Ikerlan horietan sartu dena galdurik dago gizona ta gizartea bere soilean, itxuratu duten inguruneaz aparte,
ezagutu nahi baldin baditu. Bereizkerietan hasiz gero, bada beste arriskurik are larriagorik. MEIG VIII 63.
Distinción sutil (en sdo. peyorativo). Ez al dukegu ori legegizon baten burezurra? Nun dira orain bere
kako-makoak, bereizkeriak, zearkeriak, igesbideak eta atzipeak? "His quillets". Amez Hamlet 156.
En DFrec hay 3 ejs. de bereizkeria y uno de berezkeria, bereixkeria y berexkeria.
bereizketa, berezketa. División, separación. v. bereizkuntza. Munduaren azkenean onen ta gaiztoen
artean egingo dan berezketa. Ir YKBiz 183. Bestalde, arritzekoak zituen ango agintarien iardunbidea ta
lanbideen erabateko bereizketa. Erodotok zionez, an batzu begi-sendatzaile, bestetzu ortzaginlari, bestetzu
barneko eritasunen atxeter omen. Zait Plat 13. Ze irizpidetan finkatu diren bereizketa egin dutenak ez dut garbi
ikusten. MEIG VII 36. En DFrec hay 18 ejs. de bereizketa y 6 de berezketa.
bereizki. v. bereziki.
bereizkiro. v. berezikiro.
bereizkizun, berezikizun (Lar, Hb ap. Lh). "Separable" Lar.
bereizkunde, berezkunde, berexkunde, behexkunde, bereixkunde. Tr. Documentado desde mediados del s.
XIX sobre todo en textos septentrionales. En DFrec hay un ej., septentrional, de berexkunde.
Separación; distinción, distingo. v. bereizkuntza. Laguntza horiek emanak izan dire behexkunderik gabe,
bai paganoer, bai protestanter, bai giristinoer, bakhotxari bere beharren arabera. Prop 1876-77, 225. Nihork,
Eliza mintzo denean, ez du eskurik haren irakaspenetan berexkunderik egiteko, batzuen onhartzeko, eta bertzen
arbuiatzeko. Dih GirLeg (ed. 1897), 44n. Goraki diotenak ez dutela nahi berexkunderik, are gutiago
jazarkunderik. HU Zez 91 (parece referirse a la separación de la Iglesia y el Estado). Lehenago erraiten ginuen
Prussiens eta bertze izen asko. Orai ez dugu egiten berexkunderik Alemanen artean. Oro izen beraz deitzen
ditugu, Boches, oro zaku berean. StPierre 21. Ikus, orain, txindurritegiko biztanleen bereixkundea. Ldi Y 1933,
85.
Han zagon Michel Garikoitz bethi ongi egiterat ekarria guzieri, sekulan berexkunderik egin gabe. Etcheb
Zeruari 172 (ap. DRA). Heidegger-ek Platon erasiatzen du, izaitea eta agertzea elgarretarik osoki berezi
dituelakoan; berexkunde holakorik ez omen da ezagun Heladeko lehen filosofoen erranetan. Lf in Zait Plat XX.
Diferenciación, variedad. Eskuararen eremuak hain dire zabalak eta nasaiak non behexkunde hortan
berean aurkhitzen baitu aberastasunik handiena. Arb Igand 14.
Distinción, privilegio. Halako moldez non [Gurutzea] khoroen ornamentik ederrena bihurtu baita, eta
berexkundezko markarik loriosena gizonen artean. Jaur 407.
berezkunde (Dv A). "Exception (He)" Dv. Bada erregela horiek haiñ daduzkat yeneralak, non ez
baitzaie eman behar berezkhunderik edo bere-alde uzteko lekhurik behiñere. He Phil (ed. 1853), 175 (en la ed.
original (209) exzepzionerik; SP ezpaitut hartarik deus ere lekhatzen).
bereizkuntza, berezkuntza (S; Ht VocGr 422, Dv; -e AN-larr), berexkuntza (B; -e AN-ulz, B). Ref.: A; A
Apend (berexkuntza); A Morf 71; Asp Leiz (berezkuntze); Izeta BHizt2 (berexkuntze). 1. Separación, división;
diferencia, diferenciación (tbn. en sdo. peyorativo). "Séparation, berezkunza" Ht VocGr 422. "Séparation, choix"
Dv. "1.º separación (Dv). 2.º (S; Chaho ms.), distinción" A. "Berexkuntza, distinción a favor o en contra de
alguien (B)" A Apend. "Berexkuntze, discriminación. Zertako olako berexkuntzek" Izeta BHizt2.
"Discriminación. Acepción de personas" Asp Leiz. v. berezgo, bereizkunde, bereizketa, bereizpen,
bereizkeria. Tr. Documentado sobre todo en autores del s. XX, aunque se encuentra desde Duhalde y, con el
sdo. de 'excepción', ya en Birjin. En DFrec hay 23 ejs. de bereizkuntza, 3 de berezkuntza y 1 de behexkuntza.
Bada horietan guzietan egin othe dut berexkuntzarik batere nere Jainkoaren zuzenen kontra? Nere gaztedenbora
neretzat, nere atseginak hartzeko [...] berexi othe dut, zahartzen nintzenean [...] Jainkoaren gogora
bizitzekotan? Dh 312. Bainan berexkuntza horren egitera nekez jartzen da apeza. JE Bur 55. Gauzer, elgarren
ondoan ezar eta, eite edo berexkuntza edireiten. Ib. 109. Lantegietan neskato gazteek egiten dute gero [lilien]
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
944

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berezkuntza. Ib. 86. Gentza ekartzen lurrera etorri naizala uste al duzute? Ez noski, dasaizuet, berezkuntza
baizik. 'Separationem'. Ol Lc 12, 51 (Lç dibisione, Oteiza dibisioa HeH aharra, IBk zatiketa, IBe banaketa).
Bereizkuntza ta aukera ori, berriz, ez du yaubek beste erriak baño aundiagoa zeralakoan egin. 'Vobis iunctus est
Dominus, et elegit vos'. Ol Deut 7, 7 (Dv etzaituztete hautatu, Ker ez zaitue maitatu ta aukeratu). Azkenean
azpiko gizeliak oro beren gizartean onartu zituzten Goidelek, berezkuntzarik batere endaz den bezanbatean
ordudanik egin gabe. Mde Pr 223s. Orduan herria berezi zen britaindar gobernuaren ala berjabegoaren edo
berezkuntza osoaren alde zirenatan. Ib. 298. Zenbait aldiz ezpaitzaio jarraikitzen egilea aktiboen eta pasiboen
bereizkuntzari (gizonek-gizonak), Baztanen bezala. AIr in Izeta DirG 10. Auzi ontan, ordea, ajola aundiko
bereizkuntza egin bearra dago: Nola eta Zergatik eztirela bat, eztirela nahasi bear. Vill Jaink 29. Lehen-gizonen
erlijioari begiraldi bat eman ezkero, bereala konturatzen gera bereizkuntza ori egiten etzekitela. Ib. 30.
Berexkuntzarik gabe neska ta mutiko. Xa Odol 232. Berexkuntzatik libra ditzagun gogoak, / batasunerat deitzen
baigaitu Jainkoak. Ib. 276. Bear-bearrezkoa dala bereizkuntza egitea, nagusiaren ta mutillaren, jaunaren eta
morroiaren, zaldunaren eta ezkutariaren, artean. Berron Kijote 228. Sinkronia eta diakronia, aspaldixko irakatsi
zuen Coseriuk, ez dira hizkuntzaren mailako bereizkuntzak, metoduaren mailakoak baizik. MEIG VII 174.
(Dv). Distinción, privilegio. "Distinction. Zer nahi berezkuntza igurikitzen ahal zuen munduaren ganik (Jnn),
il pouvait attendre toutes sortes de distinctions de la part du monde" Dv. v. infra ON-BEREIZKUNTZA. Bere
sortze errugabekotik asi-ta Jaungoikoaren Ama egin ondorean, egundaño Jaunak egin dizkion berexkuntza
guziak. Inza Azalp 155.
+ berezikuntza. Excepción. Bainan heien egitatea iduki behar da arau arronteretikako berex[kun]tz
batentzat. "Exception". Birjin 207. Giristinoek bekhatu batentzat, bakharrik batentzat, berexkuntza egiten dute.
Isoard 9 (ap. DRA). Berezikuntza bat egin nai izan dut, Zeruko berriak ipuina izendun. A EY II 10. Errenkada
bakoitzeko ixil-une oiek badute bereizkuntza bat: laugarren errenkadatik boskarrenera [...]; eta ain xuxen,
bereizkuntza, excepcio onek berebiziko grazia ematen dio kantuari. Lek SClar 106. Arabian jaiotzen diranak
mahomarrak dira ia bereizkuntzarik gabe. Txill Let 125.
Característica, peculiaridad. v. bereizgarri (II). Ona emen, alorren bereizkuntzak aipatzeko tokia:
bakoitzaren indarra, kolorea eta bat-bederak berez ekarri dezaken uzta. Ibiñ Virgil 86.
Selección. Behar ditugu [gure oiloak] lekuarazi eta ezarri haien orde oilo berexkuntzetik (selection) heldu
diren batzu. Gazte 1957 (3), 8 (ap. DRA).
2. "Berexkuntza, depurativo (neol.)" A Apend.
- ON-BEREIZKUNTZA. Sancho Ramirez jaunak on-bereiskuntz (selecciones en pro, privilegios) oso aundiz
bete zituala. Iñarra EE 1893a, 11.
bereizle, berezle (Dv), bereztaile, berexle (Hb ap. Lh), bereisle (Lar), berezile (Lar), berezitzaile (Lar), behexle,
berextale, berextaile. (El) que separa, selecciona, distingue, divide. "Apartador, apartatzallea, alderagillea,
bereislea, berezitzallea" Lar. "Afinador del oro, plata, &c., urrearen, zillararen, &c. garbitzallea, txautzalea,
nastetik berexlea, bereganlea, berezilea" Ib. "Especificativo, banatitzallea, berezitzallea" Ib. "Celui qui sépare,
celui qui distingue, discerne, etc." Dv. "Qui sépare, qui choisit" Lh. [Munduari] bihotzez ukho ginez; haren eten-artean
murru berextaile bat ezarriz. Birjin 181. Gizona, nork ezarri nau zuen gainean juie edo zuzen berezle?
"Iudicem, aut divisorem". Dv Lc 12, 14 (Lç partitzale, TB, HeH zathi egile, Oteiza partitzallea, Ol banatzalle,
IBk erdibanatzaile). Nula berhez arren ogi azi geia? Badira espresüko berhezleak: trieurs deitzen dütie. Eskual
2-10-1908 (ap. DRA). Xoragarri da berexleen ikustea, berak ere lore batzu baitira lore heien artean. JE Bur 86.
Hortaratu da beraz Poincare, buruzagi lehena, eta igorri ditu Ruhr-erat, handik zor daukuten ikatzaren
behexleak eta hartzaleak, bai eta horien zaintzale soldado andana ederra. GH 1923, 118. Elkarrekin liskartu
dira landan; ta bereizlerik ezean, batak bestea yo ta il du. Ol 2 Sam 14, 6 (Dv nihor etzen debeka zetzakeenik,
Ker iñor be ez egoan areik banantzeko). Rusiaren eta Amerikaren artean kokatuz, [nahi litake bilhakatu
indarrez] bat bertzearen tenor berean, berextale eta lotzale. SoEg Herr 14-9-1961, 1. Bereztaileen artean izan
dira halere zenbait batasun-zale. MEIG IX 152. En DFrec hay 2 ejs. de berezle.
bereizmen, berezmen (Dv), berezimen. "Séparation, division, partage" Dv. Dotrinaren berezimena. Mb IArg
I 19. Daigün igantian herrietako botzkak dirateke. [...] Haitatü behar da: [...] 2) ororen huna giñatzen dienak
berhezmenik gabe. Herr 5-3-1959, 3.
bereizpen, berezpen (Dv, A), berezipen (Lar) "Apartamiento" Lar. "Séparation, division" Dv. "1.º separación
(Dv). [...] 2.º cisma" A. v. bereizkuntza. Eta lo-egin duen tokia eta jarri izan den lekhua bere berezpeneko
zazpi egunetan, lohi izanen dira. Dv Lev 15, 21 (Ur berezitua dagoen egunetan). Lurrera pakea ekartzera etorri
naizela uste al duzue? Pakea ez, berezpena baizik. "Separationem" (Lc 12, 51). Ir YKBiz 285 (Lç dibisionearen,
Oteiza dibisioa, HeH aharraren, Dv zein bere alde bihurraraztera, Ol berezkuntza, IBk zatiketa). Askok
ezpaitute Yesusen esanik egin nai, ortik sortzen dira berezpenak ta asarreak ta elkar-ezin-eramanak. Ib. 286n.
berezpen (Dv A). "Partage" Dv. "Distribución" A.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
945

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bereizta. v. berezita.
bereiztantza, berextantza (Hb ap. Lh). "Séparation" Lh.
bereiztari, bereistari (Lar). "Elector" Lar. "Aceptador de personas, personen irakurtzallea, bereistaria" Lar.
bereiztasun. v. berezitasun.
bereizte (Lar), berezte (G, L, AN, BN, R ap. A; Gèze (-rh-), H), berexte, berezitze, behexte. Separación;
división. "Separación" Lar. "Séparation" Gèze. "Bereztea [...], el separar, la separación" A. v. bereizkuntza.
Arrosario oso hura hirur partetan berezten da. Berezte hura Iesus Kristen eta Birjiña Amaren hirur adiñen
eredura egiten da. EZ Man II 186. Berezikotu prestuak gaixtoetarik [...]; sekulako berezitzea, zeinaren ondoan
bi konpainia eta biltzarre hek ezpaitira sekulan elkharrekin geiago kausituko. SP Phil 52 (He 54 separazione). --
Zergatik diozü Eskümükia dela berhezte bat? --Zeren eskümükatia berhezi baita Elizako honen partaletarzünetik
menbro hirotia korpitzetik bezala. Bp I 115. Gari onak edo anima garbiak gordeko ditu zeruko bere ganbar
ederrean, eta orien berezte andi hau utziko du azken juzganzako egunerako. Baña banakako beste berezte bat
egin behar du Jangoiko berak, onak eta gaistoak illez doazen horduz. Mb IArg I 202. Samariako zisma edo
bereztea. Ub 42. Gorpútza aragiskoa iltze / arimaren bereztearéki. LE Kop 199. Kristau doktrina edo
yakinbidearen bereztea. Legaz 10. Berdin Mezan ere bereziki kontsekratzen da odola eta bereziki gorphutza. Eta
berexte horri darontzala, Kalbarioko orhoitzapena gure aldaretako sakrifizioari datxeiko bethi. Arb Igand 99. --
Nor zen errege, hamabi jende-araldeak tenplotik berexi zirenean? --Roboam, Salomonen semea. --Nork egin
zuen berexte hori? --Jeroboamek. CatJauf 33. Zenbat buru beste ainbeste bereizte ta sinestasun badira urbil.
Onek ez du nai Bataiorik; arrek Aldareko Sakramenturik ere ez. Inza Azalp 95. Al dunak ikus beza iru auetan
bizia zein bereizigaitz dan, bizi bakarra, ezaguera bakarra, izate bakarra. Zer bereizte bereiz-eziña! Bereiztea,
ala ere. "Inseparabilis distinctio et tamen distinctio". Or Aitork 387. Bihotz mina etxeko guzientzat elgarretarik
zonbait urtheren behexte hori. Herr 11-6-1959, 2. Ots-itza, berriztea, bereixtea ta, batez ere, doñukidea, gutxitan
gerta izan da gaztel-olertitzan Donibane Gurutzengan bezin eragikor. Gazt MusIx 168.
(H), bereiste (Lar). Distinción; discriminación. "Aceptación, acepción de personas, personen irakurtza,
irakurtzea, bereistea" Lar. "Berezte edo distinkzionea, distinction (He Phil)" H. Nahi du bethi prest dauden
haren loriakotz guzietara, oro sofritzera, batere berexterik gabe, ez lekhuen, ez presunen, ez enpleguen, ez
lanen. Jaur 412. Bere maitetasuna erakusteko, janzi nabar polit bat ere [Jakobek Joseri] egin zion. Berezitze edo
aukera-antz au anaiak gaizki eraman zuten. Lard 48.
berezte (Urt Gram 39), berexte. Elección. "Choix, bereztéa" Urt Gram 39. Ez dira gizonak Jangoikoak
bezala gauza guziak dakiztenak eta askotan uts egiten dute beren berezteetan, ta berezten dituzte beren egiteko
zenbaiterako gizon egokiak utzirik, ez egokiak. Mb IArg II 113. Berak hauta zezan hirur punimendu hautarik
nahien zuena: edo, zazpi urthez, gosetea; edo, hirur ilhabetez, gerlatea; edo, hirur egunez, izurria. Berexte
auhendagarria! Lg I 321s.
bereiztero, bereistero. "Discretamente" Lar. "Discretear, bereistero hitzegitea" Ib.
bereiztez, bereistez (Lar). 1. "Indiscreción" Lar.
2. bereistez (Lar). "Indiscreto" Lar.
bereiztezkiro, bereistezkiro (Lar). "Indiscretamente" Lar.
bereiztu. v. bereizi.
bereiztura, berezdura (Hb ap. Lh), bereztura. Diferenciación. "Séparation, difference, partage" Lh.
Norbait egin behar dugu adiskide berezi eta beregain gure gogoaren arauera, eta partikulartasun hark egiaki
bereztura edo apartatze bat egiten du, ordean apartatze saindua. SP Phil 297.
bereka. "(R), epizootia, enfermedad del ganado" A.
bereka. v. fereka.
berekatu. v. ferekatu.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
946

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berekatutx. v. berakatutx.
berekautan. v. kabu.
berekeria. (Una) de las suyas. Berriz eta laster egiñ zuan Fermiñek berekeriren bat. Urruz EEs 1917, 59.
bereki (G ap. A; Lar, A DBols), berki (V-m ap. A). 1. Propio, particular. "Particular", "peculiar" Lar. "Propio"
A. v. BEREZKO; berezi. Euskarari izen bereki au opa eziñik. Izt C 15. Aotan artzen zuela / Naparren erria; /
Ustez etzuelako / Izen berekia. Izt Po 142. Iru arroka bizi ta pillare gogor bezela daduzkanak dirade,
prestutasuna kristauzkoa kristauai dagozten oitura ederrakin, bere eraenmodu ta bizilege berekiak, eta bere
izkera eder millaka urtekoa. Aran SIgn 205s. Fakultate edo indar ekidal bakotxak bere betezarri eta xede
berekia, bakarrik badu; soñua eta arrabotsa bearrien betezarri berekiak dire, argia begien betezarria. Harispe
EE 1884a, 317. Aren [Jesu-Kristoren] lankintza berekia da bitartekotza egitea. Ant JesBi 86. Baizik [Jaungoiko
Semeak gorputza] berekia izateko. Inza Azalp 52. Oldozpen eta burutapenetan iori ta okitua zan Sokrate ta
erabat berekia. Zait Plat 84.
(V, G, AN ap. A), berki (V-m ap. A). "Retal análogo a la misma tela a que se le echa" A. Euskarari ifinia
[Latin itzkuntzako Nia], / Ez puska berekia, / Baizik arabakia, / Eta arrotz etorkia. Izt C 16.
Euskera izkuntza berekia da [='lengua aislada'], oraindañokoan etzaio seniderik edo gurasorik edo aiderik
azaldu. Or Eusk 1930, 252.
beeki (G-nav). "Gaztaina berezko kimatik datorrenian behekiya da; ez da txertua" Satr Ahaid 648.
2. (V-m-gip ap. A), beeki (G-nav), berki (V-m ap. A). Ref.: A (beerki, berki); Satr Ahaid 648. "Allegado" A.
"Behekiyak odolezkuek diranien esaten da" Satr Ahaid 648 (donde se intrepreta como var. de un supuesto
berekide).
3. (V-m-gip ap. A), berki (V-m ap. A). "Egoísta" A. v. berekoi.
4. Mismo, propio. v. 1 bera. Orrela izan baliz, gainerontzekoa Platon berekiak erantsiko zezaiokean. 'El
propio Platón'. Zait Plat 82.
- BERE BEREKI. Propio (de él). Zeñari [ontziari] Erregiña gogoangarri onek ifini zion izen bere bereki au.
Izt C 128. Alere, ez da gauza arrigarria ibai oni ez opa izatea izen egoki gozo ain bere berekia. Ib. 119. Toki au
zan denpora batean Seguraren mugapekoa, beste alderri txiki anitzekin batean, bañan orain Legazpiko Erriaren
bere berekia da. Ib. 112s. Edozein modutan dala Ironzo izengañekoak adierazten du argi eta garbi, euskararen
bere berekia dala. Ib. 499.
- BEREN BEREKI. Propio (de ellos). Azpeitiko Baserri-etxe geienak dituzte iturri beren berekiak. Izt C 82.
Españaren lendabiziko asieratik gozatzen dituzten oitza ta oitura oneski beren berekiak. Ib. 500. Eta beste
edozeiñ bideon ere, lagun-urkoen protxurako izanik, beren-berekitzat ta beren bizi-legearen erakotzat eukitzea.
'Y tener por conforme a su vocación cualquier otro medio que se ofreciese de aprovechar a los prójimos'. Aran
SIgn 95.
berekida. "Particularidad" Lar.
berekidatu. "Particularizar" Lar.
berekietxe. "Casa solar (Aran Loyola 7)" DRA.
berekigabekeria. Falta de algo propio (?). Astoaren jangarrie, berekigabekerie (AN-ulz). "Orrek beartzen
jatera". Inza NaEsZarr 1123.
berekigogabetasun, berekigobagetasun. Argatik alkarrekin bizi izateko asmoak egiñ beziñ laster [...]
arutziko zuten orduan beren berekigobagetasunaz edo jaundereaz, eta menperatuko ziraden on zerizten erregela
edo lege azpira. "Renunciarían a la independencia individual". EConst 14.
berekiko. I (Adnom.). 1. Dirigido a sí mismo. "(Su) amor propio, bere, berekiko amodioa" Lar. Cf. Ub 20: --
Eta zergatik Jainkoak agindu zion [Abrahani]? --Berekiko [=Jaungoikoarekiko] aren leialtasuna, sinismena, ta
fedea progatzeagatik.
2. Propio de él. Anima beraren berekiko etsaiak dira [...] pasioneetatik datozen azturak. Mb OtGai II 170.
Vodkak krea ahal baleza berekiko mundu bat, zoroa, burzoratua. Mde HaurB 12. Eztu galtzen wiskiak / da beste
eranak; / berekikuak ditu / onek falta danak. Uzt EBT 66.
Propio de ellos. "Propios, de la misma naturaleza" A. Laur etsai-aldi dira Jangoikoaren humeen izena
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
947

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
erditsiko dutenak garaitu beharko dituzten etsaiak: berekikoak batzuek, edo beti-beti berekin dituztenak; eta
gañerako guziak kanpokoak. Mb OtGai II 170 (Azkue traduce "asimilados"). --Gure anaia linbokoa ta, doatsu
dirakela al derizkiok? --Ez gu zeruan bezain doatsu, baña berekiko pekaturik egin ez dutenak, ipernutik baño
zerutik urbillago ipintzea arrazoizko ziduridan. Or QA 68.
(Obra) propia, original. Batzuek diote alemaneraz egiña dala [Usandizagaraen eres-antzerki au]; besteak
Puccini ta Debussy anzteraz; orrek esan nai digu berekikoa dala. Garit Usand 31. Fray Luis Leonek beste
zenbait "lira" mota ere ba darabilzki [...], baña berekiko oda geienetan qq tankerakoa aukeratzen du. Gazt
MusIx 63.
II (Adv.). 1. Para sí, para sus adentros. "Berekiko hizketan ari da (G-azp)" Gte Erd 36. "Laidak onela zion
berekiko (G-azp)" Ib. 43. Esaten dute orien atze-ondotik elkarri begiratu edo bakoitzak berekiko: "Bai egizki,
orra gure gisako galduak oriek ere". Mb IArg I 164. Bere bidean bazijoan, ta berekiko: onela bagoaz, zion, nere
botoi guziak laster dijoaz emendik. Cb Eg III 391. Abe Maria, Kredo ta Salbea, ta Jesusen izen gozoa berekiko
askotan aoz edo biotzez bederik esan ditzala. Ib. 250. Esan zuen Konradok berekiko. Arr GB 40. Iñazio Marik
berriz, berekiko: "Ezingo naiz mutill zar gelditu" --esan oi zuan. Ag G 33. Etxe otza dek au, ostatu legorra dek
au --zion berekiko. Ib. 328. Gizon au, berariz ari ez bada, eroa duk, esan zuen apezak berekiko. Or Mi 36. Iru
andre batean, mediku jauna; (berekiko) ia bat betiko emen gelditzen ote zaidan. Lab EEguna 69. Gosarie?
(Berekiko) Goseak amorrau bearrean natxeoan-da, auxe suertea! Lek EunD 28. Ote zan... berekiko zuela
pentsatu. Or Eus 285. Nundik demorrio zetorkidak zantzu ori? --esan zun berekiko--. TAg Uzt 165. "Maider, ene
Maider" ziolarik berekiko. Etxde JJ 236. Bai, Xalbat --zion berekiko Otsoatseko artzaiak abotik pitsa zeriola
amorruaren amorruz--, Piarresekin etziok jolasik. Ib. 124s. "Denboraz bi bira osoak egingo ditu salto batean",
zion berekiko. Anab Poli 104. Berekiko makiñabat astiñaldi eman bearko zizkion. Ib. 86. Tira --iñoan berekiko--
nire burutasunak lar illunak izan dira. Erkiag Arran 74. Ez erabillen berekiko, erretolika makala Txantonen
emazteak. Ib. 90. --Neska barrabana! --diño berekiko. Erkiag BatB 182. "Baña nork sortu arazi dio nere emazte
Mariari aurtxo ori", ziagon Jose doatsuak berekiko. MAtx Gazt 20. Gau batekoa nolabait egingo zuala,
pentsatu zuan berekiko. NEtx LBB 28. Ñok, begirik jasotzeke, berekiko bezela esaten du. Ib. 105. Izan ere (zion
berekiko) ez zan bidezkoa. Berron Kijote 36. "Gainalde zurituak nahikoa erakutsi eta goraipatu ditugu --esan du
berekiko--, goazen behin zoko ilunak miratzera". MEIG I 145.
Para sí (ellos). Ama gaixo auek bazunaten burrukarik aski berekiko, bularreko aurrak uzten. Or QA 45.
2. Hacia sí mismo, en relación a sí mismo. Gizonen artean berekiko txikiena ta gurekiko guzien artean
andia [izan zan Franzisko]. Cb JMJ 20. Orra zein birtute ederrak, Jaungoikoarekiko, berekiko, eta projimo
guziakiko gizona justu egiten duen. Gco I 85.
Para él. Badaki traidore gaistoenak orazioan firme irauten duen anima, berekiko galdua duela. Cb OC I
124.
- BEREKIKOENEAN. Más propiamente (?). Beste alako gai sakon eta barnekoak, adikorrak alegia, olerkari
kementsuenentzat berekikoenan zaizkotelakoan egon ginezke, ertilari oiek dasatenez. "Según criterio de estos
literatos modernos, existen otros temas más profundos e interiores, temas intelectuales, para los poetas atrevidos
y nobles". Aitzol in Laux BBa X.
- BEREKIKOETAN. Para sí, para sus adentros. Berekautan (berekikoetan) esaten ei eban. SM Zirik 25.
- BEREKIKOZ. Para sí, para sus adentros. Polik berekikoz: Gaztelu zaarreko lo-zulo maitea! Anab 65.
berekikotu (Lar). "Abstrahido, recogido, retirado [...]. Abstrahido yo, nere, neurekikotua [...], aquél,
berekikotua" Lar.
berekikotze. "Abstracción, recogimiento" Lar.
berekilako. Acompañante, que está con él. Eta Saulek erran zioten berekilako gizonei: Bilha zaizte eta
ikhusazue gutartekorik nor goan den. "Populo qui erat cum eo". Dv 1 Sam 14, 17 (Ol arekin zegon erriari).
(Uso sust.). "Berekilako hartu nau, il m'a pris pour compagnon. Martin eta berekilakoak, Martin et les siens,
et ses partisans, et ses compagnons, ceux qui sont avec lui" Dv. Jatekoak eta turutak harturik
berekilakoentzat, bertze guziei manatu zioten bihur zitezin beren olhetara. Dv Iud 7, 8. Mundu huntako
berekilakoak maite baitzituen, azken bururaino maitatu zituen. Leon Io 13, 1 (Lç, He, LE, TB, Dv, Or, Ker, IBe
bereak; Ol, IBk beretarrak).
berekin (Dv). Egoísta. v. berekoi.
berekiro. "(En) particular" y "peculiarmente" Lar.
berekitasun. Propiedad, cualidad. Zer dan bere izatea, berekitasunak eta elkartasunak zertzuk diran. Zink
Crit 16. Gauzen barruko izamena gure ikusmenean ageri balego, bertatik izakiaren berekitasun eta alkartasunak
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
948

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ezagutzeko beragan ikusmena zulkatzea aski izango litzake. Ib. 33. Izakien izatasuna, berekitasunak eta
kidetasunak ezagutzeko bideatzaz gogapen orokarrak. Ib. 74.
berekitean (-kittian V-ger). 1. "Por sí, a su modo, a su manera" Otx Voc. Orrattiño, ba-dau idazti onek
zerbait onik zabaltasun au berekittian jadietsi ixan al ixateko. Otx 5. Ondo dabil auntz trinkua berekittian,
otsuak tope egin eztagijon artian. Ib. 53. Onetara zaldika-maldika ta Markolbe atzetxutik itzirik bera berekittian
oñez eroso etorri ettian, gure zaldunak urira eldu ziran. Ib. 116.
2. Para sí, para sus adentros. Amurru bizija artu eutsan gure gixonari ta lepo betenak emon biar eutsazala
erabagi eban berekittian. "Aveva fatto pensiero". Otx 31.
berekitez. "Berekittian, berekittez (V-ger), por sí, a su modo, a su manera" Otx Voc.
berekizko (Añ A). 1. "Innato" A.
2. "(Vc), de la misma clase" A.
berekoi (gral.; Mg PAbVoc, Dv; -kh- Hb y Foix ap. Lh, H), berkoi (BN-baig-ciz; -kh- S; Foix ap. Lh, H),
beregoi (Sal, R), bekoi (BN-lab). Ref.: A (berekoi, beregi, berkoi, bekoi); A Apend; Lh; Lrq /berkhoi/; Iz ArOñ;
Etxba Eib; Satr VocP (berkoi); Gte Erd 230. 1. Egoísta (refiriéndose a una tercera persona sing.). "Amigo de
hacer su gusto" Mg PAbVoc. "Berekoi (c.), berekhoi (S; Foix, Hb), égoïste (en parlant d'un tiers)" Lh. "Avare,
berkhoi, berekor" Lh Eusk 1919-20 (II), 80. v. berekor, berekoitz, bereegi. Tr. Documentado en textos
meridionales desde finales del s. XVIII; en los septentrionales se encuentra por primera vez en Atheka. En DFrec
hay un ej. de berekoi.
Egia esanik [Jesukristo] etzan beñere berekoia izan, aren gañian ezari eta baiari aurrera (askok egin oi
daben legez) erausten eutsala. msOñ 84v. Non da berekoia? zein judioreki duda leike tratu goi, ematea bat
itzultzekotan egun? (136) LE-Ir. --Zergatik deitu diozu [Atrizioari] berekoia? --Zeren biotzak, atriziozko damua
sortzen duanean, bere on eta egitekoari bakarrik begiratzen dion. AA I 174. Baña gazte berekoi onek etzion
bere gogoari baizik ezeri begiratu. Lard 31. Konzienziarik eta Jaungoikoaren beldurrik gabea; berekoia eta
gauza guziak bakarrik bere onagatik egiten zituena. Arr GB 15. Baña, zanean zala, buruan jarria, / Egiteko
zalako beti berekoia. AB AmaE 271. Zuek, Europako gizonak, anhitz argituak ziezte eta lan handiari lotzeko ez
lotsa; Xinatarra berkhoia da eta herabea. Prop 1887, 134.
(s. XX) Aberats berekoia, esker gaixtoko pobrea behar bada ondoan ukanen ditu. JE Bur 67. Buruaren
alhatzeak baldin gizona apur bat axalez leguntzen badu [...], bihotza berdin latz eta jauzkor eta berekoi uzten
diola daukat. Ib. 167. Orotako berekoi eta zimurrena da violette derizana. Hunek ez du amor eman nahi urin
beroari baizik. Ib. 88. Seme bakarra zuan, Juanito izenekoa, beltzerana, erkintxoa, arro samarra, berekoia,
gaizki azia, andizalea. Ag G 220s. Gaztetan alper, zartzan arlote, beti berekoi ta buru ariña. Ib. 298. Ume arro,
ankerra ta berekoia egin zan. Altuna 94. Ama baten naitasun berekoiak ez dio uzten bere semeagandik
aldendutzen. Alz Ram 31. Gotorragoa da xuri hura, zertarik ere baita, hotza, beregizkoa, erraitera ginoazke
berkoia. JE Ber 62. Orrelakoari itxi zure txabolako ateak, zure ta zure erriaren etsai berekoi-biurriren bat
ateratzeko itxura dauka-ta. Munita 130. Neskak mutillari, zikoitz, berekoi ta aundinaia izatea arpegiratu zion.
Etxde JJ 76s. Zu bezelako emakume berekoi ta zital batek ezpaitu sekula olakorik arkituko. Ib. 142. Bihotz min
bat dugularik, orduan dugu norbaiten beharra senditzen horien guzien jasaiteko. Halere berkoi izaitea da hori.
JEtchep 76. Fraisku ori nola zan / oso berekoia. And AUzta 145. Naiz ta gizona berekoi izan, arritzekoa da
zenbat eta nolako nekeak artzen dituzten beren gain millaka gizonek, abertzaletasunak eragiñik. Vill Jaink 173.
Erraldoi berekoiaren lorategian, ordea, Negua oraindik nagusi. MEIG IX 103.
(Ref. a una 3.ª pers. pl.). Puzturik bizi dirian, emazte zatar, perraska, ibildaun, buru iritsi eta berekoi
guztiak. msOñ 237v. Baña arrokeriaz beteak eta berekoiegiak ziran, batezere, buru egiten zutenak, bein
ateratako itza jateko eta gaizki egin zutela aitortzeko. Lard 462. Guti fida bainintake korteko mihi legun
berekoieri. Atheka 129. Lehenik berentako, berentako gero, bethi berentako berkhoi direla diogu, erranen ere
berkhoi direla, ez baitira mengoaz eta urhatsez khanbiatuko. Eskual 21-9-1913 (ap. DRA). Berekoiak izaten ere
ez dakitenak asko dira. Munita 129. Eraile etsaiak, erran nahi baita Landlord berekoi urrikalgaitzak alegia,
nolazpait garaituz. Mde Pr 240. Elorri bat haragitik kentzen zien diruzale berekoi haiei. Mde HaurB 79.
(Ref. a una 2.ª pers. pl.). Buru-gogor berekoiak izaten ere ez dakizuten kaikuak zeratelako? Munita 129.
"Terco. Aura berekoixa mortala don; ikusi bai begixen aurrian ola eztala eta ala ta be beriai segi ta segi"
Elexp Berg.
berekui. "Berekuie, ensimismado" SMuj.
2. berkoi. "Berkhoi, envieux, synonyme de bekhaizti" VocBN ( A, que sin embargo traduce "egoísta").
berekoikeria (Dv), berkoikeria (Foix ap. Lh; -kh- S ap. Lrq). Egoísmo. "Berkhoikeria /berkhóikeia/,
égoïsme" Lrq. v. berekoitasun. Eztate han ez bekhaizteriarik, ez bihotz hersidurarik, ez berekhoikeriarik. Ip
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
949

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Imit III 9, 3 (Mst amurio propia). Okerrenak, yakintza auetzaz ezer ez dakiten eta berekoikeriz betetako
biltzalleak dira. Arzdi LEItz 85. Berekoikeriz erriari aurka dagiote. Goen Y 1934, 184. Lore bakanak, hau da,
garestiak aukeratu zituela neska bihotz on, berekoikeria gabeko hark. Mde Pr 175. Maitatu gabe maitatua izan:
berekoikeri. EgutAr 28-8-1959 (ap. DRA). Berekoikeriatik abnegazioa atera nai izatea, ezta lan makala. Vill
Jaink 84. Goseak egin ditu orain ere bereak, eta sarritan aberatsen eta boteretsuen berekoikeriagatik. Ib. 178.
Berekoikeri gaiztoa aitarena. Ataño MLanak 57. Guraso egoskor batzuen berekoikeriagatik orrela ibilli bearra
ere... Ib. 168. En DFrec hay 3 ejs. más.
(No ref. a una 3.ª pers.). Bazterrerat utz ditzagun bada gure berhexgoa eta berekhoikeriak. Lh GH 1921,
154. Berekoikeri narrasari uko egiñaz, beste berekoikeri goragoko baten alde lan egiten dugula. Vill Jaink 83.
berekoitasun (Dv, H). Egoísmo. v. berekoikeria. Goimatasunak gizonak batzen ditu; berekoitasunak
banatzen ditu. EgutTo 19-1-1918 (ap. DRA). Paganoen gizalegeak handiesten eta Judu-Kristauenak gaitzesten
dituzten bertuteak laudatzen dituztelakotz gizandietan: nagusi-izan-nahia, berekoitasuna eta atsegalea. Mde Pr
229. Paganoen berekoitasuna eta alderdikaritasuna bazterrerat utzi gabe. Herr 21-5-1959, 1.
berekoitu. "Rendre, devenir égoïste" Dv.
berekoitz (Hb ap. Lh, H), berekoitx (H), bekoitz (B). Egoísta. "Bekoitz, egoísta. Bekoitze gure auzoko gizon
oi" Izeta BHizt2
berekor (V, S). Ref.: A (berekoi); Lh (bere); Iz UrrAnz. Egoísta (ref. a una tercera persona). "Avare, berkhoi,
berekor, tink, thian, bekhaixti" Lh Eusk 1919-20 (II), 80. v. berekoi. Oso zan berekorra, temoso pestea, / Ez
bapere obea bere emaztea. AB AmaE 236. Bazan bere berekor eta zailla teman. Ib. 295. Josepa txiki ta
loditxoagoa zan, baltzerana, pitin bat bizitxoa, zerbait berekorra, erriertarako ausardi geiagokoa. Ag Kr 53.
Guraso batzuek, berekorregiak eta diruzalegiak diranean, erraz dala zorigaiztoko elkarteak egitea. Ag G 42.
Jaun ta jabe genuben emen; eusko sendien on utserako, ez griña berekorrak bultzata beko ondasun zale izanik.
EArzdi in Kk Ab II 6.
berekortu. Hacer egoísta, individualista. Aitor dezagun, libro nahiak, soberaxko berekortzen duela
Eskualduna. Ardoy Herr 20-6-1963, 4.
berekotar. (En la expr. han berekotar '(persona) de allí mismo'). Gure lehen ager aldian, eztikeria zerbeit
erieri emanik, jakinarazi zarokuten ez zela han deusen emaitea zilhegi. Han berekotar bati behin laranja bakhar
bat emanik, erraitekoak ibili ziren. Prop 1901, 148.
berekotu. Hacer suyo (de ellos). v. beretu (2); cf. beretakotu. Ihes eginen deraiet neskatxa mundutar
guziei, beldurrez berriz ere bereko nazaten. Birjin 441.
berekuntza (Ht VocGr 414, Lecl, Hb ap. Lh). "Ravisement" Ht VocGr 414 y Lecl. Cf. beretu.
berela. v. berehala.
beren (G, AN; Lar, Hb ap. Lh, Dv, H). Ref.: A; Bon-Ond 169. 1. Su (de ellos). "Contra sí mismos, beren,
euren kontra" Lar. "Beren, berena, le leur" Dv. "Plur. de berea: berenak (V, G), et aussi moins usuellement L,
BN, S" H s.v. berea. v. 1 bere (2), beuren. (Para su diferente uso --como anafórico o como no anafórico--, v. 1
bere). Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y alto-navarros desde el s. XVII; ausente casi por completo
de la tradición vizcaína: sólo hallamos algún ej. en el ms. de Oñate, en D. Agirre (Kr 173), Kirikiño (Ab II 174) o
San Martin. Al Norte, aparte de algunos ejs. aislados anteriores (ya desde Leiçarraga), se va haciendo frecuente
durante el s. XIX, y desde finales de ese siglo es prácticamente general.
Franzesék konsentimendu komun batez berén fedeaz egin duten konfesionea. Lç Ins G 1r. Artan beren
Maistrua eta Iauna zerbitzatzen eta agradatzen zutela. Ber Trat 54v. Zeren hek prestago diren beren buruaren
galtzera, zu zaren baino sekulako biziaren ardietstera. SP Imit III 3, 3. Beren pasio guztietan mortifikatzen
diradenak. Iraz 48 (El 93, CatB 84, CatLuz 29, CatAe 70, CatSal 71, CatR 71 beren; CatLlo 87, CatBus 39
euren). San Agustiñ nai dute berentzat, San Agustiñ beren alderontz, San Agustiñ beren utsegiñen estalkitzat. Lar
SAgust 11. Zeren besteak dutenaz berena baliz bezain ongi poztuko diran. Mb IArg I 238. Eta egiak gezurren
ordean beren lekuetan ifintzeko erarik lenago izandu ez det. Cb Eg III 394. Beren izen propia hilerazi nahiz
berzerik hartzen dütienak. Egiat 262. Ilendire ta ikuskoute berén bizia izandéla animaleén bizia. LE Prog 102.
Beren aurren bat edo gei anditako ganau gel ederren bat gabetik goizera ondo ezen bategaz ekusten badaube.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
950

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
msOñ 99v. Eskaldunen bihotzetan diren sentimenduak, / Beren printze onarentzat egin tuzten botuak. Monho 58.
Nola galduko ez dute beren indar guztia infernuko etsaiak? Mg CC 212. Begiratuko die [...] egindako bekatuai,
eta agertuko ditu beren itsustasun guziarekiñ. AA III 543. Emakume on aiei au bera esan zieten, eta beren
gogoa osotoro betetzeko, erabaki zuten Galileara joatea. Lard 470. Beste bide batetik itzuli ziran beren errira.
Ur Mt 2, 12 (TB, Echn, Samper, Ol, Leon, Or, IBk, IBe beren; Lç, He, HeH, Ip, SalabBN, Hual bere; Ur (V),
Ker euren). Gure txapeldun eta ponetdun aberatsenak lo daude, gaizoak, bertzeak bezala, beren aztura zaharren
gainean. Dv Lab 85s. Eta beren dirutik egin zuten etxe berri ederra. Bv AsL 211. Egon bear zuen berrogei
egunean beren gauakiñ aoan ezer sartu gabe. Arr May 121. Eta etzen egiten etzutenik bi hekiei beren
erlisionearen arbuiarazteko. Jnn SBi 129. Behar izan dute ohoinek beren gain hartu ebatsi gauzen zaintzeko
lana. HU Zez 172. Elektrikaz alharaz ditzaten beren lantegiak eta argi beren etxeak. JE Bur 199. Goiz guztiak
dute beren arratsaldea. Ag G 48. Biharamunean, beren herrirat heldu izan ziren ixtudiantak. Barb Leg 144.
Gaur beren buruen yabe dira. Ldi IL 166. Kezkarik gabe bizi izan dira beren erritarren artean. Ir YKBiz 447.
Makabetarrak zazpi anaia baziren. Beren amarekin zauden eta Jainkoaren beldurra bazuten. Zerb IxtS 76. Zu
utzi zaituten bezala ez baitituzu beren gisa uzten. Or Aitork 102. Seguru nago tankera onetara egiñik ipuiñak
eurak pe beren gatza obeto eruango dabiela. SM Zirik 7. Ez ahal zirela araiz hegaldatuko, beren hobitik, Jesus
bezala. JEtchep 44. Eztute asko pentsatzen berak, beren higiene-faltaz, zoritxar orren sortzaille direnik. Vill
Jaink 31. Beren iru seme-alabatxokin etxetik atera ziranean. NEtx LBB 33. Beren bihotzen besta goresten ari
ziren ahapetik. Xa Odol 321. Beren bizia salbatu zuten / ederki asko kostia. Uzt Sas 163.
v. tbn. (para textos septentrionales anteriores a 1850) ES 123. Mst III 58, 6. CatLan 28. AstLas 66. JesBih 388.
CatLuz 29. MarIl 26. Jaur 201. Etch 444. Arch Fab 177.
(En casos de declinación derivados de beren). (Para el sociativo se usa la forma ambigua berekin). "Berentzat
(G, AN), para ellos" A. Sagardiko atea berengana tiratu ta gilza zezatela. Mb IArg 383. Botatzen due
berengandik suzko banderilla baliz bezala. AA III 423. Datan eta Abironek Moisesi nagusitza berentzat kendu
nai zioten. Lard 93. Listor hoiek berentzat / hartzea bertzena, / Beren legetan zuten / erraten zuzena. Zby RIEV
1908, 768. Anima gaxo aiek berentzat egin eziñ lezaketena guk emendik egin genezaieke. ArgiDL 123. Iduri
zuten bidea berekin zaramatela, eta erhauts bat eraikarazten zuten! Barb Sup 94. Sorkari oro berekin
dauzkatela. Or Aitork 369.
(Uso no anafórico). Obe da gaizki komulgatu baño, urtean bein baño ez komulgatzea: au da beren soñua.
Mg CC 208. Eta ona emen non sortaldean ikusi zuten izarra zijoan beren aurretik. Ur Mt 2, 9 (Hual beren; Lç,
Samper (h)aien, TB, SalabBN heien, Echn eken). Gurasoak erantzun zioten, ea beren aide edo errikoetan
neskatxik etzan, Filistintar zirkunzidatzakaetara joan gabe. Lard 140. Zaldun bat guziki armatua berengana
dator korrika. Bil 164. Eta nola obeditzen zien? Guzian beren agindura egonaz. Arr May 117. Beren oroiak
txikitxoak dira orain. JMB ELG 90. Eztut estimatuko beren adiskidantza. Arti MaldanB 217. Etzan artan gelditu
beren adur ona. NEtx LBB 70.
(Det.). (Lo) suyo, sus bienes. Berenetik ez dute emanen, ez baitute. Laph 180. Zenbaitek, bizibideari gaur
ordu bete biar laurdentxoa osturik, euskerari buru-eskuak eskeintzez gañera, ta utsean eskeintzez gañera,
berenetik ipintzen baitue papera ere ta selloa. Ldi IL 105.
(Det.). Su intención, su propósito; su idea, lo que piensan. Basatiak dirala; berena egin ezkero, ezergatik
etzaiela ajolik. Munita 127. Biga leihotik so oraino, atherbean, berena gogoan, hek ere ixil-ixila. JEtchep 49.
Ordu arte berena gogoan nunbait gorderik zaudenak. Ardoy SFran 77.
(Det. pl.). (Los) suyos, partidarios, correligionarios. Karlista aiek liberalik pusilatu zutenik eztakigu [...];
baño berenetakoak bai. Or SCruz 120.
2. "(V-ple-m), su, de él" A. v. 1 bere. Tr. Lo hallamos en algunos autores vizcaínos desde finales del s. XIX.
Neurrian ebagi ta / beren belarriak / zaldia ta ona zala / uste eben guztiak. Azc PB 53 (Ur PoBasc 461 bere).
Beren [Txantonen] kokot gorri mamintsuari ta berna biribil guriari begiratueran. A BeinB 51. Zabaldu zituan,
izpi baten, beren ego azkar, luze ta sendoak. Ag Kr 197. Ezagutzen dot gixon zintzo bat, azkarra baxen apala; /
Urtiak dira beren bijotza ezagututen dotala. Enb 148. Ondo daki gizonak beren eskuetan daukala azkatasuna.
Kk Ab II 113s. Garrikoren deiari / ondo begiratu, / eta beren esanak / gogoan artu. BEnb NereA 70.
(En casos de decl. derivados de beren). "Berentzat (V-ger-m), para él" A. Gaur bizi balitz, ezer direan
irasle guztiak ontzat dauken iraskerea berentzat artuko leuke. A in Azc PB 17. Eta egingo baleu, ostera,
berentzat txarrago. Otx 77.
- BERENAK HARTU (EMAN, ENTZUN, etc.). Recibir (dar, etc.) ellos lo suyo, una buena. Berenak entzun
behar ahal baitzituzten zenbeitek! HU Aurp 138. Gure sineste sainduari edo giirixtino eginbideri aiher zirenek
haren eremuetan, segura zuten, eta zalu gero, berenen aditzea! Ib. 113. Ederki zuek, eskualdun haurrak, xuxen
zaizte gudukatu. / Satanek eta Sabelkoitarrek berenak dituzte hartu. Ox 62.
- BERENAREKIN IRTEN. Salirse (ellos) con la suya. Datan eta Abiron berenarekin irteteko lagun geiago
egitera joanak ziran. Lard 94. Gogoak eman zien gañerako guzia, ezeri barkatu gabe, egin zuten, berenarekin
irtetearren; baña itsu aien asmakari guziak alperrik izan ziran, eta egia garbiro agertu zan. Ib. 465.
- BERENAZ EGIN. Arreglárselas (ellos) por su cuenta. Cf. BEREAZ EGIN. Uzten zituen berenaz egin
zezaten, hark ere naski bereaz aski lan bazuen. Etcheberry (ap. Dv s.v. bere).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
951

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BEREN BEREKI, -BERENGI. v. bereki, berengi.
berenaz. v. berenez.
berenber. Independiente (referido a una 3.ª pers. pl.). Cf. bereber. "Pilotari independants" gure gostuko
beren ber hitz xuxena; berez ber batto delarik. Herr 17-1-1957 (ap. DRA).
beren-bereuna. "Beren bereuna, ¡caramba! (G-to)" A Apend. Gainera, beren bereuna! ni ere Ameriketan
ibilia naiz. A Ardi 12.
berenbiziko. Excelente, idóneo (referido a una 3.ª pers. sing.). v. berebiziko. --Eure bizikoa izango intzan i
sakristaukuntzan, Erroke. --Maripa: nor dan orretarako beren bizikoa ta alagalakoa laster erakutsiko daunat. A
BeinB 41.
berendatu. v. meriendatu.
berendia (V, G ap. A; Lar, Mg PAbVoc, Añ, H, Zam Voc), bendia (-ixa V-gip). Ref.: A; Elexp Berg (bendixa).
Mengano, zutano. "Fulano, urlia; fulano y zutano, urlia ta sandia, ta berendia" Lar. "Zutano, correspondiente
a Fulano, sandia, urlia, ta sandia, ta berendia" Ib. "Berendija, Zutano" Mg PAbVoc. "Mengano" A. "Zutano, (V)
urlizia, (G) sandia, berendia" Añ. "(V, G), tel autre (répondant à un troisième terme de cette locution esp.
fulano, zutano y mengano)" H. "Mengano. Por 'fulano', y lo mismo por 'fulano de tal', se dice urlia y por 'zutano',
sandia" Zam Voc. "Ulixa ta bendixa, fulano y mengano. Ulixak eta bendixak kulpa guztiak, berak bapez" Elexp
Berg. Tr. Documentado en textos meridionales desde principios del s. XIX. Esan oi degu, urlia edo
berendia tentatu degula. Gco I 439. Diru jokuan urliarekin edo berendiarekin jartea. Gco II 14. Urlia
garizuman biurtu zan Jaunagana, ustez biotz osoarekin, sandia Misioren batean, berendia egon zan egun
batzuetan Konbenturen batean. AA I 481. Gauz oek entzuten ditu kutiziaren suarekin erkitua dagoanak poz
andiarekin, eta duan damua da, sandia ta berendia Elizan ez arkitzea. AA III 422s. Urliaren griña [...].
Sandiaren griña [...]. Berendiaren griña, ta pasio nagusiena da enbidiaren griña zimur-lotsagarria. Ib. 630.
Eriotzako horduban guztijak asi oi dira esaten, betor urlija edo berendija, bakiak egiñ gura ditut. JJMg BasEsc
184. Berbarako, esanik, "urliyak daukala Jaungoikoak baño jakituria geiago", "berendiya dala Jaungoikoa
baño artezago". Itz Azald 89. Urliak, Aitarekin Californiaratzeko; Berendiak, komenturen baten sartzea
litzakeala egokiena; Zandiak [...] lengo biziari darraikiola. A Ardi 103. Or daukozu Urlija ta or daukozu
Berendija ta or daukozu Sandija ta or daukozu... Kk Ab II 130. Urlija ta berendijaren ganetik jarri gurarik asiko
gara. Otx 118. Zer dio Urliak? Zer dio F. Berendia yaunak? Ldi IL 92. Ordun, Berendi yaunak, berebiziko
euskera samurrez, leen erderaz yardundako guztia labur-bildu zun. Ib. 93. Bide orreitako lau metroko zabalera
ori ezta ez onena ez berendiena, etzagun eta etzagun eztirean guztiena baiño. Akes Ipiñ 27. Eta bein baño
geiagotan egondu naiz Urliari edo Berendiari galdetzeko zorian. Txill Let 97. Apolaren seme omen zan, urliaren
ustez. Apol bera omen, berendiaren iritziz. Zait Plat 59. Aipatzen duen "gizona" ezta urlia, sandia edo berendia,
gizona dan gizona baizik. Ib. 121. Izen deille Urlixena edo Berendixena gure b'ozue. Osk Kurl 213. Urliak
ondasunak izkutatzen ditu [...]; sandia, txorabilduta, ontzi-brankari (rostris) begira dago; berendia ao-zabalik.
Ibiñ Virgil 92. Ez baitakit neroni ere ez ote naizen arteko, urlia, sandia nahiz berendiaren itxurapean. MEIG III
76.
1 berendu (Gc ap. A; Lar, Añ, Dv), berentu. 1. Hacer suyo (de ellos), apropiarse (ellos). "Apropiárselo
aquéllos" Lar y Añ. v. beretu (2). Pekataririk galduenak ostera grazia berendu eta gloria irixteko. Arr May
74. Arrebak erraz berendu zuten beren neba ospetsuak maiteen zuen ondasun bat. A Ardi 78. Maomarrak
Afrikaren iparraldea berendu zutela. Zink Crit 66. Orain bi milla urte inguru / bezela ziran asiyak /
erromatarrak berendu nairik / gure zazpi probintziyak. Tx B I 129. Ollo edo katuren bat berendutzen dutenean
baserritar askok sukaldeko labatzean bi edo iru bira eman-erazten diote. JMB ELG 87. Geienaz ere gudarako
toki egokien batzuek berenduko zituzten. Ib. 96. Horrela Kornubiaren lehen hauzo ziren Somerset eta Devon-go
eskualdeak berendu zituzten. Mde Pr 249. Geroa nolaz igar ditekeen atzaltzeko, batzuek Nietscheren ustekizun
bat berendu dute. Ib. 328. Erromanuek dira lüzaz / indarrekin amürratü, / Nahiz aberatstarzünak / baita jentiak
berentü. Casve SGrazi 128.
2. (Vc ap. A). Hacer suyo (de él). Cf. beren (2). v. beretu.
2 berendu. v. 1-2 merendu.
berenez (V, G, L ap. A; SP, Urt I 10, Dv, H), berenaz (Hb ap. Lh, Dv, H), bereanez (Añ). De suyo,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
952

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
naturalmente; por sí mismo(s) (referido a una tercera persona, singular o plural). "Berenez, berez, de soi" SP.
"De suyo" Añ. "De sí proprio, por sí" Ib. "De por sí viene el mal, (c.), bere kabutan, berez dator, bereanez" Ib.
"Naturellement" Dv. "Berez ou berenaz ez da gaixtoa, il n'est pas méchant de sa nature" Ib s.v. bere. "De, par soi
même, de sa nature, par ses forces" H s.v. berez. "Berenez 1.º (V, G, L), por sí mismo. 2.º (Gc), por sí mismos"
A. v. berez. Tr. Usado por autores septentrionales desde Haramburu, su uso aumenta desde principios del s.
XVIII; al Sur se documenta en textos guipuzcoanos desde mediados del s. XVIII, y en algunos vizcaínos del s.
XX. Al Norte se emplea indistintamente para el singular o para el plural, mientras que entre los guipuzcoanos
siempre aparece referido a una tercera persona plural; en vizcaínos como KIkV, Eguzkitza o Enbeita (que utiliza
beren para la 3.ª pers. sing.) lo hallamos referido al singular.
En cuanto a la distribución de variantes, berenaz se encuentra por primera vez en Larreguy, y ya desde principios
del s. XIX se convierte en la forma más utilizada. Los autores meridionales (si exceptuamos a Iraizoz, y unos
versos del s. XIX) emplean berenez.
Bataz, barurzea, berenez gauza ona baita. Harb 175. Ezansiatuaren bekhatua eta eritasuna ere hain da
handia, non berenez ezpaita sendakizun eta ez barkhakizun. Ax 99 (V 68). Gauaz egiten dira, eta ilhunpean
erraz da hainitz kasu ilhunbetsurik eta biziosik sar arazitzea, berenez hagitz gaizkirakor direnen artera. SP Phil
370. Arroxina bera berenez konsumitzen da. Gç 30. Zeinak hitzei berenez disposizino xoilla baizik eztutenei
emaiten baitiote izaite osoa. ES 127. Halako hitzak eta izenak baitirateke berenez eskuarazkoak. Ib. 102. Ordea
hau da arrozoin hagitz flako bat, eta berenez indarrik gabekoa. Ib. 163. Iaunaren iuiamenduak egiazkoak dire,
eta berenez dire iustuak. Ch III 58, 1 (Mst bere beithan iüstotarzüna dadüke, Echve berengan justifikatuak, Ol
berenez). Gizonak eztuela berenez onik, eta ezin dukela deus ez ere buruperik. Ib. 40, tít (Ol berez). Jainkoa
berenez da perfeta, eta eztu kreatura baten-ere beharrik. CatLav 31 (V 24). Zeren berenez grazia ez baita
ezagutzen gure sensuez, zeren den gauza ispiritual bat edo gorphutzik gabea. Ib. 210 (V 107). Egiten dituzten
akzione berenez onak direnei, berehala urguillos errendatzen dire. He Gudu 35. Bertute haren usantza edo
habituda saindu bat, berenez perfeta dena. Ib. 87. Badakit eta fida naiz Jesu-Kristo gure jauna baithan deusere
ez dela berenez lohi denik. He Rom 14, 14 (Lç bere berez, Dv berenez, Bibl berez). Gizon geienak moldekaiz ta
gogorkiago, eta andreak berenez poliki ta emekiago itzegiten dutela. Cb EBO 13. Egiteko hau, berenez, itsua
zen. Lg I 327. Zer ziren! Berenaz nekhazale pobre eta iziper batzu. Lg II 143. Ez duzue kondemnatuko haren
akzionea non ez den berenaz kondemnagarria. Ib. 201. Zenbat ere gizona herbala baita berenez, hanbat puxant
billakatzen da Jinkoaren lagunzarekin. Mih 72.
(s. XIX) Askok uste due bekatu andiak dirala onelako biraoak, berenez ezpadira ere. Mg CC 162. Badakite
berenez mortalak zirala loikeria alakoak. Ib. 113. Mundu huntako nekhe, borroka, gudu, pairamen guziek
eztezakete berenaz zerua merezi. Dh 171. Nola Jainkoa berenaz baita arrimu ta orde zuzena bera. Ib. 45. Oek
Jaunaren begietan utsa edo ezer ez bezala ziran berenez. AA I 505. Berenez duen berotasunaz gañera
ardoarekin erazekirik ezin eskura ditue beren buruak. AA III 381. Asko gizon dira berenez zintzoak [...], baña
beren edanerako makurtasunarekin ezertarako ez biurtzen diranak. Ib. 374. Berenaz da ongi maitea, zeren den
Semea naturalezaz. Jaur 114. Berenez etortzen dira naranjak, limoiak eta beste fruta batzuek. "De por sí". It Dial
40s (Ur berez, Dv beren baitharik, Ip berak). Lur zelaiak dira onak landutzeko; zeren berenez txarrak izan
arren, nekazari onak ondutzen ditu. Ib. 52 (Ur eurenez, Ip berañez). Zeren Jentillak adoratzen dituzte imajiñak,
berenez, birtuteren bat zutela ustez. LE Urt 256 (ms. 91r beréz). Berenez diralako osasungarriak [iturriak]. Izt C
109. Zuaitz mueta anitzek txertatu ere bage berenez dakartziten garau ugaritsuakin. Ib. 153. Berenaz oraiño zen
bizitzekoa. "De son tempérament". Gy 263. Ondotik duenean, hurbildik adarra, / Zezena muthiria, berenaz
hazkarra. Hb Esk 222. Ez ditu iguzkiak argitzen; berenaz dire argi, nola iguzkia. Hb Egia 40. Izpiritu-Saindua
ere berenaz ezin ikusia da, bainan hark ere hartu ditu behar orduan gizonei zioazkoten itxurak. Ib. 97. Kamartza
ere ferdea da berenez, bainan egostean gorritzen da. Dv Dial 19 (It y Ur berez, Ip berañez). Etzarela oraino
nihondik hurbiltzen ezagutzera berenez zer den haren beltztasuna. Dv LEd 129. Lizarra, gure aldeetan, bakhan
ikhusten da berroetarik kanpo; eta bizkitartean zuhamu ederrenetarik da berenez. Dv Lab 321. Lore guziak
igartu ziran, eta zuhaitz eta landareen ostoak oritu eta berenez erortzen etziranak, aize otz gogorrak dantzatuaz
botatzen zituen. Arr GB 61. Ez izanagatikan / berenaz tontuak. In Ud 17. Hortakotz igandetan ez dire horiek
berenaz bekhatu. Arb Igand 83. Sakrifizioari berenaz datxeikon egin-bidea da Mezaren entzulek aldi oroz
komunia dezaten. Ib. 110. Bainan ez da berenaz elizatiarra, edo bederen ez da debota. HU Zez 197. Horra
gauza bat, berenaz ona, ezin hobea. HU Aurp 82.
(s. XX) Zeren Sakramenduek agerian seinalatzen baitute emaiten daukuten eta berenaz ageri ez den grazia.
CatJauf 103. Zina berenaz gauza ona da? Ib. 78. Gauza danak berenez, euren bidetik, nai eban erara etorriko
jakozalakoan. Ag Kr 153s. Jaungoikoaren, Andra Mariaren, naiz Deunen aurka itxuskeriren bat esatea da
biraoa, ta berenez gaiztakeri izugarria. KIkV 64. Yaunaren ebatzak egitsuak dira, ta berenez zuzenak. Ol Imit
III 58, 1. Alatz-egodun Bera-Berenez / Gurendaz dua goirantza. Enb 111. Aldareko argiak berenez pizten direla.
Or Mi 77. Aren itzak berenez zuten maitera yoera, euliak eztira bezala. Ib. 70. Oiek berenaz artaldea ondatzera
datozen otsoen idurikoak dira, baña ala ere azaletik ardiz yantziak agertzen zaizkigu. Ir YKBiz 139. Baña
alogera berenez bidegabea danik eztausku iñoz be esan. Eguzk GizAuz 173. Baña estaduak berenez ezer egiten
eztaki. Ib. 108. Berenez joango ziran orpora, zulotik irten dan ardazburua bezelaxe. TAg Uzt 130. Sorterriko
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
953

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
laguntza / eraman deiegun / ta albiste eman esanaz / nola bete degun / berenez ezin zuten / promesa Arantzazun.
SMitx Aranz 234s. Oiuka ari ere dira ez dirala berenez egiñak: "egiñak geralako gera izan ere; beraz, izan
baiño len ez giñan, gerok gerau egiteko". "Se ipsa non fecerit". Or Aitork 307. Esan ere nezake, onespide au
berenez ernalduz ugaltzen diranengatik, dala. "Quae gignendo ex semet ipsis propagantur". Ib. 407. Ibilkoiak
dirade berenez Egileak sortaraziriko izaki guziak. Zait Plat 36 (cf. ib. 103 berenezko gogoak badarama). Legea
adimenduzkoa izanez, zentzudun guzien zoriona nola ez lezake egin berenaz? Lf ib. XVI. Ez dakinat zer den
zoriona atzokoari ta biharkoari ez badut ene gogoa eratxikitzen. Oraiko zorionik ez dun, berenez. JEtchep 71.
Mintzor ori naierara alda baledi, ez legoke eragozpenik; baiñan erdera oriek ez dakarte berenez. "Pero esas
lenguas no traen consigo el cambio de acento". Or in Gazt MusIx 18. Erran dugun bezala, antzokia berenaz
hutsa da: ez du neholako lekurik itxuratzen. Lf in Casve SGraz 11.
v. tbn. Brtc 162. JanEd II 11. Berenaz: JesBih 419. MarIl XIV.
- BERENEZ-BEREN. "Berenez beren dire Orreaga ta Auritze (BN-baig-mix, R), Roncesvalles y Burguete son
independientes" A.
- BERENEZKO (Dv), BERENAZKO (Dv). Propio; natural. "Berenazko, berenezko (le guipuscoan berezko est
plus régulier), naturel, qui vient de nature" Dv. "Certains sous-dialectes confondent berezko avec berenazko;
berea et berena sont les radicaux des deux mots, et il est clair qu'il faut dire berezko quand le sujet est singulier,
et berenazko lorsqu'il est pluriel. Hazeriak badu berezko usain tzar bat, le renard a une mauvaise odeur naturelle.
Hazeriek badute berenazko usain tzar bat, les renards ont etc." Ib. s.v. berenazko. v. berezko. Tropoak,
Autoreak diotenez, berez itzetan ta Figurak gauzetan aldaera ori egiten dute, edo berenezko sentidutik beste
batera mudatzen dira. Cb EBO 39. Haren bihotz-beheratasunaren higimendu berenazko batzu. "Des
mouvements naturels de sa sensibilité". Birjin 450. Segur naiz beraz, eta Jesu-Kristo, berenazko egiaren hitza
berme dut, ez naizela errebelatuko. Dh 111. Mendi koipatsuai ixurten zaiezkaten berenezko izerdi ezadetsuen
bidez. Izt C 4. Kantuz egoki emateko duten doai berenezkoa. Ib. 215. Ezen bada bethidanik berenazko izate bat.
Hb Egia 1. Baitezpada berenazkoa da behar den izatea, ungi guziak darraizkona. Ib. 1. Berenazko gertariak (=
'espontáneos'?). Mde Pr 337. Berenezko gogoak badarama batzuen edo besteen alde iartera. Zait Plat 103.
berenga (S ap. Alth Bot 16 A; Foix ap. Lh). "Pervenche" Alth Bot 16. "(S; Alth), vinca, pervinca" A.
berengain. (Estar, etc.) aparte, por su cuenta (ref. a una 3.ª pers. pl.). Cf. beregain; cf. tbn. ejs. de beren gain
'a su cargo' s.v. gain (6). Bost ballera oietan, nork bere Prinzipe edo Satrapa zeritzatenak buru zituztela,
beren gañ eraentzen ziran; baña kanpokoakkin despita edo aserrerik bazuten, elkartu eta bat-egiten ziran. Lard
138. Hauts dezatela beren ohiko komentuekilakoa; jar ditela beren gain, zu eta ni bezala. HU Zez 179. Elizaren
gizonak utzi zituen irakasle [Gobernamenduak] beren gain, bakarka; ez, multzoka. JE Bur 43. Geiago ta geiago
loditu zitzaien berengaiñ nai zutena egiñaz bizitzeko amesa. Ag G 62. Ezen ez da ahaztu behar Irlandarrak
politikaren aldetik beren gain egon baziren ere, asko goizik Latinen kultura eta hizkuntza ezagutu zituztela. Mde
Pr 225.
berengaiz. Por su cuenta (?). Lili-gañean erle bat orain / ego txabalez jarririk / eztigai ona miazten dago /
aren barne xamurretik; / iñork al daki maita badira / berengaiz ezaguturik? EA OlBe 26 (en la vers. de Txindor
34 maita badira / beren gaiz ixill-ixillik).
berenganatu. 1. Atraer hacia sí (ellos); conseguir para sí (ellos). v. bereganatu (2). Tr. Documentado en
textos guipuzcoanos desde comienzos del s. XIX. En DFrec hay 4 ejs. Infernuko etsaiak egiten dute alegina
milla aldetara berenganatzeko anima. Mg CC 212. Beti ari dira palakatzen, eta losentxan gure borondatea, ta
au berenganatzen badue, are gaistoago ta indartsuago egiten dira. AA III 613. Erromatarren borondateak
irabazi eta beren bedeinkazio danak guziak berenganatu zituzten. Aran SIgn 104. Bera erori erazi edo
berenganatu zezakeen kreaturen bildurrik iñon ere etzeukan. Arr May 121. Aberastasun iturri oiek zabaltzen
dittu Aitta Santuak esku zabalez kristau taldeak nai aña aberaskai berenganatzeko eran. Inza Azalp 103. Auek
beren burua auts-errez estali ta betetzen dituzte, gizonen begiak berenganatzeko. Ir YKBiz 130. Beren gogo
xalotan ezpaitzuten kabi gizakumeak azitakoan berenganatzen dituzten txarkeriak. Etxde JJ 227. On-agindu
soila berenganatzeko ixuriak diran biotz-andiko gazteok. Zait Plat 114. Asko kosta omen zan, bañan
berenganatu zuten Irun alde ori. Salav 55. Eder guziek maite-miña sortu ta berenganatu egingo balute,
gogoentzat zoramena ta nora-eza litzake. Berron Kijote 159.
2. berengandu. Volver en sí (ellos). Cf. bereganatu (3). Zerbait berengandu ziranean, biak nola biak
batera deadar egiñ zuten. Arr GB 132.
3. (Con aux. intrans. bipersonal). Venir(les). Cf. bereganatu (4). Hegiaphalia ta Etxahuniari gertakizun
alai ta tristeak berenganatu zaizkie urte labaintze ontan barrena. Etxde JJ 231.
berengena. v. berenjena.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
954

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berengi, berenki, beregi.
- BEREN BERENGI (Añ A). a) (Adv.). A propósito. "Adrede, de industria, sabiéndolo, [...] (V) berarik,
beren-berengi" Añ. (No parece estar necesariamente referido a una 3. a pers. pl.). v. berariaz. Ta guztiz bere /
neskak damuaz / beren berengi / ez eban, ez, asko bear, / antxe egiteko txorienagaz / taska taska negar negar.
Zav Fab RIEV 1907, 94.
b) BEREN BERENKI. (Adj.). Propio (de ellos). v. BEREN BEREKI (s.v. bereki). Doai gaiñ gañeko oek
guztiak dituzte Gipuzkoatarrak beren berenkiak, eta ez beste jaiot-errikoetatik erantsiak. Izt C 212. Onen soro ta
alorrak landuko dituzte beraren aide, adiskide eta auzoak, beren berenkiak balituzketeke bezin ondo. Ib. 237.
Nekazaritzari dagozkan gauza asko adierazten dituztenak izen beren berenkiakin argi eta garbi. Ib. 231.
- BEREN BERENGIKO, BEREN BEREGIKO. Especial, particular. Ori berba ori emon ezkero, berarizko ta
beren beregiko ardura bat artu ezpadozu arimako okerrik izan ez dedintzat. Añ EL 2 141.
- BEREN BERENGIZ. Expresamente, particularmente. Onetan, erosleen artean, zerbaitez oartu da. Ene!
Gazte ori, bera ete da? [...]. Gazte oneri eskeintzen deutsa, beren berengiz. Erkiag BatB 175.
- BERENGI-BERENGIZ. Expresamente, particularmente. Oneek, eurentzat berengi berengiz egiñiko
kartzelak izaten zituen. Erkiag BatB 39.
berenik. v. bederenik.
berenjena (Lcc, Lar Lcq 124), berengena. Berenjena. "Berangena, berenjenea" Lcc. "Berengena" Lar.
Ta eskerrak, aurrai bezela kontu arturik, kristalezko estalkiko azitegiyan nekazkiyen berenjenak enitubela bi
egunez lenago aldatu piperrak bezela. Sor Bar 23. Oraintxen garaia dijua aurreratzen bezela piperra eta
berenjena aziya ereiteko eta tomatia egiteko ez da izango txarrena. GipNek 1907, 2. Berenjenaz, tomatez,
kurkubitaz eta piperrez egindako txopeta. A DEV 92. Matxarroan erretako berengenak, eta piper amorratuak
eta tipula beratzak... oparo. Or Mi 89.
berenjenadi. "Berenjenal" Lar.
berenjenaga. "Berenjenal" Lar.
berenki. v. berengi.
berenkiko. "(Su) amor propio de ellos, beren, berenkiko amodioa" Lar.
berenkitasun. Peculiaridad (referido a una 3. a pers. pl.). Alemanian Euskalerrian baino izkeldi geiago dira
ta alkarren artean, itzetan beintzat, gure auen artean baino goibe ta berenkitasun andiagoak dituzte. A Y 1934,
15.
berenkoi (Hb ap. Lh, A Morf 209). Egoísta (referido a una 3. a pers. pl.). "Partisans d'eux mêmes, egoïstes" Lh.
Cf. berekoi. Alatan non, onen erara, persona berenkoiak eta ala eztiranak, guziak irabazi eta bentaja
berdinak ateratzen dituzte Mariaren onran egiten diran lan oetan. Arr May 147.
berenkor (Hb ap. Lh). "Partisans d'eux mêmes, egoïstes" Lh.
bereno. v. beneno.
berenotu. v. benenatu.
berentar. Suyo (de ellos) (en el sentido de "uno de los suyos"). Cf. beretar. Malentxo beren gogo betekoa
zan, beren bizitza bear zuan neskatxa zogi aratza, Jesusen maitale andia, oso berentarra. O, nolako arrera
egingo zioten! Ag G 333.
berentetsi. v. berantetsi.
berentu. v. 1 berendu.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
955

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berentxi. "(AN-5vill), dinero que piden los niños el día de Todos los Santos o el de Ánimas y es para los
mismos niños" A.
berentzaile, berenzale. (Pronombre) posesivo. Izen lekhuko berenzaleak. "Pronoms possessifs". Arch
Gram 29.
berentzakotu. 1. Tomar para sí (él), hacer suyo. Cf. beren (2). v. beretu, berentzatu. Iudea igarle-erria ta
Iaunak berentzakotua zan. A Ezale 1897, 238b.
2. Hacer suyo (ellos). Larraunen, etxe batean aur batzuk iltzen direnean, eskale baten aurra berentzakotzen
dui ta ala gero datorren seme-alabarik ezta bat ere iltzen. A EY I 190.
berentzatu. Tomar para sí (él). Neol creado en 1897 por Arana Goiri (v. AG 2330). Cf. beren (2). v. beretu.
1631garren urtian Jaun orrek bere ordezkari edo Korrekidoriari aginddu eutson Bizkaiko gatza-salerosmena
edo gatza salerosteko eskubidia berentzatu ta beretuteko. AG 1503.
berenzale. v. berentzaile.
bereño.
- BEREÑO HARTAN. En su estado propio habitual. Cf. BERE BERETTO HARTAN (s.v. beretto). Adinak
du ereman (Etxegarai apheza); behinere ez burdinazko izana, nahiz bereño hartan zaila zen. Eskual 21-3-1913
(ap. DRA, que interpreta bereño como "blandito").
berehola, berhula. Del mismo modo. v. berehala (2). Huner harzara, behala, / Minzoren zaie berhula, /
"Hots ene haurrak eneki / Guazen oro alkharreki". UskLiB 220. Aitzulo santuko bidezkariak bereola egiten du
lo, bideak akituta, arru zuloan. Or Mi 61. Ardimotzale batek bereola idukitzen du ankartean aaria, ta illea
erantzi ondoan, ipurgañean xartako bat eman ta bialtzen. Ib. 60. Zumar txurien burua urrez estutzen dun argiurratzekoan
gizon galdu bati argi egiten ari ontzia, bereola zurbiltzen eta itzaltzen da. 'Ainsi pâlit et se dérobe'.
Ib. 122s.
bereholaxe, berolaxe, bereholaxen. (Intens. de berehola). Del mismo modo. Luteroren liburuen bat
dakustanean lorategi eder bateko loreak galtzera botatzen kurruxka dabillen zerri zikin bat (onela) ikusten
detela deritzait; berolaxe erabiltzen bai dittu Luterok gauza santuak. Inza Azalp 96. Bereolaxe, bi idik [...]
maite-marrua ateratzen dute. Or Mi 58. Ez al duzu ikusi zugatz-orriak par-irriz nola burua jasotzen duten? Biotz
gori guziek bereolaxe zoazin arnas-berritzera. Ib. 137. Aien adarrak samurtu ta ostoak sortu ta ernamintzen
diranean, uda urbil dala badakizue. Bereolaxe bada, gauza guzi oiek agitzen dirala ikusten duzuenean, yakizue
Gizasemea urbil atarian dagola. Ir YKBiz 413. Bereolaxe gertatu zan Loten egunetan. Ib. 339. Goizaldean
agertzen zaigu ederren lorea ere, gau-intzak ixuritako zidar-pitxiak eguzkipean dizdizka dituala. Nola izan ez
bereolaxe, Izadik dun lorerik ederrena ere? TAg Uzt 51. Bereolaxen zorarazi oi du sugeak begiratu zorrotzez
txoritxo buruariña. Ib. 7. Apirkako basarteetan basauntza sendu dun leoiari ere, ua begiztatu arte, orroa dario
berolaxe barrualdetik zulagarri. Ib. 229.
berehonela. De este mismo modo, igualmente. v. berehala (2). Adiskideak eta bereonela etsaiak
aipatzean, ordea, norberari on diruditenak, ala, ez iduri izan-arren, on diranak, izan ere, aipatzen al dituzu?
Zait Plat 96.
- BEREHONELAKO. Similar. Ta gero, Minakin eta beste gogo zindoekin, bereonelako elkar-izketak eta are
obeak izan ditzake, ausaz. Zait Plat 71.
berehonelaxe, beronelaxe. (Intens. de berehonela). De este mismo modo, igualmente. Aittak Semea
sortzean, eman dio Semeari bere izatea, bere aunditasuna, bera dan guzia, Aitta izatea ez beste guzia.
Beronelaxe Aitta-Semeak berengandik Espiritu Santua ateratzean, eman diote beren izate guztia. Inza Azalp 39.
Mugagabea ta mugatua aurrez-aurre ageri diran ezkero, bereonelaxe sortu omen ziran beste bederatzi sail. Zait
Plat 57s. Bereonelaxe Pitagorak irakatsiak xeatu ta aren zotzabarrak non-nai arki ditzakegu. Ib. 61.
bere-ori. v. berori.
berehorrelaxe, berorrelaxe. De ese mismo modo. Urteen buruz, gaztetango dirdaitasun aberatsa zerbait
gandutu ta lausotu zitzaiola irudi arren, etzizaizkon agortu artean lengo edertasun-kondarrak. Berorrelaxe
adierazten digu etzinaldera dijoakigun eguzkiak, illunabarreko zear-izpien bidez, bere eguerdiko edertasuna ta
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
956

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
urre-dirdai itzalia. TAg Uzt 66. Berorrelaxe ixurtzen du usairik gozoena, arkaitzondoko itzalean ezkutuka jaio
dan loretxo apalak. Ib. 114.
bereortan. v. BERE HORRETAN (b).
1 berera (V ap. A; A DBols). I (Adv.). Cómodamente, a sus anchas. "Descansadamente" A. "Cómodamente"
A DBols. Antton, akura zak beor ongi ezi bat, Ibarretik gorakoa Andre Medelek berera egin dezan. A Ardi
60. An irentsiko ziran txal, oilasko-oilanda, bildots ta arkume, izokin, kui, arrautza ta gainerako jakiz, gezurrik
esan gabe, bi urte luzetan etxea berera erabiliko degu. Ib. 77. Sakristauak dirade, beñipein geienak, / Berera
zelan ondo bixi dakienak. Enb 162.
II (Adj.). 1. "(V, BN), cómodo" A.
2. "Euri berera (V-m), lluvia abundante y benéfica [...]. Lur berera (Vc), tierra fértil. Etxe berera (V), casa
franca, abundante" A.
3. "Andra berera edo gizagiña (V-m), la mujer hacendosa que sabe entenderse bien con el marido" A.
III (Tras partitivo). Suficiente(s). Nekez artuko dozu / dirurik berera, / alper izango zara / Mari zapatera.
Azc PB 234. Eztauko Nazinoak / ontzirik berera / eroateko laster / semeak etxera? Ib. 318.
- BERERAKO. "(V), cómodo" A. Etzan, ez, egikizun bererakoa ta samurra goizalde artan lo egitea. A Ardi
124.
2 berera. "(V-ger), barato que se cobra por el uso de pelotas, bolos, etc." A.
berera. v. bereratu.
bereratasun. "(Vc), comodidad" A.
bereratu (AN-ulz ap. A Apend), berera. 1. "Volver en sí (AN-ulz)" A Apend. v. bereganatu (3). Artzaiak
arri-egin ziran, eta zerbait berera ziranean, elkarri esan zioten: Belenera goazen. Lard 367. Aingeru onen
ederra eta argia ezin eramanik, atzerontz jauzi ziran, ilda bezala; eta zerbait berera ziranean, osotoro izututa,
andik igesegin zuten. Ib. 466.
2. Hacer suyo, apropiarse (de). v. bereganatu. Obededonen zorion au Dabidek jakin zuenean, bereratzeko
asmoa artu zuen. Lard 188.
bereratzi. v. bederatzi.
bererbesta. "Genízaro, hijo de padres de diversa nación" Lar.
berere, bereren. v. bederen.
bererezitantza, bereistanza (Lar). "Apartamiento" Lar.
bererik.
- BERE BERERIK, BEREN BERERIK. "Beren bererik (V-och-arr-ple), adrede, ex profeso, de propósito,
exclusivamente" A. "Bilbora bere-bererik joanda, yendo a Bilbao ex profeso" Zam Man 22. "También se dice en
su lugar beren-bererik" Ib. 22.
bererik. v. bederik.
bereriko. "Aritxak zozpala bererikoa, de tal palo tal astilla; liter.: el árbol (produce astilla de su especie (V-m)"
A EY III 173.
bereriz. v. berariaz.
berherosi. v. berrerosi.
beres. v. berex.
beresi (Vc, G-to, AN-gip ap. A; Lar, Añ, Hb ap. Lh), berezi. 1. "Xaral" Lar. "Bosque" "jaro, jaral, xaral",
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
957

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
"xaral, xaro" Añ. "Jaro. Beresi mortua (V-ger), la selva, litm.: el jaro desierto" A. "Beresi, monte de Murua
[Alava]" LzG AEF 1961, 203. Igaroko baziña Bizkai guztiko beresi ta mendijetara, etzenduke esango ainbeste
egur ebagi leitekiala. Mg PAb 128. Beresija esaten jako, esituta daguan leku bati, nun datozan, goratuten ez
dirian abetxuak, ta andui galantak. Ib. 188 (cf. infra (2)). Maillabiko berezi orritsuen inguruan. La Abeja 1889,
30 (ap. DRA). Apurtuta istar-azurra / io eban bein atzerantz lurra; / eta arrak iaten / berezi baten / kristinau
legez il zan. Azc PB 195. Berezian erneko / sarta ziorragaz / atze ta aurre neurtuten / indar guztiagaz. Ib. 176.
Juaten zalia da / olloen tokira, / lotsa emon ezkero / dua beresira, / modu onetan gure / txakur au bizi da. Noe
107. Uda alaiak beresi ta belardietan aberetaldeak sakabanatzen dituenean. 'In saltus'. Ibiñ Virgil 100. Beresi
osoa surtan iartzen du. Ib. 88. Orduan beresi baztertuak ere txoritxintaz betetzen dira. Ib. 89.
2. (Añ). "Vallado" Añ. v. hesi. Ur malla sendo galantak eten bageko errenkadan etozan erri aurrera,
Arranondori berezi gaizto bat ipiñi naian legez. Ag Kr 153.
beresi. v. bereizi.
bereska. v. abaraska.
berestatura(tu). v. estatura(tu).
berestimio. v. bereztemio.
berestu, bereztu (V-ple ap. A). "Derribar ramas, zarzas, etc." A. Cf. beresi.
beretakotasun. Egoísmo (referido a una 3. a pers. sing.). v. berekoikeria, beretzatasun. Grazia bihotzbera
da, trebe eta largo guziekin, ihesi doako beretakotasunari (beretzatasunari). SP Imit III 54, 4 (Ch eztio beiratzen
bere aisiari eta probetxuari, Echve etzaio bere gauzarik gustatzen, Leon ez du behatzen nondik zer on duken
nor-berak beretzat).
beretakotu (SP, Lar Sup, Añ, Dv). Hacer suyo, apropiarse de (referido a una 3. a pers. sing.). "S'approprier.
Emazteak beretakotua zaudatza (Ax 371). Beretakotuko zaitu" SP. "Apropriarlo, beretakotu" Lar Sup.
"Apropiarse", "apropiárselo aquél" Añ. "S'approprier d'une manière definitive" Dv. v. bereganatu, beretu; cf.
berekotu. Finean handik, bekhatua beretakotzen eta natural bezala errendatzen du. Ax 106 (V 71; citado
tbn. por Dv, que lo traduce: 'de là, il fait du péché son propre et le rend pour ainsi dire naturel'). Hazienda haur,
nabaski, gaizki eta bide gabeki beretakotua zuen. Ib. 245 (V 165). Haur da erremedio ona, eta hartu behar den
bidea, itsutua eta beretakotua zadutzan emaztearen utzteko. Ib. 371 (V 244). Emazteak bere hitz leunaz, solhas
garaziatsuaz, eztiaz eta emeaz, beretakotuko zaitu. Ib. 397 (V 259). Haren bihotza bozten zen Jinkoagatik, bena
ez zen den gütiena hantzen; ez zütian ohore horik beretakotzen. Ip Hil 106.
beretar (V-oroz-arr-ple, R ap. A). 1. Suyo (en el sdo. de 'uno de los suyos, familiar, amigo, paisano,
partidario', etc.). "1.º (V-oroz-arr-ple, R), paisano, compatriota". 2.º (R), colega" A. Tr. Documentado en
textos meridionales desde mediados del s. XVIII. En DFrec hay 7 ejs. Beretarren isilka ta gauaz joan zen
hura ekustera. Mb IArg II 81. Azkoitiko erriak, beretar guziakin eta Elizako Kabildoak guziz gogo zuten, eta
zeuden sinistuak fundazio berrian. Cb Josefa 129. Berriz beretarrai kontra egin bearrean arkitu zan. 'Los suyos'.
Aran SIgn 86. Nola inguratzen diran gorriak gorrietara, zuriak zuriakana [...], mutillak eta neskatxak, zarrak
eta gazteak, goikoak eta bekoak, bakoitza bere aldratxoan, bakoitza beretarrakiñ. Ag G 332s. Zabaletako atsoa
urkatzeko ta Bidaurretako eliza erretzeko beta onaren zai dijoazkio urteak. Eztago aztuta. Beretarrak agintzean,
bai, arraioak ezpaituk! Ib. 376. Gizarte ontan zeuden beretarrak maite izan ezkero, azkeneraño maite izan zitun.
Ol Io 13, 1 (IBk beretarrak; Lç bereak). Agertu dezagun ordea, Jesukristoren da beretarren iduri dala matsabe
ori. Or JBDei 1919, 364. Beretarren artera etorri zan, eta beretarrak etzuten artu. Ir YKBiz 49. Eta munduan
ziran beretarrak maite izan baitzituen, azkeneraño erakutsi zien bere onginaia. Ib. 437. Mugara artean gero
larrigo, / arnasa laguntzaillea; / nork beretarra orain baiño orain / ikusi nai jalkitzea. Or Eus 397. Ona emen
Loiolakoa, beretarrakin bat eginda, ondo euskalduna, ondo gurea. SMitx Aranz 149. Luzifer deabrua
beretarrekin inpernuko su-lezera amildu zan. EgutAr (ap. DRA). Jesusek munduan zituan beretarrak maite
izanik... Ib. (ap. DRA). Ez zen [Urkijo] gauzak dauden-daudenean hartzen dituztenetakoa. Beretarrenak,
etxekoenak, baldin baziren batez ere. MEIG VIII 70.
2. (Lar, Hb ap. Lh). "Immune, libre, lokabea, beretarra" Lar. "2.º libre, indépendant (?)" Lh.
3. (Hb ap. Lh). Apegado a los suyos, partidario de los suyos. "Qui est pour soi, pour les siens" Lh.
4. "(AN-5vill), egoísta" A. v. berekoi.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
958

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beretar. v. bereter.
beretarautu. "Prescribir" Lar.
beretarde. "Immunidad" Lar.
beretasun. Personalidad propia (referido a una 3. a pers. sing.). Zeruko irakatsiyaren atxiñako siniste areek,
artuten daude fedeko sendotasuna, ziurtasuna, argiya eta bakotxak beretasuna. Ur BulaAl 27 (BulaG 529
bakoitzak beretasuna, BulaV 17 bakotxak beretasuna). Margo-gaizaz lenago urratutako bideetatik ibillgura zan,
beretasun ezagungarria aren lanetan agertuatik. Ayerb EEs 1915, 297. Ez da beretasunik, ez bada berextasunik.
Gureak gurez ibil ditzagun, ez bertzez. Herr 26-5-1960, 4. En DFrec hay un ej.
beretau. "Prescripción" Lar.
beretaugarri. "Prescriptible" Lar.
bereter (R; Lar, Dv, A DBols), beretar (Sal, R; Lar). Ref.: A; Bon (beretarra); EI 354. 1. Clérigo. "Clérigo,
apaiza, apeza, abadea, beretarra" Lar. "Eclesiástico, Eleiztarra, Eliiztarra, bereterra, beretarra" Ib. "Prêtre (R)"
Dv. "Bereter korrek biotza andi-arazten daikugu bere sermoneki, beillagarri da (R)" A s.v. beillagarri. Cf.
beretter. v. apaiz, abade. Tr. Apenas documentado en la literatura: se encuentra un ej. de Leiçarraga. Además
Azkue lo usa profusamente en Ardi galdua, y también hay algunos ejs. en Zaitegi. Baraterra (Becerro
Antiguo de Leire, 961). Arzam 169. Deum vocant Urcia [...] ecclesiam elizera, presbiterum belaterra, quod
interpretatur pulcra terra. (Vocabulario de Aimery Picaud, s. XII). TAV 2.2.12. Ibi te tributo uinee quae fuit Petro
Garsias bereteira (1322). Archivo Municipal de Pamplona, LIII, 193. Lope bereterra (1360). Arzam 169.
Azepzionerik ez konsiderazionerik batre gabe, arra ala emea, xipia ala handia, zerbitzaria ala nabusia,
majistrua ala diszipulua, bereterra ala laikoa. Lç Adv ** 5r. Elizgizon izan nai luke, edo (euskaldun zarrak esan
oi zutenez) bereter. A Ardi 9. Apalaurrean Arizpe bereterrak eta aita San Franziskoaren bi semeok autu bat izan
genduen. Ib. 109. Badituzu, alabaina, Euskalerrian ni baino bereter jakintsuagoak, ugari. Ib. 103. Aigitoko
bereter (apaiz) batek Soloni auxe dio. Zait Plat 13. Ekandu zarren aintzinateak, bereterren irakatsiei
atxikitasunak eta beste antze guziak aldakaitz irauten ikusteak biotzondoko aundia egin zion. Ib. 13.
2. (O VocPo, SP, Dv, H, A). Acólito; secretario o empleado de confianza. "Bereter (S). C'est proprement le
Clerc qui sert le Curé à l'Eglise. Il se prend aussi pour celui qui sert un homme de condition, en autre qualité que
de simple valet, comme un commis, ou un secrétaire" O VocPo. "Bereterra (O), clerc d'église, commis,
secrétaire" SP. "Acolyte" Dv. "Bereterra, id. beretterra (L, BN), en général, commis, valet, secrétaire, serviteur,
clerc [...]. "Servant à l'autel, clerc" H. "Servidor de cierta categoría, no criado; como secretario, etc." A.
Eztuela beldur, [h]aren gauzak ongi direla alafede, eta ni sekulan haren bereterra naizela (1626). TAV 3.2.8.
Ezi balitu Iainko-atxeter, / (Zeinen baitzarete bereter) / Izenez Phebus daritzanak, / Hartan egin ber' esku-lanak.
O Po 52. Nol' Apezaren kantatzea, hala bereterraren inhardestea. "Comme chante le Chapellain, ainsi répond le
Clerc ou le Sacristain". O Pr 529.
Etim. Préstamo románico, en último término del lat. presbyter; cf. REW 6740.
bereterburu. Arcipreste. v. apaizburu. Iztuna (sermolaria) Adrianen apaizlagun bat zan, Amezketako
seme ta Azpeitiko bereterburu (artzipreste) jauna. A Ardi 46. Tolosako bereterburuak artarako bultz eginta. Ib.
103. Eskerrak erakutsi nai dizkiet, ez bakarrik len aipatu ditudan aldunburu, aldun ta apezpiku yaunai, baita
Durangoko Alkate, Bereterburu (Artziprestre) ta erri guziari ere. A LEItz 6. Bilboko bereterburu (artzipreste)
zan Mariano Ibarguengoitiak Ondarroatik berarengana eraman zuen. A Itzald II 70.
bereterdi, beretardi (Lar). "Clero" y "clerecía" Lar.
beretergai, beretergei (R ap. A Morf 131). Seminarista. v. apaizgai. --Ilobak lobea (sotana) uzteko gogoa
erakutsi aldizu? --Jaunari eskerrak etzaio olakorik inoiz bururatu. Beretergai ona degu, erakusmenekoa. A Ardi
50. Amaikak igarotxo ziran, bereter ta beretergai, alkate ta alkatelagun, senar ta emazte. Ib. 61.
beretergo (R-uzt ap. A; Dv, A DBols), beretargo (Lar). 1. Sacerdocio. "Clericato" Lar. "Estado de sacerdote"
y "sacerdocio" A DBols. v. apaizgo. Beraz oso-osoak izan bear degu gizon orok: kristauak, kristautasunean;
bereter geranok, beretergoan. A Ardi 102. Agirre, beretergoan. A Itzald II 69. Castilla-aldean nintzan iru urte
aietan sartu zan beretergoan (apaizkuntzan) Agirre, gazterik umo. Ib. 74.
2. "Office d'acolyte" Dv. Cf. bereter (2).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
959

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bereterkide. Colega en el sacerdocio. v. apaizkide. Ene adiskide maite ta bereterkide gartsu J. J. Arin ta J.
M. Zuaztiri. A Ardi V.
bereterkiro (A), beretarkiro (Lar). "Clericalmente" Lar. "Sacerdotalmente" A.
bereterri. "Behetría, es voz Bascongada. En lo antiguo behetrías significaban pueblos, que a su arbitrio elegían
Señor; y en ese sentido viene de beret-iriak, beret-erriak, que se interpretan Villas, y tierras de su arbitrio" Lar.
beretertegi. Casa cural. v. apaiztegi. Beretertegira sartu ginanean, isildu ziran zeinulariak. A Ardi 64.
Beretertegitik Elizara-bidean "erdu pekataria" oiukatzen ginjoazenetan. Ib. 123.
beretertu, beretartu (Lar). Ordenar(se) sacerdote. "(Hacerse) clérigo" Lar. v. apaiztu. Beretertuta gero, ni
aguretxo erdi-ezindua naizelarik, Jainkoari atsegin dakiola nere ordezko emen izatea. A Ardi 10.
beretiri (-th- SP; Lar). "Berethiriak (O), urbis sui juris" SP. "Behetría, es voz Bascongada. En lo antiguo
behetrías significaban pueblos, que a su arbitrio elegían Señor; y en ese sentido viene de beret-iriak, bereterriak,
que se interpretan Villas, y tierras de su arbitrio" Lar. Cf. O Not 48s: "Behetrías [...] a Vasconico beretiriak,
id est suæ urbes, vel sui iuris urbes, aut a behet-iriak, id est urbes inferiores".
beretitz (Lar Dv). "Texto" Lar. "Texte d'un écrit (EE II 233)" Dv. Ez duela euskarazko itzkerak itzik
sentidu argian iraulkeratzeko esan dan beretitz edo testo San Matiasena. Izt Carta a JJMg 21. Etzaio bakarrik
begiratuko bereziten dan beretitz edo texto bezuzendeak euskaratzeko dituen neke aundi txikiai. EE 1881b, 233.
Sermoilaria zan Lorkako Erretoria, beretitza (texto) Laudate Dominum in sanctis eius. Ag Ezale 1899, 212b.
beretizale, beretiztzale (Lar). "Textualista, beretiztzalea, lat. textui addictus" Lar.
beretizko. "Textual" Lar.
1 beretsi. 1. Desear para sí. Non ez borondate nausiak edo arrazoiñak gauza hura bera nahi izaten edo
laudatzen edo beretsten. "A volerla". He Gudu 77.
2. Hacer suyo. v. beretu. Gaurtik erri-basoz / ez ikus ez arki ezpanendi, / galdu naizela esan, / maitetan ibileta
/ galdu-ustez nautela beretsi. "Me hice perdidiza, y fuí ganada". Gazt MusIx 191 (Or 200 irabazi, Onaind
208 atxilo).
2 beretsi. "Apesgar, hacer peso, berantsi, beretsi" Lar.
beretsu. v. bertsu.
beretter (L, BN, S; Arch VocGr, H), berettar (Hb ap. Lh), beattar (L-sar, BN-baig; Hb ap. Lh), beatter (L-aincôte),
beetter (L, BN-mix, S), better (L-côte, BN, S), bettar. Ref.: A (beretter, beattar, beatter, beetter, better);
Lh; EI 354; Satr VocP (better). 1. Monaguillo. "L'acolyte, le clerc" Arch VocGr. Harriet lo da como var. de
bereter. Cf. bereter. Tr. Documentado desde mediados del s. XIX. Se encuentra sólo un ej. sin palatalización
en Constantin, que puede tratarse de un error (hay, frente a éste, cuatro ejs. de -tt- en el mismo texto).
Urthe guziez, San Iñazioren bestetan, etxe hartako haurrak dire Errumako aita Jesuiten beretter. Laph 237.
Zer duk izena? --Pello. --Pello?... to! to! to!... ez haiz hi beattar izana? --Ba yauna. Elzb PAd 7. Frantzis
beatterrak egiten zarotalarik mezaren zerbitzatzea. Prop 1892, 163. Egun batez, meza erratean, prefaziotik
lekhora, luzaz geldi-geldia egoiten da. Ustez-eta ahantzirik dagoen, beetterak ohartaraazten du. Arb Igand 119.
Bainan aphezak populuarekin batean egiten duenean gurutzearen bidea, orduan aski da apheza bi beattarrekin
ibil dadin estazionetan. Dih MarH 252 (ap. DRA). Landapinta gorria, sortu berria, / dut behattarra Nabar-lore
urdin graziosa nere / operaria. GAlm 1916, 57 (ap. DRA). Jaun erretora banintz, kontu egin niro nik,
beatterreri, xantreari eta behar bada andre serorari! Barb Sup 23. Aintzin aintzinean bazoan Pettan, gurutze
eremailea, orai bezen gazte orduan, bi beatter aldean. Ib. 138. Dominixe etzen izan beretter, bena elizan, gazte
gaztetik, kantaderian zabilan. Const 35. Denbora haietan eta geroz ere, bereterrek etxekiten zien intsentsatzekua
katiaren gain gainetik. Ib. 35 (cf. beretter ib. 35, 30, 39). Eta haren ondoan doatzi apezak eta beretterrak eliza
soinekoekin. Zub 78. Ohe estalkiz jauntzirik / Ni apez eta zu bettar, / Gelan argiak pizturik / Kantuz ginauden
oro kar. Iratz 142. Goiz batez, meza ondoan, betterrari erran zion. Lf Murtuts 9. Erran dezagun haatik
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
960

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Azkaineko beretterrek etzutela begi onez ikusten, hirur oren laurden, eta noiz-nahi oren bat, emaiten baitzituen
bere mezaren erraiteko! Zerb Azk 77. Betterrak ere, beren jauntzi berri eta xuriekin, burua gora zirela! Herr 3-
4-1958 (ap. DRA). Apheza sartzen da beretterrarekin aitaren ganberan. Larz Senper 112. Jaun ertorak bere
berettar ere atxiki ninduen. Xa Odol 29.
2. beattar. Paje. Erregea ederrenian emana, hupatzen da tronaduraren gainerat eta, bere iduriko beattar
edo mutil andana batez inguratua jartzen da alkian. Prop 1893, 228.
berettergo (L, BN ap. A), betterko (Lander (L-côte) ap. DRA). "Oficio de acólito" A.
beretto.
- BERE BERETTO HARTAN. "Bere batean, id.[...] bere-beretto hartan dago [...] il est au même état" H.
- BERETTOAK EMAN. Dar lo suyo, dar una buena. Erakharri zuen beraz bere muthikoa biharamunean,
zaharoaz berettoak emanik. Prop 1897, 59 (sg. DRA, pero no se encuentra en esa pág.).
- BERETTO BATEAN. "Bere batean, id. beretto batean [...] il est au même état" H.
beretu (gral.; SP, Ht VocGr 414, Lar, Añ, Lecl, Hb ap. Lh, Gèze, Dv, H, A DBols). Ref.: A; Lrq /beetü/, /beece/;
Iz ArOñ. 1. Hacer suyo (de él), apropiarse (de). "Beretzea, s'approprier, prendre pour soi. Beretuko zaitu, il
vous rendra sien" SP s.v. bere. "Ravir, beretzea" Ht VocGr 414. "Apropriárselo aquél" Lar. "Apropiárselo aquél"
Añ. "S'approprier, ravir" Lecl. "Faire sien, s'approprier" Gèze. "1.º apropiarse, subyugar. 2.º (V, G, L), pagar las
deudas de una casa" A. "(Hb). 1.º s'approprier; 2.º (S, BN; Foix), détenir, gagner, se rendre maître de. Etxeak,
herriak, guziak beretzen-tu [...]; 3.º (L), payer les dettes d'une maison en se l'appropriant" Lh. "Hacerlo suyo
comprándolo o robándolo" Iz ArOñ. v. bereganatu, beretakotu, BERE EGIN. Tr. Atestiguado por primera
vez en Etcheberri de Ziburu; está mejor documentado en textos septentrionales. En DFrec hay 9 ejs., 4 de ellos
septentrionales.
Hautarik bereturen du [Antekristek] hirurgarren partea. EZ Man I 67. Beretuak betheren tu preziatu sariez, /
Ohore eta azienda nahi bezain handiez. Ib. 66. Zeren Nabothen mahastia nahi zuen zuzenaz beretu, eta
Nabothek hura nahi zuen zuzen geiagorekin iduki. SP Phil 266. Jadanik nau zesitu, / Goritu, / Gustia nau beretu;
/ Eztu kontra deusik ere, / Egiñ da ene errege. Gç 82. Estatu huntan Jesus Haurrak / Gu hobeki beretzeko, /
Fletxak belharrez egiten tik / Gure bihotzen zaurtzeko. Ib. 81. Romanoak logradu eban / intentoaren erdia, /
beretutea Probinzia. BBizk 18. Dozun anae maitea / beretuteko usteagaz. Ib. 22. Aspaldi zuen [autoreak] liburu
saindu hau bere bihotzerat eta akzionetarat ekharri zuela, hemengo egia eta berthute gehienak beretuak bezala
zituen. J. Darreche in Ch pról. Giristino bat bere barrenean erreberritua beretu dituen bertutez. He Gudu 90.
Zure sensuetan sortzen hasi den txartasuna, bihotzeraño igatera entsaiatzen dela, eta zure arimaren parterik
gorena, zeiña baita konsentimendua, beretu nahi lukela. Ib. 83. Guziak emanen ziozkalako hitzarekin [etsaiak]
beretu nai izandu zuen hura. Mb IArg I 228. Alexandro andiak Mazedonitik Indirañoko erreinu guziak armaz ta
gerraz beretu ta. Ib. 387. Erresuma bat beretzeko. Lg I 290. Berari khen ziozoten bortxaz beretu zuen khoroa.
Lg II 120. Zer probotxu da gizonarentzat, dio Jesu-Kristok, mundu guzia beretzea, galtzen badu bere arima?
Brtc 138.
(s. XIX) Xarmatu du / Eta guzia beretu / Janeton Haristoy lerdenak. Monho 34. Nabarra eta Kataloña / harek
beretü zitizün. Xarlem 905. Nola iñoren ondasunak bide gaiztoz beretu dituanak, eman Jangoikoari satisfazioa?
Mg CC 148. Ondo egiña dago elexiak beretu ta erdera guztietara zabaldu dituban bere berbak, guk bere
gordeetia. Mg PAb 196. --Nork erran zuen Salbea? --Eliza Ama Sanduak dauka beretua. --Zertako? --Ama
Birjiñari mesedeak eskatzeko. Añ CatAN 32s (Cb CatG 39 artua, CatEliz 466 errezibitua). Beste santu ta angeru
guztiak baño beretuago, beraganduago, batuago, maiteago dabela [Jangoikoak Maria Santisima]. Añ MisE 133.
Beretuak dauzka gure Jaungoikoak kreatura guziak naturalezako ordean. Gco I 414. Guztiz da jakinsua, iñoiz
aspertzen ezta, eta bide guztietatik baliatzen da gu galtzeko eta beretzeko. Ib. 442. Aditu du, amorio belarraren
autsakin beretuko duala nai duana, eta ematen diozka bati. AA II 22. Erosi ta beretu zituen mienbro sakratuak
sekulako heriotzerat botatu dituen ondoan. Dh 230. Itsutasun zorigaiztoko bategaz ta ez-jakin lainotsu bategaz
etsaijak beretuta daukazala zoro zororik. fB Olg 4. Inoren etxia, solua edo basua ostutiari bijotzian leku emon
deutsanak, asmo asko topetan ditu, inorena beretuteko. fB Ic II 246. Gibraltarko itsas-estuan peleatu zan
Mairuen bost ontzi lodiren kontra [...], eta guztiak garaitu ta bereturik eman izan ziozkan Erregeren Erarioari
irureun milla dukat. Izt C 482. Ez gaitela samur, nik dut aski nere zathia, / Erran eta, herresaka beretzen du
puska bat. Gy 164. Azken horrek hedatu eskaldun herria; / Beretu, nola lehen, herri Kaskoinia. Hb Esk 65. Aita
Dabiden koroa osotoro beretzeko. Lard 198. Aurtasunetik agertu zuen ontasunak aitaren biotza beretu zion. Ib.
63. Gudu batean bihotz guziak beretu zituen. Hb Egia 32. Diharütako arranda neke da beretzen eta ezta xüxen.
Ip Dial 64s (It y Dv kobratzen, Ur kobretan). Bihotz guziak beretzen zituen bere lañotasunaz, bere
amultsutasunaz, bere behatze eztiaz. Laph 150. Eta soñeko hura nola beretu zuen, Amak kontatu zion. Arr GB
66. Euskeraren eta Euskaldunen gañean aditua irten eta zerbait jakiunde beretu nai duenak. Aran SIgn 200.
Besteren gauza beretutzeko / beti dago korajian. PE 141. Beretu baihinduen Jesusek aspaldi, / Haren etsaier
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
961

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
buruz bethi bihur hadi. Zby RIEV 1908, 606. Nahi zituelakotz beretu haren onthasun guziak. Jnn SBi 114.
Madagaskar delako Frantziak berritan beretu leihor handi hartako haurren altxatzeko. HU Zez 101. Izaitez
hamarretarik bederatziak, eta guziz langile gaizo edanak, beretuak hilen dire adin hortara gabe. Ib. 206. Eleiza
Ama Santeak dauko beretuta [Salbea]. Itz Azald 69.
(s. XX) Urrea ausarki daukala aditua duten leihorrak ja beretuak ditu. JE Bur 208. Joan den astean galdu
ukan dugu, eritasunaren ondotik herioak bereturik, Arrokiko etxetiarsa xaharra. Ib. 65. Eta eginda egongo dan
lana beretuaz bere lepotik berriz argitaldu nai badu, iñork eztio galeraziko. EEs 1912, 152. Okendok beretu
baino lenago ere iruditxo onek mirari bat egin zuen. A Ardi 78s. Ba sorgorturik adimena, berri au ezin beretu al
izango luke, ez gogamen bidez, ez ziñeste bidez. Zink Crit 26. Horko Birjinak gazte-gazterik beretu baitzuen
dena. Ox 31. Legun ta xuri daude eskualdun bazterrak, / gau batez oro dauzku beretu elhurrak. Ib. 146. Orozgainetik
arrain yori hura beretu nahiz. Zub 22. Espainiaren beretzeko, Orreagatik sartu zen. Ib. 126. Ondasuna
ekarteko gai ta bide diran gauzen jabetzea, iñori bidegaberik egin barik, gizon bakotxari kenduaz, beragandu ta
beretu daike gizarteak. Eguzk GizAuz 91. Ez dugu erraitearen beharrik Zanpagarayek arrunt beretuak zauzkala
bere Itsasuar guziak. Lf Murtuts 12. Erregek bere elhe ederrez beretu zituen hirur kardinale. Zerb IxtS 109.
Herri bakotxak badu bere bizia, badu bere izaitea, badu bere moldea. Kanpotik heldu denak ez ditu aise hartuko
eta beretuko. Zerb Azk 30. Piarresek bizi guzirako gurutzerik aztunena beretu du. Etxde JJ 105. Auzia beretu
bearrean aizatu besterik etzun egingo. Ib. 200. Ez ote da Uharte Berdea Erromak beretu ez zituen Europako
lurralde urrietarik bat delakotz? Mde Pr 225. Halako amorru batek bereturik, hasi zitzaion jo eta jo. Ib. 160.
Eta loak goxoago beretzen baitu gizona esna-ordu izanik ere. Or Aitork 193. Nehok ez baitzuen pentsatzen [...]
holako gizon azkarra eta itxuraz sanhoa herioak hain laster beretu zezakela. Herr 13-11-1958, 3. Orrelako
gazterik etzuen gaitzirizten Sokratek, naiz ta oien dirurik inoiz ez beretu. Zait Plat 114. Pilosopia Moraleko
irakas-maia irixten bizitzaldiko, eta Sahagunen Erti-Maisu mailla beretzen ere. Gazt MusIx 58. Bero ta otzaren
artean ain pake luzerik izan ezpazen eta lurrak zeruko errukia beretu ezpalu. Ibiñ Virgil 89. Ustaritzeko
semenarioan, Lafitte jaunak beretu ninduen. Larz in Alzola Atalak 117. Eta hola beretu zuen urruneko lur batek
[...] gizon handienetarik eta sainduenetarik baten gorputza. Ardoy SFran 267. Baita orano Arphiña, / Nabariñe
ta Goibürü, / Gure gizen alhagiak, / [Jana d'Albretek] ahalke gabe beretü. Casve SGrazi 84.
v. tbn. Elzb Po 201. Lap 147 (V 65). KIkG 17. KIkV 26. Etcham 56. Vill Jaink 142.
2. (Lar, Añ). "Apropriárselo aquéllos" Lar. "Apropiárselo aquéllos" Añ. v. berendu, berenganatu. Dohatsu
dira emeak eta mansoak ezen lurra beretuko dute. Harb 30. Erromarrak eta Erromako Enperadoreak gutiziatu
izan ziren, bortxaz edo amodioz jendaki hunen beretzera. ES 109. Maiz ohore hek desiratzen dituzte, entsaiatzen
ere dire hek beretzera, zillhegi zaizkoten moienez. He Gudu 79. Erromatar munduaren zati andiak beretu
zituztenak jende oartuak eta beste gauzak ongi zekiztenak ziran. Mb IArg I 358. Ez bagare hartaz yabetzen,
nausitu bezala zaizkigun erromarrak beretuko gaituzte alde baterat. Lg II 206s. Gauza kausituak beretzen
dituztenek. Brtc 65. Haiek behar die / Espaiña oro beretü. Xarlem 1035. Hogita bederatzik nütinin kunplitü /
aitak zeitan haurreki prozesa phusatü [...] / ene hirur etxaltik, ordian beretü. Etch 182. Ethorririk listor batzu /
[ezti-breskak] Nahi izan zuzten beretu. Gy 188. Emazte, seme-alabak eta ondasun guziak, ezer ere galdu gabe,
beretu zituzten. Lard 180. Beretu dituzten gaizoak baino axkide hoberik ez dute ondoan. Hb Egia 134. Etzuten
beretu behar [apostolu eta hekien ondokoek] emazte bat, eta beretu dute mundu hoberen guzia. Ib. 147.
Jauregietako berregindurek ez-eta ere atsegin gozoek etzaituzte ez liluratu, ez beretu. Dv Lab II. Gezur hori
derasatenek luketela nahi eskuara izilka, gordeka urkatu, alegia deus ez, gero Eskualdunak errexkiago
bereturik, beren hats gaixtoaz kotsaturik, lehertzeko. HU Aurp 212s. Dirua beretuz geroz, [juduek] nahi dutena
egiten dutela gutaz. Ib. 59. Asko egin dabe aleginik / Sizilia beretu ezinik. Azc PB 212. Apez Aleman batekin
zuten beren egitekoa. Hau ere beretu zuten emeki emeki. StPierre 40. Bordele edo Mordele, hamabost mila
Españolek ez othe lukete beretuko? Barb Sup 131. Euskotarrak lantzegai berriak sortu zituzten, eta erbestetik
zetozkienak laxter beretu ere bai. JMB ELG 63. Hango populuari gaitzitu zitzaion hori eta, erregea bere oihu
eta mehatxuez lotsarazirik, profeta eskuratu eta beretu zuten. Zerb IxtS 70. Emazte bat, edo obeki sehi bat
beretzen baitzuten. Larz Senper 44. Bi hitz, aintzineko arrotz horietaz, hobeki erakusteko nola Ziberotarrek
beretu dituzten eta hein batean berritu. Lf in Casve Grazi 8. Eta horrela beretu zuten erromatarrek Probintzia.
MEIG V 93.
v. tbn. Laph 60. Elzb Po 213. Iratz 178.
- BERETUXE. Aprox. de beretu. Beretuxea du (loak) eta geroago eta beretzenago hari, Afrika barnea. Prop
1911, 140 (ap. DRA).
berhetu. v. berretu.
beretzaile (Ht VocGr). "Ravisseur, beretzaillea" Ht VocGr 414.
beretzako. "Beretzakua, (adj.), interesado. Gizon beretzakua, iñoiz mesederik eiñ gabia iñori" Etxba Eib.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
962

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beretzakotu. Tomar para sí, hacer suyo. v. beretakotu, beretu. Gizon bakotxak beretzakotu dauzan
gauzen jauntza ta jabetzeak be, gizarteak berak ipiñitako legeak baño beste oñarri ta eustazpirik eztauke. Eguzk
GizAuz 91. Ikastun zarren gaia beretzakotu egin zuen zor eta lor. Zait Plat 27.
beretzatasun. Egoísmo (referido a una 3. a pers. sing.). v. berekoikeria, beretakotasun. Grazia bihotzbera
da, trebe eta largo guziekin, ihesi doako beretakotasunari (beretzatasunari). SP Imit III 54, 4 (Ch eztio beiratzen
bere aisiari, eta probetxuari, Echve etzaio bere gauzarik gustatzen, Leon ez du behatzen nondik zer on duken
nor-berak beretzat).
beretzatu. "Destinarlo a sí mismo, de beretzat (para él)" AG 2330. v. berentzatu. --Nork esan zuen Salbea
edo Agur Erregiña? --Zana zala, Eleiz Ama Santak beretzatua dauka. CatBurg 25 (en el ms. original arturik).
ber-ehun. v. berrehun.
bereunten. v. BERE HONETAN.
bere-uraxe. v. beruraxe.
berex (AN-ulz, B, L, BN; Ht VocGr 354 y 397, Lar Sup , Lecl, Hb ap. Lh, Dv, H; berhex S; Hb ap.
Lh), bereiz, berez (Lar, Hb ap. Lh, Dv, H; berhez BN, S; VocBN, Gèze, H), behez (S), beres, behex, bereix.
Ref.: A (berhez); Lh (berex, berez); Lrq /behés/; Iz Ulz (berexi); Gte Erd 15. Tr. Berex es la forma más
general. En los textos suletinos siempre se encuentra berhez. Berez está documentado sólo en Duvoisin y algún
autor meridional moderno. El primer testimonio de la forma bereiz es de comienzos del s. XX (Inza y Orixe), y
es prácticamente la única forma utilizada por los autores occidentales. Behex aparece en Laphitz, Constantin e
Iratzeder, y beres en algún texto alto-navarro. I (Adv. y pred.). 1. Aparte, separadamente. "À l'écart' Ht VocGr
354. "À part, berex, beregaiñ" Ib. 397 ( Lar Sup). "Aparte" Lar. "À part" Lecl. "Séparément" VocBN. "Berhez
[...]; (adv.) séparément, en particulier" Gèze. "Ezar zazu hori berez, mettez cela à part. Gizon hori orotarik berez
dago, cet homme reste isolé de tout" Dv. "Berex, diminutif de berez" Ib. "Berex daude, están separados" Iz Ulz.
v. beregain. Tr. Documentado en textos septentrionales y alto-navarros desde finales del siglo XVII (cf. infra
berhez-berheza ya en Oihenart); en el s. XX tbn. se encuentra en algunos textos guipuzcoanos.
Pena tenporalen parkamentia, zoin Elizak Penitenziazko Sakramentütik berhez emaiten baiterikü, graziatan
iarten bagira, eta obra honak egiten. Bp I 55. Ezta egiazko bat baizik, eta hura Sainta, katolikoa, Apostolikoa,
Erromekoa, zointarik berhez ezpaita salbamentürik. Ib. 37s. Eskola bürzagi edo bürzagisa astegünez bere peko
güzier algarreki edo berhez hura erakatsiren deriener. Ib. 26s. Katixima bat baizik egiten ez den herrietan, haur
gaztenak eta gutienik dakitenak ezarri behar dire berex. CatLav A 5v (V 5). Berzetarik berex beherago ezarzea
solasean egonez, edo modestiarik gabe lagunak gaixtatzen hariz [...] hala mortifikatzea merezi dutenak. Ib. A 5v
(V 5). Noiz artean biziren zarete berex? Baldinetariak zeru lurren kreatzaillea bada egiazko Jainkoa, eman
zakizkote. Lg I 353. Ezkiribatüren dü berhez eta arranjamentüreki gaiza jarraikiten direnak. Mercy 39. Senhar
emazteen artian den adiskidegoaz ezkirade heben mintzo, bena bai bizioa berhez jarririk, gizonetan ta emaztetan
izan laitekianez adiskidegoa laidogarririk. Egiat 217.
(s. XIX) Konformidáde ta Pazienziarén motiboak beréx bat banáka. LE Ong 53r. Jauna, eznazála juzgátu
beréx ni beragábe: ene álde bégo Jesús ene Redentórea. Ib. 129v. Arrepatzen zuelarik tropatiken beres. (Goñi, s.
XIX). "Et apprehendens eum de turba seorsum" (Mc 7, 33). FLV 1987, 130 (Dv bazterrerat harturik, IBk bereiz
harturik). Gipuzkoa, Bizkaia, itsaso aldean, / Hedatzen zaizko, berex, mintzo ber-berean. Hb Esk 78. Mende bat
eta erdi, bi bortz urtherekin / Egon zen Aragona berex Nafarrekin. Ib. 65. Ar bat aski da hamar ürrüxaren; bena
arrak egon behar dü berhez. Ip Dial 100 (Dv berez; It apartean, Ur aldendurik). Phetirik berhez hartu zian
[Jesüs]. Ip Mt 16, 22 (Leon berex, IBk, IBe bereiz; Echn bazterrera, Samper separatuki, Hual aparte). Eltzeko
berdagailiak azieta batean berex zerbitzazaitzu. ECocin 3. Gizonak eta emastekiak behex ezartzen zituen. Laph
202. Aita Sainduak, behex harturik, bere bihotza zabaldu zion. Ib. 194. Galda zatzue hirur, / berex bat bedera.
Zby RIEV 1908, 772. Azkenekotz baita gizonaren aldi, / Berex du hau egin nahi. Ib. 206. Zu zinen hastetik /
Berex ezarria, / Lehen bekhatutik / Garbi-garbia. Ib. 286. Gizona egina da, baltsan eta lagunekin bizitzeko, eta
ez bere gisa, bertzetarik behex. Arb Erlis 17. Saldoka bazoatzan ber herrietako jentiak, gizonak eta emaztiak
berhez. Ip Hil 134. Kartier urrun batetako bospasei haur [...], biltzen zituen bere etxera, eta han ezkaratzean
egiten zeien, berex, heieri katixima. HU Aurp 118. Berak berex joan behar izan baitziren eliza batean otoitz eta
nigar egiterat. Ib. 174. Elgarrekin edo elgarretarik berex. HU Zez 179. Diala ehün eta hamabost urthe
inprimatü zütien, lehentze eta berhez, hamabi Noel. UNLilia 2.
(s. XX) Herriko etxe multzoaren ganik berex da gure ithurria. JE Bur 34. Laboraria bere etxeñoan ahal duen
bezala bizi, bere idurikoetarik berex eta urrun. Ib. 201. Arno onak ontzen du ur hutsa, ez aldiz urak arnoa, behex
dire laket. GH 1921, 682. Hartan sartu ginen, Angles moltzo bat, Aleman kolpatu batzuekin nahasteka, bizpalau
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 963
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Frantses berex. StPierre 20. Urde batzu zirela Rusoak Alemanekin bakea berex egiteari lotzen balinbaziren. Ib.
35. Bi lore ditin, bata bestearengandik bereix. Or Mi 55. Zoin-gehiago ari ziren, berex, noiz elgar-ganatzera,
noiz elgarretarik urruntzera. JE Ber 94. Yesusek artu zituen Pedro ta Yakobo ta onen anai Yoan; eta mendi gora
batera eraman zituen berex, otoitz egitera. Ir YKBiz 241. Aurtengo sortak dauka mandioan bereiz. Or Eus 101.
Mutillengandik bereiz erdian dutela. Ib. 360. Orotarik urrun, behex, istan bat mutu nago. Iratz 63. Zertako
etorriko dira zure billa, aiengandik bereiz bizi bear bazera? Zait Sof 123. Ta bere artaldea bereiz zeukan,
Labanen artaldera urbildu gabe. Ol Gen 30, 40 (Urt apartean). Emakumea bere astagaitzetan emasabeletik
odol-yarioz dagoenean, bereiz egon bearra da zazpi egunez. Ol Lev 15, 19 (Ur berezitua, Dv berezia). Odolak
berhez gaduzka hargati / nahiz odolez biok garen bat. Mde Po 73. Soiñuek ez dute elkar iotzen eta nasten begiz
sartua oroitzean, an bereiz kokaturik bezala baitaude. Or Aitork 254. Zaitegi jaunaren liburuan denak aurkituko
ditutzue ala berex, ala elgarri loturik. Lf in Zait Plat XV. Bizkitertean, Pizti berex iduki zuten, bertze gela
batean. Izeta DirG 77. Oaxes ibai lasterraren aldamenera, edota mundutik bereiz bizi diran breiztarretara. Ibiñ
Virgil 33. Bizkarrez dago bainan anaia du Baztan, / berex badaude ere zonbait urte hautan. Xa Odol 123.
Hizkuntza ta herria berex ez doatzi. Ib. 180. Berex ukituko dut y-ren kontua. MEIG VII 192.
v. tbn. Lap 241 (V 108). Ox 125. Etcham 110.
(Tras sintagma nominal). Aparte de, exceptuando. Orain ontzat ematen ez ditugun esaera batzuk baditu,
baiño, aiek bereix, gaurko euskerarik obeenari ere ez dio zor aundirik. Or Eusk 1930, 256s.
2. Especialmente. v. bereziki. Zerura joateko, ezinbestekoa da bizitzan askotan otoitz egittea. Ta bereiz
bear dugu otoitza egin, beregabe ezin garaittu dugun etsaiaren erasoaldien bat datorkigunean. Inza Azalp 124.
II (Adj.). berez (Dv; berhez Gèze), behex, bereiz (Lar). Separado; diferenciado. "Coluna, en los libros, orri
bereiza" Lar. "Berhez, (adj.) séparé" Gèze. "Berez-a ou berezi-a, distinct, particulier. Berezak dire gauza horiek,
ces choses là sont distinctes" Dv. Cf. DRA: "Behexa, juego de bolos; derribar de seis cinco, dejando un birlo en
pie. Premorena, Voc. ms.". v. berezi. Hain multzo eta nonbre handian non haztandu behar izan baitziren
elkhar ganik, lur berex eta diferentetan bizitzekotzat. Lg I 36. Rejistre berhez batetan phausatüko dütü
deliberazione hartüren direnak oro. Mercy 39s. Diónes Trentoko Konzilio Sanduak kapitulo berexbátean
iztebéki. LE BOEanm 390. Ez zaitut zu ez behar egin / Paxuko debot atea / Maingu tringil horien berdin: / Berex
da zure partea. Monho 38. Sozietate bakhotxean, bertze sentsuko presunek gorphutz berex eginen dute. JesBih
404. Setsa bakhotxak izanen du bere kontseilua, eta gorphutz berex eginen du. Ib. 412. Bat-bederak
jasanen duen juiamendu berezaz. Dv LEd 189. Bi belhar mota ongi izan ditazke lur berean, baldin gozo berezak
behar badituzte. Dv Dial 49s (It ezade diferenteak, Ur ezkotasun desbardiñak, Ip gozo berhezi). Manatu
darokuzunean ez ginezan bortzek soineko bera ekhar, behexak hartu ditugu. Laph 89. Azken kopla berex hau
mariñelentzat da. Zby RIEV 1908, 413. Hiruak bat izatez, / berexak presunez. Ib. 204. Bi tokiak hain direlakotz
itxuraz berexak non batetik bertzerat aldatzeak begia joiten baitio den haurrenari. JE Bur 7. Jaunzturaz berexak
balire, eta bitxiak. Ib. 195. Haren etxekimentü behex bat. Const 18. Uts bainun oskai guri berexa, / atsa yaurti
arren ezin sor abesa. Ldi BB 162. "Argia"k eskeintzen dion garau bereiz au dala bide, otoi bat biotzez zuzendu
nai diogu. Ldi IL 55. Ostiral-gauero bijili bereza. SMitx Aranz 141. Ez nauke egun hortaz orhoituz aipatu gabe
gure auzapez ohia Istilart Gratien: [...] bazuen amodio behex bat eskualdunentzat. Herr 21-4-1960, 2.
- BEREX-BEREXA, BERHEZ-BERHEZA. Kausit ahal baneza / Nonbait berhez-berheza. 'Toute seule'. O
Po 28s.
- BEREXEAN (berezean Dv). "Berezean ou bereztasunean egotea maite du, il affectionne la solitude" Dv. v.
BEREIZIAN. Piarres, Jakobe eta Andres berezean haritu zitzaizkon galde hunen egiten. Dv Mc 13, 3 (Lç
apart).
(Tras bere, etc.). "Gizon hori bere berezean ez da gaixtoa, bainan lagun gaixtoekin dabila, cet homme, en son
particulier, n'est pas méchant, mais il fréquente des mauvais compagnons" Dv.
- BEREXERAT HARTU (Dv y A (que citan HeH)). Tomar aparte. Eta berexerat harturik, hasi zitzaion
Piarres erantzuten. "Assumens eum". HeH Mt 16, 22 (Lç hura apartaturik, He aparterat, TB, Dv bazterrerat,
Ur bakarrean, Or aparte, Leon berex, IBk, IBe bereiz).
- BEREX-KANTU. Canción propia, peculiar. Kilixki-kalaxka gehientsuak lotzen zaizkie zerbait erran nahi
duten hitz batzueri. Haurrek beren berex-kantuetan maiz darabilte modu hori. Lf ELit 37.
- BEREX UTZI. Exceptuar, dejar aparte. [Israeldarrak] heltzen ziren sei ehun milla gerla-gizonetarainokoan;
emaztekiak eta haurrak berex utzirik. Lg I 128. Desmasia hau hedatzen zen etxe guzietarat, berex utzten zirela
bildotsaren odolaz atheak seinalatuak ziren etxeak. Ib. 127.
berexgarri. v. bereizgarri.
berexgune. v. berezgune.
berexi. v. bereizi; berezi.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
964

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berexizio. v. bereizizio.
berexka. v. abaraska.
berexkatu. v. berezkatu.
berexki. v. bereziki.
berexkida. v. berezkida.
berexta. v. berezita.
berextaile. v. bereizle.
berextale. v. bereizle.
berextantza. v. bereiztantza.
berextu. v. bereizi.
berez (gral.; SP, Lar, Añ, Hb ap. Lh, VocCB, Dv, H, VocB, A DBols). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. Tr.
Usual entre los autores meridionales desde finales del s. XVII. Al Norte apenas aparece: se encuentra en
Leiçarraga (en la construcción bere berez) y Pouvreau, y hay además algunos ejs. aislados de autores de los ss.
XIX-XX. La expresión berez bere es, sin embargo, casi exclusivamente septentrional.
De por sí, por naturaleza, en sí mismo; espontáneamente (referido tanto a una 3. a pers. sing. como pl.).
"Berenez, berez, de soi" SP. "(De su) motivo" Lar. "Alper da Maria makillatu, berez bear du. Refrán que enseña
que no sirven los palos para hacer, v.g. discreto a un tonto, si de suyo no tiene fondos" Ib. "(De) suyo" Lar y Añ.
"De sí, de por sí" Añ. "(Tiénelo de) genio, (c.) berez, etorkiz dau, dakar" Añ. "Por sí" VocCB. "Berez ez da
gaixtoa, il n'est pas naturellement méchant" Dv s.v. bere. "Berez nafarra da (G), il est navarrais de naissance" Ib.
s.v. ber. "San Juan berez il zan (Lard)" Ib. s.v. ber. "De, par soi-même, de sa nature, par ses forces" H. "Por
naturaleza" VocB. "De suyo, espontáneamente" A. "De por sí, por naturaleza" Etxba Eib. "Berez etorri jata gaitz
au" Ib. "Udabarrixan berez betetzen da lurra loraz" Ib. "Gripia berez pasau jat" Elexp Berg. "Lanak eztie berez
eitten" Ib. v. berenez.
Eta berez bekhatu eztelarik, bainan eskas-makhur bat xoilki delarik, guziarekin ere perillosa da. SP Phil 342s
(He 349 berenez). Halaber omen ona, berez eztelarik hagitz desiratzekoa, badarik premia guziz handizkoa da.
Ib. 222. Kantak, berez hain plazergarri direlarik, orduz kanpokoak dira doluan. Ib. 173. --Zein da Jaungoikoa? -
-Da Jaun bat edo gauza bat berez dana eta inogandik ez datorrena. CatAnz 3. Eta alarik egia dio Cratylok,
dionean berez ta bere izatez dagozkala gauzai izenak. Lar DT XLIX. Ta su, berez beti-beti ta era batean ta berdin
erretzen duena. Mb IArg I 255. Ta bihi ta azi hau izanagatik berez bihirik eta azirik txikiena. Ib. 209. Andrea
gizonak nai duena egiteko prest egotea andreari berez dagokan egitekoa den. Ib. 182. Oriek guziak uso ta
kostunbreaz jakiñak dira Euskaldunen artean, ta Arte gabe edo berez. Cb EBO 31. Gizon ori etzan Kristaba,
ezpada Jentil fede ta lege bagea: eta berez artz edo leoi bat baño gogorragoa. Cb Eg III 372. Iraute onek lenago
grazian egotea, Jainkoaren adiskide izatea, berez eskatzen du edo esan nai du. Ib. 215. Ona da izu-damua;
ordea berez utsik ta Konfesio gabe ez da bekatuak barkatzeko diña. Ub 208.
(s. XIX) Lengo Konfesioak gaizki egin badira arkitzeko salbazioko bide berez bakarra, zeña dan konfesio ona.
Mg CC 156. Zerren damu ta propositu egiazkoak berez dakar konzienzia aztertzeko ta bekatuak ezagutzeko gogo
ona. Ib. 168. Jangoikua izanik berez ain ona, aserratuten da pekatu mortal baten kontra. Mg CO 216. Zenbat
egur ezarten ez jako lujurijako su, berez biziari, iraun daijan? Ib. 253. Ta pekatu egiebanian gogortu, arantzatu
ta lartu jakola lur berez bigun ta samurra zana. Mg PAb 149. Batek berez bakarrik ezin lei ezer, baña guztia
Jesusen graziaz batan. Añ LoraS 176. Ume txikiak lenengoan eztakie berez ibilten. Ib. 89. Orra zein etsai andiak
eta indarsuak dituan gure anima gaixoak, berez aiñ argala eta gaitzera etziña dagoalarik. Gco I 418. Presunzio
arroa, uste duelako berez eta bere indar edo alegiñakin bakarrik salbatuko dala. Gco II 6. Oentzat guzientzat ez
da ezkonza estadu egokia berez. AA I 594. Erbi-zakurrak berez dakar erbitarako griña. Ib. 400. Jokua da
olgeeta bat berez, inok bere kondeneetan ez dabena. fB Olg 28. Izanik proximuak egin daben gauzia berez
bardina, nai onerako, ta nai gatxerako. fB Ic II 218. Gizonari berez edo bere naturalezaz datorkijo gurasuak
amadu eta honretia. Astar II 88. Ez dau lurrak emoten / berez ondasunik, / atxur ta laieagaz / eragin bagarik.
Zav Fab RIEV 1909, 38. --Zer bekatu da yuramentua egitea nezesidaderik gabe? --Berez beniala, Yauna. CatB
43. Errege bat da guziz zuhurra, ona, aberatsa, jenerosa, justua, urrikalmendutsua, guzia berez dena, imortala.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
965

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Jaur 149. Otarraina ere berdea da berez, baña egostean gorritzen da. It Dial 19 (Ur berez; Dv berenez, Ip
berañez). Gogo onek, berez, gaitz gabea zirudien. Lard 204. Beste askoren artean, Nikodemo berez Judua,
Fariseoen burua, Israelko Maisua, eta Jose bezala Batzarre nagusikoa. Ib. 463s. Eta aurrenengo, berez oi dan
bezela, gogor eta miñ egiñ zitzaion txit aiñ kastigu latz eta lotsagarria eraman bearra. Aran SIgn 68.
Soldadutzak gazteetan berez dakarkien libretasunarekin. Ib. 5. Itza goardatzen du / berez fiña danak, / baño
palsuarekin / orrelako lanak. PE 75. --Nola igan zen zeruetara? --Berez. Legaz 17. Berez argala izanik Santua
eta gañera bideko ibilliak neka-nekatu egonik. Bv AsL 133. Bioletea izanik berez / Be-zale umill benetan. AB
AmaE 422. Osterantzean, zelan aurkitu nindeke bada, / Berez gogora datorkidala itz neurtua? Ib. 110. Gloria da
amorea / eldu bada berez, / mundua amoreagaz / da zerua legez. Azc PB 59. D'Abbadi jaun ori / frantzesa da
berez, / ni berriz española / pobria nerez. AzpPr 23. Gizona berez da argala eta erkiña. Itz Azald 6.
(s. XX). Oso mendu oneko emakumea, mazala berez, apal, zintzo, esaneko, ixill, baketsu ta ona. Ag Kr 53.
Mañasiren negarra egiazkoa zan, barru barrutik berez etorkona. Ib. 158. Ur orrek ez du berez, jakintsuak
diotenez, sendatzeko kalidaderik. Goñi 101. Menditar gazte ura ederren erregiña zan Oñatin, berez, jaiotzaz,
jazkeraren apainduri gabe. Ag G 169. Landara gaiztuak ain erraz ta ugari urteten dirala ikusirik esan leike azi
barik berez jaiotzen dirala. Kk Ab I 31. Gure amak maiz aitatzen zuen au: "alper da Maria makilatu, berez bear
du". A Ardi 46. Berez, iñor gabe sortu ote ziran, iñoren bearrik gabe irauten ote dute, iñoren laguntzarik gabe
urtero berritzen dirala ote dijoaz? Inza Azalp 32s. Ba, Jesusek erhiak latzturik zituen, / Berez, Jainkoarenak egin
baino lehen. Ox 67. Baña berez argitasunik ez badu [...], irakurtzen ikasteak ez dio argituko. Etxeg in Muj PAm
20. Berez Logroñotarra zan, Alfaroko semea. Or SCruz 10. Zugatz-azal gogorrean berez sortutako zuloan ageri
ziren xori llumadun urduriak. Or Mi 21. Edari garratzena / Ozpiña da berez, / Baña eztijak gozo / Bigurtzen dau
errez. Enb 198. Tokietan, toki arau, berainez edo berez, sortzen diren landare mota etarik eldu da tokiaren
izena. FIr 166. --Ta bertsolariak, aurretik ikasi gabe, nola asmatzen dituzte ainbeste bertso? --Etorria izan-ta. --
Berez bear. Lab EEguna 99. Baña emakumak, berez, on utsak dira, eta zentzudunak eta zurrak. Otx 21. Norbere
yabetasunera igotzeko, yakintza berria sortu bear, yakintza berezia, erri arixe berez dagokiona. Ldi IL 164. Lan
guztietarako langilleak berez agertuko litzakezala uste dabe. Eguzk GizAuz 114. Ori gauzeak berez dakarrena
da. Ib. 171. Giza-eskuz landatua ez, berez sortua baño. Zait Sof 125. Berez ezin dun Ermitagintza / neronek nai
det osatu. SMitx Aranz 170. Intxaurra ez da berez emengoa: Persiatik ekarria degu. Munita 50. Euskera gairik
zaillena, goituena, naasiena "berez" adirazteko lain da beste izkuntz askok bezela laterara ala gerkerara jo
bage. Etxde AlosT XI. Beste zenbait aldiz mediumtasuna berez sortzen da, gorputzean edo gogoan norbaitek min
hartu ondoren. Mde Pr 320. Ortaz, zorionetik kanpora igitzen da adimentua. Arimaren baztarrean geratzen da
berez. Txill Let 131. Kortxoa seboaz igortzia sartu zuan, doi-doi; ez estuegi, berez askatzeko eran. Anab Poli 34.
Erea berez etorri yakon, eizara joan zan arratsalde batez. Bilbao IpuiB 136. Berek ere etzuten sekula susmatu
indio aiek, berez, eta Mixiolariek erakusten zietenaz kanpo, batere erlijiorik izan lezaketenik. Vill Jaink 17.
Ongia berez da maitagarri. Ib. 102. Maitasun-ezaugarri oiek danak berez aragikeriaren asiera bai dira. MAtx
Gazt 31. Ez da izan katua. Berez erori da. NEtx LBB 106. Lore gaixoak bere usaia nola dezake zabaldu, / berez
hain pollit izanagatik arantzak estaltzen badu? Xa Odol 340. Hizkuntza hori berez baitzetorren ahora batarekin
eta bestearekin mintzatzeko. MIH 370. Badaiteke agian gizona adardun izatea, zorigaiztoak jo badu, baina inola
ere ez adarmotz. Berez, jaiotzez eta naturaz, adargabea delako. Ib. 387s.
v. tbn. JJMg BasEsc 117. Izt C 94. CatBus 16. Arr GB 138. CatUlz 29. Echta Jos 11. Urruz Zer 61. EusJok II
157. KIkG 10. KIkV 15. Mok 7. Tx B II 136. Aitzol in Laux BBa VI. Ir YKBIz 453. ABar Goi 31. JAIraz Bizia
118. SM Zirik 24. Arti Ipuin 67. And AUzta 139. Erkiag BatB 26. Ibiñ Virgil 34. Alzola Atalak 122. Etxba Ibilt
474. Uzt Sas 240. Berron Kijote 223.
"Fácilmente" Etxba Eib. "Berez eitteko gauzia" Ib. Baña lurreko ogasun guztien jabe izango litzakezan
alkargo orreik, gizarte osoaren jabe ta nagusi be berez egingo litzatekez. Eguzk GizAuz 87. Kanpo santu barrie
egin bearrean egozan Ipiñeburutarak. Etzan berez egitekoa. Bazan eragozpenik eta okerrik. Akes Ipiñ 16.
- BAKOITZA BEREZ (bakotxa berez Añ). "Uno a uno, (c.) banaka, bat banaka, bakotxa berez" Añ. Irakurri
daidezan berean banan banan da bakotxa berez neure bizi guztiko gaistakeria ta erruak. Añ EL 1 29. Ez beingo
baten esetsi guztiai erabatera [...], ezpada banaka ta bakotxa berez, gaur bat, biar beste bat. Añ LoraS 122.
Egiten eztirialako bakotxa berez Propositu bakarrak. Ib. 148. Modu bitan sinistu giniakez fedeko artikulubak;
Lenengo, banaka, bakotza berez edo partikularmente. Astar II 6. Gogotan astiro astiro erabili eikezuz, eta bein
banaan eta bakotxa berez ausnartu irakurten dozuzan berba guztiak. Añ EL 2 18s.
- BERA(K) BEREZ. Personalmente, por sí mismo; por su propia iniciativa. Hitz egin dezala barrendik ere ta
berak berez. Mb IArg I 189. Bizitu zen besteen erako gizon bat zirudiela ta berak berez bere erakuste guziak
egiten zituela. Ib. 149. Argandik aditu zutena geiago jakin bear zutela beren lan andirako ta hau erakutsiko ziela
berak berez Aita betikoagandik igorriko zien Espiritu Santuz. Ib. 348. Baña deabruak berak berez ezin eragin
dituan pekatu mota asko persona aserrekor baten bitartez eragiten ditu. Gco II 53. Batzubetan Jaungoikuak
berak berez egiten ditu gauza arrigarrijak. Beste batzubetan balijetan da aingerubakin. fB Ic III 291. Mezia ezta
kalbarijoko mendijan egin zan sakrifizijua baño, eta orduban berak berez egin ebana berbera, egiten dau orain
gure altaretan, Abade edo Sazerdotien bitartez. Astar II 209. Markesak ifini-erazo omen zeban artza
altxagarriakin lau oñen gañean bera berez bizirik bazegoen bezalaixen. Izt C 192. Eta geroztik iru aldiz berak
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
966

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berez bigiraturik ill zan milla seieun berrogei ta zortzigarrengoan. 'Después de realizar tres visitas pastorales'.
Ib. 487. Eta gañera etxekoandre au gaztelu artako ziegarik izugarrienean sar zezatela, berak berez agindu zuen.
Arr GB 17. Mingaiñ gaiztoak ezkontzarik obeenen ere gañera zenbat gaitz eta kalte erakarri litzakean berak
berez guziz ondo ikusi zuela. Ib. 138. Ala ere, atzeneko urtetan bera berez eske juan gabetanik, mesedegilleak
zeguan tokira bear zuena bialdutzen zioten. 'Ahorrándole el trabajo de ir a buscarlo en persona'. Aran SIgn 65.
Ganera Eladik, berak berez, artu eban olloaren ardurea. Echta Jos 298.
- BERE-BEREZ (SP). a) En sí mismo. "De soi-même" SP. Zeren hazi humanoa bere berez korrunpitua baita.
Lç Ins C 3v. Badakit, eta segur naiz Iesus Iaunaren partez, eztela deus satsurik bere berez: salbu, zerbait satsu
dela estimatzen duenaren, hura harendako satsu baita. "Quant à soi". Lç Rom 14, 14 (He, Dv berenez, TB bere
baitharik, Ol, IBk berez). Hala fedea-ere, baldin obrák ezpaditu, hila da bere berez. "En soi-même". Lç Iac 2,
17. --Zein da Jaungoikoaren izatea? --Bere berez izatea, izatez izatea, orregaitik da betikoa, aldatuezingarria,
asierarik euki izan ez dabena, eta azkenik eukiko ez dabena. Itz Azald 22. Hori aski ez dela, ordea, badu beste
balio bat, bere-berez, liburu honek. MEIG III 115.
Por sí mismo. Haren [Tomasen] ausartzia galdegiteko berak ikhustea, hunkitzea, bere berez segurtatua
izaiteko. Jaur 166. Eta erabateko iritzi au igorri zidan bere berez, emen ager nezakenekoan. "Espontáneamente".
Or BM 18. Eta Bera mintza balekigu, ez aien bidez, baiña Bere-berez, Aren itza entzun dezagun, ez giza-mihiz,
ez Aingeru-mintzoz, ez odei-otsez, ez idurikizunez. Or Aitork 232.
Separadamente. Artikulu horrek bere-berez agertu behar du egunen batean, laster Jainkoak nahi badu.
MEIG VII 51.
b) Naturalmente, de modo natural. Haren galtzea bere-berez minki sentitu bazuten ere, etziren eman bere
damuaren xiririta minez agertzen. "Malgré le regret naturel de sa perte". Birjin 451. Hastandu behar zira hainitz
gauza bere-berez bihotza datxeitenetarik. Ib. 463.
- BERE-BEREZKO. "Bere berezko bizi-modua (REusk I 6), genre de vie particulier" Dv.
- BEREZ-BEREKO. Natural, propio, innato. Apezen eskuetan dagonez geroz eri-handienen ikertzea, zaintzea
eta laguntzea, berez-bereko argitasuna ez da geienetan aski: sendalarien aholkuek apezaren trebetasuna
argituko dute. FIr 188.
- BEREZ-BERE (L-ain ap. A; Dv; berez beren R ap. A). Por sí mismo(s), por sus propios medios, por propia
iniciativa. "Berez bere egin du, il a fait (la chose) de ses propres moyens (sans emprunter), sans importuner les
autres" Dv s.v. bere. "Berez bere antolatu ditu gauzak, il a arrangé les choses avec ses propres ressources" Ib.
s.v. ber. Sg. A, "independiente". Non da eskuara bezala dagonik bere hartan bere gain; aberats ez izana
gatik, berez bere bizi, edo ahal bezen zor guti eginez? HU Aurp 210s. Erran ditugun ezagupideeri esker edo
berez-bere, lehen bai lehen egin behar dena egiteko. FIr 193. Sendalariak erranez geroz eri-handi dagola, apeza
berez-bere aski da, sendalariaren bertze berririk jakin gabe. Ib. 187. Espainiaren meneko izana gatik, berezbere
dabil asko zeretan. JE Ber 27. Apaintzeko zeretan, berez-bere gizonak deus ez dira. Ib. 73. Eskualduna ez
othe da berez bere ibili behar Eskual-Herri guziko mendietan? Barb Piar I 13. Berez-bere zuetarik nork
bertzalde zeheño batez ere dezake luza bere bizia? Leon Mt 6, 27 (Dv bere asmu guziekin). Nola ez gorets berezbere
hain gora ibili den Platonen gogoa? Lf in Zait Plat XXIII.
En sí mismo(s), de por sí. Merkaturik ez balu [...], Agoitze ez litake berez-bere gauza handirik. JE Ber 19.
Beha Euskaldun arkaitzetarik / berez bere jin ostoak. Iratz 89. Ikusi edo somatzen ditugun gertariak eta zerak
berez-bere dirala esatea ezinezkoa lizake erabat. Zait Plat 40.
- BEREZ-BEREZ. Espontáneamente, de forma natural. Banetorren etxeruntz, bertsoak kantatzen, / Buruan
berez-berez ziranak sortutzen. AB Olerk 149. Sua, berez berez, makaldu, alpertu eta itxungi egin zan. Erkiag
BatB 16. Berez-berez etorri jakon euskaltzaletasuna. Jaiotzatik dator euskera maite izatea, euskaldun jaio
ezkero, diñousku berak. Alzola Atalak 112.
- BEREZ BEZALA. De por sí, por naturaleza; espontáneamente. "(A) buenas, (c.) onez onera, on onean, (V)
berez legez, (G) berez bezala, onez onean" Añ. Ezkontzako Sakramentuak ematen duen bien arteko pake ta
amorio santua, berez bezala sortu ta jaioko da. Cb Eg II 368. Baña, berez bezala, esaldia biurritu gaberik,
olerkariaren antzetsuz datorrenean, belarriak, egia esan, eztu ain gaizki artzen. Ldi IL 36. Berez bezala musika
eztakienak, inoiz ere eztu ikasiko bear danez. Zait Plat 62. Eta jakitea bildu ezkero, aurrerapena ere badator
berez bezala. Vill Jaink 72. Eta ondorea berez bezala jaulkiko zaigu: gizonaren nondik-norakoa Jainkoagandik
zintzilika dagoela, alegia. Ib. 146.
- BEREZ BEZALAKO. Espontáneo, natural. Jesu Kristoren beste Pauso, marabilla, Pasio ta Eriotza, berez
bezalako Enkarnazioko Arbola onen frutuak zirala. Cb Eg II 326.
- BEREZ GAINEKO. "Berez-gañeko, preternatural" BeraLzM.
- BEREZKO. v. berezko.
- BEREZ LEGEZ. De por sí, por naturaleza; espontáneamente. "(A) buenas, (c.) onez onera, on onean, (V) berez
legez, (G) berez bezala, onez onean" Añ. Baldin jatorriz ta berez legez ezpadakar bijotzeko azkortasuna, ez
deutsee berbaak zirkinik eragingo. Mg PAb 204. Plazako piestiari Erri oneetan berez legez darraikozan gauza
oneen ondorik, ikusi daigun, zelan egiten dan plazaan piestia. fB Olg 61. Ta bik alkar topetan dabeenian, berez
legez, alkar maite dabee. Alkarri berba gitxigaz goguak aituten deutseez. fB Ic II 208s. Domukeri edo
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
967

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
kapitalismoa, lantzean pizka bat miztuaz, geldi-geldika berez lez lurrera jausiko dala diñoen sozialistak. Eguzk
GizAuz 87s.
berez. v. berex.
ber(h)ez. v. berex.
bereza. "(AN; msLond), diferencia" A. v. bereizkuntza. Egia da: esnetik esnera bereza edo "diferentzi"
aundia dago. Zubill 40.
bereza (det.). v. berex (II).
berezain. v. berazain.
berezaldi. v. bereizaldi.
1 berezale (R ap. A). "Berezale (R), solitario, misántropo. Ardi berezalea, gizon berezalea (R), oveja u
hombre huraño, a quien le gusta andar solo" A.
berez-zale. Partidario de la separación, independentista. Ez uste izan hala ere Kornubitar herri maitaleok
Inglesen etsai eta Bretaina Handiaren gandik berez-zaleak direnik, Gales Herrian edo Eskozian bat baino
gehiago diren bezala. Mde Pr 264.
2 berezale. "Egoísta, interesado. [...]. Semia be, berezalia, demoniua!" Etxba Eib. v. berekoi.
berhez-berheza. v. berex.
berezdabil. "Semoviente, berezdabilla" Lar.
berezde. "División" Lar.
berezdura. v. bereiztura.
berezen. v. berazain.
berezerazi. v. bereizarazi.
berezerin. "Beeriñak, berezerinak, otariak, larrarteak, breñas" Izt C 42. Cf. Lar: "Breñas, matorrales, y malezas,
que nacen de suyo en tierras incultas, viene del Bascuence be ereñak, sembrados hondos, y bajos, o de berez
ereñak, los que sembrados de suyo nacen. Breñak, otadiak, larrarteak".
berezgarri. v. bereizgarri.
berezgo (Lar, Dv A; -oa S ap. Lh; Dv A; -rh- Foix ap. Lh), berezigo (Lar), berezko (Dv, H; -oa L ap. Lh),
behezgo (StJayme ap. DRA), berexgoa (Hb ap. Lh), berexkoa (Hb ap. Lh), behexgoa. 1. Separación.
"Separación", "disyunción" Lar. "Separatio, séparation; divisio, division" Dv. "Egin dute onthasunen berezgoa,
ils ont fait le partage des biens" Dv. "Partage, division, et tous les sens de bereztea" H. "Berexgoa, -koa (Hb),
[...], séparation" Lh. "Berezgoa (S), -koa (L), (Hb). 1.º distinction, division, disjonction; 2.º séparation" Ib. O
Iongoiko, batasuna / Desiratzen duzuna, / Eta berezkoa bihotz / Guztiz higuñ zaitzuna. EZ Eliç 63s. Latsagia
batek behar dü haatik bere behexgua. Eskual 21-3-1908 (ap. DRA). Berezgoako ephe guzian bizarnabala ez da
iraganen hekien buruan. "Omni tempore separationis". Dv Num 6, 5 (Ol bere naziraldi osoan, Ker bere nazireskintzaldian
iraun dagian artean). Bainan zuen gaizkiek berezgoa bat egin dute zuen artean eta zuen
Jainkoaren artean. Dv Is 59, 2. Nork nai denak despei lezan bere emaztea, eman zala eskritura berexguarna.
Samper Mt 5, 31 (Lç separazione, TB diborsa, Echn, IBe dibortzio, Hual berextarzun, Ker ezkontzauste).
Bazterrerat utz ditzagun bada gure berhexgoa eta berekhoikeriak. Lh GH 1921, 154.
(Dv A; -oa Hb y Foix ap. Lh), berexgo, berezko (Dv, H), behexgoa (Foix ap. Lh), berezigoa. Distinción;
discriminación. "Distinctio, distinction [...]. Nor nor den berezgoa, personarum acceptio, acception de personnes.
Ez dut berezgorik egiten, je ne fais pas de distinction [...]. Berezkorik gabe (He), indistinctement" Dv. "Berezkoa,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 968
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(He Phil), exception. Berezkoa edo exzepzionea" H. "Exception" Lh. "Behexgoa (S, Foix), préférence" Ib. v.
bereizkuntza. Zeiñaren artetik egiten baita oraiño ungiaren eta gaizkiaren, egiaren eta gezurarren artean
berezkoa edo diferenzia. Ch III 55, 2 (Mst ezagützen dakiana, Ip berhezten orano dakiana, Ol bakantzeko sena
oraindik daukana). Jainkoak ez du berezkorik edo diferenziarik egiten aberatsen eta pobreen artean. Lg II 154.
Berezkorik egin gabe batzuen eta bertzeen artean. Ib. 237. --Badeia berheziguarik Sakramentien artian? --Bai:
badira Hilen Sakramentiak deitzen direnak, eta Bizien Sakramentiak. CatS 68. Untzaren eta gaizkiaren
berhezgua. ArmUs 1907, 108 (ap. DRA). Gure esku dugu batasun hori azkartu, lehengo berexgoak kenduz,
Alamania guzia bardin hobendun ezarriz, bardin zordun, herra berean bilduz. GH 1922, 295. Ez da berexgorik.
Denak berdin, bakotxa bere arrangurekin, lagunak lagun. JEtchep 104. Judutik Grekarat ez da berexgorik:
ororentzat Jaun bera da. Ardoy SFran 348.
(H), berezko (H), berexgoa (Lh), berexkoa (Lh), berezgoa (Lh), berezkoa (Lh). "Berezgoa (He), élection" H
s.v. bereztea. "Berezkoa [...] élection" Ib. "Berexgoa, -koa (Hb), choix" Lh. Lehia zaitezte obra onez zuen
deiha eta berezkoa gerthu errendatzerat. He 2 Petr 1, 10 (Lç elekzione, TB hautzapen, Dv hautespen, Ker
aukeratze, IBk aukeramen).
2. (-oa Hb y Foix ap. Lh). Rasgo distintivo. "Particularité" Lh. v. bereizgarri. Esana da, irria gizonaren
berezgoa dela. Aginaga Egan 1961, 9.
3. "Berezgoa (S; Foix), variété" Lh.
4. "Berezgoa (S, Foix), privauté" Lh.
- BEREZGOKO. "Disyuntivo" Lar.
berezgoro. "Disyuntivamente" Lar.
berezgu. Discriminación. v. berezgo, berezgune. Ez da presunen berezgurik Jainkoa baithan. He Col 3,
25.
berezgune (Lecl, Hb ap. Lh, H) berexgune (Hb ap. Lh). 1. Separación, división. "Distinction" Lecl.
"Séparation" Lh. v. bereizkuntza. Berezgune horrek egiazki egiten du [...] banderiza saindu bat, ongia
gaizkitik, ardia ahuntzetarik, eta erleak listorretarik berezkaratzeaz eta beharki aldaratzeaz bertzerik egiten ez
duena. He Phil 297s. Giristino Doktrinaren berezgunea. CatLuz 9.
Discriminación. Gauza hagitz on bat da ezen graziaz borthiztea bihotza, eta ez jakien berezgunez, zeinak ez
baitzaizte deusentzat baliatu hetan ibilli izan direnei. He He 13, 9. Ez dela haren baithan presunen berezgunerik.
He Eph 6, 9. Zeiñak guziak maite baigaitu, eta guziei ungi egiten baitaroku, berezgunerik edo distintzionerik
gabe. He Gudu 108.
Excepción. Ofritu behar gaizko Jesukristori gure bihotz guziez eta berexgunerik edo erresalburik gabe. He
Gudu (ed. 1827), 267 (ap. DRA).
(Hb ap. Lh), berexgune (Hb ap. Lh). Elección. Gure hautuak eta berexguneak gutitzen eta gaizkirazten ditu
hurren gure bertute guziak. He Phil 221.
2. (Hb ap. Lh). "Particularité, singularité, personnalité" Lh.
berezi (G, L ap. A; SP, Urt I 29, Lar, Hb ap. Lh, Dv, H; -rh- S ap. A; Dv (BN, S)), berexi, bereizi, behezi (Dv),
bereixi. Tr. Berezi (en textos suletinos y mixanos berhezi) es con mucho la forma más utilizada en todas las
épocas. El primer testimonio de berexi se encuentra en Duhalde (junto con la mayoritaria berezi) y el catecismo
alto-navarro de Añibarro; se documenta además en algunos autores del s. XX, alto-navarros en su mayor parte.
Bereizi no se documenta hasta el s. XX, y aparece en algunos textos meridionales, coexistiendo generalmente
con berezi. En DFrec hay 495 ejs. de berezi, 13 de bereizi y 4 de berexi.
I (Adj.). Especial, particular; escogido. "Berezia, séparé, distingué" SP. "Ablectus, berezia, hautátua, edérra,
brabóa, paregábea" Urt I 29. "Especial" Lar. "Cadete, soldado, zaldun berezia" Ib. "Distinct, particulier [...].
Debozione berezi bat hartu du Ama Birjinarentzat, il a pris une dévotion particulière envers la Sainte-Vierge"
Dv. "Zuzen berezia, privilège" Ib. "Aintzineko lerroa gizon bereziz egina da, le premier rang est composé
d'hommes choisis" Dv. "Berezi, berhezi (BN, S), beh-hezi (id.; le second h est plus prononcé que le premier qui
dissimule à peine le r qu'il remplace). Qui est d'élite, de choix. Oniriste berezia (He), affection particulière" Ib.
"Choisi, élu [...]. Particulier [...]" H. "4.º (G, L), cosa aparte, especial. [...] 6.º Berhezi (S; VocBN), especial,
particular" A (en VocBN lo que se encuentra es "berhez, berhez-i, vb., séparer, séparé, se séparer"). "Especial" A
DBols. Azkue añade una supuesta variante berezin, tomada de la segunda ed. de Dv Lab (60); se trata en realidad
de errata por berezi, que aparece en la primera: artha berezi batekin (104).
Tr. Documentado por primera vez en Leiçarraga, hasta el s. XX lo emplean sobre todo autores septentrionales;
al Sur, se encuentra en el s. XVIII sólo en Mendiburu y Ubillos, y en el XIX en Guerrico, Aguirre de Asteasu,
Iztueta, Lardizabal, J. A. Arana, Beovide y, entre los vizcaínos, únicamente en Arrese Beitia. A partir de
principios del s. XX, su uso aumenta considerablemente en la literatura meridional.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
969

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Ahalik gehiena guziei adi eraziteari iarreiki izan gaitzaitza, eta ez xoil edozein lekhu iakineko lengoaje
bereziri. Lç Adv * 7v. Guk dugu bada sinhesten ezen nehor eztela bere gain apartatzeko, ez bere manera berezi
batez kontentatzeko. Lç Ins G 5v. Ferietako, hartu-emanetako, eta asko berze gauzatako egun iakinak eta
bereziak dituztenék zerbitzu dutenzat. Lç Cal a 1r. Iuiamendu berezia edo partikulara. EZ Man I 48. Baldin
faltak ez badire guztiz hain bereziak, / Iphizpikuak ere barkha detzakela guztiak. Ib. 21. Gorputz eta arimaren
punimendu komunez / Hitz eginik, mintza gaiten orain berezienez. Ib. 98. Egun berezia ohi da / Besta Berri
eguna. EZ Noel 122. Grazia hau naturaleza gaineko argia da, Jainkoaren dohain berezi bat. SP Imit III 54, 8.
Sakramendu saindua hartzen duenean gai eta baso egiten da grazia berezi batez bat izaiteko Jainkoarekin. SP
Imit IV 15, 4. Bada eta ezpada ebaki behar du elkharrekiko ibilte berezi edo partikular guzia. SP Phil 307.
Ordena aberats eta berezi batez guzia egiña. In Arg DevB II. Zoñez [Erretorek] arranküra berhezi bat ükhenen
baitie [...] auher eztaudian. Bp I 23. Besta honek zer dü berhezirik beste ororen artian? Bp II 17.
(s. XVIII) Errekonpentsa beregainekoa, aberastasun eta ohore franko, loria eta laudorio bereziak. ES 187.
Eta hala orduan, elkharganik barraiatu ziren, Mundu-herri guzirat, zein bere hitzkuntza bereziakin. Ib. 390. Ez
duzun adiskidetasun berezirik edo trebetasunik emazteki batekiñ. Ch I 8, 1. Katiximaren egiteko lekhu berezirik
eztenean, hartako lekhurik hoberena da khorotik kanpoan Elizan. CatLav A 5r (V 6). Zer grazia berezi eta
partikular errezibitu othe zuten orduan Apostoluek? Ib. 403 (V 193). Non ez duen Jaiñkoak laguntza berezi eta
nihoiz ez bezalako batez atxikitzen eta sustengatzen. He Gudu 163. Eta nurk ere hun berhezi bat ükhen nahi
beitü, hark galtzen dütü komünak. Mst III 13, 1. Gizonen maitetarzün berheziaz eztüzüla axolik. Ib. 24, 2. Orien
egiteko ta lan berezia da. Mb IArg I 325. Gobernariak berak ematen zion janari bereziarekin. Mb IArg II 343.
Hulako grazia berezi batek zer ezagutza ez du galdetzen gure ganik? Lg I 267. Yauts-araztekotzat gure gainerat
zeruko grazia berezienak. Ib. 276. Jinkoaren Semiaren Pasioniarendako debozione berhezi bat. AR 190.
Kondizione bakhotxari iratxaki diotza trabailu berezi batzuek. Brtc 189. Zein da Sakramentu oni dagokan grazi
berezia? Ub 223.
(s. XIX) Erresumako zein herrik eta zein probintziak / Igorriko tu gorterat gizon hain bereziak? Monho 60.
Josep espos garbiak / Darozkigu beti / Fagore bereziak / Ardiets-arazi. Ib. 90. --Fedearen Artikuluak zertako
dire? --Gure Jangoikoaren ta Jesu-Kristo gure Erredentorearen berri berexi edo irakorria emateko. Añ CatAN
17. Explikaturik dago Jaungoikoaren legeko lenbiziko mandamentu Santuan, adorazioaren gañean emanik
dagoan dotriña berezian. Gco I 467. Sakrifizio au eskeintzeko leku berezia da Eliza. AA I 526. Huna orai
zenbait bekhaturantza edo bizio, eta prestugune berexi, zeinetaz jende prestutasun erakhusten dutenek ere
ezpaitaukate bethi behar den bezenbat kontu. Dh 66. Ukhan bezate artha berezi bat. Ib. 72. Debrua da gisa
berezi batean Izpiritu lohia, likhiskeria hetan baizen gosturik eztukena. Ib. 186. Sekretarioak atxikiko du
errexistro berezi bat. JesBih 421. Ihaurtiria maneria berhezi batez Saintüki igaran ezazü. UskLiB 80. Berea du
manera bereziago batez, bere zerbitzari deklaratu bat, bere dizipulu bat, bere haur bat bezala. Jaur 142.
Erregeren serbitzoan sartu zan Zaldun berezi edo Kadete. Izt C 489. Noiztik hunat axeria / Da poxin haiñ
berezia? / eta buztan hau zertako? / Badea deusetarako? Gy 186. Abrahamek erakusten digu, leku berezi eta
santutuetan illak lurpetzeko oitura zein anziñakoa eta gogoangarria dan. Lard 26. Zeintzuetatik bakoitzari bere
itzkuntza berezi bestek etziekiena Jainkoak eman zien. Ib. 11. Lebiren ondorea bakarrik bazter berezi edo jakin
gabe geratu zan. Ib. 118. Badute haren solas eta erakuspenek zigilu berezi bat. Hb Egia 89. Haritz landareak ez
badituzu artha berezi batekin atheratzen eta landatzen, gehientsuak galduko dira. Dv Lab 328. Agiri dala otoitz
edo orazioko doai txit berezi hura. 'Don especialísimo'. Aran SIgn 44. Misioetarako boto berezia profesioa
egitean. Ib. 74. Gauza bakotxak Jaunak emonik / Badauz doe bereziak. AB AmaE 57. Hunen aire berezia ez
dakitenentzat, aire ezagutu hau: Uholde baten pare... Zby RIEV 1908, 411. Handik goiti bazuen bethi debozione
berezi bat bere Ama zerukoarentzat. Jnn SBi 52. Izpiritu Sainduaren obra berezia gure arimen saindutzea da.
Lap 318 (V 145). Jinko hunak nahi ükhen dü begiratü antze berhezi batekin Nazaretheko familia saintiaren
etxia. Ip Hil 136. Asteko zazpigarren eguna hautatu izan du othoizezko eta pausuzko egun berezi batentzat. Arb
Igand 59. Heientzat da egiten bozkatze berezi bat, bertze bozen ondotik. HU Zez 90. Bihotzmin berezi batekin
erraiten zuen hori. HU Aurp 135. Labat Jaun Miarriztarra, hilaren adixkide berezia. Ib. 169.
(s. XX). Bertzeek nahi lukete eskoletxe bereziak balire hortako. JE Bur 52. Beren jauntzi bereziak manatzen
deien bezala. Ib. 56. Semeak eskatu zion gisara mai, jarleku, oe ta oial bereziz egokitua. Ag G 220. Ume
bakoitzaren antze berezia zeintzeko ikasketa. Zink Crit 12. Ororen gainetik gaizki ikusiak Alemanen etsai
bereziak bezala. StPierre 40. Izkera bakoitzak bere itzetarako eredu bereziak ditu. Ol EEs 1919, 2. Bada
Españian, aragi-uzte ta barau egin bearra egun jakiñetan kentzen duan lege berezi bat. KIkG 63. Ta gañera
ontasun berexiagoaz Jesukristoren senidetako ta bere betiko zorionean bere gozakide izateko aukeratu
gaittualako. Inza Azalp 131. Ez al da zillegi gaitz berezi batetik, esate baterako, atera gaitzala eskatzea? Ib. 153.
Arik eta etorberriari bere alderdietako doiñu ta dantza bereziak ikasi arte. Mok 8. Gain hortan luzaz etxe bat
izan da / Patroin berezia nun ohora. Ox 17. Toki berezi ta apañetan diputadu jaunak, lendakari ta guzi. Muj
PAm 8. Ibilkera berezija eukon-eta, danak esaten eben ata politta zala. Altuna 82. Zazpi pusilatu izan nitun,
berori iltzeko argibide bereziak bein baño geiagotan arrapatu nizkielako. Or SCruz 129. Asmo berezi egokiren
bat / Asmau nai eban onetarako. Enb 46. Meza nausian eskuaraz prediku bat egiten du mintzatzaile berexi batek.
Zub 78. Euskara horren mami eta usaña biltzen nun nai; eta aren nabarmen berexieneri oartzen. FIr 178. Lan
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
970

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berezi bakotxaren kontu-artzale. Ib. 136. Banatutakoak dira, txorta onetan daskeñizkigun loreak. Mota
askotakoak, baña guziak bereziak. "Muy selectas". Aitzol in Laux BBa XIV. Sorginen urin bereziaz gain
gaineraino kasik bethea zen eltzea. Barb Leg 141. Aren parrea dadat / irrika biziaz, / gozatua baitu gaur / ezti
bereziaz. Ldi BB 154. Yakintza berria sortu bear, yakintza berezia, erri arixe berez dagokiona. Ldi IL 164.
Alderdi aietan bizi ziran erriak --pranko-kantauritarrak alegia-- beste guztien artean oso bakarrak eta margo
berezikoak azaltzen zaizkigu. JMB ELG 48. Esku-ekusi bereizi batez / saritu nai du maitea. Or Eus 78.
Baserrietako maizterrai azken urteokaz ugazabak, zio berezi barik, jaso dautsen etxe-errentea. Eguzk GizAuz
125. Ez emengo ikastetxe onenetan bakarrik, baizik Fraintzi ta Inglaterrako berezienetan. ABar Goi 43. Orain
dakarkizudana, ordea, gauza bereizi bat da-ta. TAg Uzt 298s. Bizkitartean zerbaitek emaiten dio argidura
berezi bat. Lf Murtuts 48. --Zer duzu okle hori, sakre bat aments? --Ez aita! --Ohointza mota berezi bat? --Ez,
jauna! Ib. 21. Badire juie batzu aiphu berezi bat liburu guzietan ukhan dutenak. Zerb IxtS 46. Egun berexitarako
oi zun guda jantzi ederrenaz apaindurik joan zan. Etxde AlosT 76. Bazizun gure gizonak ogibide ortarako
odolgiro ta aiurri bereixia. Etxde JJ 38. Uriko aundikientzat leku bereizi bat zeukan izendaturik. Ib. 271.
Hegiaphaliako Maianak agertzen zion maitasun berezia. Ib. 242. Zerk dager esanaren bizizkotasuna? Zer dago
artan berezirik? Txill Let 58. Illara erbestean edo itsasoan il ala galdutakoari joten yakon iltamuko kanpai-ots
bereixia da. Erkiag Arran 166. Alako zarrada bigun bat senti eban; alako arnas-aldi bereizi bat barruan. Ib.
130. Ikasle aurreratuenekin eztabaida bereiziak ere izaten zituen, oraingo ikastetxe-nagusietan izan oi diran
mintegi-iardunen araura. Zait Plat 23. Ileroko iaikizun berezi baten bidez, eta eguneroko opari txikiz,
ikasguetan Musek ospatuak izaten ziran. Ib. 21. Bigarren egunetik harat, zerbait berezi duten guziek izen berri
bat biltzen dute, batere gaixtakeriarik gabe. JEtchep 104. Mandatariaren eskuak firmaturikako pasaporte berezi
bat eduki beharko duela. Arti Tobera 264. Langileek artu bearra zuten beren soldata Eguberriko sari berexi
batekin. Izeta DirG 95. Izakiak, bada, bakoitza bere lan berezia egitera jarririk daude. Vill Jaink 46. Eta
buhamek badute usain berezi bat. Larz Senper 74. Azi txiki ura erne ta azitzeko, toki bereizia bear. MAtx Gazt
17. Egilleak gure gorputzeko zati bakoitzari edo zentzu bakoitzari atsegin berezi bat eman dio. Ib. 39. Hor behar
zuten hartu untzi berezia, Frantses zoalakotz, ez bakarrik misionest gisa, bainan Erregearen ordari. Ardoy
SFran 208. Zioten dohain berezi bat bazela horien baitan. Xa Odol 31. Andria berriz sukaldaritzan / emakume
berezia. Uzt Sas 224. Aurteng'urtea deitu daukute andren urte berezia. Ib. 274. Huntarzün berhezia da /
algarrekin bakian egoitia. Casve SGrazi 142. Ez ordea ale bakoitzak hemen egingo den baino aipamen
bereziagorik merezi ez duelako. MEIG III 81.
v. tbn. Mih 23. MarIl 2. Laph 188. Bv AsL 207. CatJauf 76. ArgiDL 98. Otx 125. Munita 127. Lek SClar 132.
Mde Pr 327. Bilbao IpuiB 93. Basarri 51. Osk Kurl 95. Onaind in Gazt MusIx 153. Ibiñ Virgil 58. Lab SuEm
203. Berhezi: Mercy 26. CatS 44.
(AN-gip), berexi. (Pl.). Diferentes (uno(s) de otro(s)). "Bereziak dira, son diferentes (AN-gip)" A Apend.
Arimak bere penak bezala, arimaren potenziek eta botherek ere, zein baitira adimendua, borondatea eta
memoria izanen dituzte bere pena moldeak, bere bereak eta bereziak. Ax 586 (V 377). Hau da alabaña iru
Person berezi, Aita, Seme ta Espiritu Santuak Jainkonz bat baizik ez egitea. Mb IArg I 381. Aitatasuna,
Semetasuna, ta Espiritu-Santutasuna gauza bana edo bereziak izanagatik, Jainkotasun bat baizik ez da Irutasun
edo Trinidade hau guzia. Ub 126. Irur Persona distinto edo berexiak. Añ CatAN 18. Presuna hekien izenak ziren
Brahma, Vixnu eta Siba. Hiru presuna berezi hoik bazuten batasun handiena. Hb Egia 49. Bainan Yainkoak
beira nazala izartzetik ene soldaduen sua Giristinoek Yesusentzat duten amodioarekin! Bereziak dire ethorkhiz
eta iraupenez. Ib. 94. Badire Jainkoa baithan hirur Presuna berezi. CatJauf 51. Hiru itxura berezi... Egia bera
ezin ezagutuz, hiruetarik bat hautatzen baitu gizonak. JE Bur 162. Nola deittu litteke eleiz bera siñeste bereziak
eta apez-buru bereziak izan eta? Inza Azalp 97. Bi arnas bereizi senti ditut; bata ozkirri goiz-eguratsa bezala,
bestea orde nekagarri, sukor, samiñez asea. Or Mi 144. Ikusten dukegun lehen iragaileari galde diezaiogun,
gure metodu bereziak zeharo azaldu eta, hoberena zein den, hartaz hilko baitugu. Mde Pr 138. Edo bi populuek
[hitza] bide berezietarik Kamiten ganik hartu dute. Ib. 218. Izar-iarkera bereizirik ezin auteman ukan zuten
bakoitzarentzat. "Aliam positionem siderum". Or Aitork 162. Baiña ba al dute erabateko batasunik emengo
olerki guztiak? eta zein ote da denak alkarrekin josten dituan aria? Ba al ditu poema edo dalako onek parte
berezi batzuk? Vill in Gand Elorri 12s. Iritzi bereziak agertu izan dira RS-ko esaeren jaioterriari dagokiola.
MEIG VII 65.
II (Sust.). 1. Partición, división. "Partición, uzina, uzitza, uzkura, berezindea, berezia" Lar. Kristiñau
Dotrinearen dibisiño edo berezia. Cb CatV 17 (CatG 26 bereziera). Nolatan egiztatzen da berezi edo partizio
au? EConst 30.
2. "Estropha, biurzea, berezia" Lar.
- BEREZI-BEREZI. (Forma con reduplicación intens.). "Ene bihotzeko berezi-berezia, le (choisi) bien aimé de
mon coeur" H. Hura da mariñelen Ama berezi-berezia. Arb Igand 160. Eta Jaungoikoaren laguntza bereziberezirik
gabe galdurik ta atzendurik egon bear zuan aspaldietan. Inza Azalp 89. Orraitio, beste ikaste-leku
berezi-bereziak ere, oindiño ba dirala autortu bear. Erkiag Arran 133. Gandiagaren tankera, berezi-berezia ta
are berria ere dala gure artean iruditzen zait. Vill in Gand Elorri 19. Ur ura edari berezi-berezia zala esanaz.
Berron Kijote 72.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
971

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berezi. v. bereizi; beresi.
berezibakoitz, bereisbakotx. "Monostrophe, bereisbakotxa" Lar.
berezibil. Automóvil (turismo o autocar). v. beribil. Gazteitik Gatzagarako burni-bidearekin orduz ondo
datorren berezibilla. EEs 1917, 219. Gizadiaren osasunagatik berezibill ontan etzazute txisturik bota. Ib. 219.
Gaberdiaren buruan, berezibiletan (en automóviles) joaten ziran Donostitik piztitzar batzuk. TAg Uzt 174.
berezide. 1. "Especificación, banatidea, berezidea" Lar.
2. "Delecto, elección, separación, aukera, berezidea" Lar.
3. "Especialidad, batezkoa, banatidea, berezidea" Lar. v. berezitasun.
4. División. Kristau Doktrinaren berezidea. CatBurg 12.
berezidun. "Particionero" Lar.
bereziera. División, partición. v. bereizkuntza. Kristau-Dotrinaren Dibisio edo Bereziera. Cb CatG 26.
Kristio-Dotrinaren dibisioa edo bereziera. Añ CatAN 14. Ipiñiko ditue onak eskuiko aldean, eta gaiztoak
ezkerrean [...]. Bereziera au bekatarientzat izango da guziz lotsagarria. AA III 541. Bereziera onen ondoren
asiko da Jesus Jaungoiko gizona itz-egiten. Ib. 542.
berezigo. v. berezgo.
bereziki (G, L, AN, BN ap. A; SP, Urt I 42, Ht VocGr 398 y 409, Lar, Lecl, Hb ap. Lh, Dv, H; berheziki BN, S
ap. A; VocBN, Gèze, Hb ap. Lh), berexiki (Darric ap. DRA), berexki, berezki (H), bereiziki, bereizki, behexuki
(Lander ap. DRA), behexiki. Tr. Bereziki (en textos suletinos berheziki) es con mucho la forma más usual;
berezki se documenta en Mendiburu, TB y J. I. Arana; berexki en Lizarraga de Elcano, berexiki en CatLan,
berhexiki en una canción recogida por Chaho; las formas con -eiz- se encuentran en CatLan (berheiziki), Lizardi
(alternando con bereziki), Orixe y Berrondo. En DFrec hay 214 (45 septentrionales) ejs. de bereziki.
1. Especialmente, particularmente; sobre todo. "Particulièrement" SP y Ht VocGr 398. "Abscisse, [...] segurki,
beréziki" Urt I 42. "Principalement" Ht VocGr 409. "(En) especial" Lar. "En particulier" Lecl. "Particulièrement,
notamment" VocBN. "Principalement, surtout" Gèze. "Particulièrement, notamment, spécialement,
principalement" Dv. "Spécialement, notamment, surtout" H. "Particularmente, especialmente" A. v. beregainki,
BATEZ ERE. Tr. Documentado en autores septentrionales desde Leiçarraga. Hasta el s. XX, al Sur se
encuentra sólo en Larramendi, Mendiburu, Ubillos e Iztueta, además de en Lizarraga de Elcano; en el s. XX, su
uso aumenta notablemente entre los meridionales.
Zergatik bereziki desperiuru publikoéz minzo da? Lç Ins D 7v. Baina hemen bereziki eta spezialki minzo da
Iainkoak salbatzeko elejitu duen konpainiáz. Ib. C 7v. Baiña bereziki esker derautzut zeren egungo egun hunetan
zeure eskutik eduki bai nauzu. Mat 311. Bereziki ni nazaitzu / zordun, zeren zuretan, / dakidana ikhasi baitut /
eskola sainduetan. EZ Noel 176. Adora bihotzez Iainkoa, eman eskerrak ordurainoko fabore guziez, bereziki
egun edo gau hartakoez. Hm 234. Bereziki laudatzen dut / Zure Maiestatea. Ib. 42. Ordea batasun hura ezta
bereziki aditzen gorputzaz, baina bai bihotzaz, afekzioneaz eta amudioaz. SP Phil 394. Bereziki atherako
ditutzunean hitz sakratu hauk. Ib. 547. Haren grazien berretasuna bereziki errezibitzeagatik. Arg DevB 244.
Zure etxe sakratua / Aski dugu lekhuko, / Bereziki hautatua, / Grazian emateko. Ib. 207. Eri eta penatan direnak,
berheziki lekü hotakoak, soltha ditian. FPrS 19. Eztire solamente bertze / Gizonen bezalakoak, / Bañan dire
bereziki, / Jesus, zure odolekoak. Gç 67. Zeren birjinak bizi izan / Baitziren zure ondoan, / Bereziki dute ohore /
Zeruko palazioan. Ib. 196. Zergatik diozü Jinkoak egün haur berheziki haitatü diala? Bp II 8. Egiaz Birjina
sainta haurzarotik berheziki Jinkoari ohereskatü izan zaiola, eta bethi hazi haren hegalpetan. Ib. 110.
(s. XVIII) Hala egin izatu dute hautarik hainitzek, eta bereziki Carlo Magno gure Enperadore handi hark. ES
177. Erromarrek bereziki estimu handia egiten zuten bere hitzkuntzaz. Ib. 165. Etzazula halaber iduk zure burua
berthute handitakotzat eta Jainkoaz bereziki maitatutzat. Ch III 25, 3. Zu kausitzen zarela munduko lekhu
guzietan, eta bereziki orai hemen zarela. CatLav 8 (V 13). Sofrituko tu senti ahal daitezken tormenta suerte
guziak, eta bereziki behinere gelditu gabe bethi erretzen egoitea. Ib. 72 (V 44). Apóstol, ainbat da nola bialdua,
egorria, mandataria; baña bereziki ala deitzen dira amabi Apostoluak. Lar. Xede hau badugula egiten ditugun
obretan, bereziki bihotzeko mobimendu eta akzione berehalakoetan. He Gudu 70. Haiñitzak (eta bereziki
emakumeak), bertutean fiñkatuak eta ahituak direla imayinatzen dire. Ib. 30. Bi gaiza berheziki hun dira,
hunialat ützül erazitzeko. Mst I 25, 4. Bai, agitz andiak izandu ziran Jesusen Amak izandu zituen atseginzak,
berezki Jesusen jaitzan. Mb IArg I 169. Lehia zaitezte erraterat haren dizipuluei, bereziki Piarresi, Salbatzaillea
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
972

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
hek baino lehen izanen dela Galilean. Lg II 286. Egiazko handitasuna datzala bereziki, humiltasun
giristinozkoan. Mih 32. Ethorri da bereziki pobrei bere Ebanyelioaren ezagutarazterat. Ib. 78. Manatzen daukü
berheiziki etskümikü deklaratiak izan direnen konpañaren ebitatzia. CatLan 106. Zer zor deete bere haurrer Ait-
Amek berexiki? Ib. 91. Birjina Seindiaren berthütetarik zoin behar tügü bereziki imitatü? Ib. 76. Ezpeitzien orok
bihotz bat eta arima bat baizi, eta hori beita berheziki Andre Dona-Mariaren Konfrarien ezarteko deseiña.
Mercy 19. Eta azkenik eskatzen diogu, begira gaitzala gaitz guzitik, bereziki, gaiztoa deritzan, demoniaren
eraso-aldietatik. Ub 162. Denbora guzietan / Eta bereziki / Hiltzeko orenetan. Monho 90.
(s. XIX) Eméngo néke-pénak ta naigábeak, beréxki gorputzarén gaitzak etzaizkigu idúri ón. LE Ong 94v.
Onéki etorrizaigu ón guzía, beréxki bekatarieri. Ib. 108r. Jainkoa ganik ardiets dietzagutzu behar ditugun on
guziak, eta bereziki arimari ta salbamenduari ukitzen zaizkonak. Dh 86. Guziak haren kontra sumindura
handitan agertzen dire. Bereziki aingeru begiralea. Ib. 138. Arima iusto heien penak labur ditzakegu, bai eta
akaba ere othoitzez, barurez, limosnez, induljentziez eta bereziki Mezako Sakrifizio Sainduaz. CatLuz 30.
Ardürenik erorten girenetan berheziki baratzen girelarik. UskLiB 21. Aplikatzea bereziki bere pasione
nausiaren gudukatzera. MarIl 19s. Felizitatzen zütüt, kunpaña nublia, / Eta zü berheziki, Madama Jülia. Etch
566. Gertakari au zearo ta luzeago paper anitzetan izkribaturik zabaldua arkitzen da, eta berezeki [sic] Utrechko
gazeta maiatzeko illaren amaseigarren egunean. Izt C 465. Hau da bereziki Frantziako gaitza: / Banitate
ergela da gure primeza. Gy 124. Mintzo zira ederki, / Bai eta ere oneski; / Bena nahi nuke jakin / Zureganik
berhexiki / Noiz izan nizan zuretzat / Izar edo eguzki. In Chaho Biarritz II 190. Ez dire hoberenak oroz
maitatuak, / Bereziki lotzean gaxtagin eskuak. Hb Esk 191. Izerditan denean aberea estali behar da, bereziki
heia hotza balin bada. Dv Dial 75 (It batezere, Ur batez-bere). Bihotz guzia ixurtzen du erien bihotzetarat,
khotsudunen bihotzetarat bereziki. Laph 121. Lekhü orotan Othoitziak egiten ahal dira; bena Othoitzeko lekhia
da berheziki Eliza. CatS 65. Kondairatxoa bi denboralditan erdibitzen da berezki. Aran Loyola 7 (ap. DRA).
Harren meneko jarri ziren fraidei ere gomendatzen ziozkaten bereziki bi berthute horiek. Jnn SBi 62. Jinkoak
emaiten zeitzen gizon saintü haier argi eta photere handiak, berheziki geroaren jakitia. Ip Hil 144. Hekientzat
bereziki eginak dire neurthitz hok. Arb Igand 145. Ez dugu nehor bereziki begietan. HU Zez 28.
(s. XX). Nehor den bati ongi-etorriaren egiteko jauntzia, Lapurdiko eskualduner laket zeiena bereziki, zuten
hartua gure gazteek. JE Bur 183. Uskaldüna berainez alagera da, jitez zalhü eta botz huneko, Ziberotarra
behexiki. Eskual 7-3-1913 (ap. DRA). Obra berrietan Alemanek arta handia erakutsi dute bereziki gara handien
egiteari buruz. StPierre 26. Baña Ikurtzazkunari [= 'Semántica'] bereziki dagokiona da itzen ereduak aztertu,
azaldu ta txukuntzea. Ol EEs 1919, 2. Eta zer eginkizun du bereziki emazteak senarrarekiko? KIkG 54. Zoin
herrebeski ari diren zuen haurretarik zonbeit, bereziki neskatxa batzu. Barb Sup VII. Eri-handien galbideak
zeintzu ote diren jakitea, eta bereziki, eri bakoitxaren ezagutza, noraraño ilundu den ikusteko. FIr 183. Be-
Nafarroan, bereziki Garazin, biziki aipatuak dira ene herrikoak, Luzaidekoak. Zub 115. Gaur, Poz-emolliaren
Etorkunde-eguna / Muxikan bereziki ospatzen doguna. Enb 210. Bazkunaren azitzeari uzteka [...] dirutzaarpideak
yasotzeari ekingo genioke bereizki. Ldi IL 117. Yainkoaren etxeko umeak, Yuduak dira; Yainkoa zan
bereziki oien aita. Ir YKBiz 229. Erri artara dute bereizki joera, / an aurkitzen baitute iñon ainbat txera. Or Eus
12. Zer behako argituak, herriaren omenaz mintzatu zenean, eta bereziki auzoen bekaizgoaz. Lf Murtuts 12.
Badirudi Jaungoikoak bereziki begiratzen diola artzaiari. Munita 127. Clarak --lenengo koplak dion bezela--
"argia" esan nai du. Eta koplak ere alaxe dira: argiak, bereziki argiak. Lek SClar 130. Europar kultura hortaz
jabetzea on da, bereziki Beltzen eta Orien abertzaletasun borrokariak jotzen duenean. Mde Pr 42. Arras ongi
har lezakela Larrungo maldetan, bereziki eta bereziki Japoniako motak. Zerb Azk 41. Saindu guzien egunkari,
aspaldiko urtetan bezala, meza bat emana izan da Eskualdunentzat behexuki. Herr 5-11-1956 (ap. DRA; la ref.
es incorrecta). Nor ote da Zoriak orren bereziki ornitzen duen gazte ura? Txill Let 38. Erromeria ori ain zuzen,
guztiena baiñan bereziki, itsastarren artekoa oi dalako. Erkiag Arran 66. Kenka bat txarra pasatu behar ukan
zuen bereziki, alabañobat biziki eri egon zaiolarik. JEtchep 53. Ez ginuen holakorik merezi, horren ganik
bereziki. Larz Senper 116. Auteman betza irakurleak 4, 5, 8garren ahapaldiak, bereiziki mintxoak. Or in Gazt
MusIx 50. Ez dezazke [Nafarrak] haz bere seme guziak, bereziki arrotzek beren meneko hartuz geroz. Ardoy
SFran 283. Hori erakuts-azu bereziki Eskual-Herriko burhaso eta gazteeri. Ib. 359. Dena dela, artzainentzat
bereziki eman izan zen egun hortako meza. Xa Odol 233. Agur handienak zier / gütara jin ikhusliarer, / Eta
berheziki esker / Santa Graziko oroer. Casve SGrazi 20. Bereiziki aipatzen du mandazaia, oso ezaguna omen
zuan-ta. Berron Kijote 176. Zilegi izan bekit [...] erabateko zenbait gauza esatea azentuaz eta bereziki euskal
azentuaz. MEIG VI 98.
v. tbn. Brtc 61. JesBih 449. Jaur 166. Elzb PAd 71. Zby RIEV 1908, 87. Lap 30 (V 17). CatJauf 68. Etcham 216.
TAg Uzt 225. Vill Jaink 156. Onaind in Gazt MusIx 148. MAtx Gazt 78.
Concretamente. Ziñelarik Italia / herri famatukoa, / eta bereziki Asisa / deitzen den hirikoa. EZ Noel 171.
2. (Lar, A DBols), berezki (Lar, Hb ap. Lh, H). Por separado. "Partidamente" Lar. "Departidamente,
distintamente, banaro, berezki" Ib. "À part, en particulier" H. "Separadamente" A DBols. v. berex. Tr.
Frecuente sobre todo en textos septentrionales de los ss. XVI-XVII, se encuentran sin embargo algunos ejs. más
modernos; en el s. XX, aparece tbn. en algunos textos meridionales.
Eta konjit emanik populuari, igan zedin mendira bereziki, othoitz egin lezanzát. "À son privé". Lç Mt 14, 23
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
973

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(He bera bakharrik, TB, Dv, Ur, Echn, SalabBN, Samper, Or, Ker, IBk bak(h)arrik, Ip, Hual bera, Ol berezian,
Leon ber-bera, IBe bakardadean). Hobeki adi ditezenzat, gaitezen bataz eta berzeaz bereziki minza. "De chacun
à part". Lç Ins F 2r. Dotrina eta Dotrinaren deklarazinoa ez elkharrekin, baiña beregainki eta bereziki bi
partetan ibeni behar zirela. Mat XXVI. Non gertha dadin enetzat eme iuiamendua / Bereziki eman behar
darotazun iustua. EZ Man I 60. Hain xehero, bat banaka, beregainki eta bereziki daki Iainkoak gauza guztien
berri, non gure buruko illeak ere kontatuak baitadutza. Ax 111 (V 74). Eta nola guri bereziki egiten zaizkigun
ontasunek atzartzenago baigaituzte, guziei oro bat egiten zaiztenek baino. SP Phil 204. Deitzen dütügü berheziki
Jinkoatan diren Hirur Personak. Bp II 62. Gauza guztiak xehero, bat-banazka, beregainki eta bereziki aditzera
emaiten tuelarikan. ES 192. O grazia eziñ esplikatuzkoa, fabore berezia, amudio neurri gabekoa Jainkoak
gizonari bereziki markatzen dioena! Ch IV 13, 3. Zihauren berheziki deüs ükheitetik bilaiz ahal zitian. Mst III
37, 3. Nuiz beste ororeki nahasteka, nuiz nihauri berheziki egin deitzadazün huntarzünak. Ib. 22, 1. Bere
diszipuluak ethorri zaizkon berezki. TB Mt 24, 3 (Lç apart, HeH bakhartasunean, Ip berberak, Ol berezian, IBk
bakarka). Hala-nola kurutzearen gainean Jesu-Kristoren odola haren gorphutzetik izan baitzen berezia, berdin
Mezan ere bereziki kontsekratzen da odola eta bereziki gorphutza. Arb Igand 99. Lenbizi bereziki edo banatua
agertuaz. Garit Usand 26. Aien artu-emanak Anaidiko liburuan bereziki eramateko. Eguzk RIEV 1927, 434.
Puntu hau berriz ukitu beharko dut bereziki eta luzaroago. MEIG VI 50.
3. Ex profeso. Joxebaren istoria jakinda, bereziki joan naiz Altzurain ikustera. Txill Let 146. Aretxen
[pakearen] billa joan bereziki, ta eskuratzeko itxurik ez. Basarri 165. Ongi agerian ageri zuan zeiñen argi ta
bereiziki eman izan zitzaion Rozinante izena. Berron Kijote 111.
- BEREZIKIAGO. Más particularmente, más especialmente. Orien egiteko ta naikunz guzia dela mutil-neskak
(eta jai-igandeetan berezkiago) elkar ekustea. Mb IArg I 61. Konfraristen izenak izkiribatuak izanen dire
errexistro batean, hil ondoan, berezikiago, othoitz egin dadin hekientzat. JesBih 465. Deitzen dugu ez xoilki Aita,
bainan bai gure Aita, zeren egiazki gizon guzien Aita komuna baita, eta berezikiago girixtino guzien Aita. Jaur
182. Diosesako apezak eta bereziki apez eskualdunak, eta berezikiago orotarik kartsuenak, hoberenak, gaizki
erabil arazi nahiz. HU Aurp 121.
Bereziki baino berezikiago lagundu zituen Amalezitak gainerat abiatu zitzaizkoten aldi batez. Zerb IxtS 37.
- BEREZIKIEN (berezkien Bera app., BeraLzM). "Especialísimamente, sobre todo" Bera app.
- BEREZIKIENIK. Sobre todo. Bezperak zer dire? Igandetako zeremonia premiatsuenetarik bat. Eta noiz
dire berezikienik kantatzen herri guziarentzat? Igandetan. Arb Igand 126.
berezikiro (Lar), berezkiro (H), bereizkiro, bereiskiro. 1. Especialmente, sobre todo. "Principalmente" Lar. "À
part, en particulier" H. v. bereziki. Zer otoitzak, orazioak eskatzen diozkatzu bereizkiro guzien artean Ama
Birjinari? CatBurg 24 (en el ms. original berezkiro). --Zer birtute graziarekin batean Sakramentuak ematen
dituzte? --Bereizkiro hiru, Teologalak deriztenak. Ib. 34. --Eta non dago gure Jainkoa? --Leku guzietan,
berezkiro Zeruan. Ib. 21. Au guziak bereiskiro amatu ta laudatu bear degu. Lar STomas 2. Zer orazio esaten
diozkatzu berezkiro Ama Birjiñari? Mb IArg I 26. Leku guztian, berezkiro Zeruan ta Altarako Sakramentu txito
Santuan. Cb CatV 31. Ignazioren zeruko prudenzia ta espiritu dibino au gauza askotan, baña pobrezan da
obedienzian berezkiro agertu zan. Cb SIgn 20. Bertute guziak, berezkiro lagun urkoarekiko karidadea, onerizkoa
eta ongi naia. Ub 206. Leku guzian, eta batezere edo berezkiro Zeruan ta Aldareko Sakramentu guztiz Santuan.
Gco I 403. Orregatik berezkiro laguntzen dio animari birtute oek iristen. AA I 409. Beste lan batzuek dira,
gorputzaren nekea berezkiro eskatzen duenak. AA II 51. Biak, baña berezkiro Konradok [...], humilltasunik
andienaz Jenobebari barkazioa eskatu zioten. Arr GB 117. Guziai, baña berezkiro Wolfio zarrari. Ib. 114.
2. (Lar, Añ, H). "Distintamente" Lar y Añ. "À part, en particulier" H. Eta edozein gizon eztala izengillea,
ezpada arako gauzen jatorria azaltzeko ta agertzeko bereiskiro gai dan izenari dagokana. "Peculiariter". Lar DT
L. Baña izango du gañera sentidu bakoitzak, berari berezkiro dagokan atsegiñ eta kontentua. AA III 584.
Eta, nere entzukietan ainbeste urteren buruan aditu etzan bere boza, enzun zan garbi eta berezkiro.
"Distintamente". Otag EE 1881b, 108. Eliz ortan dagon anima bakoitza [Yesukristoren argiak] nola argitzen dun
ere bai, berezkiro. Or QA 67.
- BEREZKIROKO. Especial. Gizon gazte zanetik S. Isidrok berezko grazia edo berezkiroko ofizioa zuen,
iturri zarrak berritzeko eta iturri berriak agertzeko. Cb Senar 94. Onek dio berezkiroko eitea ta kera berria,
bere-beregandiko ditunezkoa. Or BM 20.
- BEREZKIROZKO. Especial. v. berezi, BERARIAZKO, BEREGAINEKO. Aita Larramendiri berezkirozko
bear ziran argi andiak eman ziozkan, Gramatikak dituen bazter guziak ondo barrendu, eta bere Arte preziosoan
Euskaldunai agertzeko. Cb EBO 30. Berariazko ta berezkirozko Jaungoikoaren argi ta doai gabe. Ib. 49. Ama
Birjiñaren Konzepzio edo Sortze guziz garbiaren eguna da, ta gure Probinzian berezkirozko egun señalatua. Cb
Eg II 354.
berezikizun. v. bereizkizun.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
974

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bereziko. "Específico" Lar.
berezimen. v. bereizmen.
berezimendu. Distinción. Orobat berezimendurik gabe hartu nahi dut ona eta gaitza, eztia eta khiratsa,
allegrianza eta tristezia. "Indifferenter". SP Imit III 17, 3.
berezin. v. berezi.
berezinde (Lar). "Artículo en los libros" Lar. "Cláusula de testamento" Lar. Zeñagatik itzegiten dan
Berastegiko ibaiaren berezinde edo artikuluan. Izt D 30.
"Departimiento, división", "partición" Lar. "(Hb), partage, séparation" Lh. v. bereizkuntza.
Distrito, división administrativa. --Gipuzkoako gudarikizunak nori dagozkiyo? --Gaztela edo Burgosi. --Eta
eginkizun itxastarrak nori? --Ferrolko berezindeari. IPrad EEs 1915, 101.
berezipen. v. bereizpen.
bereziro (Lar). 1. Principalmente, sobre todo. "Principalmente", "(en) especial, especialmente", "mayormente,
especialmente" Lar. v. bereziki. Amorioa obretan bereziro ezagutzen da. Antia JesBi 114.
2. "(De por) sí, bakarrik, bereziro, lat. separatim" Lar. "Departidamente, distintamente" Ib. "Menudamente" Ib.
v. berex. Zeren Jaunak dakian jaikin bear dan guztia, eta ikusten ditu bereziro denboren siñaliak. Ur Eccli
42, 19.
berezita (Lar, H), bereista (Lar). 1. "Estancia, en los versos, bereista" Lar. "Capítulo de libro, burua, berezita"
Ib. Korinthiener lehenian, berezita 15gerrenian, hilentzat behar ginandiala bilguratü dio. Egiat 178. Berezita
XV. Aita amen eginbidiaz. Ib. 119. Emazten lealtarzünak beren senharrer, gerthaldi hanitz dereikie eskentzen,
batez dügü berezita hau akabiren. Ib. 218.
2. bereista (Lar), bereizta (VocCB). "Escogimiento, auta, aukera, irakurtza, bereista" Lar. "Aukera (G),
elección. sin.: auta, autesa, autakuntza, bereizta" VocCB.
"Discreción, bereista, zogiera, zuhurtzia" Lar.
3. "Discreto, bereista, zogia, zurra, zuhurra" Lar.
berezitasun, bereiztasun, bereztasun (Dv), bereixtasun. Tr. Atestiguado por primera vez en Pouvreau, su
frecuencia crece en el s. XX. En DFrec hay 67 ejs. de berezitasun y 14 de bereiztasun.
Separación, división; diferencia. "Differentia, différence" Dv. v. bereizkuntza. Apartatze saindua bertzerik
berezten edo apartatzen eztuena ongitik gaizkia, ardietarik ahonzak, erletarik lixtorrak baizen, zein baita
premiazko bereztasuna eta apartatzea. SP Phil 297. Gaurtik aurrera elkarren artean ezta bereixtasunik izango
Zeruko Argia eta Gure Herria deitzen dan aldizkingi bikain orren artean. GH 1921, 199. Erki-Alkartuetan
(Estados Unidos) bakarrik baziran orain gutxi 288 siñiste bereziak dittuzten Aurkalari eleizak. Londres ta bere
auzotan badira 100 eta bereiztasun geiago. Inza Azalp 95. Bereixtasun ortatik nai ta naiez etortzen zaiote
Sakramentuetako ta Elizkizunetako berextasun izugarria. Ib. 96. Asabaen zabarkeria ta izkeraren bereiztasuna
bera etsai ditugula. Ldi IL 57. Yudu guziak izkuntza bat bera zuten; baña ala ere leku batetik bestera bazegon
zerbait berextasun itzegiteko eran. Ir YKBiz 479. Gizarteko bereiztasun nardagarriak ezpaitzitun aintzakotzat
artzen. Etxde JJ 271.
bereztasun (Hb ap. Lh, Dv), berextasun (H), berextarzun. Separación, apartamiento. "État de séparation" Dv.
"Berezean ou bereztasunean egotea maite du, il affectionne la solitude" Ib. s.v. berez. "Situation de quelque
chose qui est mis à part, isolement" H. Nornaidenek despedi lezan bere emaztia, emon dazaula
berextarzunaren kartilla. Hual Mt 5, 31 (Lç separazione, TB diborsa, Echn, IBe dibortzio, Samper berexgua,
Ker ezkontzauste). Gu ahalaz bertze jendetarikako berextasun garbi hartan ikusi beharrez. Zby RIEV 1908, 84.
Ez da beretasunik, ez bada berextasunik. Gureak gurez ibil ditzagun, ez bertzez. Herr 25-5-1960, 4.
+ bereztasun, berextasun, bereixtasun. Particularidad, peculiaridad, originalidad. Edukitzean persona
bakoitzak, besteak eztuen bereztasun, propiedade edo distingitzen duen gauza bat. Gco I 60. Nere ustez, Joxe-
Mariren eres-antzerki guzien artean orrek du bereztasun aundiena. Garit Usand 29. Aipagarria da bera
entzuteaz batean oartzen dan berezitasuna, bai eres-neurki ta bai bere zolitasunean ere. Ib. 60. Euskalerria,
beste erri guztien artean, garbi nabarmendua beti azaltzen zaigu. Berezitasun orren sustrai eta kimuak antziñantziñatik
datozkigu. JMB ELG 9. Berezitasun au, aldaketa batzuek gora-bera, geroztik ere ondo zaindu zuten.
Ib. 24. Ona emen enda onetako giza-ezurren berezitasun edo izakerak. Ib. 64. Gainera, ez du adierazten
agerketa zeinbaiten egintza eta bereztasunik. Mde Pr 346. Baina pintoreak trebeki jakin zuen neskatoaren
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
975

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
begitartean berezitasuna foto isil, kaskar hartatik bere pintzelaz aldatzen. Mde HaurB 68. Edozein errik duan
berezitasun eta jatorrizko ondasuna gorde ta zaindu bear da. Vill Jaink 20. Badakuste gizonak adimendua
duela, gogoeta egiteko almena, eta borondatea ere bai [...]. Eta gizonaren berezitasun oiek traba eta eragozpen
aundia direla iritzi oiek ontzat emateko. Ib. 65. Adimendun izakiak badu berezitasun nabari bat: gogoa, desira.
Ib. 117. Matematikalari askok bierraren bierraz burua galdu egiten dabe sarritan. Eta baita gizonaren
berezitasunak be urriagotu egiten jakez. EgutAr 24-6-1970 (ap. DRA). Bai, egia da, predikatu dut herri honen
maitasuna, / aipatuz honek, bertzen aldean, duan berezitasuna. Xa Odol 269. Aipa ditzagun teatro hortako
berezitasun handienak. Lf in Casve SGrazi 8. Idazkera gaurkoa da, baina zaharraren axola duten berextasun
guztiak aditzera ematen dituena. MEIG III 54. Jende berexi edo berezi gehiago, etxeko berezitasuna dugu hori,
aurki daitekeela euskal gaietan ari garenon artean. MEIG V 115. Ohitura-aldatzeak berekin dakartzan
bereiztasunez kanpo, letraren funtsari begira aterako dira. MEIG IV 192.
bereztasun (A Apend), berextasun (H), berheztarzun. Excepción, privilegio. "Syn. de berezkeria, privilège
[...]. Igualki eta berextasunik gabe inpostak partitzea, répartir les impôts également et sans privilège" H.
"Privilegio" A Apend. Batere dispentsatzerik ez berheztarzünik egürüki gabe. msS 16, 1. Partitzen
leitezkelarik inpos berri hek igualki eta berextasunik gabe Erregeren suiet guzien artean. Revol 97.
Detalle, pormenor. Bere izakera, egikera ta idazki-lanak gaitzat artuta, bereztasunaz ipiñiko diran liburu
bat eskatuko neuzkio nik, ondo ezagutu daben idazleren bateri. Alzola Atalak 112.
berezitu. v. bereizi.
berezitzaile. v. bereizle.
berezizkira. "Párrafo" Lar.
berezka (Lar, Hb ap. Lh). 1. (Sust.). "Distinción, con que una cosa no es otra" Lar. "(Hb), distinction,
séparation" Lh. --Zer da fede ez-agiria? --Guztia batera eta berezka bagarik sinistutea, berbarako, esanagaz:
Sinistuten dot, Eleizak sinistuten daben guztia. Itz Azald 16.
2. (Adv.). Distintamente, particularmente. --Zer da fede agiria? --Fedeko egiren bat berezka eta bere
berbetan euretan sinistutea. Itz Azald 16.
berezkako. Especial, particular. v. berezi. Egin dezagun ekerzizio berezi bat horri errendatzeko
adorazione berezkako bat. JesBihD 14 (ap. DRA).
berezkaratu (Dv). Distinguir. "Distinguer, discerner" Dv (que cita a He). Azkue, que copia mal el ej. de
Duvoisin (berezkarazten, por -ratzen), da la forma berezkarazi en su dicc. v. berezkatu, bereizi. Berezkara
zazue eta aldara balios eta preziatu dena deus guti balio duena ganik. He Phil 312 (SP 311 berezi zazue). Ongia
gaizkitik, ardia ahuntzetarik eta erleak listorretarik berezkaratzeaz eta beharki aldaratzeaz bertzerik egiten ez
duena. Ib. 297s. Ahoak berezkaratzen du ihizikia, bai-eta bihotzak elhe gezurtiak. Dv Eccli 36, 21 (Ol aintzat
somatu, Ker bereiztu).
(Dv (que cita a He)). (Part. en función de adj.). Diferenciado, especial. Orobat konbentuetan direnek ere ez
dute adiskidetasun berezkaratuen edo partikularren beharrik. He Phil 297 (SP 296 adiskidetasun partikularen
premiarik).
berezkarazi. v. berezkaratu.
berezkatu (G, L, R ap. A; Ht VocGr 350, Lar, Lecl, Hb ap. Lh, Dv, H), berexkatu (Lander y Darric ap. DRA).
Distinguir, diferenciar; separar. "Distinguer, berezkatzea" Ht VocGr 350. "Distinguir" Lar. "Distinguer" Lecl.
"Distinguer, discerner. Ez da bethi errex ona tzarretik berezkatzea, il n'est pas toujours facile de discerner le bon
du mauvais. Ez duzu berezkatzen zakhurra otsotik, vous ne distinguez pas un chien d'un loup" Dv. "1.º (R),
separar. 2.º (G; Arr), diferenciar. 3.º (L), distinguirse" A. "Distinguer, séparer, se distinguer" Lh. v. berezkaratu,
bereizi. Arriberako legarra atheratzen dutenek berezkatzen eta aldaratzen duten bezala legarraren balsan
aurkhitzen den urrea. He Phil 313. Izpiriturat erakhar-atzu berezkatu gabe eta batean. He Gudu 13. Jose Marik
seme bat izan zuen, eta oni ere Jose zeritzan; eta bere aitagandik berezkatzeko, Jose-Txiki deitzen zioten. Arr EE
1882a, 99. Beren bizpidean geiena berezkatu diran gizonetako batzuk. Zink Crit 14. Euskotarren giz-eredua
Almería-tar lantze-koenagandik eta beroien ondorengo ibertarrengandik oso berezkatua beti izan degu. JMB
ELG 61. Ona emen, diño E. Orozkok, Fray Luis Donibanengandik berezkatzen dun aldetako bat. Gazt MusIx
169.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
976

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berezkeria. v. bereizkeria.
1 berezki (Lar, Hb ap. Lh). "Bando, parcialidad" y "facción, parcialidad" Lar. Ezen denaz geroz zuen
artean bekhaizgoa, liskar eta berezki, ez othe zarete haragizkoak, ez othe zarete gobernatzen gizonen arabera?
TB 1 Cor 3, 3 (Lç targoa). Zeñaren baratx-tasun modu andikoaz baliatu izan zan Errege Fededuna,
Agramontestar eta Beaumontestarren berezkiak donarioturik bakean ifinteko. Izt C 484. Ganboinoen berezkiko
gidarietatik aurrenekoetako bat zala. Otag EE 1881b, 90. Zeña zegoen Bizkaia maiz estutzen zuten berezkien
jazar gozaezgarriren gaitzetan oitua. Otag EE 1882c, 582.
2 berezki. Natural. Erkakunak bear izan ezkero, gauzki ezagutuenetan, geien darabilzkigunetan billatzea
berezkia da. "Natural es que". Zink Crit 46.
berezki. v. bereziki.
berezkiar. "Faccionario, faccioso" Lar.
berezkida (Lar). 1. "Compartimiento, berezkida, lat. partitio" Lar.
2. berexkida. Particularidad. Eskualdunak behar lukeela bethi egon eta agertu Eskualdun, utzi gabe
galtzerat bere aztura eta berexkida zaharrak. Zby RIEV 1908, 84.
berezkidatu. "Compartir" Lar.
berezkigarri. "Distintivo" Lar.
berezkigile. "Bandolero" Lar.
berezkin. "Bandolero" Lar.
berezkiro. v. berezikiro.
berezko (gral.; Lar, Añ, Dv, H, VocB). Ref.: A; VocB; Etxba Eib. I (Adnom. y adj.). 1. (Ref. a una 3.ª pers.).
Natural, propio por naturaleza; natural, espontáneo. "Innato", "genuino" Lar y Añ. "Berenazko, berenezko (le
guipuscoan berezko est plus régulier), naturel, qui vient de nature" Dv. "Naturel, que la nature dicte. Gaitzetik
iges egitea berezkoa da [...] (Echev)" H. "De por sí" VocB. "Natural, espontáneo" A. "Mendiko berezko
perretxikuak, obiak zimaurtzan zeregiñan puruan artzen diranak baño" Etxba Eib. "Berezko gauzak, gizonan
eskutikuak baño ederraguak" Ib. "En el hombre distingue el saber popular los aspectos natural (berezko) y
supernatural (aidetikako). Así, hay enfermedades que se deben tratar con remedios naturales y las hay que sólo
se curan mediante la magia o mediante el conjuro y la plegaria" JMB MitV 413. v. BERENEZKO (s.v. berenez).
Tr. Documentado en autores meridionales desde mediados del s. XVIII.
Eta zeren kontuak, nere gustoko, ta berezko ango Euskeraren grazia andia duen, Bizkaitarra baninz bezala,
aien gisa kontatuko det. Cb EBO 42s. Arte gabeko edo berezko Erretorika naturala nola dan, obeto erakutsiko
dizute estudio ta eskola gabeko Emakume bik. Ib. 41. Arteak bere erreglakin akabatzen duen guzia Naturalezatik
edo berezko izatetik asitzen dala. Ib. 40. Ezta berezko gauza, diot, horrekin batean maiz izan dadin ber-amaz
erasiaz xafarratua. "Naturel". Birjin 398. Norgan iraun zuan lege naturalak edo berezko argiak ta Jainkoaren
ezaguerak? Ub 19. Oek ta lege naturaleko edo lege berezko [sic] mandamentuak berebat ziran. Ib. 27. Hizkunz
bakoitzak ditu, hitzegiteko, berezko ta bere etxeko hitzak. Ib. 3. Beste batzuetan aserretasuna sortzen da
bakoitzaren humore txaker gaiztotik edo bizitasun natural edo berezko batetik. Gco II 49. Naturalezaren berezko
mugida edo abiadura batekin bere artean aserratzen eta estutzen danean. Ib. 48. Dantziak berezko izatian
daukazan asmo utsai jarraituta. fB Olg 9. Gose danak jan nai izatia, berezkua ta geure izatiak eskatuten dabena
da. fB Ic II 254. Biloxik daguanak, zer jantzi euki gura izatia, berezko gurarija da. Ib. 254. Beñere nola esan ez
dirazun zer jatorri edo asiera izandu zuban zure eskuko gaitzak, ez dakit, edo berezko, edo golpe edo biorketaen
batean egiña ote-dezun. CartAnd 397. Zeña [iturria] Kondairatzalleak aipatu izan duten maiz aski, berezko
egikera eta griña guztiz miraritsuak dituelako. Izt C 87. Eta berakin [borraja loreakin] egiten dan goxo
gordegarria izanik aiñ bikaña, eramaten dute Españako Erresuma zabalaren tokirik geienetara, zeintzubetan
ezagutzen dabeen ondo berezko guritasun ezadetsutik. Ib. 161. Bitartian, zenbat eta denpora geijago zagozan
konfesau bagarik, ainbat eta barrurago sartuten ditu sustraijak pekatuak zure ariman, arik eta ekandua arturik,
berezko legez egin ta alkartu ditezen artian. Ur MarIl 81. Jainkoak biotzera emandako berezko argiak edo lege
naturalak erakusten ziena egiñaz, bizitutzen ziran. Lard 12. Emazteari [Mariari], lengo berezko ontasun eta doai
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
977

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ederraz gañera, berri pare gabe au artu zuen ezkero, zein begi onakin begiratuko zion esatea, erraz ez da. Ib.
366. Gizonaren berezko griña txar guziai. Ib. 393. Berriz beretarrai kontra egin bearrean arkitu zan, ta
garaiturik aien berezko ateraldi ta erasoak [...] aienatu zan. 'La contra que los suyos le hicieron nacida del amor
de la sangre'. Aran SIgn 86. Gauza au alegiya azkeneraño txit bere ta berezkoa izan zuen. Ib. 44. Gizonak zetan
daukan berezko modua, / Atantxe bear leuke artu enpliua. AB AmaE 225. Zugaztietan inoz badira irudituten, /
Lantza ta kasko antzeko taiu berezkuak. Ib. 448. Egia da eliz-gizonak erakutsi eutsezala gauzaren batzuk, baiña
berezkoa zan geiena. Ag AL 61. Bere barruko dolamen, errenkura edo inkesa bat legez, guztiz erraz da berezkoa
zan alargunaren asierea. Ib. 102. --Baña au da, errazoiak ezagutu eta ulertu ezin leikeana. --Eta berezko gauzea
da, alan izatea. Itz Azald 25.
(s. XX) Berezko argia eban Mañasik gauza danak errez ikasteko. Ag Kr 116. Berezko bizigureak emoteutsen
azkortasunagaz. Ib. 198. Berezkoa da emakuma batzuetan, amazortzi urtegarrenean senargura ez izatea. Echta
Jos 182. Berezkoak eta onak direan askatasunak galarazo ezkero, adiskide direanari, birbiztu egitten jakezala
egunaro alkarren biotzetako su-txingarrak. Ib. 239s. Erbesteko izate au berezkoa da gizonentzat, edonun
ezpada, lekurik geienetan. Erbestekoa da, ez bakarrik alemana Españian edo Zamorakoa Euskalerrian; baita ere
Donostiarra Bilbon. Ag G 328s. Berezko zaletasuna eta apeta ona zala esan oi zuan, ez ordea naikoa. Ayerb
EEs 1915, 261. Birigarroak beren txioketa bezela, Patxikok berezkoa zuen gizabidea. A Ardi 66. Gizonaren
berezko argittasun utsaz ez dittezkelako iritxi ta beren egia nola dan ezin adittu. Inza Azalp 89. Berezko
bertsolariak izketarako duten erraztasuna galtzen dutela, ez diteke beintzat ukatu. Inza in Jaukol Biozk VI. Oneri
bere egitasunaz akatzik jarri balezaioteke, bere egillea arabitarra izan izatea da, ango endakoek berezkoa dute
gezurtiak izatea-ta. (Quijote IX). Anab RIEV 1928, 610. Enbeita orrek eztarria du piña, gañantzean,
bertsolaria? ez izan nunbait berezkoa. Lab EEguna 97. Yakiña, neurtitzak eztu berezko, ez bearrezko
oskidetasun ori. Ldi IL 36. Gauzak berezko bideetatik atera nai dituzute. Ib. 109. Jaun onen eretxiz, gauzak
erabilteko dauken balioa, valor en uso, berezkoa dabe. Eguzk GizAuz 51. Gizon bakotxak zerbaiten jabe izateko
daukan berezko eskubideari eutsi egin bear yako. Ib. 172. Euria mardul, orria gogor, / ots ori berezkoa da. Or
Eus 264. Ekin zion Eñautek asarre bizian, berezko baretasunak gañez egin baitzion Xalbaten azkeneko itz
lotsagarriak entzunda. Etxde JJ 166. Berezko argitasuna andeatu etzezan. Or Aitork 137. Itzok alkarregaz jostea
ez zan lanbide argia izan lenengotan. Baiñan, emakumeen berezko zerak ulertu-erazoten ekian, arranotan.
Erkiag Arran 151. Eleako irakasleek sortzezko edo berezko erlijioaren berri irakatsi zioten Platoni. Zait Plat
100. Ori dela ta, sen batek edo joera berezko batek erakutsirik, aldi oro senarraren autoritatea aitortua eta
ezagutua izan da. Vill Jaink 163. Kondairak badu berezko bide bat, martxa bat, gizonen alegiñak gora-bera. Ib.
169. Jainkoaren ezagutza berezko du gizonak. Ib. 30. Berezko irakurpidea [= 'Método de lectura natural']. Tít. de
un libro adaptado por J.L. Alvarez Enparantza (Donostia, 1972). Ez dut esan nahi horren arrazoia gipuzkerak
berezko duen birtute berezi batean datzanik. MIH 123. Literaturaren kondairak berezko dituen eskariak eta
galderak. MEIG IV 92. Badu beste titulua ere, berezkoagoa, baina ez naiz gauza ezta irakurtzeko ere, japones
erara idatzia dagoenez gero. Ib. 112.
v. tbn. EA OlBe 52. BEnb NereA 72. Basarri 32. Onaind in Gazt MusIx 149. Berron Kijote 80.
(No ref. a una 3.ª pers.). v. GEUREZKO (s.v. geurez), NIREZKO (s.v. ni). Gorrotoren pizkarik ez dot
iñorentzat; / Maitasun berezkoa baizik geutarrentzat. Enb 177. Ikasteko bearrenik ditugu berezko erreztasuna ta
ekina. Zait Plat 119.
Propio, que sale de uno mismo. --Zeruetara zelan igo eban? --Bere berezko Birtutez. Cb CatV 27. --
Zeruetara nola igan zen? --Bere berezko bertutez. Añ CatAN 24. Otoitza izan ditteke berezkoa edo elizlegezkoa.
Berezkoa deitzen zaio batek bere gogoz, gogoak ematen dion garaietan eta edozein kristauk egitten duana. Inza
Azalp 121. Berezko ikas-naia obe dala bortxazko bildurgarria baiño. "Liberam curiositatem". Or Aitork 28.
Giza-saldoan sartzea ontzat hartu zuen, areago ez zedukan berezko olde ez oldarrik izateko zuzenik eta haren
otoitz piadosa izan beharko zen handik aurrera: "Besteen nahia egin bedi, zeruan bezala lurrean ere!". Mde
HaurB 17.
"Auto de cajón, erabaki, bitezarri berezkoa, jakiña" Lar; cf. DAut: "Vulgarmente se llama el que pone
conforme a la fórmula ordinaria el Escribano o el Relator".
(V-gip). "Interno, no traumático" Garate 2.ªCont RIEV 1933, 96.
2. (A, H). Especial, particular. "Particulier, distinct, propre" H. "(V), especial" A (que cita el ej. de Mg PAb
49). "(G; Mg CC 61), formal" Ib. (parece que el ej. de Mg CC puede incluirse en este apartado). v. berezi,
BEREGAINEKO. Tr. Documentado sobre todo en autores vizcaínos de principios del s. XIX; tbn. se
encuentran algunos ejs. dudosos en Argaignarats e Hiribarren, y más modernamente en Mirande. Gure
Prinzesa handia, / Berezko Mirallean, / Ikhusten zen guzia, / Hillik gathabutean. (Interpr?). Arg DevB 163. Argi
berezko bat bear da Jangoikoak emana bekatu ezkutukoak ezagutzeko. Mg CC 168. Baña Proposito formal (izen
au ematen die Jakitunak) edo berezkoak, eskatzen du gogo bana banako bat ez geiago bekaturik egiteko. Ib. 61.
Baña estatubetako kargubak eskatuten dabee berezko edo aparteko Esaminia. Mg CO 19. Ez deutsazu oniritxi
edo berezko kariñorik artu danzara atera zaitubanari? Ib. 137. Odola ateratia gaiti ez leukee zubek legezkuak
diru berezkorik eruan biarko. Mg PAb 49s. Gorputzeko gatx bakotxak dituan legez bere medizina osagarriak,
alan Arimeko gatxak bere dituezala euren sendagarri berezkoak. Añ LoraS 14. Jaungoikuak euren batzukaz
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
978

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
miserikordija berezko edo partikular bat ezpadauka. Astar I 2. Onetarako jakin biar dogu, mezako sakrifizijuan
dagozala frutu bi, bata da berezko edo espeziala, bestia guztijena, guztijenzakua edo jenerala. Astar II 213.
Orregaitik dinogu Jaungoikua leku guztijetan badago bere, guztiz edo espezialmente edo berezko moduban
daguala zeruban eta Altarako Sakramentuban. Ib. 252. Eta onelangoak izan daroe berezko gatza, gazigarria ta
uia, gogoa yoteko, begizkoa egiteko ta errazago oratu ta erantsiteko. Zav Fab RIEV 1907, 92. Bainan othe da
nihon herri berezkorik, / Eskaldun Elizekin parezkatzekorik? (Interpr?). Hb Esk 200. Bazirudien berezko
jomugarik gabe eginik izan zela. Mde Pr 113.
(Nombre) propio. Berezko izenak balira legez, ikasi zituan umetxoak berba txarrok. Añ MisE 216.
3. Auténtico. Baña Libru oni, Ignazioren obrari bezala eztiozu begiratu bear. Orren Egille edo Autore
berezkoa Espiritu Santua izan zan. Cb Eg I 14.
4. Independiente, autosuficiente. Orra, orra ori, Jangoikoz baliatzen ez den ta berezkoa dirudien gizona edo
emakumea! Mb IArg I 73.
5. (Agua) natural, pura. Onezaz ostian, edozein ur berezko da asko, ta da ona, seina batiatuteko. fB Ic III
39. --Zein da bateoaren geiya? --Berezko ura, bai euritik arturikoa, bai errekatxuetakoa, bai iturrietakoa, bai
pozuetakoa eta beste onelango ur garbiak. Itz Azald 130.
6. Diferente, distinto. "Berezkoa edo distinta (Astar)" H. Dinogu diriala iru persona berezko edo distinto.
Astar I 6.
II (Sust.). 1. (V-gip; Añ). "Genio" Añ. "Disposición natural, don innato para alguna cosa [...]. Berezkua dakar
ume onek dantzarako" Etxba Eib. "Don natural, predisposición. Familixa orrek berezkua dauka dantzarako"
Elexp Berg.
2. (V, G, AN-larr). Ref.: A; Garate 2.ªCont RIEV 1933, 96; Iz ArOñ (beresko bat), UrrAnz; Asp Leiz; Elexp
Berg (berezkua). "Grano maligno de la piel" A. "Panadizo" (V-gip) Garate 2.ªCont RIEV 1933, 96. "Beresko bat,
un tumor, aundittu, que sale por sí" Iz ArOñ. "Panadizo" Asp Leiz. "Decíase de los granos y eccemas malignos y
duraderos. Txikittatik berezkua dauka iztarrian" Elexp Berg. Cf. Arin AEF 1980, 65 berezko koskorra (G-goi),
'hinchazón'.
- BERE-BEREZKO. (Intens. de berezko). a) Propio, natural. Orduan, bere-berezkoa badu zaldun ibiltariak
amuruztua izan bearra. Berron Kijote 147. Bere-berezko kezka propioak bazituen, noski, guztiok ditugun bezala.
MEIG V 135.
(No ref. a una 3.ª pers.). Gizonak bere-berezko argitasunaz ezagutu dezakegu bai, badala Jaungoikoa. Inza
Azalp 30.
b) Independiente. Anima utsik ezta gizona, gorputza utsik ere ez; bakoitzak bere-berezko izatea gordetzen
duala. Inza Azalp 53.
berezko. v. berezgo.
berezkol (A Apend s.v. sagar). Cierta variedad de manzana.
berezkor. Notable, distinguido. Zeintzuk dira, gaur dan egunean bertan, gure Euskalerri errukarriaren
samiñak gozatuteko lanean diarduen gizon berezkor argituak? Ag AL 29.
berezkotasun. 1. Diferencia, particularidad. Cf. berezko (II, 1); v. berezitasun. Begira emen, kristinaubak,
ez ebala esan Jangoikuak, egiñ bedi gizona, esan eban legez eguzki, luur, itxaso ta eureen patarijakgaitik,
ezpada egiñ daigun, erakusteko argiro gizonaren anditasun ta berezkotasuna. JJMg May 20. --Euskal doinuek
ba ahal dute berezkotasunik? Ez ote dute beste herrietakoen eiterik? --Ez dira noski denean berezko.
Berezkotasun hori ez dago doinuetan, entzulearen barrenean sorrarazten duten gogo-giro berezian baizik. MIH
154.
2. "Naturalidad (V-m)" A Apend. Benetasuna, berezkotasuna bakarrik gozagarrien dirdira aurrean.
"Espontaneidad". LMuj BideG 14.
berezkun. Privilegio. v. bereizkuntza. Ipizpikuek eta iuie sekularek badute ordena hunetakoen gainean
bothere ordenako ezpalire bezala, baldin berzenaz berzela beregaineko berezkunik ezpadute. Harb 448s (sobre
la letra n se ve una tilde que no parece que represente una realización palatal, ausente en Haramburu).
berezkuntza. v. bereizkuntza.
berezkutitz. "Carta de horro, de libertad, que se da al esclavo" Lar.
berezle. v. bereizle.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
979

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berezmen, bereizpen. v. bereizmen, bereizpen.
berezpen. v. bereizpen.
bereztaile. v. bereizle.
bereztamen. "Schisma, schisme, division" Dv. v. bereizkuntza. Nork ezen bereztamenik egiten du zuen
artean? Dv 1 Cor 4, 7.
bereztar (Lar, A). "Natural, sin artificio" Lar. "Espontáneo" A, que cita el ej. de Cb. v. berezko. Soldadu
ark Latiñik Libruetan ikasi etzuela, baña orregatik Latiñez itzegiten zuen. Ori ark bereztarra edo jaiotzako
izkera zuen; guk ez. Cb EBO 45 (Azkue traduce: 'esa lengua era para aquél espontánea o de nacimiento').
Aurreratuta, jendeari itz bereztarrarekin. Sor AKaik 136.
bereztarde. "Naturalidad, conformidad con la naturaleza" Lar.
bereztarkiro. "(Al) natural" Lar.
bereztasun. v. berezitasun.
berezte. v. bereizte.
bereztemio (O-SP, SP), berestemio (A, H), berastemio (Ht VocGr, Lar, H), bereztimio (Lecl, Dv, H), berestimio
(H). 1. (Adj.). "Un homme qui est tout particulier et ne converse ni communique guère avec personne" O-SP y
SP. "Honteux, ahalgetia, berastemioa" Ht VocGr. "Vergonzoso, el que tiene vergüenza" Lar. "Ridicule" Lecl.
"Bereztimio, ridicule (Abb). Homme qui est tout particulier, et ne converse ni se communique guère avec
personne (O). Misanthrope" Dv. "Berastemioa, id. berestimioa. Ce mot est obscur en son sens, et ses radicaux
sont incertains. Lar s.v. vergonzoso, en fait un adj. avec la signification de pudique, timide (il apris ce sens de
Harriet, lequel n'est pas très exact dans les significations qu'il donne aux mots, en son petit dictionnaire joint à sa
grammaire). [...]. Gure izpiritu bethetzen dugunean pensamendu funts gabekoez, bereztimioez edo gaxtoez [...]
(He Gudu)" H. "Misántropo (O ms.)" A. (En el ej. de Haraneder parace significar más bien 'vanidoso'). Ezen
gure izpiritua bethetzen dugunean pensamendu funts-gabekoez, bereztimioez edo gaxtoez. He Gudu 62 (SP 36
banaloriazko [...] gogoetez).
2. berestemio (H), berestimio (H), berestimu (Urt II 360). (Sust.). Arrogancia; presunción, vanidad.
"Arrogantia" Urt II 360. "Arrogans [...] berestimuz béthea" Ib. 359. "Haraneder, plus probablement, le fait
substantif, avec le sens de presomption" H. Handik heldu ohi dire begi dardo mainatiak eta
estudiaturikakoak, sensuzarako balakuak, gurigunezko hatsbeherapenak, ez aski maitatua izanezko
errenkuratoak, berestemiozko erremanguak, apunkeriak. He Phil 302 (ed. 1853, 251 bereztemiozko; SP 301
amorgarrizko). Manera neurtuz eta aphainduz mintzatu eta hari nahi ez dutenen baithan, ohi da bethi
berestemio eta hanpurutasun puska bat. Ib. (ap. H).
bereztitz (Lar, Hb ap. Lh). "Categoremático" Lar.
bereztizdun. "Categórico" Lar.
bereztizkida. "Sincategorema" Lar.
bereztizkide. "Sincategoremático" Lar.
bereztu. v. bereizi; berestu.
bereztura. v. bereiztura.
berez-zale. v. 1 berezale.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
980

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
1 berga (L, B, BN-baig ap. A; SP, Deen I 106, Ht VocGr, Lar, Lecl, Arch VocGr, Dv, H, VocB). 1. Verga, vara
para medir. "Beerga, kvarde, [Massstock; vara que sirve para medir]" Deen I 106. "Aune" SP, Ht VocGr, Lecl,
Arch VocGr, Dv y H. "Vara de medir, kana, berga" Lar. "Verga, medida equivalente a 1,45 cm." VocB. "Vara de
medir (metro y cuarto)" A. v. kana. Tr. Documentado casi exclusivamente en la tradición septentrional. Eta
eman zekidan kanabera bat berga bat irudirik, eta presenta zedin Aingeru bat, ziostala, Iaiki adi, eta neurt itzak
Iainkoaren tenplea eta aldarea, eta hartan adoratzen dutenak. Lç Apoc 11, 1 (TB, Ur (V), Ol zigor, Dv
neurtzeko makhila, Echn bara, Ip zaharo, IBk neurtzeko haga). Horra Budda, bigarren Yainko izartu nahi
dutena Kristorekin. Badute berga xuxenik asko izkiribatzailek! Hb Egia 65. Adixkidetasunak hola dira urtzen: /
Bakotxak bere bergaz bertzeak negurtzen! Ox 188.
Verga (medida). "(Hb), mesure d'une aune et demie [...] (H), d'une aune" Lh. Zenbat berga dauka? Volt
255. Zenbatean etorriko da berga bakoitza? Ib. 255. Badaduka hamasei berga eta laurden. Ib. 261. Bainan
joste-brodatzen ederki dakite: / Berga bat eros eta biga saltzen dute. Ithurria-Heuti in Onaind MEOE 571. Gure
ahaiden egoitza, zeina baitzen Kaserna, Olhetako plaza prinzipaletik berrehun bat bergaz oraino urrunago
baitzen. Elzb PAd 53. Ikhusiko duk bidetik ezker, harako han, mila bat bergetan bezala, etxe multxo bat. Ib. 57.
Mehetegiko xakurra, / Zangoz, errainez makhurra. / Berga bat luze muthurra, / Larrutik hurbil hezurra. Zby
RIEV 1909, 103. Espainian nintzanean, [...] behar nituen egunean hiru libera tabako sudurreko, bortz ehun
zigarreta eta berga bat tabako hosto xikakoak. EskLAlm 1898, 14. 150.000 bergaren oihala atheratzen du,
urtekal. JE Bur 198. Bi berga oihal, edo hurbil, behar zituen eta, zangoetarik lephora, guziaren estaltzeko. Barb
Sup 1. Eltzairuzko soka moztugabe eraman bear baida, beazue nolaz. Bi mila berga luze duelako, amalau mando
lerroka bear dituzte. FIr 135.
"Berga sudurrekin utz, damer le prix: l'emporter sur un autre" Hb GH 1929, 87. Yaunak etzuen yakin zer
ihardets; hirri egin nahi zuken, ohitu bezala; bainan hura ere yoan zitzaion. Gelditu zen bi berga sudurrekin. Hb
Egia 117.
Verga, palo (en general). Eta erd zedin seme ar batez zeinek gobernatu behar baitzituen nazione guziak
burdinazko berga batez. Lç Apoc 12, 5 (TB, Dv, Ur, Ol zigor, Ip zaharo). Ezen hark gobernaturen ditu hek
burdin berga batez. Ib. 19, 15. Oez gañera, pertxalak edo berga luzeak (agaiak) bear izaten ziran. Agai oek
aparejoa uretara botatzeko ziran. Elizdo EEs 1925, 248.
(V, G ap. A; Urt II 141, Lar, VocCB). "Antenna, berga, belabérga, untziko berga" Urt II 141. "Verga, palo de
la entena, berga" Lar. "Palo o antena de un buque" VocCB. "Verga de lancha" A. Partitzean Ternuara, /
Unzia prest da belara. / Berga haut dago arradan, / Denbor-onaren paradan. BertsZB 93. Treñero berak zortzi
tosta edo exertzeko leku izaten zituan. Gañeraz, bel-agaia (makilla); bela (liñuariz eundua); bera jaso ta
eraxteko berga. Elizdo EEs 1925, 214.
2. (B ap. A; VocB). "Parte viril del toro o buey" VocB A.
3. "(V-oroz-gip), cuadradillo, hierros adelgazados y preparados para poner rusientes o caldear las puntas y
hacer clavos" A.
- BERGA NAGUSI. ", Seglraa, [Segelstange; verga, entena]" Deen I 187.
2 berga. 1. "(Sal, R), atadura hecha con ramas de árbol" A.
2. "(R-uzt), jarcia" A.
3. Muelle. "(S-saug), ressort à boudin" Lh.
berga. v. 1 barga.
berga-belar. v. bergara-belar.
bergain. En su poder. Cf. gain (6). Azpiratu? Al izan bear! Bergaiñ baleuka! Ag EEs 1917, 202.
bergaindu, bergaintu (R-vid). Ref.: A (elikatu); A Apend. "Conseguir" A Apend. "Elikatan dabila kura zerbait
bergaintako, aquél anda poniendo los medios para conseguir algo" A s.v. elikatu. v. bereganatu.
bergakatu. "(Hb), mesurer par barre" Lh.
bergamailu (V, G ap. A). 1. "(V, G), martillo grande de ferrería" A (que cita tbn. Mg PAb 134).
2. + bergamallo. "Bergamalluba (Mg). Pieza de piedra tras el fogón, defiende del calor el grupo de fuelles.
Equivale a Aisa-arri" Zubiaur Burd 98. "Bergamallo edo aisa-arria" Ib. 98 (en una ilustración que reproduce un
horno de ferrería). En su ed. de PAb de 1899, Azkue traduce "escudo, pieza de piedra que se coloca tras el fogón
para contrarrestar el efecto del fuego. Llámase también bergamaso" (90). En PAb aparece bergamalluba (pág.
134), en una lista de vocablos relacionados con la ferrería, sin ninguna definición ni indicación, por lo que podría
adscribirse a cualquiera de las dos acepciones.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 981
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bergamaso. "Escudo, pieza de piedra que se coloca tras el fogón para contrarrestar el efecto del fuego" A in Mg
PAb (ed. 1899), 90. v. bergamailu.
bergamio. v. pergamino.
bergamota. "Bergamota, pera que vino de Bérgamo en Italia" Lar.
bergante (Añ (V)). Pícaro, bergante. "Malvado", "picarón", "tacaño", "vergante" Añ. Pikaro bergantiok,
sei errialegaz paguba niri egin? Mg PAb 75. Mutil bergante arek ura euken zaragiyan. Kk Ab II 40. Errie onan
engañau dozuenok, zer merezidu dozue, bergantiok alakuok? Ib. 40.
bergantin. Bergantín. Katxemarin, bergantin edo barku batekin eraman ditzakete. ErleG 19. Burdeostik
bergantinen bat edo bi etorri dirala aditu det. CartAnd 376. Joan zan Josetxo Bilbora, ta ontziratu zan "Ama
Karmengo" izena eban bergantin eder baten. Echta Jos 202.
bergantz. "(R), quincallero" A.
bergara-belar, bergara-bedar (V-gip), berga-belar (G-azp).
Trébol. "Nielka (Sal), berga-belar (G-azp), malporta (G-goi), trébol silvestre" A EY I 91. "Bergarabedar,
trébol" Elexp Berg. "Informante batek bakarrik darabil hitz hau. Besteei ezezaguna zaie. Esan beharrekoa da
Goierri aldeko zenbait tokitan izen honekin ezagutzen dutela sekulabelarra" Ib.
bergara-mentu (V-gip). "Bergaramentua (=injerto de Bergara)" (nombre de una var. de castaño) AEF 1927,
107. "Bergara-méntu/a, es la mejor clase de castaña (para comer cocida)" Iz ArOñ.
bergarbitu (Lar), berkarbitu (Lar). "Relavar" y "repurgar" Lar.
bergari. "Celui qui aune" SP. Cf. bergatu.
bergari. v. bargari.
bergario, pergario (BN-lab-arb ap. A). "Charlatanería. [...] Zer pergarioa derasan! (BN-arb), qué charla! litm.:
qué charla habla!" A. Farisaua antzara pherratzerat igorririk bere pergario minthuekin. Charritton Gazte
1958 (Junio), 2. Elhe tzar zer nahi erranka hasi dira bet-betan Ejipto eta Rusia [...], hots, bergario ederra
daukatela batek bertzearen kontra. SoEg Herr 22-6-1961 (ap. DRA). Gainerako guziak pergario, elhemerran
ezdeus batzu litezke. Etcheb Obrak 183 (ap. DRA). Zituelakotz Elizako Buruzagi harek emaiten bethi
irakaspenak argi eta garbi [...], sekulan atheraldi pergario alferretarat lerratu gabe. Etcheb MGaric 161.
Erranen duzue nahi duzuena, lerrokatu sekulako pergarioak, bainan jakin zazue sekulan eztuzuela gogoan
atxikiko nik ahantzi dutan bezenbat. GAlm 1963, 58.
Arenga. Errege soinekotan Herodes tronuan jarri zen, eta pergario bat egiten zioten. Dv Act 12, 21 (Lç
harenga bat egin, He harangatu, Ol, Ker, IBk, IBe (h)itzaldi bat egin).
- BERGARIO BAT. Un montón (de). Bai eta jatorki lehenak sinagogetan eta mahain-buruak bazkarietan;
bainan gero alharguntsen etxeak jaten dauzkitzuete, alegia-eta bergario bat othoitz eginez! Leon Mc 12, 40 (Lç
luzaki othoitz egin irudiz, Dv othoitz luzeen aitzakian, IBk otoitz-luze aitzakiatan). Ikusi baiginuen emazte gaixo
bat bergario bat haurrekin, denak segidan bata bertzearen ondotik izanak. GAlm 1959, 48.
bergatu (SP, Dv). 1. Medir con una verga. "Auner" SP y Dv.
2. Desplegar las velas a lo largo de las vergas. Ondarribiako Uriaren Etxarmetan ikusten dira baga berdeak
ontzi bergatuarekin Bale arpoitua azpian daukala. Izt C 208.
bergatzaile. "Bergaria, bergatzaillea, celui qui aune" SP.
bergaztatu. "Vergeteado, en el blasón" Lar.
bergaztetu. v. birgaztetu.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
982

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bergei. v. berguzi.
bergerdi. 1. Media verga. "Arbipendium, lur neurtzéko bergérdia, lur neurri erdia" Urt II 237.
2. Pequeño. Zure arreba Jana-Marik iduri du bergerdi: Elizatik etxerat, hor dabila zitzi-pitzi. Lander (ap.
DRA).
berget. "(Hb), petit filet de pêche" Lh.
bergitez. v. EGITEZ (s.v. egite).
bergizen (Gc ap. A), bergizun (AN-5vill ap. A), birgizen (A, que cita un ms. V), birgizin (V-m ap. A), birgoizin
(V-arr ap. A), berkizen. 1. "Cierta enfermedad de las plantas" A. "Birgizen [...], enfermedad de las frutas de
pepita y de plantas de tubérculo" Ib. Daukalako sagarrak / barruban berkizena / jan artian guztija / igarten ez
jakana. DurPl 98.
2. "(V-ger), castaña o manzana mal asada. Sartu-aterea baiño besterik eztauken gaztaiñak bergizen dagoz, las
castañas que se tienen al fuego sólo al tiempo de meter y sacar están mal asadas" A.
3. birgizen. "Gordura añadida por hinchazón, v.gr., en el carrillo por el dolor de muelas" Iz ArOñ.
bergizendu. "(V-ger), asar ligeramente (manzanas, castañas)" A. Cf. bergizen (2).
bergizun. v. bergizen.
bergo. v. bergu.
bergoatu. "(Sal), echar nuevos brotes (las cebollas, castañas, etc.)" A. Cf. bergu.
bergu (S; Foix ap. Lh), bergo (Foix ap. Lh). 1. "(S), yema de árbol" A.
2. "(Sc), fleje, ramas delgadas labradas para hacer cestos" A.
bergudatu. "Reluchar" Lar.
berguzi. Avaricia. Pekatu burutarrak dirade zazpi. Lenbizikoa, goiteria, urgulleria edo soberbia.
Bigarrena, berguzia edo abarizia. Hirugarrena, arageia edo lujuria. CatBurg 38 (la versión de Mb
decía abarizia; edo berguzia es añadido de Lar; en la ed. se lee bergueia, con por , mala lectura
reforzada quizá por el aragueia siguiente). --Zer da berguzia edo abarizia? --Ondasunen gurari erabageko bat.
Ib. 39.
beri. v. 2 bere.
berialako. v. BEHIALAKO (s.v. behiala).
beribil (BeraLzM), berebil, biribil (Lh), belbil. Automóvil (generalmente turismo, pero tbn. autocar o
camión). "Automóvil, gurdibil, tarranta, beribil" BeraLzM. "Biribil (S, Eskual n.º 1438), automobile" Lh.
"Beribil, dénomination humoristique de l'automobile" JE Ber voc. v. bera-bera, berezibil; automobil. Tr.
Neologismo documentado por primera vez en textos septentrionales (el primer ej. es de 1908); pronto se extiende
tbn. a los meridionales (se encuentra en BeraLzM, y belbil, ya en 1921, en Enbeita). La forma más utilizada es
beribil. En DFrec hay 11 ejs. (6 septentrionales) de beribil, 29, meridionales, de berebil y uno de belbil.
Baziren ere biderat atheratuak ez guti, bai eta jarraikitzaileak dela kabriolez, dela automobil, beribil, berabera
lazgarri hoitaz. Eskual 20-11-1908 (ap. DRA). Ez duzu zeren aipha dezozuten burdin biderik, ez eta beribil
edo bera-bera hoitarik. Prop 1909, 267s. Bitxi da zoin gutiz eta zoin ederki hatzemana den beribil, otomobilaren
eskuarazko izen berri hori. HU Eskual 30-4-1909, 1. Beribiletik. EskLAlm 1911, 54. Treinetik jautsi, igan
beribil handien barnera. StPierre 12. Azkenean, ikusirik bakarrik gelditzen nintzela, igan nintzen azken
kolpatuarekin beribilean sartzeko. Ib. 17. Belbilla geratuta, bai-dator zelaira. Enb 207. Berebilletik urtetan dira
/ Txadon inguruko zelai andira. Ib. 203. Beribil batean zoalarik, bihurgune bat ez ontsa arturik, pendoitz bati
behera yuan da. Zub 61. Koziner finak beribiletan / ikusten tzula pasatzen. Etcham 226. Urrena laisterkarako
belbil edo automobillak zer dala-ta aurretik buru-aundi ta atzetik atze-me izaten diran galdetu zion. Anab Eusk
1930, 150. Ez iduri gatik, zalu doa beribila, harrabots gutirekin. JE Ber 102. Segurtatzen gitu, mintzo ezti
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
983

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
batekin, beribila nahiko dugun bezain luzaz zainduko daukula harek. Ib. 21. Abiatzean, "anbulantzetako"
karrosa bat dirudi gure beribilak, nahiz puska batez ttipiago. Ib. 98. Egin ote dit beribillean tokirik? Ldi IL 39.
Biarritzera juan bear diagu... Kosmeren berebillean. ABar Goi 57. Goizeko zortzik zirala, berebillez ekin zuten
menditan gora. JAIraz Bizia 49. Elizondo-aldetik Iruñera dabillen beribillak, Arraiotz-inguruko gizaemakumeren
bat ekartzen zizuten. NEtx Antz 156. Beribilla janaritzen zuten artean. Etxde EG 1950 (11-12), 17.
Beribillak (automóvil) Malta-ibarran zear Hegiaphal azpiraño iritxi baditezke ere. Etxde JJ 237. Erakaspen
ederra gehiago beribil edo pirripita bat gabe hirurehun metra egin nahi ez dituzten gazte batzuentzat! Zerb Azk
55. Miseriak, gure mendean, beribil zahar herdoildu eztulkari baten begitarte goibela [du]. SoEg Herr 15-10-
1959, 1. Len oñez eta gaur edozeñek / daukaz belbil eta motor. BEnb NereA 217. Kalean, ate aurrean, etxeko
jaunaren beribilla geratu da. Erkiag BatB 157. Goiz-erdian errira zan, egunero oi eban lez, bidai-beribilla,
korreua ekarren tarranta, zaldi-burdien lenengo jarraitzaille ta ordeazkoa. Ib. 28. Azken agurra egin eta goan
zen bere beribil ttipian nagusi yauna. Izeta DirG 96. Mintzatu naiz beribil fabrika bateko nagusiakin. Ib. 108.
Beribil handi batean ethorri ezkero. Osk Kurl 173.
- BERIBIL-GIDARI. Conductor de automóvil. Noiz ere ene beribil-gidariak tinkatzen baitaut besoa
indarrekin. JE Ber 71.
- BERIBIL-TRESNA. Vehículo de motor. Aldapa gaineko belardietan geratu ziran automobil bat eta mototxirringa
batzu. Laster zabaldu zan beribiltresnetan ethorri ziranek ekarri berria. Osk Kurl 146.
beribil. v. biribil.
beribilari. Automovilista. Beribilari batek bidean dohan laborari mainkhu, hetrepel bati. EskLAlm 1911,
54.
beribildun. Automovilista. Jaun minixtroak aholkatzen dü huiñka ebiltzaleer, "ixkerreko" aldia har dezen,
esküñekoa aldiz beribildüneer. Herr 7-4-1960, 3.
beribilkari. (Vía) destinada a automóviles. Behar litazke [...] moldatu bide beribilkariak. SoEg Herr 5-5-
1966, 1.
beribiltegi. Concesionario de automóviles. Igandean, "Citroen" delako beribiltegi aintzinean, suzko
pirripita bati sua piztu zaio. Herr 25-5-1961 (ap. DRA).
beribiltzain, beribilzain, biribilzain (-zañ Lh), belbiltzain. Chófer, conductor de automóvil. "Biribilzañ (S,
Eskual n.º 1438), chauffeur d'auto" Lh. Belbiltzañak ere baeban kolkoan zerbait iakiteko zirika. TAg GaGo
17. Azken leteran etxekoer igorten zian beribilzain zela eta, usu, bazoala guduka. Herr 9-9-1960 (ap. DRA).
Bilbon zeuzkan etxea, otseiñak, automobila ta beribilzaina. Osk Kurl 50. Beribilzainak kapela khendu ta athea
zabaldu, ta Joxe Migel automobiletik atheraten zala ikusi zuan Patxik. Ib. 104. Neskame ta beribilzainaren
berriketa ta farrak entzuten ziran. Ib. 105.
beriela-beielaxe. v. berehalaxe.
beriertu (Lar Sup H). "Pensativo, beriertua, gogoetatsua" Lar Sup.
berifikatu. Verificar. v. egiaztatu. Eta haur hala berifikatu eta eriden izan da Iesus Krist ethorri izan den
denborán. Lç Adv ** 2v. Ezta dudarik, Zenán egiten drauzkigun promesak konplitzen ere eztituen, eta figuratzen
draukuna, berifikatzen. Lç Ins F 5r.
berigarki (Lar Lcq 97; -erri- Hb ap. Lh) betigarki (Arzdi Plant1). "Seseli, seseli, mata, berigarkia" Lar.
"Berigarkia, seseli" Izt C 42 (en una lista de plantas). "Betigarki, Seseli Massiliense, comino de Marsella (en Lcq
berigarki)" Arzdi Plant1 (que no cita fuente para el primer término, seguramente lectura errónea de berigarki).
berik. (Pred.). Solo. v. 1 bera (4), 1 ber (2). Den gutienik jaun ez direnen artean ere ontsa doake: "ba,
Jauna; ez, Jauna"; bainan hitz hori berik, hutsik, bakarrik. HU Zez 176s. Bainan eskualdunak bere sinaduratzat
dakarren izena bera berik aski izen da gehiagoko forradurik gabe. Ib. 176. Izena berik motz dela eta itsusi? Ib.
176.
beriku. "(Hb), médecin" Lh. v. mediku.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
984

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berikun. v. bereikun.
berikusi. "Berhikusi (L, Sc), observar, ver por iniciativa propia" A.
beril (berhil BN, S ap. A; VocBN, Gèze, H), berahil (L, BN, Sal, R ap. A). "Berhil (adj.), mot qui s'applique à
un animal mort sans avoir été tué par un boucher" VocBN. "Berhil (adj.), mort naturellement" Gèze. "(BN, S),
mort de mort naturelle (parlant d'animaux)" H. "Se dice de un animal muerto por un accidente" A. Anhitz aldi
gerthatzen da, eria sukhar ustel zonbeitek hartua denean, zangotik soka batez estekaturik, baiteramate herrestan
sasi zonbeitetarat, kabala berhil bat baliz bezala. Prop 1883, 281.
berila. v. berehala.
berilki (berhilki S-saug ap. Lh). Carroña, cadáver de animal. "Zamar"-rek uste ez badü ere, familia harek
ez dü ihur ere bere etxen errezibitzen edo ostatatzen berhilkien larrü ürrüntzütien artian. Eskual 7-3-1913 (ap.
DRA). Gatia zen marfondi, zahar eta itsusi, / hamabortz urte hartan yaten zun xixari, / barbalot, xuxkandera,
arratu, berhilki. A EY IV 184 (traduce "ratas naturalmente muertas"; parece mejor interpretación '[...], ratas,
carroña'). Ur luminos hotx gardenek / laztantzen zuten berhilkia. Mde Po 57. Sorgin-orratz botz, lerdenek /
etzuten orhoit berhilkia. Ib. 58.
berilo, berila. Berilo (piedra preciosa). Eta Zibitatearen murraillako fundamentak ziraden harri preziatu
guziaz ornatuak: [...] Zazpigarrena, krisolitez; zortzigarrena, berilez . Lç Apoc 21, 19-20 (He
berillazkoa, Ip, Echn berila, Ur beriloa, Ol beril, IBk berilozkoa, IBe beriloz). Zortzigarren errenkada da berilo
deitzen dioen berdetara ematen duan arri eder bat. AA III 351. Zortzigarrena da berde dirudiana, eta deitzen
dio berilo. Ib. 580. Laugarrenean krisolitoa, oniza eta beriloa. Ur Ex 28, 20 (Dv beriloa, Bibl jaspa).
- BERILO-HARRI. "Beryllus, berill hárria" Urt III 319.
berin. v. 1 berain.
berina (AN-gip, Lc, BNc ap. A (berin); SP, Deen I 137, Ht VocGr 438, Lar, Dv, H), beirina (L-ain, BN ap. A
(beirin); VocBN, Hb ap. Lh), beina (Lh). Vidrio; cristal de ventana. "Berina, verrine" SP. "Berinia,
glerglugge, [Glasfenster, vidriera]" Deen I 137. "Vitre, beriña" Ht VocGr 438. "Vidrio, beriña" Lar Sup (tomado
probablemente de Ht). "Berina, vitre" Dv. "Verre, vitre" H. "Beirina, vitre aux croisées" VocBN. "1.º vidrio. 2.º
cristal de ventanas" A. "Beirin (L-ain, BN), cristal de ventanas" Ib. v. 1 beira. Tr. Propio de la tradición
septentrional; documentado por primera vez en Etcheberri de Ziburu. La forma beirina se encuentra en la trad.
de A. Rodríguez y en Chaho. En DFrec hay 5 ejs. de berin(a), 4 de ellos meridionales.
Nola iguzkiak baitu / iragaiten beriña, / ni[h]on ere egin gabe / tarte edo hirriskiña, // Iaun mansoak hala
zuen / iragan hillharria. EZ Noel 105. Zeren nola mirail baten berinak ezin geldi bailezake gure bista, estainu
edo berun iratxekiten ezpalitzaio gibeletik. SP Phil 91 (He 93 kristaillak). Beiriña zoiñen hauskor den
ezagutzen ezpadu. AR 400. Zük, beirina klar baten arteti bezala, ikhusten dütüzü bere mendi thinieki
itxasoihalak gordatzen eta estalzen dütian lurraldi berriak oro! Chaho AztiB 6s. Ez badakite seda nola den
aphaintzen, / Berinak nola dire leihotako urtzen, / Nihork erakutsiren golde ibiltzea, / Eta arropa sendoz
gorphutz estaltzea. Hb Esk 185. Itsuak nahi ditu ukitu gauzak, eman-arazten dauzkitzu eskuak berinaren
gainean, eta izartzen diotza gora-beherak [...]. Bainan berinan oro legun dire, ez da gorabehera eta zabaltasun
aski handirik. Hb Egia X. Hiria bera zen urhe garbiz, berina arrasoa iduri. Dv Apoc 21, 18 (Lç, He, TB beira,
Ip bitre, Ur (G) bidrio, (V) biderijo, Echn bridio). Hiriko gizonik tzarrenak komentuko atheak hautsi nahiz ibili
ziren, eta atheak ezin hautsiz, harrika xehatu zituzten berinak. Laph 240. Khurutzefika hura, berinez hetsia
dagokate, ohiko tokian, kapera xaharrean. Ib. 230. Baazuza eta harrizko uri bat heldu da etxeko beriñen
xeakatzerat eta galernaren hasarredura berratuz dua. Atheka 59. Eta nola argiak beriñaren artetik dirdiratzen
baitu igual gorputzaren artetik bere Jainkotasunak dirdiratu zuen. Harispe EE 1884a, 505. Hala nola baitire
iguzkitik ilkitzen iguzkiaren arraioak, eta berina garbi bat barna joaiten, berina hura den gutiena goibeldu gabe
[...], hala sorthu zen Jesus Maria ganik. Lap 178 (V 78). Teilatuko berinatik argi guti bat emaiten zuen
ilhargiak. Arb Igand 77. Bi berina paretan sarthu gintuen leihotzat. Prop 1897, 138. Horra nun, Adorazione
egunean, suntsitua nindagolarik Jainkoa baithan, krik!... berina hek oro pizten diren! JE Bur 72s. Leiho hartan,
berina gibelean, bi xirio handiren erdian, supelizetan emana zen aphez karsua. Barb Sup 142. Xoane Mitrero
heldu zen Garazi-Hergaraitik, egarriak joa, bere mitra edo berinak bizkarrean. Ib. 93. Mikroskopa metalezko
ttutta luxe bat dela, barneko aldetik belztua, gunetik gunera barnean berina batzu dauzkana. JE Med 31. Amak
ganbarako berinak zabalik ezarriak zituen aire zahar eta usainduaren erreberritzeko. JEtchep 25. Orduan,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
985

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
arrain-huntzi batean zauden arrain gorriekin olgetan hasi giñean. Atz puntarekin berina hunkitu, ta zuzen zuzen
ethorten zitzaizkigun arrainak musturrekin berina jo arte. Osk Kurl 85. Orai dena hautsi da, / iduri berina.
Mattin 84.
"Berinak, beirak, vitraux" H.
- BEGI-BERINA. Gafa(s). Jakintzaren seinale zituen bere buru-gain karsoildua, bere begi-berin lodiak eta
besapean beti zekarzkien liburu jakintsu haundiak. Mde Pr 135.
- BERINA-HARRI. "Belus, beriñ harri preziatua" Urt III 297.
- BERINA-BEGI. Gafa(s). Jaun Gobernadoreari eskaintzeko, sekulako present aldea: erloi, hiru hoditako
xizpa, hiru kordetako arrabit, berina-begi, eta nik dakita zer oraino. "Lunettes". Ardoy SFran 237.
- BERINA-ETXE. "Berin-etxe (BN-baig), bastidor de cristal" A.
- BERINAPEAN. Bajo un cristal. Lauzpabortz mende baizik ez dirauke beraz, berinapean ezarririk ere,
idazle baten esku-lanak. JE Ber 65.
- BERINAZKO (SP, Dv, H, A). De vidrio. Eta hekin amarrak eztirela berinazko gathe batzu baizen,
debozione sainduaren amarra handi haren aldean. SP Phil 295 (He 295 berinazko). Beiriñazko anpola
batian. AR 400. Eta bazen tronuaren aitzinean berinazko itsaso bat bezala, kristaila iduri. Dv Apoc 4, 6 (TB
beiraki, Lç beirazko, Ip bitrezko). Eta gainen hegastegia, ernaiak ageri, berinazko tranpa edo idekidura bat
teilen artean. Arb Igand 76. Teilatuko tranpa berinezkoa idekitzen. Ib. 79. Aldare aitzin guzian lerro-lerro
ezarriak zituzten behinere ikusiak ez nituen halako berinazko punpulatto batzu, barnean ageri zutenak hari beltx
mehe bihurdikatu bat. JE Bur 72. Bertzaren zolarat xortaka erortzen baita haren olio ezin gehiago garbi eta
sudurrarendako goxoa, berinazko ttutta mehe batek bertzaren azpian dagon untzi batetarat deramana. Ib. 87.
Estalgiaren nola atherbeen goratasuna desbardin duelakotz han-hemenka, berinazko beranda bat agertzen ere
daukulakotz bidearen gainerat, bitxia kausitzen dugu eta dorpeskoa. JE Ber 55. Infirmiertsa bat parkean iragan
zen, berinazko untzi bat eskuan, odolez erdikala. JEtchep 101.
berinagile, beiringile (A DBols). "Cristalero" A DBols.
berinaje. v. miriñake.
berinakeria. Cristalería. Kolorezko paper magazina. Zer nahi motazko asortimendua. Tindatze eta
berinakeriaz kargatzen da. (Anuncio publicitario). EskLAlm 1900 (ap. DRA).
berinaki (BNc ap. A; H), berinki. "Qui provient du verre" H. "(Cosa de) vidrio" A.
Trozo de vidrio. Eta orduan ezarri zuten zena zen bezala, erran nahi baitut erre-belztua eta batere
soinekorik gabe, baxeraki kaskoz eta berinakiz dena bethe zuten presondegi batean. Jnn SBi 151. Hobeki ageri
zen [Iguzki-histura] oraino berinaki pozi bat supizteko baten lanoarekin apur bat belztuz. HU Zez 96. Aski
dukezue, haurrak, erne egoitea, berinaki belztuak eskuan. Ib. 96. Laborde ere erori, eta berinakietan izigarri
kolpatu da. Herr 9-10-1958, 2.
- BERINAKI-KOSKOR. Berinki-koxkor batzuk zekarzkian esku-muturretan ta Ekialdeko bitxi baliotsuak
iruditu zitzaizkion. "Unas cuentas de vidrio". Berron Kijote 179.
- BERINKIZKO. Cristalino, de cristal. Zorigaitzez ez dute juiek zorrotz punttalakurlo horren eiterik, O.N.U.ko
berinkizko murruen gibelean jarriak dauden juie jaunek! SoEg Herr 7-2-1957 (ap. DRA).
berinakin, berinkin. Cristalero. Bordaleko berinkin bat hor da egun hautan, kaperan bigarren mitrail eder
baten pausatzen ari. Herr 25-9-1958, 2.
berinaztatu (Dv, H), beirinaztatu (L-ain, BN ap. A), beirinastatu (VocBN). "Garnir de vitres" VocBN y Dv.
"Leihoa berinaztatzea, beiraztatzea, mettre des vitres à un chassis" H. "Guarnición [sic] de vidrios" A.
berinba-barranba. v. birrinbi-barranba.
berindu. v. beraindu.
berinkatu. v. bedeinkatu.
berinki. v. berinaki.
berinkin. v. berinakin.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
986

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berinontzi, berinuntzi (Hb ap. Lh). "Fiole, bouteille, verre (?)" Lh.
beriontan, -unten. v. BERE HONETAN.
berja. Reja del arado. Zonbait auzo orhoit dira oraino ikusirik behin anaia gazteago batekin iraulden ari,
hura itots-emaile, anaia berjaren gibeletik. Lf ELit 218. Akulua, abereak eta berja landaren erdian utzirik,
lasterka abiatzen da etxera buruz. Ib. 218.
berjabe. "Autónomo, berjabe, burjabe, loke, azke, lokabe" BeraLzM. En DFrec hay 3 ejs.
berjabego. Independencia, soberanía. v. berjabetasun. Orduan herria berezi zen britaindar gobernuaren
ala berjabegoaren edo berezkuntza osoaren alde zirenatan, hala non herritar-guda bat agitu baitzen. Mde Pr
298. En DFrec hay un ej. más.
berjabetasun. Independencia, soberanía. Ta aurrerantz, oroimen otz ez-ezik, izate bero, bizi, egizkoa
damaige bere legeai. Egun batean, beryabetasunean biziko dituan lege zoragarriai. Y 1934, 50. Bigarren maila
fonologiko honen autonomia (burujabetza eta berjabetasuna ere irakurtzen dira hauen eta horien izkribuetan)
ukatu egin zuten erabat. MEIG VI 132. En DFrec hay 9 ejs.
berjabetu (BeraLzM), birjabetu. Apoderarse de nuevo. "Reconquistar" BeraLzM. Gaztetan janaritu
zituzten maitakerizko griñak beren izateaz osoro ber-jabetuta. Etxde JJ 110. Lengusuak noiz-nai etorri zitezkean
eta aiek ondoan itsasi ezkero, Xalbatez ber-jabetzeko abagunerik onena galdurik zun. Ib. 206. Orduan
erromatarrak beren armadekin etorri eta metroz-metro lurraldeaz bir-jabetu ziren. Vill Aranzazu n.º 40, 7.
berjaioz. Naturalmente. "On dit aussi berjaioz pour rendre "naturellement"; j'ai été bien surpris de trouver le
terme jaio du basque espagnol dans ce mot. C'est de Ste. Engrace que ces mots me sont arrivés" Ip, carta a Bon
9-8-1858 (Eusk 1957, 115; citada tbn. por Azkue s.v. zurrun). v. berez.
- BERJAIOZKO. Natural, innato. Beharbada Theresak badaki, ordea, adimen elkor alferraren urguiluak ez
baitio hari ber-jaiozko ezagutza lausotu eta itzal erazi, eni zoritxarreko honi bezalaxe... Mde HaurB 93.
berjakin. Conciencia. v. berjakintza, barjakinde. Auher lizate halako jenden thormentietzaz aipatzia
beldürraz dirian agert diradianak bethi estalirik, bethi gorderik ta bethi berjakinareki edo konzientziarekila
bilhakan daude. Egiat 78.
berjakintza. Consciencia. v. berjakin, barjakinde. Hori dugu berjakintza, norberak bere gogoaren
gainean bat-batean ikasten dituen berriak. Mde Pr 347. Mediuma transan dagoela, bere gorputz, bere
berjakintzaz ezaxolatzen da. Ib. 349. Bergson-ek erakusten du nola burmuinaren berjakintza hori ukigaiezko
munduon gaudelako sortu zaigun, ukigaiari egokitu beharrez. Ib. 347.
- BERJAKINTZA-GAINDIKO. Subconsciente superior. Bi sailetan banatzen du berjakintza-petiko edo
lekorekoa. a) Berjakintza-petiko arrunta; guti gora behera, Freudena [...]. b) Berjakintza-petiko gorena
(berjakintza gaindikoa esan genezaioke); oso bestelakoa, gure benetako nortasuna da eta gure egiazko "ni"-a;
gorputza hil ondoan hau dugu bizi, bai eta gorputza sortu aurrean ere, Geley-ren ustez. Mde Pr 348.
- BERJAKINTZA-LEKOREKO. Extraconsciencia, subconsciencia. Egokiago genuke beraz berjakintza
lekorekoa esatea, berjakintza-petikoa baino, neronek, ohiturari jarraituz, azken izen hau erabili arren idazlan
hontan. Mde Pr 347. Bai eta ere, Jung-ek aurkitu dituen "goi-eredu" (archetypen) direlako gizaki guziekiko mito
edo ereduak: guziekiko berjakintza-lekoretik baidatoz, Jung-en esanetik. Ib. 350.
- BERJAKINTZA-PETIKO. Subconsciencia, (el) subconsciente. Freud-ek, ordea, giza-gogoak beste alde bat
daukala irakatsi digu, berjakintza petikoa. Md Pr 347. Metagnomilariak jakiten dituen gauzen berri beste
norbaiten gogoan, hobeto esanik, berjakintzapetikoan hartzen du. Ib. 325. Psikologilariek asko zabaldu dute
azken urte hauetan berjakintza-petikoaren adigaia. Ib. 347.
berjakintzaratu. Llevar al nivel de la consciencia. Araugaindiko ezagumenak ikasten dituen berriak,
borobilaren errainuekin eraldutako iduripen batzuen itxuran berjakintzaratzen ditu metagnomilariak. Mde Pr
324. Zer du mediumak guk baino gehiago? Guk baino berjakintza-lekoretiko sail haundiago bat berjakintzara
dezake, deus ez besterik. Ib. 350.
berjaso. Volver a levantarse, redimirse. Onelako gazte bat, zintzotu ezkero, senar maitagarria izan
leitekela, eta Bero emazte ber-jasoa, bizimodu errukarri ta likiñaz aazturik. Erkiag BatB 174.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
987

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berjasotze. Levitación. Gorputzaren berjasotzea, altxatzea. Mde Pr 334.
1 berjel (V-m-gip), brejel (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Iz ArOñ. "Se dice a imitación de los de Ondárroa. Atoz ona,
berjel aluori!" Etxba Eib. "Bérjel, berjéla, bréjel, brejéla, inútil (?), desmañada (oveja) (P. Urc.); aplica la mujer
al hombre que le ha querido deshonrar (Cl.); bréjel, brejéla, animal o persona físicamente deforme (Bernabé)" Iz
ArOñ. v. berjes.
2 berjel. "Red cuadrada menor, para pescar, berjela" Lar.
berjel. v. berjera.
berjera, berjel (Lar), berjelea (det. Lcc). Huerto; jardín. "Vergel" Lcc. "Vergel, huerto ameno, es voz
Bascongada, cuya primera significación es "red cuadrada"; y porque estos huertos están en cuadros, y tienen
redes de cañas, u otras, se les dio el nombre de berjela" Lar. Harriet da bergera (tomado erróneamente de AA),
berijela y beriela (tal vez por berjela). Bere Paraisuko Berjel ta gloriako lore ederren artean sartu zaitzala.
Cb Eg III 270. Biak ipini zituan Jainkoak Parabisua zeritzan berjera, lore-baratza edo toki zabal eder batean.
Ub 6. Lorezko baratz eta zuaitz fruta-dunez beterikako berjera eder bat. Ib. 8. Poz-kontentu atsegingarriz
beterikako berjera edo baratz bat bezalakoa. Ib. 156. Berjera bat umandu nai duanak, lenago garbitu bear ditu
ur-bideak, eta gero eman bear diozka urak. AA I 595. Irten oi zan Susana etxearen ondoan zuan berjera batera.
AA III 332. Egiñ dezagun kontu berjera batean loreak, frutak, belar usai gozodunak ekustea ta miratzea. Ib.
619. Zure moteak granadazko berjela sagarren frutuakaz. "Emissiones tuæ paradisus malorum punicorum cum
pomorum fructibus" CantCS (V) 4, 13 (tbn. berjela en las vers. G y V-m; Dv baratze, Echn zerrakura, Ker
paradisu).
berjes (Dv), berddes. 1. Defectuoso; contrahecho; torpe. "Berjes (adj.), maladroit, malotru, revêche" Dv. v. 1
berjel. Bada jakintsuek ikusi izan dute, zelula gazte berddes horiek biziki beratzak direla, "rayons X"
direlakoen alderat. JE Med 140 (se refiere a las células cancerosas).
Torpe, inconveniente. Ez ahal du bere bizian egundaino elhe makur, solas berjes bat erran. Etcheb MGaric
109.
"Berjes, ustekabeko ume bat, hala nola otsotik eta zakhurretik" Alth in Lander RIEV 1911, 598.
2. (S ap. Lrq; Hb y Foix ap. Lh, Dv), berdies. (Sust.). "Berjes (subst.), t. de jeu de paume, coup dans lequel la
paume a été touchée deux fois et qui est un coup perdu" Dv. "Berjes egin (S, Foix), toucher deux fois soi-même
la pelote" Lh. "Berjes /berz#és!/ (interj.), terme de jeu de pelote, lorsque le même camp a touché deux fois
successivement la pelote" Lrq. Damurik dire horien joen erdiak falta, sobera atxikiak direlakotz; ... xixtera
luze horren barnean bi punpa frangotan eginik, berjes juiatuak izan behar litezkelakotz. Zby RIEV
1908, 85s. Berdiesak arraia ematen du, paso-marratik plazarat egina balinbada. Dass-Eliss GH 1921, 359.
3. (Sust.). "(S, Foix), maladresse, faute matérielle ou morale" Lh. v. berjeskeria.
berjeskeria. "Acte de maladresse, de déraison" Dv.
berjestasun. "Maladresse, manque de raison chez les personnes" Dv.
berjestu. "Devenir intraitable, rebelle au bon sens" Dv.
berjin. "(Foix), qui pousse de soi-même" Lh.
berjin. v. birjina.
berjite. Temperamento, carácter. "(Hb, Const), nature, tempérament" Lh. "(Const), saillie à propos" Ib.
(seguramente interpretación errónea del ej. de éste, q.v.). Cf. 1 jite. Horrek erran nahi dü mündü orok badiala
berjite bat, eta berjite hartarik ez daitekiala khanbia. Eskual 11-4-1913 (ap. DRA). Haritchabalet-en berjitia
ezagützen zianak ützi zian mintzamulde hura igaraitera arrankürarik egin gabe. Const 34.
- BERJITEZ (Hb ap. Lh). Por naturaleza, por temperamento. Bizi izan ziren, ez beti bakian, bata ez bestia ez
beitziren berjitez maitagarri, bena beharrak eskerniatürik izan gabe. Const 36. Behar üken zian büria apaltü;
aleta lepua gogor zian eta elia bizkor berjitez. Ib. 40.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
988

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berjosi. v. brijosi.
berkain. v. 2 berain.
berkaisoera. "Recaída en la enfermedad" Lar.
berkaisotu. "Recaer en alguna enfermedad" Lar.
berkarbitu. v. bergarbitu.
berki. v. bereki.
berkizen. v. bergizen.
berkoi. v. berekoi.
berkoku. v. bekoki.
berkondo. "Peñol, en la Náutica" Lar.
berkumit. (Uso pred.). (Ir, etc.) de gorrón. "Berkhümit (S, Foix), parasite qui s'invite de lui-même" Lh.
Balimbatüzie bekhantzen hara unaka handi horik, ber-kümit juraite horiek, hanitx familia bortxazka errezibitzen
zütienak alageratüko dütüzü. Eskual 24-1-1913 (ap. DRA). Bazen ere, berkhümit, kolejioko eskolier edo eskolier
"ohi" kodrillo bat. Herr 28-7-1955 (ap. DRA).
berla. v. berehala.
berlanze. "Relance, suceso casual, berlanzez [sic]" Lar. "(De) relance, casualmente, berlanzia [sic]" Ib.
(Seguramente los sdos. están invertidos por error).
berlasaita. "Relaxación" Lar.
berlasaitu. "Relaxar" y "relxarse" Lar.
berlenka. "Pescadilla (V-m) Darric ms." DRA.
berlina. Berlina. Ateak ideki zituen berehala, zamaldegian zaldiak sartu eta berlina ere gerizatu. GH 1972,
50.
berloratze. v. birloratze.
berloretu. v. birloratu.
berma. v. merma.
bermadura (Hb ap. Lh, H), permadura (L, AN ap. A; Lar, H). 1. Esfuerzo. "Ahinco, esfuerzo, instancia,
kemena, indarra, permadura" Lar. "Ahincadamente, con fuerza, e instancia, kemenaz, indarraz, permaduraz" Ib.
"Effort [...] (Ax)" H. "Esfuerzo" A, que cita a Ax. Cf. bermatu (2). v. bermako, bermagune, bermaka,
bermakunde, bermantza. Baina hek guztiak, lotarik iratzarri nahi zuenaren enseiu eta permadura flako
batzuk bezala ziren, probetxu gabekoak, loaren garaitzeko. Ax 47s (V 30).
2. permadura. "Appuyement" SP. Cf. bermatu (1).
bermagailu (BN-baig ap. A; Dv), bermailu (Hb ap. Lh). "Objet sur lequel on peut s'appuyer" Dv. "Bermagaillu
(BN-baig), apoyo, en general" A. Gure giristinoak dire bethidanik frantses Gobernioaren bermagailurik
hoberenak. Prop 1909, 62.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
989

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bermagotu, permagotu. Esforzarse más. Zenbatenaz eta ikhusten baituzue zeuen azken eguna
hurbiltzenago zaitzuela, hanbatenaz lasterrago abia, hanbatenaz permago eta lehiago zaitezte. Ax 188 (V 127).
bermagune (Hb ap. Lh, H), permagune (H, A). "Effort. Bermagune edo eforta bat, un effort, un vigoureux
effort (Jub)" H. "Permagune (L), esfuerzo" A (que cita Atheka). v. bermadura. Ezen jarzen bazare guziak
egitera betan eta nahasterian, egiñen ditutzu izpirituko bermagune batzu, hebaiñduko eta langiatuko zaituztenak.
He Phil 245 (SP 243 bortxazko enseiuak). Ferrakan tzar eta bortitzeri yarrekitzen dire maiz denbora eder eta
haize gabiak. Iduri du zeruak, permagune bortitz batian, higatu duela bere hasarreduraren hedadura guzia.
Atheka 79.
bermaka. Esfuerzo. v. bermadura. Bortz urthe betheen bermakak egin behartu zitzaizkon nere Jaun
Massaja, lehen Bikario Apostolikoari, Goudrou Garaiko Gallasetarat heltzeagatik. Prop 1901, 263.
bermakatu. Esforzarse. Goiz goizetik ez dugu mendixka eta mendixketan goiti igaitea baizik egin [...].
Bethi gauza berari buruz bermakatzeak gogoa histen eta indarrak ethentzen darozkitzu. Prop 1900, 135.
bermako. "(Lc, BN), esfuerzos para levantar una carga" A. v. bermadura.
bermakunde. Esfuerzo. v. bermadura. Arrats beretik, alde guzietarat barraiatu ziren eta egin zituzten
guziek xoragarri zitzauzkidan bermakundeak. Prop 1900, 154s.
bermakuntza. Tesón. v. bermantza. Lur langile zen Martin, bermakuntza handiz kanpoko lanetan. Lander
GH 1928, 407.
berman (Lar), bermon (Lar). "Denunciar, avisar" Lar.
bermantza (Lar (-nz-), Hb ap. Lh), permantza (Dv A). 1. "Esfuerzo" Lar. "Effort (REusk I 7)" Dv. v.
bermadura. Oriek gabe gure permantzak ez lukete deus ere balioko. REusk I 7 (ap. Dv). Hargatik, ez dut
uste Hebraiaren problema Euskararenarekin erkagarri denik, ez eta irakasbide handirik eriden dezakegunik
Israeldarrek haren alde egin duten bermantzan. Mde Pr 204.
Energía, vigor. v. bermakuntza. Gure bermantza katolikoa ez dago lo. Herr 28-3-1960 (ap. DRA).
2. (Darric ap. DRA). Garantía.
bermarazi (Dv). 1. Hacer esforzarse. "Faire faire des efforts" Dv. Agintzen darotzut bi urthe osoz zure
eskolari jarraikiko naizela, eta othoizten zaitut bermaraz nezazun haur txar bat bezala. Laph 71. Hura alfer-zotz
hola ikusteaz okaztatu zen azkenean Jainko maitea, eta andre higuina zerbeitetan bermarazi beharrez, egin
zituen beraz... lehenbiziko bi kukusoak. Barb Leg 140.
2. (Dv A). "Faire appuyer sur" Dv. "Hacer apoyar" A. Gorphutza eskuineko zangoaren gainerat
bermaraziz. Lf ELit 275.
bermarazle, bermaraztale. (El) que mantiene. Emanen dute, legearen bermaraztalek, egun bat, zointarik
harat, debekatua izanen baita xarthatua izan ez den behiaren esnea saltzea. Herr 10-5-1962, 2.
bermate (Lar), bermote (Lar). "Denunciación" Lar.
bermategi. 1. Apoyo, sostén. Jainko xoila baithan ezartzen dut nere fidantzia guzia, hura izanen da nere
bermategi bakharra et-indar guzia. Birjin 163. Bere-beredako amodioa [...] da bekhaturantza guzien aita,
berthuten pozoina, debruaren bermategia. Ib. 175.
2. Recipiente de seguridad. Ameriketan, edergailu saltzaile urhegin batek agerian ezarri zuen, bere
bermategian, diamant, ikatz harri bat. Herr 21-1-1960, 3.
bermatu (BN-arb-lab, S; Gèze, Dv, H, A), permatu (SP, Lar Sup, Aq 515, Dv, H), fermatu. Ref.: Lrq /berma/,
/bermace/; Gte Erd 16. Tr. Documentado casi exclusivamente en la tradición septentrional (al Sur, aparte de
algún ej. del s. XX, sólo lo hallamos en la Revista Euskara de Pamplona). En cuanto a la distribución de
variantes, Etcheberri de Ziburu, Axular y Pouvreau emplean siempre permatu; en Leiçarraga aparece una vez
bermatu (con el significado de 'apoyarse'), y dos fermatu ('confiar' y 'poner en pie'); a partir del s. XVIII,
prácticamente la única forma documentada es bermatu (phermatu sólo en Goyhetche). En DFrec hay 16 ejs. de
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
990

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bermatu, 13 de ellos septentrionales. 1. Apoyar(se). "Permatzea, appuyer" SP. "Bastón (afirmarse en el),
permatu, bordoinkatu" Lar Sup (cf. infra Ax 259). "Firmar, afirmarse" Aq 515. "Soutenir" Gèze. "Appuyer,
s'appuyer, poser sur" Dv. "Perma et dériv., v. berma" Ib. "Apoyarse" A. "S'appuyer sur (au propre)" Lrq.
"Murruan bermatuta [sic] (BN-lab), murruari bermatu da (BN-arb)" Gte Erd 16. Tr. Usado con compl. en
caso inesivo o, desde finales del s. XIX, tbn. en dativo (lo hallamos en este último caso en Zalduby, Hiriart-
Urruty, Oxobi, Leon, Lafitte y Xalbador).
Fedez, Iakobek hiltzean Iosephen semetarik batbedera benedika zezan: eta adora zezan bere makhila buru
gainean bermaturik. Lç He 11, 21 (TB sustengatua zela bere makhilaren puntan, Ol makill-buruan ezarrita, IBk
makilari eutsita; en las traducciones de la Vulgata se da una versión totalmente diferente: He agur egin zioen
haren manamendutako zigorrari, Dv agur ekharri zioen haren manamenduko makhilari: "Adoravit fastigium
virgae eius"). Premia gabe egiaz ala gezurrez mintzo den behatu gabe, makillaren permatzeko eta
pordoinkatzeko urrats guztiaz, eskuan bezala iuramentuaren ere ahoan, hitz guztiaz minzatzeko, erabiltzea. Ax
259 (V 173). Miserikordiarik ezten lekhuan ere, oiñen permatzeko, perilean iartzea. Ib. 143 (V 94). Zeren
gorena ezin dagoke beherenaren gainean permaturik baizen. SP Imit II 10, 4. Zure bihotzeko estatua permatua
ezpada egiazko zimenduaren gainean. SP Imit III 27, 3. Segur zela bere hoñak leze haren zolan bermaturik. Tt
Onsa 95. Urak non berma ez du, / Ez aireak nondik lothu. BertsZB 99. Fedeak irakhasten daukun guzia
Jainkoaren hitzaren gainean bermatua dago. Dh 111. Haurra, ohartu zenean bera zela, itzuli zen berehala
elizarat buruz. Eta, bermatuz zangoen eta besoen gainean, sartu zen elizan. Jnn SBi 52. Ama Jainkoarenak, /
Saragozen agertu zenak, / Bere Pilharra utzi dauku, / Hari berma gaiten denak. Zby RIEV 1909, 399. Nondik lot
adixkideak, behar-ordu batez, baduela lokia... ba eta zeri berma ere balukela ostiko bat begitartera kask eman
lezoken etsairik azkarrenari eginarazteko buruzkain itzulipurdi. HU Aurp 199. Kokatzen zen errotaren barnean
[zakurra], eta han besoez bermatzen zelarik eta zangoez iduri aitzinatzen [...] bere azpian ibilarazten zuen
errota. JE Bur 61. Han egon behar zangoen gainean bermatu artio, beterraba saldan goxo goxoa. StPierre 24.
Makilari bermaturik, / Artzain gisa xutiturik. Ox 92. Ukondoez leihoetan bermatuz, lepoa luzatzen dute barnerat,
zer guzier behaka. JE Ber 20s. Bai, etxetik atheratzen ikusi dut egun goizean makhil bati bermatuz. Lf Murtuts
37. [Dassance jauna] behin baino gehiagotan Etchepare adixkidiari bermatu dela, haren argiez, lumaz eta
laguntzaz baliatuz. Lf ELit 281. Pasaiatik etorri zaiku berria Josefa Izagirre [...] bere balkoinerat joanik, han
bermatu dela barandari; bainan barkalunek amor eman dute eta andre gaixoa erori da. Herr 21-6-1962, 3.
Erranez ordreari ginitezen berma, / bertzela etzaikela zerurat arima. Xa Odol 133.
(Gèze, Foix ap. Lh, H), permatu, fermatu. Confiar. "Compter sur, avoir confiance" Gèze. "Se fier, s'appuyer,
faire fond; compter sur. Gure zuhurtziaren gainean ez bermatzea, ez fidatzea, ne pas nous fier, compter sur nôtre
sagesse (He Phil)" H. Lehenik baditugu promesak, eta gu indigne izanagatik, dudatu gabe, hetan fundatu eta
fermatu behar gara. Lç Ins E 3r. Ez fida eta ez perma kanabera haizetsuaren gainean. SP Imit II 7, 2 (Ch
etzazula har zure habetzat, Echve ez dezazula [...] konfiatu, Ol ez usterik ez bururik ez itzazu ipiñi). Beraz
etzaitezila sobera perma zure sentimenduaren gainean. SP Imit I 9, 2. Egiteko guzietan perma zaite osoki
Iainkoaren probidenziaren gainean. SP Phil 243s. Ez garela permatu behar gure zuhurziaren gainean. Ib. 185.
Hartakoz gizonak behar lüke gisa batez Jinkuatan bermatü, nun elian behar besteren konsolazione hanitx
txerkatü. Mst I 12, 2. Zure arrazun gañen, edo adrezian haboro bermatzen bazira, eziez Jesü Kristen berthütiari
zor düzün obedienzian. Ib. 14, 3. Neskatila puntzelez, aldiz, / bermatzen nitzaizie, / zeren puntzela direla orok /
zin eginen deizie. AstLas 14. Jinkuatan bermatzen da. "Confidit in Deo". Ip Mt 27, 43 (HeH Iainkoa baithan
uste izan du, SalabBN ezarten du Yainkoa baithan bere fidanza, Dv Jainkoaren gainean da fida). Eta beharordü
güzietan prest dela guri heltüra egitera, hartan bermatzen bagira eta hari hersatzen. Ip Hil 127s. Maria Birjinak
ikhusten zian bere espus saintiaren antsia handia; bena ixil zegoan, Jinkoatan osoki bermatzen beitzen. Ib. 84.
Mariñelarentzat ez daitekela itsasoan luzaz irauterik non ez duen bere bihotza Jainkoaren baithan bermatzen eta
hazkartzen. Arb Igand 155. Haizeak derabilan seskari ez fida, ez berma. Leon Imit II 7, 2. Berma bakharrik
Jainkoari. Ib. 1, 3.
2. (Lc, BN-baig, Sc ap. A; Ht VocGr 351, Lar, Aq 515, VocBN, Dv, H), permatu (L, B ap. A; H). (Intrans.).
Esforzarse en, intentar con fuerza algo. "Esforzar" Lar. "Forcejar" Aq 515. "Agir avec vigueur" VocBN.
"S'efforcer, agir avec vigueur, s'appliquer" Dv. "Essayer, s'appliquer, faire effort" H. "Ensayarse, emplear
fuerzas" A. Spiritu arthatsua arima urgatztera, / Lehen baiño gehiago permatzen da nekera. EZ Man I 51.
Bere eginbidearen egitera ahalik delientkiena eta fidelkiena bermatuko dira debozinoagatik. Harb 339s. Hunen
geureganik khentzera, urruntzera eta etxetik atheratzera, behar dugu geure indar guztiaz eta antzeaz enseiatu,
permatu, deliberatu. Ax 45 (V 28). Beraz hunelatan zintki eta fintki, maiz eta lehiatuki, behar gatzaitza azken
fineko iraupenaren eta perseberatzeko donuaren eskatu: eta hunetan geure ahal guztiaz permatu eta bulharka
iarri. Ib. 460 (V 299). Eztira portuan sar arteino laxatzen eta ez ezansiatzen, anarteraiño bethi on dadukate,
bethi enseiatzen eta permatzen dira. Ib. 462 (V 300). Azkenean sinple hura hainbertze da phermatzen, / Non
bertan hatsak ithorik baitu leher egiten. Gy 7. Artekoak nahi luke / Gorago dena imitatu; / Beherean denak ere /
bedere artekora heldu. / Horla phermatuz sobera / Etxeak doaz lezera. Ib. 7. Norbaitek esku-eman balezat ahal
dudan urhe guzia meta batetarik hartzeko denbora labur batez, ai nola astirik galdu gabe berma naintekeen! Dv
LEd 179. Bainan gizona estraputan gerthatzen denean, egin-ahalaz bermatu behar da atheka txarretik
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
991

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ilkhitzera. Dv Lab 158. Zerbaiten egitera bermatu nahi zarenaz geroztik. Ib. 317. Munduko jakintsuak
[euskaldunen mintzarioa] miragarria dela diote, ta permaturik dabiltza ongi ikasi ta jakin naiez. REusk I 6. Gu
ere Zerurat hel baginte, oxala! / Bermaturik oro zu bezala. Zby RIEV 1908, 416. Ontsa bermatzen denak / indar
handia dik. Ib. 767. Hauxe zait eder, ni bezalako kapitain zahar batek Jaun Aphez bati erraiten baiterauko
jostetak utzirik solas Jainkozkoetan berma dadien! Arb Igand 152. Eta sabrearekin edo ezpatarekin egiten diote
keinu, eta berma hor, eian zoinek erreko dion bertzeari burua tiroaz, edo zoinek sartuko duen bertzea
gerrenean! HU Zez 22 (cf. infra HOR BERMA). Lurarrekin borroka dadien edo bertze zerbeit ofiziotan berma.
JE Bur 68. Kintzeek ez dute hausterik, beren ahal guziaz bermatzen direlakotz sei gudukariak. Ib. 29. Ezartzen
balin badituk [hire lagunak] goregi, ala kitzikatzen, ala azpirat emaitera bermatzen bahitzeie, hire buruari baizik
ehiz ariko harrika. Ib. 125. Gudu tokian bezen ontsa orduan ikusi ginuen zer hatsean Alemania bermaturik
zagon garaitzeari buruz. StPierre 27. Zintzur ondoak erhiekin zapha, eztul eta eztul berma, begiak
gorritzerainekoan. Barb Sup 34. Hots, Gorria, berma hadi ba! Ib. 169. Gu berma gaiten othoiztuz / zeruetan
dugun Aita. Ox 153. Oizu!... Beha gazteak ez diren bermatzen, / Ez dutenetz pilota han harat airatzen. Ib. 181.
Segeretu handi hoik / urrezkoak dira, / Bakotxa berma bedi / heien beiratzera. Etcham 144. Badira bai hortako /
bermatzen direnak, / Bereziki eskuara / artatzen dutenak. Ib. 216. Atxemanen duzu, atxemanen! Berma hor! Barb
Leg 144. Badute segur nun berma Iruñako eskualzaleek. JE Ber 38. Tuberkulosari buruz da gehienik bermatu
Calmette. JE Med 108. Zure bozaren azkartzera, / Itsasoa, berma! Iratz 24. Aitor ditake San Frantses egun bizi
balitz ez litekela berma bermatu den bezala. Ardoy SFran 314. Hiru ilabetez hor ere bermatu zen, betiko bere
gisan. Ib. 193. Zuretzat ez balira bermatzen bertzeak, / luzaro gabe hilen zintuzke goseak. Xa Odol 150.
3. fermatu. Sostener. Hi nor aiz berzeren zerbitzaria iudikatzen duana? bere Iaunari fermu egoiten edo
erorten ziaiok: baina fermaturen dik: ezen botheretsu duk Iainkoa haren fermatzeko. "Il sera affermi; car Dieu
est puissant de l'affermir". Lç Rom 14, 4 (He sustengatzeko, TB azkartzekotzat, Dv gothortzeko, Ol tink
eukitzeko, IBk zutik iraun erazteko).
4. (L, BN, S; SP, Ht VocGr 337, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv (S), H), bermeatu (VocS). Ref.: A; Lrq.
Garantizar. "Cautionner, bermatzea" Ht VocGr 337. "Garantir" VocS. "Garantir, cautionner" Gèze. "Cautionner"
Dv. "Cautionner, entrer garant" H. "Afianzar, caucionar" A. "Cautionner (quelqu'un). On dit plutôt berme jarri
nurbaiten, se porter caution de quelqu'un" Lrq. Bermatu eta pagatu dizi ziendako. AR (ap. H). Eta gauza,
egintza, gertakari horiek bermatuak direnean lekuko segurez, hala nola izan baitire Ebanyelistak eta Apostoluak
[...], nola daiteke dudarik? Lap 39 (V 22). Jainkoaren berri ona gizoneri predikatuko zuela; bere erakaspena
mirakuiluez bermatuko. Ib. 150 (V 67). Horregatik, jatorragoa ere ba da Jesusek bermatzen duen elkargoa. IBe
He 7, 22 (IBk elkarte ederragoaren bahidura dela Jesus).
5. permatu. "Ederki permatuik ibili gaituk, bien fastidiados (cansados, fatigados) hemos andado" Inza Eusk
1928, 229 (no se indica procedencia, aunque aparece tras una expresión de Baztán; cf. además HOR BERMA).
6. permatu (Lar). "Apresurar [...], presakatu, lasterkatu, permatu, leiatu" Lar. Cf. Ax 188 (V 127): Zenbatenaz
eta ikhusten baituzue zeuen azken eguna hurbiltzenago zaitzuela, hanbatenaz lasterrago abia, hanbatenaz
permago eta lehiago zaitezte, de donde tal vez lo habría tomado Larramendi, y traducido sin demasiada
exactitud; v. bermagotu.
- HOR BERMA. "Or perma! (B), ¡ahí te entiendas! o ¡ahí te las veas! ¡fastídiate!" Inza Eusk 1927, 150.
bermatu. v. mermatu.
bermatxatu. "Remachar" Lar.
bermatzaile, permatzaile (SP (sin trad.)), bermazale. Patrono. Azken igantian meza nausia üsatü beno
bihotz altxagarriago zen. Herriko "Lyre" musika mezaliar zen [...] Jainkuarekin batian Santa Txexila musikarien
bermazaliaren gorestatzeko. Herr 26-11-1959 (ap. DRA). En DFrec hay un ej. de bermatzaile.
bermatze, permatze. Esfuerzo. Eta garazia hura gabe, alfer direla, gure ahala, nahia, permatzea eta
enseiu guztiak. Ax 363 (V 240).
bermazaki, -tzaki. v. bernazaki.
1 berme (L, BN, S; SP, Ht VocGr 337 y 366, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Hb y Foix ap. Lh, Gèze, H). Ref.: A;
Lrq. Fiador, garante (usado a menudo como pred.). Leiçarraga (Decl a) 7v) da bermea como equivalente
suletino de fiadorea. "Pleige, caution. Berme iartzea, se mettre caution" SP. "Garant, caution, bermea" Ht VocGr
366. "Caution" Ib. 337, Lecl y Gèze. "Caution, répondant" VocBN. "Garant, caution. Zenbait berme bagindu, si
nous avions quelqu'un qui répondît pour nous" H. "Garant, caution, personne responsable" Lh. "Personne qui
s'est portée caution" Lrq. "Berme jartia, se porter caution" Lrq. Cf. fermu. Tr. Propio de la tradición
septentrional desde Tartas; al Sur, si exceptuamos el testimonio medieval navarro, hay sólo algún ej. moderno.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
992

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
En DFrec hay un ej., septentrional.
[Los de la parte demandante] deven prender otro tal ferme que non fagan dayno nin mal en lures cuerpos, ni
en lures cosas por aquesta enemiztad. Et por tal ferme dize el navarro gayces berme [...]. Otrossi el qui iura de
ferme al prendedor que nunqua li faga mal ni embargo en el cuerpo ni en sus cosas por esta ememiztad, don dize
el navarro ones berme. (FGN libro V, tt. II, cap VII, p. 98ss). TAV 2.2.13. Haren berme sarturik eta haren
zorra bere gain harturik. Tt Onsa 128. Non nahi duzu berme hoberik ediren? Tt Ar 122. Egüz aita amek
batheyiaren graziaz xaha erazirik, Jesüs Kristen legian ahalaz bizi eraziren diela, Jinkoari haur espiritüz berriz
sorthiaren berme sartzen direla. Bp I 62. --Zergatik Jesüs-Kristek Elizan ohoreskatü izan behar zian? --Jente
güzien berme bezala, hura han eman behar izan da. Bp II 104. Egia hunen lekhuko, fiador edo berme, eta
lehenbiziko Eskual-herriko orijinaltzat emaiten dut ene seme Agustin (zeina baita presenteko karta edo guthun
gomendiozko hunen eramailea) hau. ES 400. Nor yarriko da berme bihar munduan izanen naizela? Lg II 250.
Berme zagoela, zükiala kastigoaren lekhian dohaiña. Egiat 171s. Zü ere berme ziradiala Jinkoaren eretzian zure
axolgabian, semiak egin dian gaitz güzietzaz zihaurek egin bazüntü bezala. Ib. 200. Segur naiz beraz, eta Jesu-
Kristo, berenazko egiaren hitza berme dut, ez naizela errebelatuko. Dh 111. Gu gutun berme jarten /
errezibituren haila / harturen ai segur nun / aigu gurekila. AstLas 59. Jauna, urrikal zite / Gure manerari, /
Biziaz nahi dugu / Berme jarri / Deus gerta balakio / Zure armadari. Bordel 43. Hainbertzez alientza hobeagotik
da Jesus egina izan berme. TB He 7, 22 (Dv berme; Lç fiadore). Ene egüzaita egüzamak jarri zütüzün ene
berme. UskLiB 102s. Atheratu nintzen Elizatik eta bihurtu Birjina Sainduaren potretaren aintzinera, zeina
othoitztu bainuen sar zadila ene agintzen berme. MarIl 74. Zu ene bermea eta ene ihes lekhua zarena. Ib. 73.
Errana da suge batez (berme ez naiz hala dela), / Lehenago harotx baten hauzoan bizi zela. Gy 135. Suhitzat
hautatu du Uztaizko semea, / Dohainik hoberenen urrezko bermea. Hb Esk 143. Hek behar erakutsi zer den
hirriskua, / Norbaitek emaitean prestamuz dirua, / Zertaraino ditezken bermeak hirriska, / Egitean hauzoei
axkide atheka. Ib. 210. Ez, ez, nere Jauna, zuk erakutsirikako egia huntaz alhatu, eta berriz eta berritan huntaz
nahi dut on-egin eta berme jarri. Dv LEd 60. Ez ahantz bermeak egin ongia; ezen bere bizia ezarri du zurearen
bahi. Dv Eccli 29, 20. Bertzealde aithortu behar dut ez dela hor bakharrik lekhuko bezala, bainan dela oraino
gure berme. Prop 1889, 177. Hor dire frogatzeko Testamentu zaharra, Ebanyelioa, Jesu-Kristoren bizia,
Elizaren eta Sainduen ixtorioa, eta berme, lekukoak milaka. Lap 40 (V 22). Irrintzina... salbai garrasia delako
hura? [...]. Baditake hor beharria xuxen eta burua oso dituenak bertzerik erran lezaken. Coppée berme. HU
Aurp 207. Juramentua da: Jainkoa bere hitzaren lekuko edo berme hartzea. Dih GirLeg (ed. 1897), 49. Oi, zü,
Ama Birjina, / Zaude gur'artekari, / Bai gure berme huna / Balia zit'orori. UNLilia 20. Sorthüren zena Lürrian /
bekhatoren bermia. Ib. 14.
(s. XX) Arri, pullo, arri! / Urratsa xehe eta / kuraiea larri. / Gau illunak bidean / hartzen banu sarri, / Ni
gidatzeaz berme / beharko hiz jarri. Etcham 173. Neskatxa baten ethorkizunaz nork on egin? Halere gogotik
berme jar gintazke ama familiako batzu hautak izanen direla hiruak. JE Ber 67. Zuetarik bat hemen geldi
dadiela berme eta bertzeak doazila bihiarekin etxerat, gero anaia gaztenarekin itzultzeko. Zerb IxtS 28. Simeon
gelditu zen berme. Ib. 28. Arantzeko Birjina, ez da zure haurrik / bere salbamenduaz etsi dezakenik. / Ikusi bear
duen jujearen gatik, / Zu berme, deskantsuan dohala mundutik. In SMitx Aranz 226. Itzuliko gara; eri zintezke
bestela; ez naiz zeure osasunaren berme izaten ahal. Mde Pr 109. Sinesten dugu, Urbano VIII Aita Saindua
berme, Frantsesek noiztenka bederen erakutsi duela "Jesusek bere lehen Apostolueri hitzeman indar bereziak
bazituela". Ardoy SFran 165. Mera batek badauka / obligazione, / gaitz laiteke bertzenaz / zure eta ene; /
herriaren zaintzeko / hor zira zu berme. Xa EzinB 109. Azkenean orratio bereakin atera zala-ta, ezer pagatzeke
alegia; bere betiko bermeen kontura, oi zuanez, izan bazan ere; bere bizkar-aldearen kontura alegia. "Sus
acostumbrados fiadores". Berron Kijote 192.
(L, BN, S; Lar, Dv, H). Ref.: A; A Apend; Lrq. Garantía; prueba. "Asseguración", "caución, seguridad" Lar.
"Caution, garantie" Dv. "Garantie, gage, caution. Bahi edo berme bat" H. "Une chose qui sert de gage" Lrq. v.
bermego. --Eskümükatiak parkamentiaren ükheiteko, zer egin behar dü? --1. Eskümüka erazi dian bekhatiaz
dolü hartü, 2. hartzaz züzen egin edo eman berme hon bat. Bp I 116. Arrozoin hori aski dugu gure beti desir
hartan atxikarazitzeko, hori guretako Jinkoaren graziaren bahi eta berme bat denaz geroz. AR 36. Bainan
Jonasen [sic, por Jasonen] eta berzen ganik bermea errezebitu zuten ondoan, utzi zituzten yoaiterat. TB Act 17,
9 (Dv bermeak; Lç fiadoregoa, He fiadorgoa, Ol baikuntza, IBk bahikuntza). Zure alderako debozione zin eta
samur bat baita salbamenduko berme kasik segura. MarIl 80. Lehen odol ixuria ez othe dugu berme, / Anaia zein
daiken krudel? Camoussarry (ap. Lf ELit 185). Zentzua ezen nondik izan ahal daite / Erho batek egin dukenaren
berme? "La raison est-elle garante / De ce que fait un fou?". Gy 197. Ageria hor dugu berme ezkontza hori bai
muthikoak bai nexkak burhasoen baimenarekin egin zutela. Ox 191. Izen haundi horiek oro berme ditugu ez dela
psikologigaindikoa gezurrezko jakintza. Mde Pr 318. Hain premiatsua balinbada [laborantza], behar liozkate
gerizak eta berme segurak eman, ez dadin bethi aroaren irriskupean geldi. Herr 18-9-1958, 1. Behar ditut ama
zenaren joiak estimarazi eta hek berme, dirua behar dut athera! Larz Iru 102. Haritschelhar jaunaren liburuan
auzi hau xehe-xehea kondatua da, paper ofizialak berme. Lf ELit 176. Diodanaren berme sendo askia da
Schuchardt-en itzulpena. MEIG VI 186.
Etim. Del rom. ferme 'fiador', documentado en arag. ya en 1063.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
993

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
2 berme (Lar). "Llama" Lar. Cf. bermejo.
bermeatu. v. bermatu.
bermego (-goa (det.) Lar, Ht VocGr 337, Lecl, Arch VocGr, Hb ap. Lh, H; -go Dv, A), bermekoa (Hb ap. Lh),
bermegua. Garantía, fianza. "Asseguración" y "caución" Lar. "Cautionnement" Ht VocGr 337, Lecl y Arch
VocGr. "Cautionnement, l'action de cautioner" H. "Fianza" A. "Cautionnement, bien qui sert de garantie" Lh. v.
bahi. Bermego gaizki atheratuak asko galdu ditu ongi zihoazenak, eta erabili ditu itsasoko uhinak bezala.
"Repromissio nequissima". Dv Eccli 29, 24. Emeki-emeki, ostatuan burua beroazi-eta, zortzi milaliera maileatu
zazkoten; bertzalde dotzena bat milalieraren bermegua sinarazi. Arb Igand 133. Gure Etxeko-Jaun edaleak ez
zuen arditik bildu bere hartzetarik, bainan bai bermegua zozo hek oro pagatu. Ib. 134. Hiltzera doan garbi
bakharra, Erospenaren bermego, / Sukharrak jana, odolez husten, Kurutzean ixil dago. Ox 79. Zorigaitzez
Villasanteren literaturatik zenbaitek bildu dute urtegarren makurra, ene bermegoarekin! Lf ELit 203.
(Dv). Trabajo, cualidad de fiador. "Charge de caution" Dv. Kriminela itzuli zen presuntegiala, bere
adeskidiaren bere bermegoatik delibratzera. Tt Onsa 126.
bermejatu. "Bermejear" Lar.
bermejo. "Bermejo, ez voz Bascongada, bermejoa, bermeyoa, y se compone de bermea, llama [...] de bero mea,
calor sutil y delicado [...] y joa, yoa" Lar.
bermejoi. "Bermellón" y "minio" Lar.
bermekada. "Llamarada" Lar.
bermetasun. v. fermutasun.
bermidor. "Tapsia, planta" Lar. "Bermidorra, tapsia" Izt C 42 (en una lista de plantas). "(msLond), tapsia (Bot.)"
A.
bermigarzia (Lar), bermigarza (A). "Madreselva, mata pequeña" Lar. "(msLond), madreselva (Bot.)" A.
bermio (G-nav). Campo cultivado. "Bermiyua, bermiyo" EAEL 67. v. dermio.
bermiobelar, bermiobedar. "Potoxbedárra, la (mala yerba) que se extiende enormemente a ras del suelo; en
otras partes la llaman barrabasbelarra y bermiobedarra (V-gip)" Iz UrrAnz.
bermoldatu. v. birmoldatu.
bermolegin. Periodista. Cf. berman. Orain arte euskeraz idatzi duten hasburuek (los autores) eta
bermoleginek (los periodistas) j eta y erabili dituzte lau ots agertzeko. P. Broussain Eusk 1919-1920 (II), 31.
bermon. v. berman.
bermotaz (A), bermütaz (S; H). Ref.: A (bermotaz); Lh. "De son propre mouvement, de soi-même,
naturellement" H. "Por su naturaleza" A. "Bermütaz (S), de son propre gré" Lh. Cf. 1 mota.
bermu. v. fermu.
bermugitu (R-vid ap. A; Lar). "Remover" Lar. "Trasladarse, remover de una parte a otra" A.
bermuritu. "Enrasar" Lar.
bermut. Vermut. "Barren utsian artzen den bermutak ez du onik egiten" Asp ANaf s.v. barren uts.
Dela koñaka, dela bermut, dela "chartreuse", zer nahi izenetako edari guzietarik urrats guziez, edateko. HU
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
994

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Zez 27. Zuri ta txakoliña, / gañetik "vermuta", / Dana ona ote dan / pentsatzen degu-ta. Basarri 148. Bidean
zoazilerik, sartu ziren ostatu batean bermut bat artzera. Izeta DirG 61. Utzi dezagun goizeko lana eta goazen
"vermut" bat artzera. Ib. 92. Antxe, bermut bana artuaz, piska bat egon giñan. Uzt Sas 353.
bermütaz. v. bermotaz.
berna (V, G, AN; Añ), berne (V-gip; Lar, Añ, Dv, H). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; EAEL 15; Elexp Berg; Gte
Erd 249. 1. Pantorrilla; pierna desde la rodilla al tobillo. "Pierna", "pantorrilla" Lar. "Zapata, calzado hasta
media pierna [...] zapata berne erdiraño" Ib. "Pierna, (c.) bernea, zankoa, kaderea" Añ. "Pantorrilla, (c.) bernea,
zankoa, (G) aztala" Ib. "Perniquebrar, (c.) bernak, o berneak ausi" Añ. "Berne-a ou bernazaki-a (G), jambe" Dv.
"Bernea (V, G) [...], jambe [...]. Eriari berniak anditu [...] (Echev)" H. "Pierna, pantorrilla" A. "Berna, (la
pierna) de la rodilla al tobillo [...]. Berne bat, berniak, idem" Iz ArOñ. "Pierna (desde la rodilla al pie).
Pantorrilla. Berna igar igarrak dauzka" Elexp Berg. v. hanka, zango, bernazaki; cf. perna. Tr. Propio de la
tradición vizcaína. Hallamos berne en Cardaberaz y en Orixe. En DFrec hay 2 ejs. de berna.
Ekandu gaxtoari bernea ausi. RS 547. Usadio txarrai berneak ebaki, esan oi da. Cb EBO 20. Urten egizu
bada nos edo nos oe orretati; ekartzuz berna ta oiñok. Mg PAb 118. Gorputz au da arbola bat legez, zeñek
daukazan tronkua ta adarrak [...]; ta adarrak dira besuak ta bernaak. Ib. 84. Ekusi zituenean berna ain me,
argal ta mamigabeak, erori zitzaizkon biotzeko egoak. VMg 54. Agiri dituk bizkar-ezurrak; jostorratz edo eztena
zirudiek ire berna zanko gabeak. Ib. 46. Baita azotez mindu eutseezan bere bularra, berna, beso ta aurre guztia.
Añ NekeA 246. Geure berna ariñak / aurre-bidea / artu deutse txakurrai / baita luzea. Zav Fab RIEV 1909, 28.
Beren kokot gorri mamintsuari ta berna biribil guriari begiratueran "amaika okelatato iruntzi dauz orrek" esan
eroen Arranegiko atsoak. A BeinB 51. Atara zituezan / txori kantariak / bai ta imini bernetan / ariak guztiak.
Azc PB 49. Laster burdiña-amarrak / oi eutseen bernetan. Ib. 49. Bernetako soka ta oialak bebera iausita. Ag
AL 128. Ardi ari edo ule lodiagaz egindako oial zati edo mantarrak berna lodi-gaiñean. Ib. 23s.
(s. XX) Zenbateri zuzendu berna okertuak! / Eta zenbat osatu geixo txarrekuak! Enb 80. Berna osua agiriyen,
besuek be bai, ta paparreko zati andi bat be bai, eta ganera, uliek "alagarson" edo ebaite. Kk Ab II 53. Lurrera
eltzen dozaan laurok zaldijaren ankak dozak --esan eutsan amak-- eta albuetatik dingilizka yaguazan bijak,
barriz, zaldiz yaguanaren bernak. Otx 113. Asi yakazan eulijok kiña ortik eta kiña emetik, ointxe lepuan, gero
sorbaldan [...], edo bernan, edo albuan, edo istarrian. Ib. 160. Ezueria zuen amonak, / tinkin zebillan bernea. Or
Eus 88. Autsik etzuten arrotzen; lokatz- / -zirta bat bestez bernea. Ib. 234 (anka, aztala). Bernak estu ta me ta
gorriak daukaz Basayaunak. A EY I 356. Bernetan brontzezko babesak eukazan. "In cruribus". Ker 1 Sam 17, 6
(Ol aztaletan). Buru ondo orraztuak, soiñeko politak, gerri estuak, bular arrotu-anpatuak, berna liraiñak. Erkiag
Arran 42. Aren beatzen, ta orpoen, ta orkatillen, ta bernen ta iztarren arintasuna. Ib. 37. Baina populua etzen
honekin libertitzen, bada berna apurtu baten ikusgarria ezta ikusgarri ikustekoa. Arti Ipuin 48. Eta bere bernak
flakatzen ziren. Ib. 28. Honek, egurrezko guraize haundi pare bat ekarri zuen, gizon baten bernak baino
luzeagoa. Arti Tobera 270. Baina zure bernak hazkarrak dira. Ib. 269. Paraje eder zaleok, / erti-lillura min, /
berna bizkor goiatzuz / leiez, jator, arin. Gand Elorri 65. Oin azpian biotz au, / zu alai, zu argi... / Odol barri
berotan / bernak zarta gorri. Ib. 105.
2. berne (AN-larr). "Berne, tobillo. Bernea autsi omen du" Asp Leiz.
3. Polaina. "Bernak (BN-baig), guêtres" Lh. v. BERNA-ZORRO.
4. "Espinilla, (c.) bernea, bernazurra" Añ. v. BERNA-BIZKAR.
- BERNA-HAUTSI. "Despernado, desbernatua, bernautsia" Lar.
- BERNA-BIZKAR. "Berna-bizkar (V-ger), espinilla" A.
- BERNA-HEZUR. v. bernezur.
- BERNA-IREKI. "Perniabierto, bernidikia, zankozabala" Lar.
- BERNA-MAMI. "Bernamamin, pantorrilla" Elexp Berg.
- BERNA-MEHAR. "Cañilavado, de piernas enjutas" Lar.
- BERNA-OKER. v. bernoker.
- BERNA-SORKI. Polaina. Abarka urratuetatik beatz lodi biak agirian ekarzan, txaberama andi biren
buruak legez, bernetako soka ta oialak bebera iausita, berna-sorki batzuen itxureagaz. Ag AL 128.
- BERNA-UHAL. "Botines, botiñak, bernaualak" Lar. "Escalfarotes, botines henchidos de heno, etc., para
abrigar las piernas, bernaual berogarriak" Ib.
- BERNA-ZAHATO. "Botas de camino" Lar.
- BERNA-ZABAL. "Patiabierto" Lar.
- BERNA-ZANGO. "Berna-sankua, la carnosidad de la pantorrilla" Iz ArOñ.
- BERNA-ZORRO (Añ, H; berne-zorro Lar). Polaina.
bernada. "Pernada" Lar.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
995

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bernadaka. A patadas. Ordu bi osoan ibilli zan gure gaste umantkorra [...] eriotzeagaz burruka,
bernadaka, besadaka, ukabilka. Ag Kr 210s.
bernaga. v. bernaje.
bernagaineko. "Sobrecaña, un tumorcillo en la caña de la mano del caballo" Lar.
bernagiro, bernegiro (Lar). "Perneador, oingiroa, bernegiroa" Lar.
bernaje (Lar Sup), bernai (Sb-Urq). "Linaje, narea, bernajea" Lar Sup. "Bernai, (lat.) cognatio, (cast.)
parentesco, (fr.) lignage, parenté" Sb-Urq. Hervás V 274 (de quien lo recoge Azkue) da bernaga "linaje"; el tema
ha sido establecido erróneamente a partir de ; Harriet tbn. lee mal este término en Lar Sup, y le da
entrada en su dicc. como bernaguea. Iristen dituzu gogora al ditezkean onra guziak, leku andiak, goimallako
ezkontzak, aidetasun eta bernajerik bikañenak. AA III 237.
(Lar), bernaie (Ht VocGr). "Parent, allié, ahaidea, bernaiea" Ht VocGr 396. "No somos parientes, ni tenemos
inclusión, ni relación alguna, ez aide, ta ez bernaje gera" Lar. Harriet, que dice tomarlo de Ht VocGr, le da sin
embargo el significado de "parenté". Erdararekin Euskera ez aide, ta ez bernaje da. Cb EBO 33.
2. (Reforzando la negación). "Debe decir bernaje [en la carta aparecía escrito bernagerik], es, que nada;
bernajerik, que no tiene absolutamente nada" Mdg 144. Kartaz, a)lke bernajerik bage, ekusten diona gisa,
isartan dazkad gaizak kasoak emon bage. Mdg 132.
Etim. Cf. cast. ant. barnax, barnage "proeza, hazaña" (Menéndez Pidal, Cantar de Mío Cid 3 499), fr. ant.
barnage "corps des barons, noblesse d'une province", "qualité de baron", "train, suite, suite militaire, famille et
domestiques" (FEW 1, 255a).
bernalzain. v. bernazain.
bernanzutu. "Cañilavado, de piernas enjutas" Lar.
bernarinka. "Quatropeado en la danza, bernarinka bat" Lar.
bernasain. "Bernasain, relajar" Hervás V 274 A. En Larramendi aparece bernasaitu.
bernasaita (Lar Hervás V 274 A). "Relaxacion, berlasaita, bernasaita" Lar.
bernasaitu. "Relaxar" Lar.
bernaste. "Membradas en el blasón, bernasteak" Lar.
bernatzar (Lar), bernetzar (Lar). "Pernaza" Lar.
bernautsika. "(A) mata caballo" Lar. "À toutes jambes, à se rompre les jambes" H.
bernazain, bernalzain (B). "Tendón de Aquiles. Bernalzañe moztu ta maingu gelditu" Izeta BHizt2.
bernazaki (Lar, Dv (G), H), bermazaki (Hb ap. Lh, H (-khi)). 1. Pantorrilla. "Pierna" Lar. "(A la mala)
costumbre quebrarla la pierna, oitura gaistoari bernazakia autsi" Ib. "Berne-a ou bernazaki-a (G), jambe" Dv.
"Muscle des jambes. Bermazakhiak nekhatu artean, jusqu'à l'épuisement des forces des jambes" H. v. berna.
Mutil onak buruan zauri, gaxtoak bernazakian. "En la pantorrilla". RS 42. Jaka edo amilla bost arroba eta erdi
kobrerekin egiña zuen; bernazakiak ere kobrez estaliak zituen. "Ocreas aereas habebat in cruribus" (1 Sam 17,
6). Lard 164 (Dv ixterretan, Ol aztaletan, Ker bernetan). Burua urrezkoa, bularra eta besoak zillarrezkoak,
sabela eta isterrak kobrekoak, bernazakiak burnizkoak, eta oñak erdi-burni eta erdi-lurrezkoak zituen. Ib. 306.
2. (V, B; Deen I 101, Lar, VocB, A DBols), bernatzaki (V-ger; SP, A DBols), bermatzaki (L-ain; Urt Gram
19), bermazaki, bernanzaki (Añ), berdantzaki (V-ger), permatzaki (SP). Ref.: A (bermatzaki, bernatzaki); A
Apend (berdantzaki); Iz ArOñ. Tibia, espinilla. "L'os de la jambe" SP y Urt Gram 19. "Canilla de la pierna" Lar y
Añ. "Espinilla, hueso que baja de la rodilla al empeine de pie" VocB. "Berma zakhia, zango hezurra, zangarra"
Lander RIEV 1911, 601 (traduciendo pherna de Althabe). v. bernezur. Bere aginduz soldaduak Kalbariora
igo ziran, eta lapur biai bernazakiak autsi ziezteen. Lard 463. Bein, auntz baten bernazakiaz berentzat beso-
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
996

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ordeko bat egiteko gogotan sartu zan. A Ezale 1897, 4b. Eskuko atzak be etzirean ikusten an ta jo eben
bernazakiakaz aulkietan. Kk Ab II 11. Iñoz bernazakian olango blaustadarik artu dabenak badaki min ori zein
zorrotza ta zein eroan-eziña izaten dan. Ib. 11. Mutil onak buruan min, deungeak bernazakian. (V-m). "En la
espinilla". A EY III 109 (cf. supra RS 42).
bermatzaki (Dv). "Cou de pied (altération de bernazaki)" Dv.
3. bermatzaki. Apoyo, puntal. Zer nahi izan dadin, eztu eskuarak, egungo egunean, halako errorik, ez
halako bermatzakirik luzaz irauteko, nola eskual etxea. HU Aurp 215.
4. "Bermazaki (L-côte), palanca" A.
bernazakiko, berdantzakiko. "Berdantzakiko bat bai, me han dado un golpe tal en la espinilla (V-ger)" A
Apend.
bernazur. v. bernezur.
berne. v. berna.
bernezkuta. "Esquinela, defensa de la pierna y su canilla" Lar.
bernezur (Lar), berna-hezur (H), bernazur (V, G, AN; Lar, Añ, A DBols), berna azur. Ref.: A (bernatzaki);
Etxba Eib (bernazurra); Elexp Berg (bernazur). Tibia, espinilla; peroné. "Espinilla", "peroné", "canilla de la
pierna" Lar. "Espinilla", "canilla de la pierna" Añ. "L'os de la jambe" H. "Tibia, hueso de la pierna" A s.v.
bernatzaki. "Bernazurrakin ertza jota, luzero euki neban belaun guztia aundittuta" Etxba Eib. "Tibia, peroné, o
ambas" Elexp Berg. v. bernazaki (2). Asiko bazina gero burtardatza egiten, apurtuko zenduke dana leundu
biarrian ta ebagiko zenduke biar bada zeure oña edo berna azurra. Mg PAb 48. Mitxel ameslaria jausi zan
burditik; / Eta jausi ez eze arturik burdiak, / Erdibitu eutsazan berna azur biak. AB AmaE 210. Yagi ta
arrapaladan urten eben mutillak atartera, berna-azurrekaz yo aulkiyetan, eta orrek emoten dauan min zorrotz
eruan eziñagaz yausi ziran bata bestien ganera. Kk Ab II 166. Halako batean ostikada izugarri bat bernahazurran
ematea lortu zuan Patxik. Osk Kurl 43. Anka okerrak eta errenak sendatzeko, ezta berna-ezurrean
makilkada bat artzea bezelakorik. NEtx LBB 203. Aski mendean nago bai, bernezurra autsia ta eziñ mugiturik.
Berron Kijote 210. Ni beintzat zuzena nitzana okertu nauzu-ta, bernezurra autsiaz, nere bizi guzian geiago
zuzenduko ez dana alegia. Ib. 211.
Ankak zuzentzeko, makilkada bat berna-ezurrean! [...]... ankak zuzentzeko, makilkada bat berna-ezurezurrean!
NEtx LBB 198.
bernazur (V-gip ap. EI 71). Tobillo (referido al ganado).
berniel (V-m), berriel (V-m), berril (V-m). Ref. A (berril, tosta). "Nombres de bancos de proa a popa: a) Aurre
(V-m), aurretosta (V, G) [...]. g) Tanbulet (V, G). h) Berniel (V-m), berriel (V-ger), drisaera (G-bet)" A s.v.
tosta. "Berril (V-m), uno de los bancos de la lancha" Ib.
bernika. "(BN-arb), descontentadizo, exigente. Zoin bernika ziren! ¡cuán descontentadizo es V.!" A.
berninka. "Gambeta, en el que danza" Lar.
berniz (V, G, L, BN, S, Sal, R; Lcc, SP, H), berniza (VocBN), bernuz (H). Ref.: A; Lh; Lrq /bernís/; Gketx
Loiola (lore-eder). Barniz. "Vernis" SP. "Piñutea (pinotea) oni, ola xeoxer gañeti berniz-axal bat emanda,
bere lore-ederra azalduko zako" Gketx Loiola. v. likurta. Haren soto eta kabak hustu zituzten, bai eta
zenbaitek, arnoz ase eta, berniza likurtzat hartuz, iretsi zuten. Elsb Fram 66s. Bertze batzuek, hala nola berniza
edan zutenek egiazki eta errealki, leher eta zapart egin zuten. Ib. 67. En DFrec hay un ej. más.
(SP), berniza, barniz, bernuz (Lar, H). Maquillaje (sentidos prop. y fig.). "Fard" SP. "Color postizo, bernuza,
(lat.) muliebre pigmentum" Lar. "(Au fig.), couleur empruntée, fausse couleur, déguissement, proteste" H.
Minza zaite harekin bihotz ageriz, garbiki eta fidelki, hari klarki erakusten diozula zure ongi eta gaizki guzia,
bernizarik eta disimularik gabe. SP Phil 18 (He 17 alegiarik eta disimularik gabe). Azal ederra dezu / Jesusek
emana, / kopetako barnizak / bista badarama. Xe 174.
bernizadura (SP, sin trad.). Maquillaje, afeite (sentidos prop. y fig.). Presuna ederrak [...], eztu kanpoko
edergarriren beharrik, zeren bera baita bere baithan eder asko. Baiña itsusiak, marketsak, behar du anhitz
estalki, anhitz bernizadura eta aphaindura. Ax 513 (V 331). Erranen dute haren modestia eta zuhurzia dela, edo
debozionezko itxura edo bernizadura. SP Phil 216. Hori guzia ezta bernizadura eta artifizio hutsik baizen. Ib.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
997

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
209. Artezia ere, bernizadura eta disimulakeria iarriak dire oro bat trebetasunaren eta sinpleziaren kontra. Ib.
212. Zeren gauza hala denak lausengurik, ez itxurapenezko bernizadurarik ez baitu onhesten. ES 126. Non
hitzen bernizadurarik gabe, misterioski gauzak konpasatuak bezala deklaratzen baititu. Ib. 191. Bernizadurarik
eta tornurik eman gabe, lanoki eta garbiki, guztiek adi ahal dezaketen bezala. Ib. 396.
bernizamendu (SP, sin trad.). Afeite, maquillaje (?).
bernizari (SP, sin trad.). (El) que embellece, disimula la fealdad. Badirudi horrelako bernizariek bere
gaizki erranak erakhartzen tuztela bere gana. SP Phil 354.
bernizatu (S ap. Lrq /bernisa/; SP, Gèze, Foix ap. Lh, H), bernuzatu (H), barnizatu, bernitzatu. Barnizar.
"Eltze bernizatua edo berniztatua, pot plombé" SP. "Vernir" Gèze y Lrq. "Vernir, vernisser" H. v. berniztatu,
likurtatu. --Zeiñ ezpata, doradua, plateadua ala pabonadua? --Naiztot ezpada barnizadua, euria badagi
bere. Mic 12v. Lurrezko untzi bernizatuak dira hobeenak burra egiteko eta begiratzekotzat. Dv Dial 83s (Ip
bernizatiak; It likurtatuak, Ur bernizdunak). Ipintzen da kazuela bernizatu batean tipula txikitua. Cocinan 25.
Etxeak, kalea, zuhaitzak, belharra, eta begiek iristen ahal zituzten gauza guztiak bernitzatuak ziruditen. Osk
Kurl 189.
(SP), bernuzatu (Lar). Maquillar (sentidos prop. y fig.). "Farder" SP. "Colorear, paliar" Lar. Badakizu zuk
eginak eskusatzen eta bernizatzen, eta bertzeen eskusak eztutzu hartu nahi. "Excusare et colorare". SP Imit II 3,
2. Azturari eta nagitasunari diadukoten amorioa humiltasunaren aitzakiaz estali eta bernizatu. SP Phil 209.
Eztezazula desobedienzia zeloaren, urguilleria librotasunaren, eta haragizko lizunkeria adiskitasunaren izenaz
berniza. Ib. 357. Badakizu xoill ungi zure hutsen eta falten gerizatzen eta bernuzatzen. Ch II 3, 2 (Mst estaltzen,
eta her üdüripen hun emaiten, Ol garbitu ta zuritzen). Ez dezazula bernuza edo farda desobedienzia zeloaren
deithuraz, ez arroganzia frankotasunarenaz. He Phil 360.
bernizatzaile (SP, sin trad.). Maquillador (?).
bernizdun, barnizadun. Barnizado. Ipiñiko da su txikian lapiko berri barnizadun batean. ErleG 28.
Lurrezko erretillu bernizdunak dira onenak mantekia egiteko ta iraun eragiteko. Ur Dial 83s (It likurtatuak, Dv
bernizatuak, Ip bernizatiak).
bernizel (BN-arb). Fideo. "Fideo zopa artu zuten (V-arr-gip, G-azp, AN-gip, B), bernizel zopa jan dugu (BNarb)"
Gte Erd 311.
berniztatu (SP), bernuztatu. Barnizar. "Eltze bernizatua edo berniztatua, pot plombé" SP.
Maquillar (sdos. prop. y fig.). "Farder" SP. Bekhatuak kofesioan estaliak edo erdizka eta asko gisetara
bernuztaturik erranak. Dh 143.
bernoker (Lar, Añ A, Zam Voc), berna-oker (Lar), berne-oker (Lar). "Patituerto" Lar, Añ y A.
"Patiestevado" y "estevado" Lar.
bernus. "(S-graz), ample manteau de grosse laine dont se servent sourtout les bergers" Lh.
bernutzatu. v. bernuzatu.
bernuz. v. berniz.
bernuzadura (Dv, T-L). "Sculpture, ciselure, gravure" Dv. "Ciselure, xilkadura, bernuzadura" T-L s.v. 'ciseler'.
bernuzari. Grabador, cincelador. Eta eginen duzu urhe garbienetik xafla bat, zeintan bernuzariaren eskuz
bernuzatuko baituzu, Saindutasuna Jaunari. "Sculpes opere caelatoris". Dv Ex 28, 36.
bernuzatu (Dv, A), bernutzatu (Ht VocGr). Grabar, cincelar; esculpir. "Graver, bernutzatzea" Ht VocGr 368.
"Graver, sculpter, ciseler" Dv. Eta eginen duzu urhe garbienetik xafla bat, zeintan bernuzariaren eskuz
bernuzatuko baituzu, Saindutasuna Jaunari. "Sculpes opere caelatoris". Dv Ex 28, 36 (Ur moldatuko, Ol
idatziko, Ker zizelkatuko, Bibl zizelatuko). Eta hartuko dituzu bi oniz harri, eta hekietan bernuzatuko dituzu
Israelen semeen izenak. Ib. 28, 9. Lurrerat arthikatzu haren aldareak, phorroka zatzu haren jainkomoldeak,
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
998

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
ebak lukuak eta erre itxura bernuzatuak. "Sculptilia". Dv Deut 7, 5. Obra bernuzatuak. Ib. 7, 25. Orduan
Jainkoak eman ziozkan bi harri zabaletan bernuzatuak bere manamenduak eta bertze gainerako manu
premiazkoenak. Zerb IxtS 38. Phorroskatu zituen Sinaitik berekin zakarzkan bi harri bernuzatuak. Ib. 39.
"Ogam" horiek pondu eta marra zut edo zeihar batzu ziren, harri baten kantoinean bernuzatzen zirenak. Mde Pr
230.
bernuzatu. v. bernizatu.
bernuzatzaile (Dv). "Graveur, sculpteur" Dv. v. bernuzari. Bernuzatzailearen eskuz eta harriginaren
zizeladuraz bernuzatuko dituzu hekietan Israelen semeen izenak. Dv Ex 28, 11.
bernuztatu. v. berniztatu.
bero (gral.; SP, Urt IV 85, Lar, VocS, Añ, Arch VocGr, Gèze, VocCB, Dv, H, A DBols, Zam Voc). Ref.: A;
VocPir 62; Lrq /beo/; Iz Ulz; Etxba Eib; Asp Gehi; Holmer ApuntV; Elexp Berg.
1. Calor. "Chaleur" SP. "Calor" Lar y Añ. "Bero, (s. et adj.), chaud" Gèze. "(Subst.), chaleur" Dv. "Berosamina
(L, BN-baig-ciz, Sc), calor fuerte" A. "(Física), calor. Berua eta otza dira gure korputzari aukeratzen
jakozen guen bi, gorago eta berago izan leikian eta izaten dan gauza baten" Etxba Eib. "Calor (meteorológico),
bochorno. Gaurko berua lakorik, ez Andra-Marixetan be" Ib. "Beroaren gorroto, amenaza de tromenta después
de un calor sofocante" Asp Gehi s.v. gorroto. Tr. Documentado desde Leiçarraga, aparece en todas las épocas
y dialectos.
Azken hauk oren bat egin dié lanean, eta gure bardin egin dituk, ekharri baitugu egunaren kargá eta beroa.
Lç Mt 20, 12 (He, TB, Dv, Ur, Ur (V), Ip, Echn, SalabBN, Hual, Samper, Ol, Arriand, Or, Ker, IBk, IBe bero).
Bildu zuenean bada Paulek zenbeit sirmendu aphur, eta ezarri zituenean sura, bipera bat beroaren kausaz
ilkhirik lot zekión eskutik. Lç Act 28, 3. Eta erre zitezen gizonak bero handiz. Lç Apoc 16, 9. Iainkoagatik den
penarik ttipiena errezibitzen duzunean, bereala arrenkuratzen zara; baiña Deabruagatik, gau-aireak, hotzak eta
beroak ere, ixil pairatzeintuzu. Ax 517 (V 332). Bero huntarik lipar bat, / Su huntarik huts inhar bat / O laztan'
eretxeki / Ahal banezazu zuri. O Po 41. Neguan hotzari, eta udan beroari beldur zaiona ezta ez zaldun ez
merkatari ona. O Pr 546. Edo nork su handi baten aldean egonik, eztu hartarik bero aphur bat hartzen? SP Imit
IV 4, 3 (Mst berotarzün). Zu ene geriza, hegatza eta teillatua uriaren kontra, zu ene itzala beroaren kontra. SP
Phil 122. Eta egiñ izatu naiz bero handiak [sic] ihartu duten belhar bat bezala. Gç 48. Iguzkia, argia eta beroa,
irurak dire golpe bates, eta alare iguzkirik atratzen da argia, eta iguzkitik eta argitik beroa. El 34. Nekhatua
bazare beroaz edo hotzaz. He Gudu 140. Bere edanz guziarekin egiten duena da [...] bere barreneko bero beste
gauzetako behar duena galduz ta galduz bukatzea ta bere burua illik uztea. Mb IArg I 247s. Bere aurtasunean ta
bere bizian eraman zituen otz ta bero, gose ta egarri, neke ta izerdi guziak. Cb Eg III 306.
(s. XIX) Neguban otzak illik / oñak anditurik, / Udan barriz beruagaz / Guztiz kiskaldurik. DurPl 75. Otza,
bero geiegia, jaateko laburra, lo gutxia. Mg CC 188. Bero anditan ebaten dira ta egin azauak. Mg PAb 151. Ta
zeruko iñontzaz, zeuroen alegin ardurazkoaz ta deboziñozko beroagaz batera, eldu ditezen Lora oneek izatera
zeuroen arimetan frutu eldu gozoak. Añ LoraS 5. Ez due otzak eta beroak: ez due puzoiak, ezpatak, eritasunak
eta eriotzak berak ere indarrik doatsuaren gorputzaren kontra. AA III 582. Beiratuko naiz hotzaz edo beroaz,
eritasunez. Dh 234. Neguko otzak, udako beruak, goxetik jagi, egun guztijan makurturik, laijia, atxurra edo
beste gauzaren bat eskuban dabela, izerdija darijola egotia. Astar II 20. Udako beroakin / beti eguzkitan, /
kiskaltzeko zorian / ordu guztietan: / beroak erre nairik / neke izerditan, / mingaña aterarik / gose egarritan.
Echag 236. Kupiturik sartzen du / gaisoak kolkoan, / ango beroarekin / pizteko asmoan. It Fab 79s. Zer gauza
mota dira beroak lurretik igoarazten dituen oiek? It Dial 111. Egoi-aldeko bero andiak. Izt C 24. Beroa duelarik
senditzen / Hil hotz sugeak / Buria du altxatzen. Arch Fab 201. Beinbaten bero andi bategaz etxeruntz etorrela,
sartu zan Eleixa baten, kerizpian puska baten egotia gaitik. Ur MarIl 108. Beroaren, uriaren, / Eta haize
furiosen / Kontra bazeman gerize. Gy 262. Ez du beldur beroa, hain guti izotza. Hb Esk 86. Mortu irazeki
onetara ziranean, beroak easan, eta Ismael, ur gabez, egarriaz iltzeko zorian jarri zan. Lard 23. Eta artu zuen
sorta-egurrean suga bat zegoan, eta suaren beroarekin bizkortu zanean, eskutik eldu zion. Ib. 529. Bero baten
ondotik uria heldu bada, laster-egiten duzu arbola baten azpira. Dv Lab 311. Uztailaren akhabantzan, erretzeko
bero batez athera zen Iñazio ospitaletik. Laph 40. Nere txapel aundi onen azpian ez dagoala buru, ille gutxi eta
urte ta otz-bero asko gañean dituen bat baizik. AJauregi EE 1885b, 269. Palta zaio beroa, eta bi aberek beren
arnasaz berotu bear dute. Arr May 113. Jasanen zuela behar zen guzia, gosea, egarria, hotza eta beroa. Jnn SBi
78. Agorrilaren bosta zen, bero handia, eta ediren zien lürra elhürrez estalirik, elizak hartü behar zian tregoan.
Ip Hil 101. Lau oinekoak legez, / nai euri, nai bero, / eroan genduezan / sendotu ta gero. Azc PB 315.
Gazteentzat, batez bere, etxeko beroa ta argia, kanpoko otza ta illuna baiño egokiago direalako. A BGuzur 153.
(s. XX). Tenpra berian ekun dud egarri andia, eta estomaketik bero batek exikitan nindiolarik. Mdg 122. Ihizi
batzuen artean, hala nola ttittarretan, arrak arrekin ikusten ohi diren bezala, udako bero handietan. JE Bur 110.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
999

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Udako bero galdatan, izerditsu, arnasestuka, oso nekaturik. Ag G 5. Askotan iruditu zait neri nekeak eta suak
baño zatokoak bero geiago ematen ez ote dioten. Ib. 22. Eguzkijak eta ardauak eta eurak erabillen arluak berak
emoten eutsien beruagaz. Kk Ab I 36. Udako bero kixkalgarria. Inza Azalp 31. Ellande gaizoa bazoan bide
berriaren sahetsetik, beroak setiatua. Barb Sup 71. Hegaldunak dantzari, / Xinhaurriak lanean: / Lerro-lerro
xendrari / Bero gogorrenean. Ox 90. Zubi baten azpijan mutiko bi egozan, etzunda, bata bestiaren besuetan,
berua alkarri emoteko moduban. Altuna 23. Zuk dakarkezu kabi ontara / berriro ogi ta beroa. Jaukol Biozk 84.
Esan edo eutsoen, pisti oneek gabez bero billa sein-askaetara yoten ebela. Or Tormes 55. Ibiltzeak atsegiñak
baditin, eta bideko itzalak beroa aantzarazten din. Or Mi 11. Ollo kolokak bere hegalpeko beroarekin bizitza
emaiten du arroltzen barnean diren xita gaieri. Zub 122. Eguratzian gaur lez, gure gorputzaren berua baño
askozaz andiagoa daguanian, orrelako jantzi senduak, beruarentzat "esiya" dira. Kk Ab II 104. Zanpagarria ta
aulgarria da beroaren eztena. TAg Uzt 94. Badirudi zuaitzak bero pixka bat kentzen diola udarari. Munita 19.
Ostatu barrengo beruak eraginda, etor-berriak kapusai beltza kendu zun. Etxde AlosT 42. Berorik aundiena,
berriz, Panaman. Or QA 48. Matrailak piska bat gorriturik, suaren beroaz agian. Mde HaurB 8. Larruaren
beroa ta euriaren ezatasuna alkarrekin naasiak nere begitartean gogoz dastatu ezkero. Txill Let 63. Baiña
kanpoko beroa etxakon ezer gaxuari. Urdailla, urdailla ekarran irakiten! Bilbao IpuiB 110. Baña, amesetan be
beruak ez-etsan alde eiten. SM Zirik 18. Sabela otza dabillenean / bero gutxi du jantziak. Basarri 140. Lurretik
halako bero sapa bat atheratzen zunan. JEtchep 43. Beroak ezpaitu ezer otz egiten, alderantzikoak baizik. Zait
Plat 97. Aidean ezetasun edo umedaderik baldin balego, ez lioke utziko beroari aidean gora iges egiten. Anab
Aprika 85. Eguzkiaren beroak lur-gaiñeko ura lurrun biurtzen du. Vill Jaink 31. Beraz, gizakumearen tasun,
doai edo propietate bat bezala da; beroa, otza edo astuna izan oi den bezala. Ib. 149. Batzuetan batera bestera,
geienetan nagi ta bagi, beroa iruntsi bearrez egoten ziran suangillak udalenean. Erkiag BatB 37. Artegian,
artaldearen aterpe ta beroa nabaitzen zan. NEtx LBB 94. Zer beroa Lisboan, 1540-eko uda minean! Ardoy
SFran 145. Beti ez dira an alako beroak izango. Uzt Sas 349.
v. tbn. Lazarraga 1138r. Tt Onsa 103. Bv AsL 185. Itz Azald 190. MAtx Gazt 63. Ibiñ Virgil 108. Berron Kijote
190.
(Lar, Añ, Dv). Fiebre. v. berotasun, beroen. "Calentura, elgaitza, sukarra, beroa" Lar. "À Betelu, vallée
d'Araiz en H.-N., bero se dit aussi 'fièvre'. Beroak erretzen nau (Orreaga) [...]. De même à Arizkun" Dv.
Bitarte guzian sukarrez, beroz edo duen beste gaitzez galzen du bere sasoi ona ta aurpegiko kolore guzia. Mb
IArg I 185. Ezin loakartu naiz: beroak erretzen nau. (AN-larr). Orreaga 51 (ib. 83 (B) bero; ib. 23 (Camp), 32
(Dv), 71 (AN-5vill), 76 (AN-5vill), 96 (AN-arce), 80 (L-sar), 87 (BN-baig) sukar, ib. 35 (Ip) sühar, ib. 39 (Gnav),
43 (G-nav), 48 (AN-araq), 55 (AN-gulina), 107 (R-vid) kalentura, ib. 67s (AN-5vill), 91 (AN-erro)
berotasun, ib. 59 (AN-ulz) berutasun, ib. 104 (Sal) su). Bero edo kalentura geldi batez [hilko naiz]? Gaiz
zorrotzen baten bidez? Arr May 43. Sukarra, beroa izan dauala dirudi, izerdi erionez egon dalako gau zati
batean. Erkiag BatB 185.
Temperatura. Orduan, zergatik dudatu duzu bihar termometroak nik guratzen dudan beroa markatuko
duela? Arti Tobera 281. Orain dala bi egun etorritako batek esana, El Golea-n berrogeitabat mallako beroa
zala. Anab Aprika 23.
Celo de los animales. Non edatera ethortzen baitziren ardiak eta sartzen ziren beroan ethortzen ziren
orduan edatera. 'Conciperent'. Urt Gen 30, 38 (Ur umetu zitezen, Dv ernal zitezentzat, Ol arkera-aldian begietan
zitzaten, Ker arrak [...] estaldu egiezan).
(SP, Lar, Añ). (Fig.). Acaloramiento, excitación, emoción; fervor. "Bero hartan, en cette chaleur, sur cette
colère" SP. "Fogosidad" Lar y Añ. "Fervor, (c.) bero andia, berotasuna" Añ. Zeren bere bero hartan,
koleraren lehenbiziko apoderan, abiaduran eta indarrean, ezta bere buruaren iaun eta iabe. Ax 302 (V 201).
Egun oroz behar genduke berokiago debozionean aitzinatu, bainan orai badirudi gauz handia dela nihork guti
bat iduki ahal baleza bere lehenbiziko bero hartarik. SP Imit I 11, 5 (Ch khar, Mst sü). Nun, nun dozu indarrak /
Anibal arroa? / Zek otzitu izan dok / enkarren beroa? Zav Fab RIEV 1907, 92. Jesurko Erregeari askotan
gaztigatu zion [bere semea] bialtzeko; baña bero artan etzion bialtzen. Onetan iru urte joan ziran: bitartean
Dabiden sua zerbait epeldu zan. Lard 195. Ori lako jazokunetan asarriaren beruak erazoten dauzan itzekaz
Motrollo zematu eban. Kk Ab I 42. Euzkadi oro zabaltzen dabil / Maitasunaren berua. Enb 54. Ai, zeñen luze
zuen urreneko / maitaldiaren beroa! Ldi BB 32. Apustutarako, oraindi berorik ez dago. "No hay calor para
atravesar cantidad". Or Eus 148. Ene bihotzaren beroa atzemaiten othe dun hego hortan? JEtchep 64. Auetatik
aunitz, jazarpen eta zorigaitz aldiko beroz eta oñazez sortuak ditu. Gazt MusIx 63. Hitz kartsu heien beroa eta
behako haren dirdira / adin huntako begi beharriz ezin prezatuak dira. Xa Odol 320.
2. (gral.; Lcc, Mic, SP, Deen II 168, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, VocCB, Dv, H,
VocB, Zam Voc). Ref.: A; Bon-Ond 154; Lrq /beo/; Iz ArOñ, R 298; Etxba Eib; EAEL 222; Holmer ApuntV;
Elexp Berg. Caliente; cálido. "Caliente cosa, gauza beroa" Lcc. "Caliente" Mic. "Beroa, chaud" SP. "Berrua,
heitt, [warm, caliente]" Deen II 168. "Chaud, chaude" Ht VocGr. "Caliente" Lar y Añ. "Beroa, chaud" Lecl (que
traduce berotasuna por "chaleur"). "Bero, (adj.), chaud" VocBN. "Chaud" Dv. "(V) bero samar, chaleur douce"
Ib. s.v. samar (pese a la trad., no parece que bero sea aquí sust.). "(Adj.), chaud. Haize beroa, vent chaud" H.
"Cálido" VocB. Cf. IC II 507: "Porque a bero [...] quiere decir [...] aquello caliente". Tr. De uso gral., lo
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1000

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
hallamos desde RS (cf. además, en sdo. fig., ya en Leiçarraga, y berorik en Dechepare).
Circa santi Michaelis detras la casa de Miquele Belça I peça en Urveroeta. (Mañeru, 1213). GLarr 151.
Oñak otz elexarakoz, bero ezkonzarakoz. RS 142. Agoak bero deño galda. RIs 2. Iguzkia iaikitzetik etzite
lekhuraño, / Eta Ipharretik haize bero Hegoaraño. EZ Man I 78. Isur diezezu zeure / graziaren ihintza, / su
beroaren diezen / iraungi khar bortitza. EZ Noel 133. Gusturik aurkitzen duzu ]h[eper bero hunetan? Volt 162s.
Lurrean barrena [...] edireiten da leze handi bat, labe gori bero bat, behinere hotzten eta iraungitzen eztena. Ax
580 (V 373). --Zein atsegin dau, zuria ala gorria? --Ezarzu zurirean, zerren da beroago goxetarako. Mic 14r.
Jirosleiak, uda beroan, / Ur-peituz lehenik ximaltzen / Baitir', eta net gero galtzen. O Po 51s. Ganderalu hotz,
negua botz; Ganderalu bero, negua Pazkoz gero. O Pr 178. Aire beroaren daki / Bere mugan igorzen. Hm 158.
Uda bero batetako iragaiten diren uriak lurrera xort larriz eroriak gatik ezpaitira hartan barrena sartzen. SP
Phil 474. Negu hotzian eta gogorrian su hon bat edo iguzki bero bat [txerkatzen du], onsa berotzeko. Tt Onsa
102. Denbora hartan Idiak beroki egon behar du barruki bero batean. Mong 587. Lehenbizikorik manyatera ur
beroz garbitzia. Ib. 590. Hango airea eztia eta emea da, zeren mendiz inguratua baita guztia, ezta hotzegia, ez
beroegia. ES 110. Ta tximista ain bero oni, zeñaren / Polborak, mirets danean luzaro, / Balaren indarra zion
fidatu. Lar Gram 391. Komentietan arren gizonak borogatü izaten dira, hala nula ürhia labe bero batetan. Mst I
17, 3. Jaio horduko oial berotan bildu ta seaskan luma edo koltxoi gaiñ leunean ezarri ta estali ta ere, egon oi
dela aur gaisoa negar ta karraisi, egonagatik gela beroan ta aizerik sarzen ez den tokian. Mb IArg I 107.
Kandelaria bero negua dauka gero, Kandelaria otz, negua joan da motz. Aq 63. Haren ostoak haize bero guzien
gerizean, bethi ferde izanen dire. Mih. 71.
(s. XIX) Ta ao berarekin puzka ta puzka otztu nai dezu ardo beroa. VMg 88. Zenbat bider gosea, egarria,
eguzki beroa, otzak ta euriak? Añ LoraS 124. Izotza eguzki beruagaz urtu eta desegiten dana legez. Astar II 87.
Onetarako ingura diteke, nai bada, auts erre beroz. It Dial 87. Toki beroetan marea goran uzten dute sartzen
ura zelai zabaletan. Ib. 113. Azkenengo [iturri] au da naigarriena, ur beroa ematen dabelako. Izt C 90. Talo
bero guria obea dala, bera bakarrik jateko, ogi erre-zar elkortua baino. Ib. 28s. Ez othe dire loreak hastean
bezain eder [...] sua bero, horma hotz, elhurra xuri [...] egunak arrai? Hb Egia 41. Bokhetera estalirik uzten
duzu hala-hala barnetegi bero batean. Dv Lab 52. Mamia behar da xuritu, harraspatu eta ur beroan iduki hogoi
eta lau orenez. Dv Dial 107. Lürpian igaraiten bada hura gatz den lekhütik, gazi elkhiten da üthürritik [...], eta
bero, sü den lekhütik igaraiten bada. Ip Dial 121. Garbituko da eskubagaz ur zerbait beruagaz. "Medianamente
caliente". Ur Dial 89 (It ur epel beroarekin, Dv ur erdi beroan, Ip hur erdi beruareki). Baso erdi bat agordient,
taza bat esne bero. ECocin 46. Oihal bero batetarik. Laph 64. Zeñ ederra, zeñ zuri eta beroa dan! Arr GB 66.
Baratxuri bat dantzan ur bero pixka baten gañian. Sor AuOst 92. Lausotzen jakoz gerrariari begi sutsuak, / Bere
arpegi zurbilla busti malko beruak. AB AmaE 445. Anartean, Jinkoak dizuela iguzki eder eta bero, belarrak
idortu arte, histurarik gabe! HU Zez 97. Zakua beterik, tripa bero eta sakela gori. Ib. 37. Bada agertuarren /
eguzki beroa, / ezeban inok galtzen / goizaldeko loa. Azc PB 322. Gauza berorik egun osoetan sabeleratu
ezinda. Otx 152.
(s. XX). Batak salda beroa, besteak Santandertik ekarritako kaña gorria. Ag Kr 30. Guztiz alatsu eukan
gorputz guztia, zirkiñik egin eziebala: ganera, jateko gogo baga ta guztiz bero ta artega. Echta Jos 344.
Hazkurriak odola berritu dautzu: edarien indarra zainetan badabilkizu, bero bezain erne. JE Bur 93.
Californiako eskualde bero gizenak burrunban bethetzen zituztelarik. Ib. 204s. Aterpe ona, jan beroa, jatordu
jakiña, jantzi garbia, oe biguna. Ag G 160. Arrats guziez ur beroan sartzean bezen pulliki, eztiki, eztiki, bere
zango luze luzeak sartzen ditu galtzetan. Barb Sup 42. Nere biotza / izango zaitzu / seaska bero / ta illobia.
Jaukol Biozk 6. Nexkaren beatz meiak Bikendi gaixto zelako mutillaren beatz beroekin kakotu ziren. Or Mi 21.
Supazter bero bat ez dugun ber, deusetako ez gira hon. Zub 122. Goazin berehala norapait, kafe bero batez
lanho dorpe hok ditzagun lehen-bai-lehen aizka. JE Ber 36. Estaldurik dagon txingarra laso: ganeko autsari
bero iraun-azo. Otx 68. Egutera artan, eguzki bero. Or Eus 300. Saskietako bazkarien ta / lur beroaren
lurruna... / elkarri nâsiz sudurra-barna / deramaten osasuna! Ib. 310. Ilda gero... salda bero. ABar Goi 71.
Gaua da gaua... gau bat beltz eta beroa! Iratz 39. Jarri albotan botilla bero auek; eta oñetan beste au. NEtx
Antz 97. Kafesne bero bat artu azi ondoren. Etxde JJ 249. Egonleku onuratsu ta egite zindoen biltegi ta
onbideen laba bero izan bekie angoei. Ib. 12. Zorroztu eban kutxilloa, gertu eban galdera bat ur bero. Bilbao
IpuiB 214. Udako arratsalde bero bat, beroa, oi ba beroa... JEtchep 43. Udaberriko arratsalde bero eta argi bat
izanik. Arti Tobera 263. Alderdi beroa da, moallaz inguratua. Anab Aprika 43. Jan beroa naiago nuala-ta. Ib.
97. Piper berri bat olio beroaren gainean ipiñten zuten bakhoitzean. Osk Kurl 128. Jainkoak toki bero, goxo ta
babes bat ipiñi zizun. MAtx Gazt 17. Maiz lurpean [erleak] zulatzen omen ditu altxabeak etxe beroa izateko. Ibiñ
Virgil 108. Aiñ geldiro zijoan eta eguzkia aiñ zorrotz ta bero bere gaiñera, garunak urtuko zitzaizkion bat-edoren
bat izan balu. Berron Kijote 42. Egunoroko arto bero usai nabarmenak okitu du nonbait. MEIG I 145.
Mejicoko lur beroetan, edo lur beroen mugan. Ib. 191.
v. tbn. Ox 69. Etcham 221. Mde Pr 83. Anab Poli 65. Erkiag Arran 155.
(V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. (Fig.). Ardiente, ferviente, apasionado. "(Au fig.), ardent. Gizon beroa,
homme qui prend les choses chaudement, avec feu" H. "Gizon bero, hombre caliente, veliente [sic]" VocB.
"Gizon berua zan, errez sututzen zana" Etxba Eib. "Acalorado, sanguíneo. Badakik aura zelako berua dan;
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1001

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
asarretu jakuan da ixa burrukia" Elexp Berg. "Ardoroso. Txingarra baiño beruaua i dok neska ori [...]. Batik bat
sexu kontuetan" Ib. Spiritu beroz minzatzen zen, eta irakasten zituen dilijentki Iaunaren diraden gauzák. Lç
Act 18, 25. Present gakitzan afekzione bero batekin, hunen rezebitzeko digne egin gaitzanzát. Lç Ins B 4v. Hain
zen debozinoa handi eta bero, ezen egunoro gorputz saindua errezibitzen baitzuten. Ax 533 (V 343). Ni honen
bero / Nakuszun gero / Zure gogoz maitatzera. O Po 14. Merezi dute bero, agudo eta debozionetsu izaitea. SP
Imit IV 4, 3. Salbatzaillearen haragi bizigarri harekiko bat egiten duzula haren ganako desir bero batez. SP Phil
169. Hala badire presuna batzuk zerukotz desira beroak dituztenak. Ch III 49, 2. Ez da gauza handi bat
debozionean bero izatea deusik sofritzeko ez denean. Ch I 13, 8. Karitate bero bat. CatLav 244 (V 124). Hitz
beroekin kenzen diozka onerako bere otztasunak. Mb IArg I 308. Zuen zelo beroaz anima asko salbatzeko. Cb
Eg II 8. Biziago ta beroago zan Indietako Kristau berrien fede miragarria. Cb Eg III 382. Hainbeste desir bero
gure ürustarzünaz formatü düzüna. Mercy 22. Adiskide batek bere adiskide bero eta karsu batenzat iduk othe
zintzake, harenzat egiten ez bazindu adiskidetasunak baitezpada galdeiten duena baizen? Mih 113. Ukenen
dutela arrangura bero bat, aita baten atenzione bat haurren salbamendiarendako. CatLan 4. Atzo hotz, egun
bero, / jente gaztia beti ero. AstLas 34.
(s. XIX) Naiago nuke otza baziña edo beroa; baña zeren zeran epel ta nagia, trokatu bear zaitut. Mg CC 232.
Ta egin darue orazino berua euren salbazinua gaiti. Mg CO 199. Pazienziaz iraunik, bardin zein bazengoze
deboziño beroaz agradauko deutsazue Jesusi. Añ LoraS 90. Jesus maitagarria artzeko gogo, egarri eta deseo
bero batzuek biotzean sortzea. AA I 469. Mundu huntan gure bihotzak hartzen ditu batzutan hain maithagune
handiak eta beroak. Dh 176. Al daizun deboziñorik beroenaz esaizu komuniño ostean A. San Inazioren urrengo
oraziño au. Añ EL 2 181. Maria Solt eta Kastero, / Bi amoros zahar bero; / Hirur hogei hamarna urthetan hartü
die amorio! Etch 422. Unibersal horiek / Zer kaballeruak! / Gerla bertzek egin ta / Soldadu beruak. Bordel 48.
Amodiozko naitasun bero bizi gartsua diotela berari [Ebanjelioari]. Izt C 211. Desiratzen dautzut beraz obratto
hunen erosteko gutiziarik beroena. Gy XII. Ez dire hoin beroak, gure egunetan, / Gizon gazte haziak ithurri
beretan. Hb Esk 29. Deusik etzuen athera; buruak sobera bero ziren eta naski bihotzak amarra goibeletan. Hb
Egia 24. Farisien jakintsü bat zuin hatsarrian izan beitzen Khiristien persekütazale gaitz bat; bena gero Jesüs-
Kristen Apostolü bero bat agitü zen. CatS 108. Berari erregu bero ta aldare berriyak, / Berekiñ gozatzeko Zerujauregiyak.
Aran SIgn 214. Karidadez añ bero sutsu ta goria. AB AmaE 27. Balerio eta Bizente, biak, gazteluan
sartzean baino itxura hobean eta bihotz beroagoarekin zituela. Jnn SBi 149. Izpiritu bero eta erhoska batzu
zirela zuten maiz eta sobera frogatu. Elsb Fram 96. Bathü zian Theodore de Bussiere deitzen zen jaun bat,
protestant izanik, katoliko argitü eta bero bat. Ip Hil 10. Uda barrian txoriak legez / jente gaztea da bero. Azc
PB 62.
(s. XX) Eskaririk beroenagaz esan dot, bada danok dakigu eskari batetik bestera ezbardintasun andia egoten
dana: batzuk guztiz otzak izaten dira, beste batzuk epelak; baña beroak be badira. Ag Kr 16. Gizon bero, bizi,
ospindua, baño adiskide leial ziur ziurra. Ag G 91. Laztan bero, gozo, luzearen bitartez, ematen dio Joanesek
Egille Altsuari anima. Ib. 362. Egizko jaunartze epelak baño gogozko jaunartze beroak animari on aundigoa
egin leioke. ArgiDL 80. Itzai adimenaren indarrez biotzaren gogo beroak lagunduaz. Inza Azalp 120. Hozturik
badauzkate kasko bero hainitz. Ox 176. Orduko euskaldunen siñiste beroa ezaguna da. Or SCruz 13. Geruau ta
txarrago / guaz urteoro: / sakela utsik eta / burua lar bero. Enb 166. Su ta garretan ipiñi dogu / Bero Euzkadi
osua. Ib. 53. Bularrean alako ikara gozoa --ikara bero bat-- eragiten digu. Ldi IL 86. Iparra geldi da, legun
dator ego, / hegatsetan dakar maitetasun bero. Or BM 124. Ori maitetasun andi ta beroaren egiñena da. Eguzk
GizAuz 14. Beltran jauna, odolez beroa, sutsua ta oldartsua izanarren. Etxde AlosT 90. Doneari otoitzaldi bero
bat egin zioten Maider bizirik arkitzen lagun zezaien. Etxde JJ 260. Nun daude asierako laztan eta musu bero
aiek, Joxeba? Txill Let 113. Baña jendea geroago ta beroago yegoan. "Emon, Kardantxillo. Eurea dok jokoa!".
Bilbao IpuiB 271. Ire lanari jo zizkiot nik / makiñabat txalo bero. Basarri 58. Gizarte auzia gero ta beroago
dator. Erkiag BatB 127. Hemeretzi urte ditu, gogoa erne, bihotza bero, sakola mehe. Ardoy SFran 85. Zuretzat
amodio beroa / daukat nik bihotz-xokuan. Xa in Mattin 96. Liburu hau argitara den mailan argitaratzen
eginahalean saiatu diren guztiek zorion beroak merezi dituzte. MIH 353. Leturiak ongi ezagutu zuen neskatxa
batenganako maitasun berorik ere ez zaio ernatzen. Ib. 336.
v. tbn. JJMg BasEsc 216. Dv LEd 81. Laph 10. PE 57. Lap VI (V 1). Itz Azald 80.
Aoa beroa, bolsea otz. "Boca caliente, bolsa fría". ("Por los que tienen palabras hermosas, y las obras no tales,
dicen"). RG B 16 (cf. ahobero). Asarratu ezkero, / mingaña da bero. "No tiene la lengua padre". Ayerb EEs
1916, 172.
Kalvinismurik othe zen aldiz / nengienean paseiu / Karrika bero hersietarik, / ostatu eta bar theiu / hêtan
maitharzun ez-ohituek / bazutelarik entseiu...? Mde Po 80.
"Beti beroak dagoena, hotzik pasatzen ez duena. Esperantzako Joxe baiño beruagoik... kriston izotza ta
interior utsian" Elexp Berg. Xerria azienda beroa da, ez duzu neguan ikhusiko lohian etzana; udan bai
ordean; mainhuak hartzen ditu. Dv Lab 280.
(AN-ilzarb-egüés ap. Bon-Ond 142). (Hembra de animal) en celo.
"Etxe hortan bizi beroa dute, dans cette maison, la nourriture est extrêmement abondante" Dv.
"Beroa gelditu da oraintxe! ¡lucido se ha quedado!" Inza (ap. DRA).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1002

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
- BELLO (L, Sc, Sal, R ap. A; Foix ap. Lh). (Forma con palatalización expresiva). a) (Sust.). "Calorcito [...]. (L),
calor, caliente (voc. puer.)" A.
b) (L, Sal, R, S). Ref.: A; Lrq /bel'o/; Iz R 393; ContR 531. (Adj.). "2.º calentito (dim. de bero). 3.º (L), calor,
caliente (voc. puer.)" A. "Dim. de bero. Chaud (puér.)" Lrq. "Béllo, un poco caliente" Iz R 393. "Béllo, caliente"
ContR 531. Salda bellua hartü. Herr 26-8-1956 (ap. DRA).
- BELLO-BELLO. "Ivrogne, ordizale [...], beillo-beillo" (S) Lh Eusk 1919-1920 (II), 81.
- BELLO-BELLOA. (Estar, etc.) bien caliente. Erran gabe doa, Españulek ekharri diela bi barrikot ardu,
"klarete"-ez bata betherik, moskatalez bestia. Eta horien bidez, papoa bello belloa, jaunak zinkhaz joan dira,
bakhotxa bere xokhoala. Herr 24-7-1958 (ap. DRA).
- BEROAK-BEROARI. Bajo el calor. Eta ibili zen bi egunez, beroak-beroari eta oihanez-oihan. Jnn SBi 115.
Juan den astelehenian, beruak beruari, heldu ziren lau hazka dotzena bat zaldidun gazte Donapaleurat buruz.
Eskual 29-5-1908 (ap. DRA). Xaz, aperitifa bat edo biga har eta, loretan ziren tillura ederren itzalpean, joan
behar ukan zuten zonbeitek beroak beroari etxerat. Herr 6-7-1961 (ap. DRA).
- BEROAK EMAN. "Beroak eman (G-to), golpear con violencia, dar buenos golpes, lit.: calientes" A.
- BEROAK GORRI-BELZTU. "(BN-baig), rendirse de calor" A.
- BEROAK IGARO. Atacar, sofocar el calor. Egarri delako edo beroak igarota dagoelako, uretara sartzen
da. Vill Jaink 71.
- BEROAK JO. Atacar, sofocar el calor. Asko aldiz, udan bereziki, lanak nekhaturik edo beroak jorik,
abereak ez du hanbat jan nahi. Dv Lab 228. Ardi makala beroak jota / egun-erdian abaro. Or Eus 319.
- BEROAN. "En caliente, en momento de acaloramiento. Ezkontzia beruan ein biarreko gauzia dok" Elexp Berg.
"Beruan kristonak esan jotsan da gero damutu ein jakuan" Ib.
- BEROAN BERO. En caliente. Besoa hautsi du (haurrak). Berehala, beroan bero, gizon batek antolatu dio
besoa, gure herriko jaun medikuak. Eskual 14-8-1908 (ap. DRA).
- BEROARENA KENDU. "Beruana kendu, loc. verbal de la terminología de los cortadores. Restarle lo que
tiene o puede tener de exageración una cosa, como el cortador que en tratos con el dueño de la res resta el
coeficiente de la res en caliente. Arek esaten dabenari, beruana kendu biar jako beti, a lo que dice aquél, hay que
rebajarle siempre lo de en caliente" Etxba Eib. "Ogei kilo perretxiku topau ei dittu, baiña ori beruana kenduta
izango da" Elexp Berg. "--Nik irureun kilo jasotzen dizkiat. --Orri beruana kendu bearko zikok" (G-azp).
Txarra erosi basarritikan, / salduko dute onduta, / ordaindu egingo dizute baña / beruarena kenduta. Uzt Sas
202.
- BEROAREN BEROAZ, BEROEN BEROAZ (V). Por el calor, de tanto calor. "Beroen beroaz, de puro calor
(V)" A EY III 329. Atzo gabaz ardo puska bat edan eta beroan beroez ezin lorik egin. EguTol 12-11-1918 (ap.
DRA). Argizari apurra urtuten zan beroaren beroz. Or Tormes 19. Ixil dago, bitarte ontan, basoaldea beroaren
beroz lurrun-jario. TAg Uzt 78.
Eguzkiaren / beroen beroz / kiskaldurik, or / baztarrak ondatu dira. Enb 176. Mirei bakar gelditu zen eta
burtzoraturik zabaldi artako beroaren beroz. Or Mi 120.
Por la fiebre. Umia, beruaren beroz, arterik artu-eziñik, batera ta bestera, oian ebillan. Altuna 16.
- BERO ARI IZAN (Lar, H; bero hari izan SP, Ht VocGr 339, H). (Con aux. trans. o intrans.). Hacer calor.
"Bero hari da, il fait chaud" SP. "Il fait chaud, bero hari da" Ht VocGr 339. "(Hace) calor, [...] bero ari da" Lar.
"Bero handi bat hari da, il fait une grande chaleur; id. bero da, ari da, dago, il fait chaud" H. v. BERO IZAN,
BERO EGON, BERO EGIN. Bero bat ari du! Fuu! Barb Sup 51. Bertze egun batez, bero ari zen biziki, eta
bidean egarritu ziren. Barb Leg 61. Bero ari zuen itsuski. Ib. 62.
- BERO BAI BERO. "Con mucho entusiasmo (Zav)" A EY III 284. Andik, guraso au il ezkero, / aren esanen
ganera / semeak lana bero bai bero / egiten abiatu dira. Zav Fab RIEV 1909, 35.
- BERO-BERO. (Forma con reduplicación intens.). Muy caliente. Ikhusten tutzu ogi hauk? Bero-beroak ziren
gu herritik abiatzean. Lg I 196. Etxetik irten giñanean ogi erre-berri bero-beroak artu giñituen, eta begira
orain, zein gogorrak dauden. Lard 115. Agertu zan Nikerate, matrallak gorri-gorri ta bero-bero ebazala. Echta
Jos 333. Joan ziran Santa Cruz etzin zan oera, ta oea bero bero arrapatu zuten oraindik. Or SCruz 38s. Bolanjer
bat, bere karroa ogi bero beroz betherik. Barb Leg 66. Emen talo bero-berook; emen sagar erreak; gaztaie
emen. Lek EunD 28. Karakak egin eta, aren arroltzea / bero bero da, baiñan laister du oztea. Or Eus 108. Emen
esne bero-beroa. Ar zazu, ta on egingo dizu. NEtx Antz 91.
Acapulcon, Mexicok Pacificon duen uri bero-bero-bero batean. A Ardi 112.
Zure manuz otso eder bat bizirik larru bedi: / Eta berehala haren bero-bero larrua / Bizkarretik har ezazu
zerbaitez tinkatua. Gy 76 (cf. BERO-BEROA).
Bien caliente (sintiendo calor). Behar nintzela ethorri, trikota beltx hunen ahal bezen laster akhabatzera;
nere ama gaixoa bero bero egonen da, hola, hunen barnean. Barb Sup 54. Ta bera bero-bero zegon bitartean,
emazte gajoa kanpoan, otzak dar dar goiz arte euki zuen. Muj PAm 53.
Muy animado, muy entusiasta; muy ferviente; muy excitado, muy alterado. "Tabernia ipintzeko bero-bero
zeuan orduan" Elexp Berg. Hatsarrean ez nintzan bero bero, bainan orai gogotik irakurtzen dut. Laph 20.
Onela erregu bero-beroan / gora nengoan begira. Aran SIgn 212. Jo zuan bero-bero Erroma. Bv AsL 157. Bero-
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1003

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
bero euken beti umetan alkarregana artu eben maittetasuna. Echta Jos 353. Batak eta besteak zirika, ezkontzeko
bero bero jarri zuten. Ag G 299. Santa Cruzek itz bero bero batzukin bizkortu zitun. Or SCruz 59. Geitxo edan
bailuan, bero bero da ari. Or Eus 102. Ta nagusia sendoa zalarik gaizki ibilliko zan erritarrekin bero-bero
zeudenez geroz. Anab Poli 102. Bai, gaztearen biotzak bero beroa izaten daki-ta. Erkiag Arran 91. Josetxuren
etxekoak, bere istu-larriak jakin ebezanian, mosu bero-bero bana emon eutsen gaxuari. Bilbao IpuiB 177. Izareskukada
baten bilhatzeko gogo bero beroa sartu zitzaion bihotzean. Osk Kurl 41. Gai ernagarri ta bero-beroa
euken ao-miiñetan. Erkiag BatB 79. Eta nik uste, otoitz bero-bero bat egunero zuzenduko diozula Jaunari zure
amaren alde. MAtx Gazt 19. Bero-bero ibili zen luzaroan gerra hotza; hotzildu zen poliki-poliki, epeldu gero eta
are azkenik, hoztu ez ezik, baita izoztu ere. MIH 375.
Animado, excitado por el alcohol. Ardaotxoak bearrak egin ebazanean, da bero-bero egozanean, iru mutil
lagunak asi zirean Karlos zirikatuten. Echta Jos 43.
- BERO-BEROA. (Construcción de adj. repetido seguido de -a, en función adverbial). En caliente. Horra,
ikhus-azu zoiñ larri, bero-beroa, erron-berri. Gy 148. Suan urtharazi ondoan, bero-beroa irasten da tela argal
batean. Dv Lab 301. Egosi ondoan bero beroa pelatzen edo xuritzen da. ECocin 5. Farzitzen dituzu zangoak
bero-beroa. Ib. 7. Iturri batzuetatik ura bero-beroa eta beltz-beltza heldu da. HU Zez 1. Ori, harratzu hauk,
berehala eta bero beroa! On eginen dautzute. Barb Sup 68. Xingar eta arroltze erreko deat. Bero-beroa janen
duk. JEtchep 54.
(Fig.). En caliente, inmediatamente. Eta bero-beroa berehala hedatu berria. HU Aurp 103.
- BERO-BEROAN. Ardientemente, apasionadamente. Baldin arkitzen bazuten lanbidea, ekingo zitzaiozkan
berari bero beroan portitzki. Izt C 178. Ta gero Bilbora joan, bera, Mañasi, ikustera, erritarra legez... Egingo
ete dot bero beroan? Ag Kr 155. Jokatzen dituzte bero beroan aldean dituzten txanpon guztiak. Ag G 81. Begira
nola [maitatzen duan] gazteak gaztea: biotzez, bero beroan, itxu itxuan, irudimenaren laguntzaz indarturik. Ib.
290. Nekatu zan apaiza liburuak ikusi ta ikusi, ta onela gaiñontzeko guziak erabat erretzeko agindu zuan beroberoan.
Berron Kijote 84. Baina Villasante bero-beroan, su eta gar, mintzatzen da. MEIG III 88.
En caliente. Non da onthasuna aski eremu duena gisu-labe handi bat berehala bero-beroan enplegatzeko?
Gisuak ez-du ezen zahartzerat utzi behar. Dv Lab 186.
- BERO-BERO EGIN. v. berotu.
- BERO-BERORIK. En caliente, estando bien caliente(s). Baña taluak janguz / Bero-berorik. Enb 98. Neuk
diñotsuet eztauela gizon elduen txixa baño gauza oberik orretarako, ta txix oi bero-berorik izan ezkero askoz
obeto. Kk Ab II 12.
- BERO-BEROTAN. Con calor, (estar, etc.) caliente. Pozik egozan jitanoak, korta zabal ederra, bero-berotan
egoteko lortu ebenean. Echta Jos 15. Olloak euren txitatxoak egopean bero-berotan eukiten dabezan lez. Ib. 9.
En caliente. Gabontzaren gogoa, orduan, bero berotan, eskuzabal agertzekoa izan zan. Baiña, sarri
askotan, biotzetik eskuetaraiño bide luzeegia edo. Erkiag BatB 145.
- BERO EGIN (V; Lar). Ref.: Etxba Eib (bero eiñ); Holmer ApuntV; Elexp Berg (bero eiñ). a) (Impers.; con
aux. de 3. a pers. sing. o en forma no conjugada). Hacer calor. "(Hace) calor, bero dago, bero egiten du, bero ari
da" Lar. "Gaur arrasaldian bero eiñ dau" Etxba Eib.
"Bero egiten da (A, F), hace calor" Holmer ApuntV. v. BERO EGON, BERO IZAN. Eta hegoák
draunsanean, erraiten duzue, ezen bero eginen duela: eta hala gerthatzen da. Lç Lc 12, 55 (He, Oteiza, Ol bero
egin; HeH berotu, Dv bero izan, IBk sargori egin). Eta bero egiten baitzuen, badoa haitz azpi baterat. Hb Egia
31. Badakizu gaur bero egin dubela? Sor Bar 88. Gabetan otz ta egunez bero egiñagaitik, / Bero zein otzen
kontra egingo dozu gogor. AB AmaE 66. Tenore huntan haatik bero egiten izan behar du, hemen, nun-nahi
bezain. JE Ber 17. Bero egin digu gaur, odei txuriska batzuk ari ziran zeru urdiña piskanaka estaltzen. Txill Let
49. Bero egiten ebalako edo, asko jan ebalako edo, beintzat ardi eta bildots guztiak pagadi bateko gerizpean
etzanda aurkitu ebazan. Bilbao IpuiB 154.
(Con adj.). Bero andi bat egiten zuen egun batez bere bi neskame artu ta sartu zen sagardiko urean oñak
garbitzera. Mb IArg I 383. Otzik eta bero aundirik egiten ez badu beintzat. It Dial 41 (Ur bero andirik egiten ez
badau, Dv bero handirik egiten ez badu, Ip bero handirik egiten eztian ber). Illun arratsa zan, eta egunaz bero
izugarria egiñ bazuan ere, txit egon giro ona zegoan. Apaol 26. Nola bero bat ezin gehiago handia egiten
baitzuen. Elsb Fram 94. Eztu an bero aundiya egiten? Iraola 31. Bero aundia egiten zun, andik aurrera itxaso
guztin izango zuenan antzekoa. JAIraz Bizia 28. Bero aundiak egingo dituenean gari-iotea ere larria izango da.
Ibiñ Virgil 73. Bero izugarria egiteko itxura zegoan. Uzt Sas 347.
b) Calentar. "Calefacere" Urt IV 56. Bero egin badai iguzkiak / juango gara itzalera. Gamiz 206.
- BERO EGON (V-gip, G; Lar, Aq 63, H, A). Ref.: Iz Als; Etxba Eib; Elexp Berg. (Impers.; con aux. de 3. a pers.
sing. o en forma no conjugada). Hacer calor. "(Hace) calor, bero dago, bero egiten du, bero ari da" Lar.
"Cuando se puede sufrir una cosa, pero el modo u otros adjuntos se hacen muy pesados, se suele decir: Naiz bero
bego, goibel balego (AN)" Aq 63. "Bero da, ari da, dago, il fait chaud" H. "Bero dago, hace calor" A. "Bero
dago amen, ate guztiak itxitta" Etxba Eib. "Bero zoon bá ta itzelin yón ber" Iz Als. "Gaur eztago atzo bezin bero"
Elexp Berg. v. BERO IZAN, BERO EGIN. Atera zazu txaketa ori, bero dago ta. Iraola 121. Bero zeok gaur,
arraietan! Ag G 26. Uda ta negu, goizero, / Naiz otz egonda, naiz bero, / Soña jantzita txadonarantza / Astiro-
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1004

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
astiro. Enb 151. Bero zegoan. Langilleak atseden artzen. Anab Poli 105. Bero egoan kalean, bero etxeetan: aize
gorriskatua itsasegian ere. Erkiag Arran 155. Mendian ez dago bero, / elurra ai da gaubero. Uzt Sas 89.
(Con adj.). Gorputz guztitik izerdia eriola, bero andirik ezegoan baiña. Ag AL 127. Bero aundiya nola
baidagon / arkitutzen naiz egarri. Tx B II 206.
- BEROENEAN. (Tras gen.). En lo más caluroso, en el momento más caluroso (del día, etc.). Egunaren
beroenean, bere kaparreko atarian eserita zegola. Ol Gen 18, 1 (Bibl egunaren beroenean; Ur egunaren berorik
andienean, BiblE berorik handieneko orduan).
- BERO-GALDA. Calor sofocante. Egarriz iota edo bero-galdaz zoratuta. Ibiñ Virgil 103.
- BERO-GALDATAN. En el calor sofocante. Bagiñazen bein mendian gora lagun batzuek, orain urte asko
dala, udako bero galdatan, izerditsu, arnasestuka, oso nekaturik. Ag G 5. Bero galdatan ordea, zelai itzaltsua
billatu ezazu Ioberen aritz zahar adaburutsuz gerizatua, edota artondoz iositako oian doneak itzala eman. Ibiñ
Virgil 101. Udako bazkalondo gozakaitzaren bero-galdatan, ondar kixkalitan etzan-ta, bere kejak zeru
errukitsura bidaltzen dituana. Berron Kijote 139.
- BERO IZAN (H, Holmer ApuntV). a) (Impers.; con aux. de 3. a pers. sing. o en forma no conjugada). Hacer
calor. "Bero da, ari da, dago, il fait chaud" H. "Béro da kánpuan (A, F), hace calor fuera" Holmer ApuntV. v.
BERO EGON, BERO EGIN. Eta hala ifernuan ezta elhurrik eta ez bertze hotz suerterik, bethi da bero. Ax
585 (V 376). Dela bero, dela hotz zen, / Bethi billuzgorria, / Huna Desertuan zer zen / zure bizi guzia. Arg DevB
55s. Ez da bada gauza txarra [...] otz danian berotu nai izatia; edo bero danian preskotu nai izatia. fB Ic II 256.
Eta hegoak jotzen duenean, diozue: Bero izanen da; eta halaxe da gerthatzen. Dv Lc 12, 55 (Lç bero eginen
duela, He bero eginen du, Oteiza bero egingo du, HeH berotu behar du). Aziendak begiratzen ditu ulietarik,
bero denean. Dv Lab 229. Bero zan ta urik etzan; lanak ziran an. Bv AsL 215. Bai eta gogotik edanen dut
nihaurek ere gopor bat ur; bero da bide hortan. HU Zez 71. Udan bero dela, neguan hotz, oro estakuru gira
elizako urrats horri buruz. Ib. 184. Bainan, futxo, astoentzat ere bero zen, eta nun nahi baratuak ziren, muthurra
sasian, toki fresko bat atzeman beharrez. Barb Sup 71. Bero izana gatik, bada aire; saparik ez dugu
hautemaiten. JE Ber 40. Iduzkia pisu da; bero da gaur, bero: / Mendiari dario izerdi urdin bat. Iratz 49. Zauri
gure etxerat, bero da, esne xorta bat edanen duzu, hotz-hotza! Lf Murtuts 52. Salan bero zen eta goxo, bihotza
etsipenez izozturik ez zuenarentzat. Mde HaurB 6. Bero delarik nolabait ere / atxemaiten da itzala. Xa EzinB
115. Jendia erdi gorri / antxen dabil plaian, / ori ere gauz ona / bero dan garaian. Uzt Sas 307.
(Con adj.). Eta nola ifernuan izanen baita bero handi bat, hala izanen dela halaber hotz handi bat, izotz,
horma, elhur. Ax 583 (V 375). Bero aundia zan. Bv AsL 215. Bero bat izigarria baitzen, etxerat heldu gabe,
bere burra guzia urtua zuen. Barb Leg 145. Gure gazte ôk, nagirik bage, / naiz izan bero zapala, / elkarren leian
egarri dute / berriro oroituz itzala. Or Eus 309. Tropikoan itxasotik zenbat eta bertarago bero aundiagoa izaten
da. JAIraz Bizia 47. Bero aundia zala-ta, Balentinek eta Polik naiago izan zuten kanpoan lo egin. Anab Poli
105. Bero aundia nola baitzan, egarritu egin giñan. Salav 48. Bero ikaragarria omen zan eta pasa omen zituan
egarri ederrak. Ib. 14.
b) "Bero izan, tener calor" A. Bero denak itzala batre ez du gaixto. AstLas 73. Esango neuke bero nazala, uri
onetan otz andija egon-arren. Altuna 16. Larrazkena izana gatik, zonbait urhats aski laster egin orduko bero
nintzan. JEtchep 109.
- BERO-NEURRI. v. beroneurri.
- BERORIK. Con calor, sintiendo calor. Nihaur ere ebili niz anhitzetan erhorik, / Gauaz eta egunaz ere hotzik
eta berorik. E 99. Baña alanbere eztakutsuez, ze berorik, ta ze eskutadurik dabiltzen otzetik? Añ LoraS 98.
En caliente, estando caliente. "Janezazu berorik, mangez tandis qu'il est chaud" SP. "Berorik maite dut kafea
(BN-lab)" Gte Erd 136. Herrausta zazu sukriarekin eta zerbitza berorik. ECocin 38. Ogia iaten edo berorik /
sutan erreko taloa. Azc PB 119. Sukaldiak berorik / Goruntza keia. Enb 96. Kafeak berorikan nahi baitu hartu.
Etcham 157.
(Fig.). Berorik dago "Kirikiño" zanaren oroitza. Ldi IL 69.
(Estar, etc.) animado. Komulgetako ustez / Garbirik barrua, / Berorik burua. AB AmaE 340. Pobre ereiten
dabiltzaz / munduan berorik, / Fraileak atarata / lenengo solorik. Azc PB 355. Anjelen gurasoak ibili ziran
berorik; baña semea guztiz otza eida olango gauzetarako. Ag Kr 133.
(Estar, etc.) animado por el alcohol. Emon eutseen ondotxu edaten, eta arako berorik eguanian erregu,
palagu, eta berba labanakaz sartu erazo eutsen fijanza galgarri orretan. Astar II 128. Ardandegian eskainka
daude / Peru ta Matxin berorik. Or Eus 165.
- BEROTAN. Con calor, en el calor. Bere etxe torrean su andiaz berotan, / Zaldun bat familiaz egoan
apaltzen, / Baita pobre bat larri etxe aren kanpotik, / Danba, danba, atea makilleaz joten. AB AmaE 388. Emen
berotan eta gure errian elurra baztarrak zuritzen, agian. NEtx Antz 111.
Urtero Elizondora jotzen zuten Uzta-aldean, eta Dagonilleko berotan Ondarribira aldatu oi-ziran. NEtx Antz
154.
berho. v. 1 berro.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1005

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beroaldi (S ap. Lrq; Lar, Añ, Hb ap. Lh, H). 1. "Calentón" Lar y Añ (cf. DAut: "calentón, la acción de
calentarse brevemente y de priesa a mucha lumbre"). "Bero-aldi bat hartzea, prendre un air de feu, s'echauffer"
H. "Beroaldi /beoaldi/, n., fait de se chauffer une fois, passagèrement" Lrq. v. berotu (2). Apaldu daigun ondo
edo emoten jakuna, ta gero bero aldi bat artuta guazan oera. Mg PAb 110. Artuko dogu beroaldi bat guztiok,
esango dogu errosarijua ta juango gara bakotxa bere gelara. Ib. 113. Non da artzaina baino xahutzaile
gaixtoagorik? Bero-aldi baten hartzeko, tantai gazterik ederrena ondotik eramanen du. Dv Lab 306.
2. (V-gip; H), berotualdi. Momento de acaloramiento, de apasionamiento, de entusiasmo. "Bero-aldi bat
hartzea, prendre un air de feu, s'echauffer" H. "Momento de acaloramiento. Soiñua joten ikasten gogor asi
nitzuan baiña beroaldixa pasau jatan da ziero lagata jaukat" Elexp Berg. San Pedrok berekin zuen Espiritu
Santu jaunagandik eta behar zen aldietan Espiritu Santu berak ematen ziozkan bero aldietatik. Mb IArg II 118.
Iñazio Mari, noizean beiñ animako beroaldi on batzuek izanda ere, askozaz epelagoa zebillen geienetan. Ag G
19. Gudaketaren beroaldian etsaiaren eskuetan erori ziran jaki mordoska batez berak gizentzen utzirik. "En el
ardor de la refriega". Zink Crit 52. Ezpaita biotz-beroaldiak otxantzeko, aldia bezaingo bitartekorik. TAg Uzt
246. Baño geiegitxo itzegin nun eztabaidako beroaldian. Ib. 97. Bero aldia joan eta zentzuz pentsatzen zuanean.
JAIraz Bizia 56. Gizona sarritan oi da aldakor, batez ere bere asmoak beroaldi baten ondoren artzen dittunean.
Etxde AlosT 66. Ezin zezakean bere etorkizuna ondamendiratu, beroaldi batean, bere buruaren jabetasun oso
gabe, neska bati egin zion ziñagatik. Etxde JJ 73. Beroaldietan, Etxahundar geientsuenak bezela, etzan bere
buruaren jabe. Ib. 26. Aiurriz artega ta urduri xamarra zen eta Etxahundar guziek bezala berotualdi gaiztokoa.
Ib. 27. Gaur, berotualdi bat izan diñat Allanderekin. Ib. 80. Beroago ta lodiago egiten zitzaidan odola, ta
zaiñetan zear ibilli ere ezin zitekeala zirudien. Beroaldiaren aundia! Txill Let 104. Biotz-beroaldiak ezpaitu ezer
argiago egiten, adimena lausotzen eta ilunagotzen baizik. Zait Plat 83. Eta alako beroaldi bizian ekin ere,
fraileak nai-ta bere burua lurrera bota ez balu, nai-ezik bearko zuan lurrera erauzia. Berron Kijote 102. Dandana
ikusiaz egon zan Santxo, bere nagusiaren beroaldiaz arriturik. Ib. 210. Onar, alda edo arbuia daitekeena
[...] ez dadila behintzat, itsumustuaren beroaldian onartua, aldatua edo arbuiatua izan. MEIG VIII 117. Ezta
gaztetango beroaldiak, neronen gisan, epelduxe dituenarentzat ere. MEIG IX 91.
3. Tiempo caluroso. Zerbait badirudizu bero aldietan; Negua datorrenean kikiltzen zera. VMg 34s.
Emakumeak daukaz / gitxi asko garrian / onelako piztiak / beroaldi guztian. Azc PB 67. Badazkitzat hamabi
egun kanpoan egon direnak, bi beroaldi ederrak ukhanik hastetik. Eskual 12-6-1908 (ap. DRA). Garai artan
egurastiak aldaketa izugarriak egin zituan (beroaldiak eta otzaldiak, alegia). JMB ELG 13. Euria danean adar
eta ostoetatik ura tantoka datorkienean barrenerako ateak zabalduaz eta iturrirako bideak irikiaz; eta bero
aldian an dagon ezetasuna gordeaz ta berari eutsiaz. Munita 16. Piñudi ura zuten beren gordeleku ta babes
bakarra bai bero-aldietan, eta baita ekaitz-aldietan ere. Ib. 128.
4. Zurra, paliza. Adardun gaixtoak, zohazte hemendik, egizue lekhu, edo bertzenaz emaiten darotzuetegu
beroaldi bat ederra. Prop 1895, 21s. Dorregarairen taldekoak, bear zan zigorra ta beroaldia emoteko gauza ez
baldin baziran. Erkiag BatB 90.
beroarazi (Dv), beroerazi (S ap. Lrq), beroazi. Calentar. "Faire chauffer" Dv. "Beroeraz /beoás/ vt., faire
chauffer" Lrq. Beraz, oraidanik guk ere bazken parte bat beroarazi behar dugu. Dv Lab 266. Lüzaz beroerazi
unduan üzten da hoztera eta zolan baratzen da. Ip Dial 113 (It y Dv berotu, Ur berotuten euki). Hura gazitzen
da, elkhiten die eta beroerazten, edo süian, edo ekhian barriuetan. Ib. 114. Ixur zazu ginden gainera eta utz zazu
biharamun arte. Gero beroaraz zaitzu. ECocin 50. Olhan barnen bazen bizizale bat sü baten aitzinian zerbaiten
beroazten ari zena. GH 1928, 153.
(Lar, Dv), beroerazo (Lar DVC). Animar, excitar. "Afervorizar" Lar y Lar DVC 180. "(Fig.), animer, exciter,
échauffer" Dv. Pabo harrak alde guzietara hanpatzearekin batean, egiten duen kridaz eta oihuaz hagitz
beroarazten dituela hura aditzen duten pabo emeak. He Phil 303s (SP 302 pitzten). Gai zela, bere penitentzia
heiekin, batzuen lotsarazteko, eta buruaren beroarazteko sobra bertze batzuei. Jnn SBi 84. Emeki-emeki,
ostatuan burua beroazi-eta, zortzi milaliera maileatu zazkoten. Arb Igand 133. Behinik behin ez lezokete
hoinbertze neskatori burua bero-araz: eskolatu behar direla, errientsa izaiteko; esku-lana utzirik, jakintsun
handi, andre handi izanen direla zer nahi amets eder egin-arazten baitiote. HU Zez 106s. Jendea, haritu denean
lanean burua bero-arazi dioten egiteko batzuetan, pausatzen ohi da bertze lan ttikiago batzuetan hari delarik.
Prop 1904, 112. Baso-lagunek nekez berorazi dute. "Difícilmente han llegado a convencerle que actue". Or Eus
32. Gaiñera, musika izugarri maite dizut, eta entzuterik ez daukat, barrena pixka bat beroarazteko. Or QA 123.
Pozlagun aunitz danean, bakoitzagan poza-ioriago da, bakoitza berotuz elkar ere bero-arazten baitute. Or
Aitork 190s. Lagun batek beroarazirik joan nintzen karta ateratzaile baten ikusterat. Egunaria 17-3-1961 (ap.
DRA).
(Urt II 425). Enfadar, enconlerizar.
beroarazle, beroerazle (S). "/beoeasle/, qui fait chauffer" Lrq.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1006

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
beroazi. v. beroarazi.
bero-bildur. "(L-ain, Sc), potro, instrumento para sujetar al ganado" A.
berodun. 1. Febril, que tiene fiebre. "Calenturiento" Lar y Añ.
"Caliente, cálido" Lar y Añ. "Caluroso" Añ.
2. (Tras sust.). De (...) caliente. Arkitzen dira bi iturri ur berodun. Izt C 86. Usakume ill barri ta aragi
berodunak. Mg PAb 104.
berodura (Hb ap. Lh), berotura (SP, sin trad.). Fervor, ardor. "Échauffement, chaleur passagère" Lh. Eta
naturalezari bortxa eginik haragiaren guthiziak espirituko beroduraz gurutzatzen dituena. "Fervore spiritus". SP
Imit III 48, 6 (Ch spirituaren kharraz, Mst ezpiritiaren debozioniaz, Echve espirituko subarekin, Ol gogo-atazaz,
Leon bihotza khartsu daukalarik). Begitarte amolsuaz bisita nazake bere amorioaren beroduran. SP Imit IV 14,
3. Hura guzia erreberenzia guziz handi eta berodura xoil barreneko batez ekhartzen derautzut eta ofrendatzen.
Ib. 17, 2. Ezin aski mirets dezaket nolako berodurarekin Sain Luis Franziako Erregea abisu horri iarraiki
zitzaion. SP Phil 272. Leku aldatzea paregabeko erremedio da, dela damuzko dela amoriozko beroduren eta
asalduen ematzeko. Ib. 306 (He 309 kexagunen).
beroegitu. "Achicharrar, sofocarse" BeraLzM.
beroen (V ap. A), beruan (V-gip ap. Etxba Eib). 1. Calentura, fiebre. "Beruanak artu dau eta ezarrixa dago
gizajua" Etxba Eib. v. bero, berotasun. Baiña etzan luzaroko atsegiña, irugarren egunean beroenak
(kallentureak) artu nindun-da. Or Tormes 45. Murcian iruen beroenak (calenturas tercianas) ain ugarijak diran
alde aretan, gixon batek eukazan guztizko zallak. Kk Ab II 23. Etorri yakon beroena ta asarratu yakon, ta
albuan egoan errekan sartu zan. Ib. 23. Eskuz letxe kendu yakon beroen-gatxa. Ib. 23. Oian itzi dot ondo-ezik,
abail-abail egindda, eta nik ulertzen dodanez beruenak artuta. Otx 161.
2. "(V-arr), insolación" A.
3. "(G-goi-to), erupciones del calor en la piel" A.
beroenaldi. Ataque de fiebre. Urrengo beroen-aldija etorri yakonian, errekan sartu zan. Kk Ab II 23.
beroendun. Que tiene fiebre. Au jakin eban auzoko beste gexo beroendun batek. Kk Ab II 23.
beroeragin (Urt II 425). Encolerizar.
berogabe, berobage (Lar), beroge (Lar). "Desabrigo" Lar.
berogabetu, berogetu (Lar). "Desabrigar" Lar.
berogailu. "Matière propre à chauffer" Dv. v. berogarri. Lekhu hormatu hautako aurtxo gaixoeri, emaiten
diotzaten berogailu guziez. Prop 1900, 52.
Calentador (aparato). "Chauffage (app.)" DBPT. En DFrec hay un ej. de berogailu y otro de berokailu.
berogarri (SP, Lar, Hb ap. Lh, Dv). 1. (Adj.). Que calienta. "Propre à échauffer. Oihal berogarria" SP.
"Escalfarotes, botines, henchidos de heno, &c., para abrigar las piernas, bernaual berogarriak" Lar. "Propre à
chauffer, échauffer" Dv. "(Hb), échauffant" Lh. Ardorik onek etzuen ukitzen, ez eta beste edari berogarririk
ere. Mb IArg II 66. Neguan jaka-gona bigun lodi berogarriak jantziko zituen. Ag Kr 125. Eta espartz-azalezko
pototxiñari bazerion edari izpi berogarri, katilluak banaka banaka bete arteo. Or Mi 34. Kapia ta ostantzeko
jantzi sendo "berogarriak", zetarako ipinten doguz neguan? Kk Ab II 104. Orregaitik gordetan dabe
gorputzaren berua, kanpora juaten galerazorik, eta berogarriak ereizten dautsegu. Ib. 104. Lurraren gerrialdera
beroak kedu-arazi zikien Europako neguak jantzi-arazi zizkien soiñeko berogarriak. NEtx LBB 33. Hain da
distirant eta hain berogarria, / ufarik bortitzenak ezin itzalia, / zuk etxeari egin diozun argia. Xa Odol 307.
(Fig.). Que anima, estimulante, excitante. "Accensibilis, pitzgarria, hirrikagarria, berogarria, animagarria"
Urt I 72. "Propre à [...] stimuler" Dv. v. BEROGARRIZKO. Urrunetik usnatzen du gudua; aditzen ditu
aitzindarien solas berogarriak eta armadaren marrumak. Dv Iob 39, 25. Nola utz ahotik solas hau, hoin laketa,
hoin berogarria eskual-arimadun batentzat? HU Aurp 217s. Argi hori eguzkia baino berogarriago izan zitzaion
gizonaren bihotzari. Mde HaurB 43s. Pillotan garaitasun kidetsukoak ziran bikote biak eta ikusleentzat
berogarri izango zan euren arteko nor-geiagoka. Etxde JJ 33. Uda ala negu puzkada epelez arnas-etenbakoan
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1007
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
diarduan arimako maite-aize berogarriaren antzera. Erkiag Arran 60.
(Como segundo miembro de compuestos, tras sust.). Emakume giza-berogarri aren jabe egitea. Etxde JJ
119. Ofizio berri, jende berogarri. Herr 2-4-1959 (ap. DRA).
2. (V, G, AN, S; Lar, PMuj), berokarri (AN). Ref.: A (berogarri, berokarri); Elexp Berg. (Sust.). Abrigo; en
gral., cosa que abriga, que calienta. "Paños calientes, berogarriak" Lar. "Abrigo" A. "1. (c.) abrigo, capa. [...] 3.
escalfador, braserillo" PMuj. "Manta, abrigo, cosa que abriga. Otz dago ta berogarrin bat botaizu zure oian"
Elexp Berg. "Egurra karriatu bearko diagu etxera, negurako berogarria ipintzeko" (G-azp). "Berogarria artu
bearko diagu, pattar pixkat edo" (G-azp). Jaio zeneko arkitu zela itxol txar urratu, gelarik, seaskarik,
lumarik, koltxoirik, surik edo berogarririk bagekoan. Mb IArg I 107. Lastaganean abere bien erdian, otzak illik,
negarrez, oe baga, berogarri baga. Añ NekeA 252. Ordikerijaren beste zirkunztanzija bat da, zaarrago ta
naijago izatia. Zaarrak estamangu otza oi daukee, ta agaitik nai dabee berogarrija. JJMg BasEsc 208. Ditut
troxa-oialak, / arkume-larruba, / aurraren berogarri / ondo legortuba. Echag 124. Ordikeria da zartzara geitu oi
dan gaitza. Barrunbe otzak berogarri geiago eskatzen du. Arr BasEsc 190. San Franziskoren jantzi me-urratuari
josi ziozkaten barrengo aldetik arabaki lodi batzuek, izan zitezen berogarri. Bv AsL 185. Mandoai askan
garagarraren ordez lepoko estalkiak edo berogarriak ipiñi eutsezan iakitzat. A BeinB 84. Sei buruazpiko, sei
berogarri (mantas), bi berriak eta lau zarrak. Ag G 52. Nere adar guztiak aga, kerten, makilla ta esolatzat edo
gizonen berogarritzat kendu dizkate. Ib. 211s. Oea ere berak arbaz ta zaborrez egiña, gaberako ez estalki ez
berogarri zula. Or SCruz 135. Ez, Bilddots. Zeuk berogarri ederra daukazu artuliaz ta neguban egon zattekez
axe zabalian. Alt Euzk 1930, 506. Baztar guztiak zuri ta gogor daude; dituzun berogarri guztiak gutxiegi dituzu.
Munita 19. Banoa barrura berogarri zerbait zuretzat ekartzera. NEtx Antz 86. Ez burusi bat gorputzaren
berogarri, ez tabakurik erretzeko. Erkiag BatB 192. Batzuk berogarri ta janaria ta eskuartea bere lortuko dabe.
Ib. 194. Eskuetan azkordiñak bai ugari. Ezpaizan artean berogarririk Ikastetxe barruan. NEtx IzotzK 43.
Eraman zituan soiñeko ta gaiñerako berogarri guziak bear izan zituan goiz-aldeko giro otzari eusteko. NEtx
LBB 28. Bi maindire adarga-larruz egiñak, berogarri bakarra ta bere ariak konta nai izan ezkero bat bakarrik
ez litzake noski kontaketan uts-egingo. "Frazada". Berron Kijote 173s. --Negurako berogarria izango dik
[Potzolorekin ezkontzen bada]. --Bai. Aundi ta gizenez bazeukak berea. Ataño MLanak 187.
"Berokarri (AN, BN-baig), lugar abrigado" A (tbn. cita a Aq, pero lo único que se encuentra en éste, con la
trad. "lugar abrigado" es berokia (849) y berogarritu q.v.). v. 1 beroki.
(V, G ap. A; Dv). (Fig.). Estímulo, cosa que anima. "Gogoen berogarri ekharri zioten arnoa, il leur porta du
vin pour réchauffer les esprits" Dv. "(Vc, G), estímulo" A. Dantzia berez pekatu izan ez-arren, egiten dan
moduban, naasteko dantzia luxurijaren biztugarria ta berogarrija dala. fB Olg 91. Gostu har dezaiogun
Jaunaren hitzari, / hura izan bekigu bideko gidari, / egunazko iguzki, gauaz argizagi, / bihotz berogarri ta
arimaren argi. Xa Odol 276.
"Reparo de estómago" Lar y Añ.
3. (Adv.). "Berokarri: [...] 3.º (L, BN, S), calientemente" A.
- BEROGARRIZKO. Que anima. Egizu kanpoko obra berogarrizkorik, gusturik gabe hari zarelarik. "Faites
des actions extérieures de ferveur". SP Phil 468 (He 474 kharrezko).
berogarritu. "Abrigarse, berogarritu, con las terminaciones del neutro (G)" Aq 849.
berogela. "Estufa [...], lat. cubiculum vaporarium" Lar. "(Hb), étuve (?)" Lh.
berogi. v. 1 beroki.
beroguz. v. oguz.
beroi. v. berori.
berhoie. v. berrogei.
beroiek, beroik. Estos mismos. "Berori, beroiek (V, G), lui-même, eux-mêmes" H s.v. bera. No es seguro que
en algunos casos no se trate de var. de beroriek. Cf. hoiek. Bizitza onetako zoriona ta betikoaren itxaropena
beroietan dagolako, deritzaie "zoriontasunak". KIkG 79. Baita ere beroiek [Apostoluak] esaten dielako beren
ikasleei, aiengandik ikasitako siñismenazko esaeraz ez aztutzeko. Inza Azalp 28. Adimena ta naimena edo
borondatea ta beroiekin, Jaungoikoaren itxura. Ib. 45. Eba emakume guziakin gaitzetsia izan zan, zu ordea
beroien guzien artean onetsia (bedeinkatua) zera. Ib. 155. Zuretzat oiek biltzen / zelaitik-zelai / ibilli naiz gaur,
Ama / pozez eta alai: / [...] / Beroikin artu nere / muiñ ta laztana. Jaukol Biozk 42. Arri oiek lurrean zutik
sartuak izaten ditu, eta beroiekin lau lerro zuzeneko oroia betetzen du. JMB ELG 87. Euskotarren giz-eredua
Almería-tar lantze-koenagandik eta beroien ondorengo ibertarrengandik oso berezkatua beti izan degu. Ib. 64.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1008
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Bi artzai gaztien jarduna entzun dugu eta gertakizunen aria zirpiltzen joan aurretik, beroien berri zerbait
ematea bearrezkoa zaigu. Etxde JJ 7. Musikalariak jarraitzen zitzaizkion txirula ta ttunttunarekin eta beroien
laguntzalle kaskarot izenekiko dantzari talde bikain bat. Ib. 173. Txalapartan etortzen baitira [deabruak ekartzen
ditigun pozaldiak], ez pake betean Iainkoarenak bezala, ta gerora, ta aski laister, beroiek legortzen digute
barrena. Or QA 145. Biotz-ukigarri dira itz auek. Erri denetako lege eta oituretan aurkitzen dugu beroien
oiartzuna. Vill Jaink 166. Bere ingurumarian azaltzen zaizkion izakiak eztitu menderatzen, beroien doaiak
barne-mintzo batekin adierazten eztaki. Ib. 147. Zaku-ondar asko zegoan balkoi ontan, kontrarioak jarriyak,
beroien atzetik inguruko mendietara tiroka aritzeko. Salav 87. Beroiekin [erraldoi-tzarrekin] egin bear dut
burrukan. Berron Kijote 93. Burrukaizun au ta onen antzekoak ez dira ugarte-jokoak, bidagurutzekoak baizik;
eta beroietan, ez da beste saririk irabazten, buru-ezurra austea edo belarriren bat galtzea baiño. Ib. 115. Ez
dakigu ongi nola muga daitekeen morfema, hitza, esaldia eta ilun baino ilunago dago beroien zentzua zer den.
MIH 197.
(Tras sust.). Orobat besteak, itz beroietara begiratuz asiera gauzen sortzea ulertzen du. Or Aitork 371.
beroina. v. beruin.
bero-irten, bero-urten (V-oroz ap. A). "Granillos de la cara" A.
beroiza. "Ardor" Lar.
beroizeki. "Ardor" Lar.
berok (Dv s.v. berau).
1. Estos mismos. v. beroiek. Edo hauk berók erran bezate baldin zerbait gaixtakeria eriden baduté nitan.
Lç Act 24, 20. Daude berok ere espantaturik nolaz ezten berri segurorik ageri. (c. 1597). FLV 1993, 457.
Inglesen berririk ezin gastiga niatzakoio zure señoriari gastigatu diodan baino berri freskoagorik, zeren berok
ere ezpaitakie. Ib. 466. Oiek alperpotzak dira berok, ez gorago, ez berago dan lanik ukitu ere nai eztutenak. Lar
Cor 300. Begira, nola nai ere zuk etzenduen erregutuko gizonakgatik, Jaungoikoaren Semeak bezela, baldin
gizon oriek berok hilltzen bazerabillzkite. Arr GB 85. Sorondok ebanjeliyua, / ark zeukan sasoia, / iya aidotu
zuban / eleiza guziya, / berok irurak dute / onra mereziya. PE 112. Geroenean berok, azken joan zirenok,
lasterka ta garrasika goiak gora agertu ziran, berri auek alkarren gainean ematen zituelarik. A Ardi 63. Astitsu
zeran batean zatoz berok ikustera. Ib. 78. Ura yolasa atera zuten artatik beste biak! [...]: esango zutela berok,
nornaik ikasteko eraz ta tokian, gizaseme makur ura nolakoa zan larrugorrian ikusi-ezkero! Ldi IL 49.
2. Ustedes. "Vous, ustedes" H. v. beroriek (2). Eguerri jai obek / zelebra ditzagun / beron esker onean / ala
gau non egun. Echag 243. Ikus dezaten gure egin naia / berontzat dala aundia. Ib. 247. Guk egin bear degu /
urte guztian lan, / berok bizi ditezen / pasea eta jan. It Fab 99. Alabatua zu, Jauna, bada Jenobeba bizi da, eta
berok beren begiaz berriz ikusiko dute. Arr GB 130. Bakarrik nai lukela / berok barkatzia, / eta txalo batzubek /
gaur guri ematia. Sor AKaik 136. Berok bezelakoentzat berriz onako beste au. Urruz Zer 65. Egun gitxi da
ezkutariagaz bizi dala, ta eztaki aren barri, berok baiño geiago. "Vuestras mercedes". Or Tormes 99. Beron
alabak gusto ederra artzen badiyo jerezi. Tx B II 136. Bai, ederki lagatzen gaituzte etxea gordetzeko bi
emakume. Berokin ezer egin ezin badute, etxeari su ematera etorriko dira oiek. NEtx Antz 24. Ez naz, ez,
amatxo, berokin aztu. Anaitasuna n.º 48, 7.
berokai. "Estufa [...], lat. cubiculum vaporarium" Lar.
berokaitxo. "Estufilla [...]. lat. prunarium" Lar.
berokaitz. "Desabrigo" Lar.
berokaiztu. "Desabrigar" Lar.
berokarri. v. berogarri.
berokeria (SP, sin trad.). Apasionamiento, ardor (en sdo. peyorativo). "Bere berokeria lizunean" SP. Cf.
ahoberokeria, buruberokeria. Zenbat gaitz hiritarrek urrekin ibiltzen, / Aisiari direnak hainitz yarrekitzen! /
Hekin berokeriei darraikote gaitza. Hb Esk 187.
beroketa. Calentamiento. "Escalentamiento, beroketea" Lcc. Nire amak sein baltx bat ekarri eban. Agaz
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1009
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
olgetan eta beroketan ebilten nintzan. "El cual yo brincaba y ayudaba a calentar". Or Tormes 9. I az orduan
orain illebete batzuk, eperdi-beroketa on bat eta sei eguneko kartzelia eroan bear izan yoana? Bilbao IpuiB 251.
1 beroki (Sal ap. A; Aq 234 y 849), berogi. 1. Lugar abrigado, caliente. "Abrigo (AN)" Aq 234. "Berokia,
lugar abrigado" Ib. 849. "Abrigo, refugio tras una pared, bajo un árbol, etc." A. "Todos al abrigo, guziok
berokiala. Todos en el abrigo, guziok berokian" ZMoso 64. Eximinus de Veroquia (Colección Diplomática de
Santa María de Roncesvalles, 1244). Arzam 170. Beroqui (1588), labrantío de Bernedo. Beroquia (La) (1554),
término de Bernedo; término de Zalduendo. LzG AEF 1961, 203. Iguzkiko alderat nahi luke leiho nasai
batekin: argia, airea, berogia jabe ahal zaizkion ausarkian. JE Bur 186. Eriari, zoin nahi izan dadin, laketago
zako bertzalde, iguzkiko berogiaren pereka goxoa, ezen ez ipar haizearen xixtua. Ib. 187. Otzak lotsatruk egonaz
mokor mokorra beroki batian. "Recogidico en un abrigo". Mdg 155. Aize otzaren berokia emonen dakad (R).
"Te daré el abrigo del viento frío; es decir, nada". A EY III 316. Erran zitaken izarrak, gau hotz hortan, lurrerat
jautsiak zirela etxen artean beroki zerbaiten bilha. JEtchep 78. Karriketan etzen iñor ageri. Gau artan yendea
berokire bildu izanen zen, ortarako obea baizagon. Izeta DirG 26. Egon gaitezen emen berokien goxoki goxoki
ele atsegingarrietan. Ib. 26.
Objeto empleado para calentar o abrigar (ropa, manta, etc.). "(V, G, AN, L-ain), abrigo (ropa)" A. v.
berogarri (2). Eta monarkak egiten du mamiez afari, / Eta beroki larruaz gorphutzaren estalki. Gy 76. Jotzen
dute beraz aberatsen athea. Bati khentzen diote urrhea, besteari zilharra, bati berokia, bertzeari asekia, bati
huntarik, bertzeari hartarik. Laph 181. Orok berogia behar eta, oro ohean izanez --nahi eta ez-- mihisek,
estalkiek, garbitasunak berak eskas egiten zuten asko xokoetan. Barb Piar II 224. Elastiko, neguan alkandoraren
gañetik jazten dan berokia. P. Urkia EEs 1930, 50.
2. "Beroki guti, poca esperanza (Ae)" A Apend.
3. (Uso adj.). Halere esku huntan geuden zorionez, / ezin aldeginki. Bai esku zabala, / sabel berokia, begi
maitakorra. "Qué seno tan abrigador". Or BM 136.
- BELLOKI. (Forma con palat. expresiva). "Belloki (R-uzt), lugar resguardado del viento" A.
- BEROKI-JANTZI. Abrigo, prenda de abrigo. Bizkarrian korkoxa badu, baña bizkar-gañian daukan berokijantziak
gordetzen dio. Alz Txib 99. Jenarok beroki-jantzia eskuetan artzen du, ta Estebanek korkoxa ikusten
dio. Ib. 100.
2 beroki (S; SP, Lar, Dv). Ref.: Lh; Lrq. 1. Con calor, de manera abrigada. "Chaudement" SP Dv y Lh.
"Calurosamente" Lar. "Beroki /beoki/, chaudement" Lrq. Tr. Documentado en la tradición septentrional y en
Mendiburu. En DFrec hay un ej., meridional. Beroki bestitu balin banaiz irri egiten badarante [sic] eztut
axolik. "Vaya yo caliente y ríase la gente". Volt 265. Denbora hartan idiak beroki egon behar du barruki bero
batean. Mong 587. Eta jende aberatsa, neguko soinekoez beroki jauntzirik, harat-hunat trumilka zebilan. Arb
Igand 84. Eta hik, Katalin, zangoak beroki begirazkion hire etxek'andreari! Eta gero, lehen bai lehen, hamabi
itxain edo xintximari harrarazkon. Barb Sup 68. Baginaki orduan ohean egoiten beroki, ixilik, jan-edan
gutirekin, berehala sendatuak gintazke. JE Med 56. Gorriñoak baditu eta beroki egon behar, beroki ohean eta ez
zeruko iguzkiaren eztitasunean. JEtchep 24.
2. (Urt). Fervorosamente, ardientemente. "Acerrime" Urt I 97. Bekhatu egin ondoan beroki eta doblatuki
obra onetan enplegatzen dena. Ax 552 (V 353). Bere bekhatuen erremediatzen hari dena, hura beldur da, zinez
permatzen da, beroki manaiatzen da. Ib. 551 (V 353). Hanbatenaz berokiago othoitz egin behar diogu Iainkoari.
SP Imit I 13, 7. Geien eskas dugun bertuteari beroki iarraikitzea. Ib. 25, 4. Hari zaite bada beroki zure
probetxuaren egiten. Ib. 25, 1. Hain beroki eta fermuki iarri eta hari izan zen San Augustinen azta gaixtoen
kontra gudukatzen. SP Phil 402. Etzakiztela lot pausugabeki, tematuki eta berokiegi. Ib. 242 (He 244 khar eta
lehia sobrarekin). Hargatik profetak haiñ beroki erraten dio Jainkoari. Ch I 22, 3. Munduak agintzen tu ontasun
iragankorrak eta mesprezagarriak, eta zerbitzatua da beroki; nik agintzen ditut ontasun soberanoki handiak eta
bethi iraunen dutenak, eta gizonak nagi dire eta hotz enetzat. Ch III 3, 3. Munduarekiñ iosiak direnek billatzen
tuzte beroki sensuen atsegiñak. Ib. 20, 5. Eremutar gazte hau etzen bizi abade onak nai zuen eran, beraren
erreglak eskatzen zuten gisan ta adirazten zioten bezain beroki ta birtutedun. Mb IArg I 279s. Letra batzuetan
beroki gomendatzen du Espainiako bere ahaide, adixkider. Laph 107.
- BELLOKI. (Forma con palatalización expresiva). Zer ziniro, bizarra xuriari erran baleza bere ontzian
belloki delakoz nahi dela egon ta berzer ez lekhürik egin? Egiat 166.
berokin. Abrigo, protección conta las inclemencias del tiempo. v. beroki. Berokiñen arrimora ezti zaiguk
jatetxe-magaltxoa. TAg GaGo 79. Berdiñekua det negutean uriko etxe-barruan berokiñaren babesean eskuak
alkarri igortziz, epel-epel berriketan jardutea. Ib. 92.
berokitasun. Calor, calidez. Sukaldeko berokitasuna margozten asi eta bat batian marreztera diojoakigu
Barbier. J. Artetxe Y 1933, 329.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1010

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berokitu (V, G, AN ap. A; Aq 489). "Berokia, lugar abrigado. Berokitu, abrigarse en ese lugar" Aq 489.
"Abrigarse en algún lugar" A.
berokor, beror (V-ple-ger ap. A Apend). 1. Sensible al calor.
2. Ardiente, fervoroso. Nork du idazkortza akullu bat bezin zorrotz, zirikadaz eusko-gogo ozkillak berokor
biurtarazteko? J. Karraskedo EEs 1927, 40.
3. "Cálido; de abrigo" BeraLzM.
berokunde. "Échauffement, berokundea, berotasuna" Ht VocGr 354. "(Hb), chaleur, échauffement" Lh.
berolaxe. v. bereholaxe.
berolis. Termidor (mes del calendario republicano). "Thermidor, berolis" Revol 160. Cf. ib.: "Lis pour ailis.
Cette terminaison pourroit mieux répondre à la terminaison grecque dor [...]. Ailis est un vœu qui répond à 'plût à
Dieu'".
beromin. Deseo de calor. Bi gazteen matraillak alkarren beromiñez urbiltzen ziran artean. Etxde JJ 65.
beron (gen.). v. berok.
beron-. v. berau.
beronatu. v. beruinatu.
berondu. "Sabañón (Darric ms.)" DRA.
beronelaxe. v. berehonelaxe.
beroneurri (Lar, Dv). Termómetro. "Thermomètre" (Otag REus 1880, 123)" Dv.
beronez (SP). Por sí mismo(s), de suyo. En Pouvreau aparece beronez sin trad., precedido de berez y berenez.
v. berez, berenez. Halako eta bertze suertetako obrak egiten tuztela, zeinak beronez, bere izaitez, eta
nolakoak diren konsideraturik, gaitzak baitira eta garratzak. SP Phil 8 (He 7 berenez). Iokoak, dansak,
banketak, ponpiresunak, komediak beronez eztira niholatako maneraz gaixto. Ib. 84. Ikusirik tristezia datxekola
beronez hotz eta idor den azturari. Ib. 468.
beroni (SP). 1. "Beroni dago, il demeure tout seul. Berori. Beronek. Berorrek" SP. "Xoil xoilla berori dago, il
demeure tout seul. Beroni hari da. Beronek" Ib. v. 1 bera (4); cf. berau.
2. "Soi meme, [nom.] berori, beroni, beronek, berorrek" Urt Gram 72.
beronika, beonika (Alth Bot). "Véronique" Alth Bot 24.
berontzi (Lar, Hb ap. Lh). Calentador; estufa. "Calentador, para calentar la cama" Lar. "(Hb), bassinoire,
instrument qui sert à chauffer le lit (?)" Lh. "Chaufferette" DBPT. An eztago otzik: azpi-oialak lodijak,
jesarleku bigunak ta berontzijak axia epelduteko. Utarsus Euzk 1931, 549.
beronzko. v. beheranzko.
beronzti. v. beheranzti.
beronztu. v. beheranztu.
berope (S ap. Lrq). "Berope /beope/, chaleur du lit" Lrq.
"(Hb), grand chaleur" Lh.
(En casos locales de declinación). "(S-saug), endroit, milieu chaud. Egon zite beropian (S), restez au chaud"
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1011

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Lh. Ez da atsegiña izango, arraietan, eguerdiko beropean gaurko igita-jarduna! TAg Uzt 78.
- BELLOPE. (Forma con palatalización expresiva). "Bellope (S-saug), endroit chaud et doux. Bellopia egin, se
faire un petit coin chaud dans le lit" Lh. "Chaleur du berceau ou du lit" Lrq s.v. bello.
beror. v. berau; berokor.
berhoratu. v. berroratu.
berorde. "Especie, que envía el objeto, berordea" Lar. "Especies Sacramentales, Sakramentuko berordeak" Lar
y Añ.
berordeko. Especie sacramental. Zatituten dira berordekoak, antzak eta irudiak, zatikorrak diralako. Itz
Azald 165. Baña Sakramentuan ez dira ikusten berordekoak, antzak eta irudiyak ezpada? Eta alan izan bear
dau, zergaitik berordekoak, antz eta irudiyak geratuten dira. Ib. 165.
berore. v. berura.
berori (V, G, AN-mer, R; Urt Gram, H), bedori (V-gip), beroi, bere-ori. Ref.: A (berori, berorrek); Bon-Ond
169; Etxba Eib (bedori). Cf. berau, 1 bera. 1. (Pronominal). Ese mismo. "Soi même, [nom.] berori, beroni,
beronek, berorrek" Urt Gram 72. "Berori, berorren, berorrek, berorri, berorrez, lui-même, de lui-même, luimême
(cas actif), à lui-même, de-par lui-même" H. "Ese mismo" A. "Tercera persona del singular (sujeto) en
posición de demostrativo. Bedori jarri deilla lenen, eta bestiok juango gara ondoren, que se ponga él el primero
y los demás le seguiremos" Etxba Eib. Tr. Documentado en autores meridionales desde Lazarraga (en un ej.
no del todo seguro); al Norte, sólo en Etcheberri de Ziburu (tras demostrativo) y Pouvreau.
Oi ene laztanari / alan zaitez / balia dakidala, / jauna, amorez, / ezpa ilgo naizala / beror[r]en [m]inez.
Lazarraga (B) 1171vb. Zuk ezkonduta berori juango lizai[o]te (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 126. Alhargun
sainduari dagotzan eta besarkatu behar dituen bertuteak dire [...] neskato gazteak bizitze debotera ekhartzea eta
berori bertute guzietako mirail ageri iartzea. SP Phil 421. Aretxa eta bere Lauburu direalako / Naste bagako
euskeldun utsen banderea, / Arren gaur bere egingo algaitu bedorrek batu. AB AmaE 66. Badazaut zareala /
Seme orren Ama, / Arpegiz dozulako / Berorren antz dana. Ib. 357. Edo nik lañoak ditut begietan edo beroi da.
Apaol 107. Atorra ori asteko daukanan ondiño, neure alabea? Zeiñentzat don berori? Ag AL 71. Berori da,
badaezbada baga, Españako gure erreñuari Batasun Katolikoa kendu eutsana. Itz Azald 55. Eztogu jakin nora
joan dan, da estutasun mingarriak igaro doguz goizeon, berori billatuten! Echta Jos 296. Orra or berori, uste
dedanez, Pello Joxepe oiukatzen. A Ardi 91s. Bai! orixe da... berori da bai... ziur. Kk Ab I 102. Asko balijo dau
bai mutil orrek, beroi lakuak ondo urri ixango dira. Ib. 113. Apostoluak berori erakusten dute. Inza Azalp 123.
Sortaldetik daukan zutikako arria besteak baño laburxeagoa izaten da, eta berorren eta estalkiaren bitartean
utsune bat egon oi da. JMB ELG 87s. Abertzaletasuna sortu-ezkero, beti berori atera da garaille. Ldi IL 171.
Etxean berriz bere-ortaz galdetu zioten. Ir YKBiz 347. Indi-aldean aren [Prantzesen] ezpaiñak / beste lelorik
etzuan: / alboko batek Loiolaz ere / berori aitortzen zuan. Or Eus 257. Ori beti berorren lenean (Vc). "Ese
siempre en sus trece". A EY III 344. Ori, Kereoni galdetu! Berorren arduradun bai-aiz. Zait Sof 176. Eginkizun
luzeagoan ausaz lelo ori zati dala berori gertatzen da; berori giza-bizi osoan, egite bakoitza bizi orren zati dala;
berori gizasemeen mendean, gizon guzien biziak mende orren zati dirala. Or Aitork 335. Bat bakarra dago, ta
berori or barruko pozu sakon orretan. Bilbao IpuiB 218. Zuk Itziarko Ama laztana / ain gogozkoa baitezu, /
Irurogeita bost urte ontan / berorrek lagundu dizu. Basarri 30. Zenbat on dituen zuzen izateak esan bageneza, ta
berriro berorrek eta guk bestetara. Zait Plat 140. Berori egin diteke neurtitzetan ere. Or in Gazt MusIx 20.
(Tras sust.). Plaga orrexek geisotu ditu / Mirabe eta nausiak; / Plaga berorrek gatxez bete dauz / Otseiñ ta
agintariak. AB AmaE 68. Zure jarraitzalleen biotzak Espiritu Santuaren argien bidez zuzendu dituzun Jaun
orrek, emaiguzu: Espiritu Santu berorren bidez ona dana beti maite izatea. ArgiDL 24. Jesukristo zure
Semearen Gizakundea, Aingeruaren esanaz ezagutu genduanok, bere Nekaldi ta Eriotzaren bitartez, aintzazko
piztuerara eldu gaitezen: gure Jaun Jesukristo berorrengatik. Alaxe. "Per eumdem Christum Dominum
nostrum". Ib. 18. Gure Jaun Jesukristo berorigaitik. Amen. KIkV 114. Gure Jaun Jesukristo berorrengatik.
Amen. KIkG 83. Oiu ortaz eman dio ill-arnasa Aitari; / arnas berori bialdu gizadi osoari. Or Poem 549. Zure
Itzaren mende eitegabe gelditurik Itz berorrek batasunera deituz tankeratu ez balitu. Or Aitork 378.
(Tras demostrativo de segundo grado). "Esse mismo, esso mismo, hori bera, hori berori" Lar. "(Eso) mismo,
(c.) ori berori, orixe" Añ. "Orre gaitik ber orre gaitik (V), pour cette même cause" Dv s.v. ber. v. 1 bera (1).
Eta nolako baitaite hitz hau bakhotxarentzat, / Hau berori adituren du orduan beretzat. EZ Man I 49. Jangoiko
ta Gizon egiazko eginik geratu zan, edo Jangoikoen Semea gure aragiz iantzirik; eta Enkarnaziñoak ori berori
edo Gorputza artzea esan gura dau. Cb CatV 69s. Jesus, erdi-seguránza / orí oraiko graziarén, / ori béroi
esperánza / dá geróko gloriarén. LE Kop 154. Deseo orrek berorrek ekarten gaitu orobat humiltasunarekin
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1012

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Jaungoikoari eskatzera bere grazia. Gco II 76. Eta orregatik berorregatik Jesu-Kristok bere humiltasuna eta
pazienzia, geurk eduki bear degunaren ispillutzat eta exenplotzat eman zigun. Ib. 27s. Orain lo egin dezun / lur
ori berori. It Fab 248. Alzimedon orretxek / berorrek egiñak. Ib. 190. Bada orixe berori da berak gura leukiana.
Ur MarIl 115. Bada orrexegaitik berorregaitik bildur izan biar dozu, ez deutsula onezkero geijago itxarongo. Ib.
78. Orregaitik berorregaitik askoz obeto dijerietan dau. Ur Dial 57 (It argatik bera gatik, Dv hori bera dela
medio, Ip hartakoz ere). Orisen berori, / Gizon andi bati / Oraiñ egitera / Dijoa asten. AB AmaE 114. Orixe
berori esan deust beste batek bere. Ag AL 58. Ez dabe esaten setalariak, ori berori egiten dabela Eleizeak? Itz
Azald 208. Neuk, baña, orixe berori egin gura neuke. Altuna 81. Nik, egiz, dopaltzuet / Orixe berori. Enb 140.
Baña orregatik berorregatik, orain ariago gura dot soñeko apañakaz zu jantzija ixatia. Otx 119. Lenengo
kistarren artean ondasunak guztientzat zelan eta zegaitik ziran, liburu orrek berorrek ["Apostoluen egintzak"
deritxon liburuak] adierazten dausku. Eguzk GizAuz 13. Orixe berori gertatu zan Getarin azkenerako. TAg Uzt
221. Ikusi dezagun elkar, Maite, Zure edertasunean, nik Zure edertasun ori berori artuz. Or QA 168. Gaur,
Eibarko gaztiekin be ori berori gertatzen da. SM Zirik 30. Ori egin eban ba berak. Ori berori bakar-bakarrik!
Bilbao IpuiB 183. Lokarria autsi-eziña dela jakitea, jakite ori berori da lokarririk sendoena. Vill Jaink 160.
Iritzi hori berori dute oraingo gehienek. MIH 287. Hauzi hori berori bizirik dago beste aldeetan. Ib. 361.
Adituten dot, emazteagaiti diño berorrek . --Ori ta berori . Mic 13v.
(Precediendo a un sintagama nominal con hori). "Kuriosoa don beroi bigote errebittau orrekin" Elexp Berg.
2. (V, G, R-uzt; Lar, Añ, VocCB, Dv, H, Zam Voc), bedori (V-gip; Dv), beori (V-gip), berorri, beorri. Ref.: A
(berori, berorrek); Etxba Eib (bedori); Holmer ApuntV; Elexp Berg (beroi). (Pronombre propio de un
tratamiento de respeto con el verbo en 3. a pers.). "Usted", "Vuesa merced" Lar y Añ. "Vous, employé au
singulier; forme respectueuse qui demande le verbe à la 3. e personne; en usage dans la Vasconie espagnole.
Berorrekilako, qui est avec votre personne. Berorren, qui est à vous" Dv. "Ce pronom est habituellement
employé dans le sens de 'usted, vuestra merced' (esp.), forme polie de 'vous'" H. "Vos" A. "Apaiz eta handikiei
eman ohi zaien tratamendua" Elexp Berg. Tr. Documentado desde Lazarraga, y, salvo algún ej. de Duvoisin,
solamente en autores meridionales. Las formas en -orri para el caso absoluto se dan solamente a partir de
principios del s. XX. Au nik onela esaterako / asko dot errazoarik: / berorren serbitzaria nax ta / ez niri
barriz burlarik. Lazarraga 1195v. Berori defendidu jat eta / ni geratu nax galdurik. Ib. 1172v. Ze galantik dauko
gelau Berorrek, D. P. xauna. Mic 13r. Artu begi berorrek bere lekua, ze neuk artuko dot neurea. Ib.
13v. Agur D. Juan Xauna, dala berori aen ondo etorri zein urte onak; zelan dago berori ? Ib. 13r.
Alan daukat konfianzea zure Illustrisima Señoriak faboreziduko dabela bein berorren besoetara egotzi ezkero.
Cap pról (ed. 1893). Ni bekatarieu konfesetan natxako Iangoiko guztiz Poderosoari, Birjine Marie Santisimeari
[...], eta berorri Aite Espirituelorri. VJ 15. Atsegin det berori orrelaxe ikustea. Lar DT LVI. Aita: Agintari naiz;
baña orañ berori da nere agintari. Cb Eg II 389. Jauna, esan zion, Berorrek gizonai agintzeko eskua badu; baña
elementuai ez. Cb Just 36. Berze batzuetán, Maitatzendút beróri nik, Jauna, ta nainioke kuadrátu santubátek
bekála. LE Prog 100. Erraten dió emastékiak: Jauna, dakusat déla profeta berorí. LE Io 4, 19.
(s. XIX) Jaune, non okultetu edo ezkutatu nateke berorren ire eta indignazioti? (Intza, 1801). ETZ 180. Jauna,
lotsa andi bat daukat neure pekatubak agertuteko, ta lagundu begit bedorrek. CrIc 160. Berori erori bekatu ain
itxusian? Errege baten alaba, ta anbeste urtean santa bat bezala bizi ezkero? Mg CC 134. Eman begit berorrek
beste penitenzia bat. Ib. 145. Nik ez dazaut berori. Mg CO 191. Etorri jat burura, ez dala izango berori dinuen
baxen santuba. Ib. 181. Berori eizazalia da dakustanaz, ta au jakingo dau. Mg PAb 179. Berori baxen Jaun
apaindu batek oñak imini ardan-etxe onetan? Ib. 42. Eskerrak emon egijozuz nekezaleen onegitasunari, zeintzuk
esaten deutsuben Maisu Jauna, ta berori. Ib. 51. Ez zedukala iñork berorrek bezelako Erbi-txakurrik. VMg 29.
Geldituko naizala berorren etxean Katu orde, ezer kostagabe. Ib. 38. Ez, esan zion S. Pedrok bere Maisuari, ez
eta bizitza kostako bazat ere, ez det berori ukatuko. "Non te negabo". AA III 511. Eztaki, milla gauza berorri
esan bearrak banituan, baña gaur ez dago betarik guzia esateko. Ib. 559. Zelan izan leite ori, dirautsee bestiak,
guk berori ezagutzen ezpadogu? JJMg BasEsc 89. Bai, Don Francisco Longa Jauna, argi argitan ifini dau
mundu guztijen begijetan, berorren zanetan irakiten daben odola antxinako Kanta-uritarrena dala. Astar II VIII.
Ez da landare au bedorren anaia jaunak uste deban bezin bakana. Izt C 163. Andria, berorrek asiten ezpadau,
ez dot nik iñoz ikasiko. Ur MarIl 102. Errachelek erran zioen: Ez bedi samur, ene jauna, berorren aitzinean
zeren ezin xuti banaiteke. "Ne irascatur dominus meus quod coram te assurgere nequeo". Dv Gen 31, 35 (Urt
eztakiola desagrada ene Iaunari, Ur ez bekio aserratu nere jaunari, Ol ez gaitzitu, ene yauna). Nagusi jauna,
auxen da lana, / amak bigaltzen nau berorrengana. Bil 77. Ara, Jauna, nik berorri diodana da eze, ez dirala
ainbeste zepo ta kate Salamanca guzian. Aran SIgn 61. Ez du beorrek berebiziyan ikusi orlako komeririk. Sor
Bar 42. Ez dakit berorrek jakingo duan, nola ezkontzen naizen Kortako alaba gaztenarekin. Zab Gabon 73.
Konsolatu bedi, bedorren alaba ezta bakarrik munduan geldituko. EE 1884a, 12. Esan bezait, Andre Madalen,
berorrek jakingo du, emengoa dan ezkero. Otag EE 1884b, 525. Apaiz Jauna, topatu det sukalkin bat guztiz
modu onian, eta berorrek baño ere obeto jana maniatzen dakiana. Bv AsL 52. Burkadak batzen ditut goixetik
gabera; / Berori barriz bapo, kontzejuko gelan. AB AmaE 259. Orixe bear genduke; zapaburua aña ez
nintzanean ezagutu ninduenak berori eta jauna esatea. Apaol 33. Emen nator, Alkate Jauna, bedorren agindua
egitera. Urruz Ezale 1897, 308. Aita, zelako engañu ain andia eroango daben Berorrek, ez baldin badago
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1013

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
zerurik. Itz Azald 42.
(s. XX) Oraidanik erraiten daud berorren goberniuarentako, kareterarik ezta eltan kona. Mdg 128. Esan
deust niri andreak berorrek ezeustala ezer ukatuko. Ag Kr 150. Obea da berorrek berak ematea. Goñi 75. Baña,
andre Klara, beorri etzan izango? Iraola 50. Nere illobak berorrek bataiatu zituan, nere semeak ostera Gerriko
zanak. Ag G 317. --Zer modu, Manuela? --Ondo, ta bedori? --Oso ondo Jaunari eskerrak. Urruz Zer 34. Ezin
batu gera. Onen onena len-bai-len berori guregana etortzea izango da. A Ardi 34. Ak parkatu ezkero, berorrek
be parkatu begijoe, jauna. Kk Ab I 27. Apaiz jauna: Beorri ez al zaio iruditzen, neri bezela, Zumalakarregi ber
bera ematen duela? Alz Ram 72. Erretore jauna, beorri ere alderdi abetatik? Muj PAm 52. Jauna, esan neban,
nigaitik bego nasai berori. Or Tormes 71. Zenbatek atsegin lukete berori ezagutzea nik bezela! Or SCruz 76.
Berorri bezin gizon formalik / bizi ote da munduan? Tx B 172 (dirigiéndose al vicario de Hernani). "Kuirao"
gero! Beori ere bertsotan ateratzeko esan didate-ta. Lab EEguna 115. Beorri emen, alkate jauna? Ib. 66. Nik
berorri gaeleraz egin? Ez, yauna, ez. Ldi IL 169. Etxera bakarrik abiatzen bada, garbituko dute berori bidean.
NEtx Antz 23. Ongi daki bedorrek, gure etxeak ez duala beorrentzat giltzik, eta abegi onez artuko degula beti.
Jaukol Ipui 47. Gauza zindorik edo garbirik sekula esan ete dau, gero, berorrek! Erkiag Arran 144. I, baña, ik
eztakik abade jaunari "berori" deitu biar jakona ala? SM Zirik 78. Ijitanua naz baiña, badaki ba Berorrek, neuk
be... jan-guratxua, Jauna, jan-guratxua! Bilbao IpuiB 70. Ikusten al du berorrek? Vill Jaink 50 (dirigiéndose a
un predicador). Zelan nai ditu berorrek, bost milla pesetak? Erkiag BatB 163. Jauna, Señoriak esango dau nai
dabena eta Bedorrek ezagutzen dau iñok baño obeto. Etxba Ibilt 480. Kontuz mintza bedi berori, jauna, zer ote
dion gero. Berron Kijote 204. Eta hara non esaten didan beltz batek: "Berorrek jo du noski Colombiako martxa
ontzian". MEIG I 60.
v. tbn. It Fab 156. Arr GB 121. Sor Bar 47. Moc Damu 11. Noe 50. And AuUzta 68. Osk Kurl 22.
Bedori: Bil 130. Xe 365. Ud 148. Sor Bar 89. AB AmaE 66. AzpPr 60. Ag G 275. Tx B II 186. Erkiag BatB 98.
Alzola Atalak 53.
Bedorri: Ill Pill 5.
Beori: Bv AsL 114. Apaol 122. Tx B 189. Kk Ab II 21. NEtx LBB 368.
Beorri: Sor Bar 67. Alz Ram 64.
"Vuesa merced, (c.) berori, berorrek, zu, o berorren mesedea; (AN) orrek" Añ. Cf. NEtx Nola 11: "Su
Santidad, Zure (edo Berorren) Gurentza [...]. Su Eminencia, Zure (edo Berorren) Gaillentza [...]. Su Ilustrísima,
Zure (edo Berorren) Argitza [...]. Su Excelencia, Zure (edo Berorren) Garaitza". Itenduéla káso berórren
Majestadeak ni pobreónes oroát nola errege andiénas. LE Prog 100. Berorren mesedeak / amar urteetan / astoa
entzungo du / ederki izketan. It Fab 46. Orrako jakintsu berorren Jauntasunak laudatzen dituan oriek. Bv AsL
198.
3. (SP, Urt Gram 72). "Beroni dago, il demeure tout seul. Berori. Beronek. Berorrek" SP. "Xoil xoilla berori
dago, il demeure tout seul. Beroni hari da. Beronek" Ib. v. 1 bera (4).
beroriek. 1. Esos mismos (pl. de berori). Cf. beroiek. Orien [ikaskizun aitorren] erraiñuak ez baiño
beroriek dakartzit. Or Aitork 256. Zenbait gauzaren alde eta zenbait gauzaren kontra agertu nintzen gaztetan,
eta berorien alde eta kontra naiz orain. MIH 374s.
2. Ustedes. v. berok (2); cf. berori (2). Ez bezate iges egiñ beroriek, ez eta ezeren beldurrik izan. Berron
Kijote 45. Ez al dituzte beroriek irakurri --Don Kijotek erantzun-- Ingalaterrako kondairak eta istoriak? Ib. 142.
berorika (V-gip), bedorrika. Hablando con el tratamiento de berori. "Arek txakurrai berorika eta abadiai ika
eitten jotsan" Elexp Berg. Ni baino zarrago dalako, berorika asi nintzakion bein izketan, bai neri damutu!!...
Ea, berorika itz egiteko, atxoa zala uste ote nuen esan zidan. A Ardi 31. Ez det nai neri bedorrika itz egitia. Ill
Pill 5. Ondoren emon zetsan milla esplikaziño, berorika zelan ein biar zan konprendidu eian. SM Zirik 79. --Ta,
ganera, ika diarduk neugaz? --Ez, zera! Berori-ka jardun bear izango dogu, ain zuzen bere, zaragiaren zeregiña
egoki egiten baiño ez dakian jaun zaldunaren tratamentuan...! Erkiag BatB 30.
berorikada. Forma del tratamiento respetuoso de berori. Ondoren emon zetsan milla esplikaziño, berorika
zelan ein biar zan konprendidu eian. Urrengo egunian juan zan dotriñara ta soltau zetsazen, abadiari,
berorikada batzuek. SM Zirik 79.
beroriketa. "Beroriketa (V), tratamiento respetuoso" A Morf 155.
berorixe (AN ap. A Morf 649). (Pronominal). Ese mismo (intensivo de berori). Yesusekin ere berorixe
gertatzen da orain. Ir YKBiz 79. Zergariak ere ez al dute berorixe egiten? Ib. 126. Maite aunagu, Malentxo, ta
ire gauzak arretaz begiratu ta zaitzea zegokigun. Berorrexegatik, orrelako baimena zoro eman baño len,
gurasoak arduraz aztertu bear dizkiñae gorabera guztiak. TAg Uzt 126. --Egun on, gazte! Ardaoa dakarstak
ala? --Berorixe, Bixente. Bilbao IpuiB 160. Berorixe, irakurleok, berorixe! Ib. 125. Quevedok eman zitun lenbizi
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1014

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
argitara, akaztun ordea; berorixe gerta izan zitzaien gerozko beste argitaraldi askoei. Gazt MusIx 73.
(Tras demostrativo de segundo grado). Orretxek du esku bere gain, eta zuzen asmatzen duenarentzako,
edonon orixe berorixe duzu zuzenbidezkoa, indartsuari dagokiona, alegia. Zait Plat 130.
(Tras sust.). Galde berorixe egin zioten Yoanen ikasleak ere. Ir YKBiz 93.
(Tras sust. det.). Ese mismo, en persona. Jaungoikoa berorixe etzaigu agiri, baña bai berak ez beste iñork
egin eztezazken arrigarri naiko. Inza Azalp 30s.
beroro. "Calurosamente" y "fervorosomante" Lar.
berorrelaxe. v. berehorrelaxe.
berorri. v. berori.
berosko. v. beroxko.
berotasun (V-gip, G, L; SP, Urt IV 85, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Dv, H, VocB), berotarzun (BN, S; Gèze, Lh).
Ref.: Lh; Etxba Eib; Elexp Berg. Calor. "Chaleur" SP, Ht VocGr, Lecl y Gèze. "Calor" Lar y Añ. "Abrigo,
aquel calor, alivio, o fomento, que se toma del vestido, del lugar abrigado" Lar. "Chaleur, c.-à.-d., état chaud.
Uraren berotasuna, la chaleur de l'eau" Dv. "État de chaleur" H. "Berotasun (L), -tarzün (L [sic], BN, S), état de
chaleur" Lh. "Calor" VocB. "Calor. Egunoko berotasuna botatzen dau makina onek" Elexp Berg. "Bero eta
berotasun ez dira guztiz berdinak. Normalean berotasuna objetu batek eman edo botatzen duenaz ari garenean
esaten da" Ib. Tr. Documentado en textos septentrionales desde principios del s. XVII; al Sur se encuentra por
primera vez en los primeros años del s. XIX. En DFrec hay 11 ejs.
Zu zara emazurtz gaixoen aita, hotzen berotasuna, nekatuen pausatasuna, flakoen borthiztasuna. Mat 282.
Atsekabek ene gorputza sekatu dute ilhetien berotasunak sukhaldea nola. Harb 339. Eta hotztasun hartarik,
negutik udara bezala iragan bedi ifernuko berotasunera. Ax 585 (V 376). Zeren adin hartan berotarzun
naturala flakaturik eta hozturik baratzen baita. Tt Ar 69. Heldu baita berotasun lankita bat, denbora luzez, eta
aphur bana emeki emeki hezurretan barrena sarthuz. ES 182. Nurk sü hunbaten khantian daguenian, hantik eztü
berotarzün aphur bat hartzen? Mst IV 4, 3 (SP bero). Nolako biurtza edo aldatzea egiten duen arrautzaren
izateak olloak ematen dien berotasunarekin, nork sinistuko luke? Mg CC 199. Geituten jako egarri edo edan
guria kalenturiaren berotasunaz. Mg CO 78. Iges egiten dot nik urrinera iraun ezinik agoetzar aren txipristina
ta berotasuna. Mg PAb 133. Zapi kedartu bat bekoki erdiraño izerdija artu, ta subaren berotasuna arinduteko.
Ib. 124. Ill zitzaion barruko berotasuna, leortu ta ugartu miñgaña egarriz. VMg 60. Eguzkiak bidaltzen diozka
argizagiari bere argi ederrak eta berotasuna. AA III 502. --Zerk aterazitzen ditu onela? --Eguzkiaren
berotasunak nere ustez. It Dial 109 (Ur, Dv berotasunak, Ip berotarzünak).
Udako egun luzeetan eguzkia goienengo mallara igotzen danean, beraren berotasunak kiskaltzen ditu
Erriberako baratzaetan arkitzen diran aza guztiak. Izt C 158. Eztu haiñ laster bestiak senti berotasuna, / Non
baidathorko gibelat arima zoakona. Gy 162. Sartzen bada [belharra] barnerat, itxurak enganaturik, belhartegian
bihurtzen da, berotasuna hartzen du eta gozoa galtzen. Dv Lab 121s. Iguzkiak bere berotasunaz lurrei eta
itsasoei bethi khentzen diote beren gozoetarik. Ib. 73. Eta sutan yarri ziren berotasun aundiko gizonak, eta
arnegatu zuten Yangoikoain izena. Echn Apoc 16, 9 (Dv beroak xigortzen zituen gizonak, Ur (V) berotu ziran
gizonak bero andijagaz, Ur (G) kiskali ziran gizonak bero andiaz, Ip txispiltzen ziren gizunak beruaren handiaz).
Lugartzak biltzen dira berotasunera, eta an bertan txautzia onena. Sor Bar 44. Asko eraten badu / barrundikan
oztu; / berotasun aundirik / sentituko eztu. JanEd I 25. Eguzkiaren berotasunak / Gaukaz añ baltzizkaturik. AB
AmaE 30. Eguzkiaren argi ta berotasun guztia etorkon bere arimara. Ag AL118. [Eguzkiak] bere berotasunagaz
landara, zugatz, bedar eta beste enparau guztiai indarra emoten deutsela. Itz Azald 164.
(s. XX) Kendu zizkigun berotasuna baizen besterik ematen etziguten geure jakak. Ag G 10. Sentitu det
barrenen gauza bat, berotasun aundi bat bezela. Ill Pill 19. Sabelak eta buriak labe gorritu baten berotasunean,
ba eta zangoak ere izpiño bat herrestan. Zub 98. Bainan zer berotasun gozoa ez deramauku laster urdailerat
[arnoak], hainbertze urinki hotzer gain-behera su eman nahi baliote bezala! JE Ber 28. Mediku arraio arek
yeurti eusten destañiek neuken odol apurre irekiten ipiñi eusten, da uste dot axek berotasunek osasune be ekarri
eustela. Kk Ab II 48. Eztakit nik asabaren odolak, baiño jan-edanaren berotasunak bai. ABar Goi 15. Ezpaitaki
egoaizearen berotasuna ala barrendik datorkion kiskaltasuna danentz. TAg Uzt 29. Gaztetan edurretan bizi izan
ziranak, orain itotzeko zoriko berotasunean berdiñ. JAIraz Bizia 70. Jakina, gaitz da erabakitzea araugaindiko
gertariak diren zinez, ala fisika-arau ezagunean eraginak (berotasuna, eguratsaren txilistindarra...). Mde Pr
337. Eta haren iztarrak, mardul eta fresko zirenak, berotasun batez iraganak izaten ziren gizonaren eskuak
heien gainean zabaltzen zirelarik. Mde HaurB 18s. Eta aren magallean ta altzoan aztu-erazoko dot oe onen
berotasun kaltegarria. Erkiag Arran 156. Arpegiko berotasuna zerbait ibitzenago ta ausitzenago yoiakon. Ib.
106. Su ikaragarri bat, dena garra. Dena garra, dena berotasun! JEtchep 64. Alkondarak beti daduzkat garbi
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1015

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
eta prest, etxean bakea, salan bazkari ona, ohean berotasuna. Arti Ipuin 78. Berotasuna goza daiala, / doakizula
kolkora. Gand Elorri 88. Etxeok, zurezko ditugu geienbat, eta berotasun aundi bage asiko litzakiguz su ta gar.
Erkiag BatB 13. Lo artzen genduan txoferraren ondoan motorraren berotasunarekin. Salav 60.
(Ae ap. VocPir 310; G-bet), berutasun (Dv (que cita Orreaga)). Fiebre. v. bero, beroen; sukar. Publiok
aita aspaldian sabelzardun edo beerakoarekin eta berotasun edo kalenturarekin gaxo zeukan. Lard 529. Zegoan
beñ batean nere gisa gaxo, eta nik daukadan berotasun au bezañ gaiztoarekin. Arr GB 81. Berotasun aundia
daukazu, eta ezpañak txit leorrak dauzkatzu. Ib. 79. Eztezaket lo egiñ; berotasunak erretzen nau (AN-5vill).
Orreaga 67s (ib. 91 (AN-erro) berotasun, 59 (AN-ulz) berutasun; ib. 51 (AN-larr) bero). Josetxo ogean dago
iru egunean berotasun andiaz. Echta Jos 62. Baño berotasun andiak igaro zituan, gaixorik iduki zuten, ta oetik
jaikita gero ere, alegiñ guztiak eginda ere, Joanes etzan geiago lengoa izan. Ag G 203s. Eztula sarri, zikiña
ugari, berotasun bukaera gabia, izardi likiñ artian. Artetx Itzald II 44. Sukar legorrak soin-atalak iaten
dizkienean, ona izaten omen da berotasunaren aldentzeko oin-azpiko zana ziztatzea odola izuri dezan. Ibiñ
Virgil 103.
(V-gip; Lar, Añ, Hb ap. Lh, H). Fervor, ardor; apasionamiento. "Fervor" Lar y Añ. "Cólera", "fogosidad" Añ.
"(Au fig.), échauffement" H. "Échauffement. Syn. gortazun (S)" Lh. "Iracundia" Etxba Eib. Ernetasun,
iratzarpentasun, barreneko berotasun, eta bertze fabore handi batzuk. Ax 105 (V 70). Ontasunean dabillanari
Spiritu Sainduak emaiten dioen indarra, berotasuna, konsolamendua eta donua. Ib. 484 (V 313). Guti
seguratzen zaitu lekuak espirituko berotasuna faltatzen bazaitzu. SP Imit III 27, 3. Agudotasun eta berotasun
espiritual saindua. SP Phil 187. Nola Orazioneak ezarten baitu gure adimendua Iainkoaren argian, eta gure
borondatea paratzen baitio zeruko amudioaren berotasunari. Ib. 89. Hasi ziren berotasun handi batekin, hagitz
gogotik eta zinzinez bere dorrearen egiten. ES 389. Har zatzu berotasun eta zelo hañitzekiñ. Ch III 3, 1. Galdetu
berotasun handirekiñ sainduen arartekotasuna. Ch I 19, 6. Nolakoa izatu den othoitzetan hekien berotasuna eta
iarraikitasuna. Ib. 18, 2. --Nola ardiesten da denbora batetako pena horren barkhamendua? --Karitatearen
berotasunaz, penitenziazko obrez eta induljenziez. CatLav 275 (V 137). Suak erran nahi zuen karitatearen
berotasuna. Ib. 403 (V 193). Oraño xede bera maiz erreberritu behar da eta entretenitu edo xut-atxik-arazi bere
garbitasunean eta bere berotasunean. He Gudu 70. Ezagütüren düzü orano segürki zure debozionalatko
hotztarzüna khanbiatüren dela, zelialako berotarzün saintü batetara. Mst XX. Irakurtza da gure arimeko
berotasuna biztuten daben egurra. Añ LoraS 86. Ezta asko, janari santu au jatea, ondo egosi edo dijeridu bear
da, berotasun zeruzkoaz artu ezkero. Ib. 61. Orduban esan oi zituban berbaak, batez bere Jangoikuaren
amodijuaren gañian, agertuten ebeen bere biotzeko berotasuna. JJMg BasEsc 283. Au entzutean irazeki zitzaion
Irizar jaunari su ta gar, eta bere berotasunarekin eraso zion goien bean maizter zintzoari, asmatu-al guztia
esanaz. Izt C 164. Alako indar eta berotasunarekiñ [predikatzea]. Aran SIgn 93. Alako espiritu ta
berotasunarekin [...] itz egin zien. Ib. 32. Gau batez, oraziuaren berotasunik aundienian, agertu zitzaizkan Jesus
eta Maria aingeruz inguraturik. Bv AsL 81. Berotasunik andienaz deseatu izan du beti. Arr May 190. Oraindik
berotasun andiagoaz saiatu zan lan onak egitera. Ib. 112. Behin bere debozioniaren berotarzünian Alfonsak
erran zeion Maria Birjinari: [...]. Ip Hil 174. --Baiña io egin ei zenduan bada? --Io edo, eztakit bada nik,
berotasun atan... Ag AL 45. Errosario Santuaren zabaltzalle berotasun andikoa. Itz Azald 70. Biotzeko
berotasuna arpegian igarten jakuela. Ag Kr 42s. Lenbiziko jendearen berotasunak aztutzen ziradenean zer
gertatzen zen ekusi artean. Goñi 81. Sinistearen berotasuna daukenak euskerazko ikastolari lagun egin bear
deutsoe. Belaus LEItz 110. Eta nere animaren berotasunik aundienaz, bein eta berriz eskatzen dizut. ArgiDL 50.
Mutil gaxoa... ! Ez du / elurrak il, ez: / berotasunez il da, / maitasun-miñez. Jaukol Biozk 50. Eztauko orrek
gogoan berotasun andirik (V-ple). A EY III 284. Ikusi al dezu Arrasateko erriaren berotasuna? NEtx Antz 65.
Amaika bider damutu zitzaion berotasun txoro batean egindako ziña. Etxde JJ 67. Mireni idaztea erabaki dut.
Ai, nere berotasuna paperera biur aal ba neza... Txill Let 45. Artu ditzagun lan ontarako / premizko
berotasunak. Basarri 6. Jendez bethe betherik zegoan tokia eta gero ta handiagoa zan berotasuna. Osk Kurl 177.
Frontoietan jokadarik ederrenak egiten diranean besteko berotasunaz, txaloka hasi ziran ikasle guztiak. Ib. 175.
Biotzean alako berotasun bat sortarazten digula. Or in Gazt MusIx 34. Gazte-aize txoroak besterik ez dira gure
kontuak... Laster aztuko dira oien berotasunak. NEtx LBB 14. Maitasun horren berotasunaz luzaz dezatela goza.
Xa Odol 289.
Excitación sexual; celo de los animales. Izan badute aragiaren gerra, berotasun edo arrotasunen bat. Mg
CC 107 (v. tbn. CO 150). Zeren berenez duen berotasunaz gañera ardoarekin erazekirik ezin eskura ditue beren
buruak, ta mugitzen dira zentzurik ez duen animalien zikinkerietara. AA III 381. Egija da, sarri euki ditudazala
orrelako pensamentu loi eta berotasunak. Astar II 138. Eta gertatu zan nasierako berotasunean bertan
begiratzea ardiak zigorrai, eta egitea ume mantxatu eta nabar eta asko kolorez nastutuak. Ur Gen 30, 39. Xalbat
--ekin zun Engrazik giza-berotasun aren oldarrari ezin eutsika--, zure-zurea nauzu! Etxde JJ 110. Beorren
berotasuna denetan gartsuena, noski; Venusek berak eman zien gar ori. Ibiñ Virgil 99.
berote (Dv A; Hb ap. Lh, H). Temporada de calor. "Temps chaud, série de jours chauds" Dv. "Saison de
chaleur, chaleurs continues. Berote handia, luzea" H. Eskualduna da guztien artean ez hotzetez, ez berotez, ez
gosetez ezin bentzuturikakoa. ES 108.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1016

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
berotegi (Lar, Añ, Hb ap. Lh, Dv). "Calefactorio" Lar y Añ. "Chauffoir, lieu où on se chauffe" Dv. Nik
errukirik andienarekin eman, negua ondo igarotzeko, toki ezin obea; jangarritzat eznea, berotegitzat sukalde
bazterra. VMg 10.
"Caldaria cella, maño berotako gela, maño berotégia, maño berotókia" Urt IV 55.
beroti (Lar, Añ). "Caliente" Lar y Añ. "Caluroso" Lar.
berotoki. "Caldaria cella, maño berotako gela, maño berotégia, maño berotókia" Urt IV 55.
berotsu (Lar, Añ, Hb ap. Lh). "Caliente" y "caluroso" Lar. "Caliente" Añ. "(Hb), 1.º sujet à la chaleur; au chaud;
2.º ardent; 3.º à peu près chaud" Lh.
(Fig.). Nire gorputza eta odol berotsua... / Hezur batzuk oraindik... Ezpaitzen naikoa! Arti MaldanB 226.
Abeslari-talde, musikazale ta adiskideen urrutidazki berotsuak poz-eztitan entzunak izan ziran. AEmil EMusika
34.
berotto. "Beroto /beot'o/ (adj.), un peu trop chaud" Lrq. v. beroxko.
- BERO-BEROTTO. "Beroberóttua, lo más calentito" Iz Ulz.
berotu (gral.; Lcc, Mic, SP, Urt, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, VocCB, Dv, H, VocB).
Ref.: A; Lrq /beot/, /beoce/; Iz Als 83; Etxba Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg; Gte Erd 259.
Tr. General en todas las épocas y dialectos; documentado ya desde Dechepare. En DFrec hay 37 ejs.
1. Calentar(se), dar calor; calentar(se), (hacer) aumentar la temperatura. "Calentarse"y "escalentarse" Lcc.
"Berotzea, chauffer, se chauffer" SP. "Calefacere" Urt IV 56. "Se chauffer" Ht VocGr. "Calentar", "calentarse",
"acalorar", "acalorarse" Lar. "Abrigarse", "abrigar" Lar y Añ. "Chauffer, se chauffer. Ura bero zazu, chauffez
l'eau. Berotzen nago, ari naiz, je suis à me chauffer, je me chauffe" H. "Otzak nago ta berotzera nator" Elexp
Berg. "Doi bat berotu da (BN-ciz-arb)" Gte Erd 259. Suiak bero, hurak xahu, hats hartzeko airia, /
ainguruiak zuien goarda, ararteko sainduiak. E 65. Eta zegoen iarririk zerbitzariekin, berotzen zela su
bazterrean. Lç Mc 14, 54 (He, TB, Dv, Ol, Leon, Arriand, Ker, IBk, IBe berotu). Jarri banadi sugatean, /
beroetan jat iturria. Lazarraga 1190r. Aoti bero ezak labea ta zarra. RS 355. Zarra ta labea aoti berotu. Ib. 488.
Abreek berotu zuten / bere hatsez Haurtxoa, / berze surik ez izanez / kontentatu gaxoa. EZ Noel 52. Gero ekharri
zerozten / berotzeko egurrak. Ib. 63. Iguzkiak beratzen du ezkoa, eta gogortzen lurra. Eta zertarik heldu da
haur? Ez iguzkia beraganik. Zeren hark biak orobat berotzeintu. Ax 109 (V 72). Hauk daduzkatela zeruak eta
elementak; haukiñgatik suak berotzen duela, iguzkiak argitzen. Gç 29. Heldu zaio komunzki akzident hori hanitz
berotua eta borthizki malfonditua denian eta guziz udan zenbait belhar gaizto ihitzez bustia yan ondoan. Mong
589. Puntu onetan oera naiz, da enaiz ondo berotu. Acto 126. Eguraldiak baño agitz geiago berotu zituen
ibilzak, jostaketak eta barazkariko jate ta edate galantak. Mb IArg I 375. Gobadan ta lisiban berotu ta beratu
baño len. Ib. 279. Eman zen berotzen Kaifasen etxe aitzinean biztu zuten su batean. Lg II 263. Kapet, behar duzu
/ labeko suia piztu, / ahal bezain bertan / behar likezu berotu. AstLas 30.
(s. XIX). Tabernako sukaldian / berotu ezinik. DurPl 55. Baita bere erregututa ekarten sutondora, otza dan
aldijetan berotu ditezan, ta liortu daijezan abarka bustijak. Mg PAb 106. Berotu egizu laster ura. Ib. 76. Ekarri
ziezten janaririk ederrenak, ta sabela berotzeko katillu bete ardo berotu ta zirakiana. VMg 87. Gona atal askoz
adobauak berotu ta estalduten daben legez dezenziaz presonea. Añ LoraS 99. Zer balio dau, diño Santiagok,
esatea ao gozo laban bategaz bearturik ta premiñaturik dagoan bati: ea, zoaz, berotu zaite, erremedia zaite,
ezerbere emoten ezpadeutsazue? Ib. 64. Gu argitzeko, gu berotzeko, gu mantentzeko edo alimentatzeko, gu
janzitzeko. Gco I 399. Burnia sutegian berotzen eta erazekitzen da. AA I 412. Jan-edanetako sobraniek edo
friandizek, odola berotzen ta umoreak nahasten dituzte, osasunik hazkarrena maiz flakatzen dute. Dh 198. Otz
danian berotu nai izatia, edo bero danian preskotu nai izatia. fB Ic II 256. Gari kokuak jana, arto berotu eta
galduba, aragi ustela edo erdi ustelduba, onzat salzen dabeenak. Astar II 166. Asnas-lurriñarekin / berotubaz
lastoa. Echag 123. Hala nola argi izarrak aintzintzen baitu iruzkia, eta hunen ethortzea, Lurraren argitzeko eta
berotzeko. MarIl 93. Etziok ez berotüren Etxehuni südürra / Galharragako auherrek ekharririk egürra. Etch
364. Dabidek zartu eta / Sunamit artzeko / esan zuen zuela / oñak berotzeko. It Fab 252. Iturrietatik eta itsasotik
ateratzen da ura berotu edo irakinda. It Dial 112s. Aberea berotua edo izerditua badago etzaio eman bear
edaten. Ib. 75s. Sutondoan ezartez, / Ongi beroturik, / Alderdi batetik, / Bai eta bestetik. Arch Fab 199. Ez dauka
zek berotu, eta orregaitik abere bik eureen arnasiagaz berotuten dabee. Ur MarIl 96. Gorphutz berotutik
darizkon lanhoak, / Azor zaharraren sudur filosofak / Estudiatu baititu. Gy 221. Donzella gazte bat eman bear
ziotela, bere zarzaroan berotu zezan. Lard 206. Taulen gainean, urez bustirik, espalka metatzen dute; eta berotu
denean aziendei ematen diote. Dv Lab 264. Ezaratzu kasolan urina berotu denean. ECocin 4. Gose naizenean
jateko, hotz naizenean berotzeko, erortzen naizenean xutitzeko. Laph 50. Eguzki goxoa sartuta zulo triste hura
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1017

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
apur bat berotu zan. Arr GB 77. Ekarzu onera Martolonetik erosi dezun ortatik, barrendik eta kanpotik berotu
gaitean. Zab Gabon 35. Nur egon daite sü handi baten khantian aphür bat berotü gabe? Ip Imit IV 4, 3.
Lagundu zion berotutzen eta arropak legortzen. Bv AsL 207. Sua berotzeko, ura edateko, / Ogia jateko, / Abere
ta piztiak bera serbitzeko. AB AmaE 350. Palta zaio beroa, eta bi aberek beren arnasaz berotu bear dute. Arr
May 113. Jarri zuan talo burnia berotzen. Apaol 64. Gero lurraren argitzeko, berotzeko eta gizonak ikus ahal
zezan bere bidea, egin zituen eta ezarri izarrak baino aphalago iruzkia eta ilargia. Jnn SBi 33. Ostatuak
gorphutza berotzen du, nahasten, deboilatzen, sordiesten. Arb Igand 130. Urteteko goizeti / egun argi baten /
eguzkiak mundua / berotu baino len. Azc PB 97.
(s. XX). Baña ondo berotu eben, su andi baten aurrean jaten da edaten emonda. Ag Kr 32. Aski da untzi hetsi
batean ezartzea ur xorta batekin, eta azpitik berotzea. JE Bur 87. Besiguak erreta, txitxardiñak oliotan berotuta.
Ag G 228. Bordaxuriko su-ondoan berotzea bezala. Barb Sup 111. Ogia ta okelea, ta neguan berotuteko egurra
edo zeozer beti ekarten ebalako. Or Tormes 9. Ta oiñazez itoriko agureak, esku beroz nexkaren esku ozpinduak
berotzen zitun. Or Mi 142. Bestetan ezin berotu eta / patrikan daukat eskua. Tx B 48. Holako barne haundiaren
berotzeko negian, zer sugaiak behar zituzten erre? Zub 82. Ahurraren barnean berotuz untzia. JE Ber 28. Piztu
su-gorrija soña berotzeko. Laux BBa 8. Barriro beroturiko lapikokorik ez bigarren lorako mattasunik etzirala
bape on. Otx 91. Etzian Primo gizagaxoak asko uste [Lege-batzarreko] aulki oiek berriro berotu bear ituanik.
Ldi IL 23. Janariak bear bezela berotu eta samurtzeko. JMB ELG 42. Ikusi zuen Pedro su ondoan eseri ta
berotzen ari zala. Ir YKBiz 474. Hura bizkarrean ederki berotuko zen; ni segurik izerdi-lapetan emaiten nu xapa
horrek. Lf Murtuts 11. Guzti oiek berotuko badituzu, egurra bear dezu. Munita 30. [Eltzekari] bezperan egin eta
goizean berotutakoa. JAIraz Bizia 87. Pitxarkada bat ardi-esne bota zun egostaldi bat ar zezan eta arekin bere
urdalla berotu ondoren, ondo irabazitako oe-atsedenaren billa joan zan. Etxde JJ 10. Godaleta behatzen artean
berotzen zuela. Mde HaurB 10. Oe estalkiak, berotu zedin, ugaritu eutsazan erruz. Erkiag Arran 158. Nolako
atsegiña bere eskua nik berotzekoa! Txill Let 61. Geuk emongo deutsuguz geure lumarik gozatsuen eta
ederrenak, berotu zaitezan. Bilbao IpuiB 40. Bere ankartea maitatu, / eta gerria berotu. Arti MaldanB 229. Hau
delako tratua: kometitu, ohea berotu, eta ometitu, maitalea eduki. Arti Ipuin 59. Han hemenka lurrari zanpako
batzu emanez zangoen berotzeko. JEtchep 99. Arratsalde guztiko beroarekin berotutako bidearen barrena. Anab
Aprika 83. Eguzkia itzali ondoren, aren argiarekin argitu ta berotu nai. Vill Jaink 133. Egun, goiz iduzkiak
berotuko dik. Larz Iru 94. [Su] aren bueltan zeuden, txandan bizkarrak berotzen. Salav 91. Ainbeste urtetan bere
emaztearekin berotu zuan gela artara. NEtx LBB 56. Nun da gauaz jendea hobeki, ezinez eta ohean, zangoak,
gorputza eta bihotza direlarik supazterreanontsa berotuak? Ardoy SFran 270. Arratsetan berotzen zauku
sukaldea, / harat biltzen denean gure haur aldea. Xa Odol 149.
v. tbn. JJMg BasEsc 184. Jaur 198. Inza Azalp 31. Altuna 90. FIr 150. Eguzk GizAuz 51. SMitx Aranz 218. SM
Zirik 69. BEnb NereA 124. And AUzta 129. Izeta DirG 111. Ibiñ Virgil 96. Uzt Sas 33.
(Impers., con aux trans.). Hacerse caluroso el tiempo. Eta hegoak derauntsanean, diozue: Berotu behar du;
eta halaxe izaiten da. HeH Lc 12, 55 (Leon berotuko du; He bero eginen du, Lç bero eginen duela, Oteiza bero
egingo du, Dv bero izanen da, Ol bero egingo dik, IBk sargori egingo du). Emen baño giro obea dago kanpoan.
Gaur berotu du pixka bat. Goazen gu ere baratzara. Lab EEguna 75. Eguna urdin garbia. Berotu bear du poliki
eguerdirako. Ldi IL 40. Egoaizeak yotzen duela sumatzen baduzue, esaten duzue: Berotuko du, ta ala agitzen da.
Ir YKBiz 286. Egoaize piska batekin asko berotzen zuan, da gaizki ibiltzen giñan. BasoM 134.
(V). "Lepoa berotu (V), dar una somanta" A EY III 338. "Mutikua! etortzen banok orra neuk berotukostat
belarrixak" Elexp Berg s.v. belarri. "Mutikua! geldi ezpaaiz egoten kaxkarra berotukostat, e" Ib. s.v. kaxkar.
Ta au asko ez bazan, kastigubagaz, zurriagaz, saijetsak berotubagaz edo domaubagaz. fB Ic I app. 29. Andriak
egon biar / bizkarra berotzen, / gizonaren eskutik / azotiak artzen. Xe 252. Juana Mari, berbalari zagoz goizeon,
mutikoari eperdia berotu deutsadalako. Echta Jos 31. Zuri kaskarra berotzea. Ag G 309. Makiña bati muturezurra
/ ederki berotu diyo. EusJok II 155. Belarrondua jarri / eustan berotuta. Enb 163. Manu, gurok bioen
artean lepoak berotu daioeguzan onei? Kk Ab II 11. Erriko mutillik yasekuenai narrua ondo berotuta aurrezaurre,
danak makillekaz. Ib. 63. Baserritarrari bei bat kendu, ta bizkarra berotu. Or SCruz 51. Ipurdia berotu
bear diok eta batere apaldu bage goiko torreko gela illunera bialdu. Etxde AlosT 30. Ez etorri gero bat edo bati
bizkarra berotu barik! Bilbao IpuiB 56. Eta lanera, zure bizkarra / berotzia nai ez bozu! BEnb NereA 103.
Arrazoiarekin berotu ziola iphurdia. Osk Kurl 103. Goiz artan oian arrapatzen zanari irizillakin bizkarra
berotzia. Etxba Ibilt 470. Bizkarra ongi berotutzia / merezi du olakuak. Uzt Sas 233.
"(S; Foix), couver. Olloa ari düzü araultzen berotzen (S-saug), la poule couve les œufs" Lh. Kardantxilloa,
emea abian / egokanean berotzen / arrautzatxuak bera galian / aurreko zugatzto baten / kanta ta kanta / dago,
eztanda / egin bearrez soñutzen. Zav RIEV 1907, 94. Millaka arraultzak berotu eta biamonez argitara. Or Eus
319. Bidean zoazela kabi bat arraultz ta txorikumeekin ta aien gañean berotzen ditun ama zugatz batean edo
lurrean upatzen baduzu. Ol Deut 22, 6.
(gral.; Urt, Lar, Añ, Dv, H). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. (Fig.). Animar(se), excitar(se); encender(se),
encolerizar(se). "Accendere [...] piztea [...] hirrikátzea [...] berotzea" Urt I 71. "Afervorizarse" Lar. "Fervoroso,
berotua" Lar y Añ. "Animer, exciter [...]; s'animer" Dv. "(Au fig.), animer, enourager. Bihotzak berotzatzu,
réchauffez, animez les coeurs (EZ Man). Guziz berotu zen, il s'anima, s'irrita fort" H. "Animarse, disponerse" A.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1018

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
"Acalorarse. Berotu jakon eta egundokuak esan zotsan" Ib. "Berotzen danian kontuz arekin" Ib. "Adinekoek nornori
gisa darabilte [...]. Gazteek, ordea, nor" Ib. Bero ezazu ene epeltasuna, erra itzazu ene inperfezioneak.
Mat 254. Zure intenzionearen arauaz amoriozko misterio haur amoriorekin errezibi dezakedan bezala piztu eta
berotu. Ib. 252. Halaberki Karitatez berotzatzu bihotzak, / Herraz eta gaitzeristez oraindaraño hotzak. EZ Man I
38. Amorioak beroturik, egiten zuten lehenagoko sainduek Iainkoaren zerbitzuan, hanbat balentia. Ax 487 (V
314). Zeren nola ezpaitzuen hobenik, bere hoben gabeak, bere konzientziak, berotzen, konsolatzen eta
esperantzatzen zuen. Ib. 449s (V 293). Debozionea berotzen eta bizitzea oneratzen dutenei artha handiz
iarraikitzea. SP Imit III 45, 5. On da kanpoko lanei lotzea [...] bihotzen garbitzeko eta berotzeko, ikusirik
tristezia datxekola beronez hotz eta idor den azturari. SP Phil 467s. Eta notha eta eskas hek erakusten
derauzkigun argiak berak berotzen gaitu. Ib. 79s. Argituko tu gure adimenduak, eta gure borondateak berotuko.
Gç 27.
(s. XVIII) Esperantza horrek neure baithan mugidaturik eta beroturik, heldu natzaitzue neure obrattoaren
ofrendatzera. ES 403. Bai halaber berotzen den bihotzik hotzena ere bere bokhantza samurraz eta izpiritu
khartsuaz. Ib. 146. Zaude erne ene hitzen aditzeko, hek berotzen dute bihotza, hek argitzen spiritua. Ch III 43, 1.
Bethi gare ephel, zuk berotzen gaitutzu. Ib. 14, 2. Guk haren gana dugun debozionea gehiago berotzea gatik.
CatLav 340 (V 165). Gure desirak berotuko tu, eta berretuko tu Jainkoaren ganateko gure amodioa. Ib. 342 (V
166). Aldera gakizkion. Berotu, sutu, erreko ere badigu Jaungoikoaren amorez geren biotza. Lar SAgust 16. Zük
fermotzen gütüzü, eta epheltzen girenian, zük berotzen gütüzü. Mst III 14, 2. Hau aditu ta poz-atseginzez berotu
zen kalonje gaztearen biotza. Mb IArg I 287. Lagun zadazu zure Biotzeko amorearen sutegi biziaren
konsiderazioan ondo sartzeko, ta burnia baño otzago ta gogorrago banago ere, or berotu ta beraatuko naz. Cb
Eg II 39s. Orañ Konsiderazio ta Afekto oietan obeto aurreratu ta irauteko anima berotzen da. Ib. 8. Kura Jaun
guzien biotzak Espiritu Santuak argitu, berotu ta giatu ditzala. Cb EBO 62. Batzuen eta bertzeen izpirituak
sobera ziren berotuak eta nahasiak erortzeko arrazoinerat. Lg II 271.
(s. XIX) Bai, orazioa da, non Espiritu Santuak argitzen dituan gure entendimentuak, ta berotu borondatea
ezagutzeko bekatuaren kalteak. Mg CC 189. Berotu bijotzak ezagututeko pekatubaren kaltiak. Mg CO 284.
Eskaeiozu, argitu daiela zure adimentua; berotu borondatea ta zolitu zure gomutea. Añ EL 1 15. Eta gu ainbeste
Komunioren ondoren ez gera berotzen? AA I 412. Eta sinhesten baduk, nola hagoke Jesu-Kristorendako
maithagunez guzia berotua, guzia sustatua izan gabe? Dh 239. Baietzka, ezetzka hek horla zirelarik berotzen.
Gy 147. Emazue tenploan, orhoitzapen ona, / Berotzeko gizonak, fede hirriskutan, / Ethor ditezken gerla
segidakoetan. Hb Esk 69. Ebandelioak baditu berthute gordeak, higitzen eta berotzen ditu bihotzak. Hb Egia 92.
Iñazioren hitzaz berotuak, guziek betan erran zuten: "Lur Saindurat! Lur Saindurat!". Laph 138. Beiñ alegiya
gizonaren barrunbeak Jainkoaren ezaguerak ta amoreak irme ukitu ta berotu ezkero. Aran SIgn 71. Aita-lenak
eman zizten berri onakin berotu ziran. Bv AsL 162. --Ez, Porru bategaz zan berotu disputan. --Bategaitik ez al
zan ainbeste berotu? --Bai, Porru iñoz alan ikusi ez dogu. AB AmaE 225. Eta holatan haren Jinkoaganako
amorioa bethi handitzez eta berotzez zoan. Ip Hil 198. Argi detzala ene irakurtzaileen izpirituak, bero hekien
bihotzak. Lap 145 (V 65). Argitzen eta berotzen du gure arima. Ib. 319 (V 145). Versaillarat bildu ziren hamabi
ehun deputatu berotuak, suminduak erregetasunaren kontra. Elsb Fram 57. Adixkidek berotu zuten. Eta erran
behar da: ez zuen hanbat berotzearen beharrik, edo zoin eskualde, Jainkoarentzat indar baten egiteko. HU Aurp
103. Ze zazpi mutil gazte / berotu ginean, / ioateko batera / Buenos Airesera. Azc PB 314. Neuk, Riktrudis, neuk
berotu ditut askotan etxe onetako gizonak erbestetarren kontra ioan eitezan. Ag AL 16.
(s. XX) Oztuak zeudenak Relijioko gauzetan, berotu dira. Goñi 100. Etzaitiala berotu, Mikolaxa; onla ezer
eztakitenak despreziatu egin biar dira. Iraola 27. Bainan, mintzatzeak berak berotua baitzuen, etzezaketen
bazterretako elheek izi. JE Bur 104s. Berotzen dira ezta-baida zitalean irri ta ziri dabiltzala. Ag G 81. Ta
eguzkiak bere erroz, bere ostrontzez egiten duena egingo dio Medeli goitiko beste erro, guar, ostrontz orrek:
argitu ta berotu; argitu, burua; berotu, biotza. A Ardi 109s. Mandazañak galdu ebela berau, ta onek zerbait
berotu ziran arrotxubak bai-ziran ta. Kk Ab I 15. Gorderik uzkur zauden Bidarrain nexka mutiko xoraldak. /
Eta gu gaitu berotzen orain' Otxalde zenaren kaldak! Ox 31. Kristau epelak berotuko ditut. ArgiDL 103. Zure
besarkaz berotu, arren, / gure Erriaren biotza. Jaukol Biozk 94. Ba zeran esan dioteneko / berotu zaio barrena.
Or BM 50. Olerkariek berotu izan baitute erria bizkunde guzietan. Ldi IL 139. Jardunean berotuaz, seta
gogorrari ekin diogunean. ABar Goi 55. Ontan, baña, ikusleetan norbaitek biziki zirikatu ditu gazteak eta laster
berotzen dira. TAg Uzt 34. Zertako berriz berotu bear aiz, neba? Zer irabazi aterako aberria sakailduz? Zait Sof
146. Eliz-gizon argi ta zintzo batek berotu zituan errian zerbait zezaketen guztiak makal-aldaketa aundi bat
egitera. Munita 31. Engrazik bere itz berotuetan etzun xalantaren izenik aipatu. Etxde JJ 133. Partidaren goraberetan
beroturik ziardutela. Ib. 33. Ez beingoan asi berotuten neskatillea. Erkiag Arran 158. Eta gaiñera
ezkonduteko / gogorik ez iat berotu. BEnb NereA 35. Ez konda, nik nehor, edo berotuko dudala Ameriketarat,
edo harat joaitetik, gibelatuko dudala! Larz Iru 142. Begiratzez, ikuitzez [...] edo beste eran batera griña oiek,
naita berotzea, erdizka izan arren ere, pekatu astuna da. MAtx Gazt 79. Gaztienetarik batzuk berotu egin ei
ziran, a zer ete zan jakin bear zala-ta. Alzola Atalak 59. Benantzionekoak [Ameriketara joateko] berotu al
zaituztee? NEtx LBB 32. Nork erran liro Frantses hilez geroztik Frantsesen arimak argitu eta berotu duen
bazter aldea? Ardoy SFran 270. Ez naizu geixago, Maittiorrek, autu onegaz berotu. Etxba Ibilt 481. Eta ori bera
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1019

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
egin zuan Santxo Panzak, nagusiarena ikusi-ta berotua ta pizkortua. Berron Kijote 164. Orixe Orixe berbera da
beti, baina eztabaidaren haize haserreak berotzen duenean inoiz baino ibilera arinagoa agertzen du. MIH 88.
v. tbn. Arg DevB 10. Mih 86. KIkV 116. Inza Azalp 130. Etxde AlosT 46. Xa Odol 133.
Excitar(se) sexualmente, entrar en celo. Eta halaber arrak ere, utzirik emaztén usanza naturala, berotu izan
dirade bere guthizián bata berzeagana. "Échauffés". Lç Rom 1, 27 (Ker berotu; He pasione beroak izan, TB
garthu, Dv khaldatu, Ol izeki, IBk, IBe, Bibl sutu). Ardiak bada berotzen ziren xigorrak ikhustean, hargatik
egiten zituzten ardi merkatu, pikotatu eta nothatuak. 'In ipse calore coitus'. Urt Gen 30, 39 (Ur nasierako
berotasunean, Dv estal-orduan, Ker estaltzen ebezan).
Achisparse con la bebida. "Beroturik da (S)" Gte Erd 223. Erremédioa dá berótzea Jangoikoarén árdoas:
ardogáu dá amórea. LE Ong 17v. Zer egin ote zan bartko soñulari ardaoz berotubaz? Mg PAb 70. Batzuek
edariz beroturik sartuko dira Elizako zokoren batean. AA I 530. Edanagaz berotuta, aaztuten dira urtiakaz, ta
aurrera daruee sailla, baita panparrerija bere ugari. JJMg BasEsc 209. Edaten dabe uste ebeen baño puska-bat
geijago. Berotuten dira, eta ardaua berbatsuba dana legez, esaten dau euretatik batek bestiari gogua betetan
ezteutsan gauzaren bat. Astar II 127. Ardoak berotuta, esku baten txapela zuala, paparra agirian ta gerriko
txistana atzeko aldean dindilizka. Ag G 195. Barrua ondo berotuta Naparroako edari baltzaz. Kk Ab II 10. Viva
Rusia! deadarrez iñoz baño sarriago ibilten dira, batez be napar ardaoak barrena berotu dautsenean. Eguzk
GizAuz 120. Idazti Deunak ardoz ez berotzeko dio; aragikeria dagola ontan. MAtx Gazt 79.
(Con aho, mihi, etc.). Bein miina berotu ezkero ezta begiratuten, ez zer esaten dan, ez nogaitik esaten dan.
Astar II 191. Drumontek hasi du berak pizten sua. Ba eta piztu; ba eta zenbeiti muturra ederki berotu. HU Aurp
60. Doñu jakin bateri ekin zion, entzuleen agoa berotu arte. TAg Uzt 204.
(Con buru, etc.). Calentar(se) (la cabeza), excitar(se); preocupar(se). "Calentar los cascos. Ordubete
diskutitzen egon, kaskarra berotu, ta etxera" Elexp Berg s.v. kaxkar. Ardoarén aiskide sobra déna misérien
ostatári dá: géro segitzendá desgobérnua, gero búrua berótu ta edozéin gauza errátea ta egitea. LE Prog 112.
Herodesek Galileako kristauai etzien gaitz andirik egiten, eta epel-epelean, ezer ezbaziran bezala, begiratzen
zien, bururik oiekatik asko berotu gabe. Lard 501. Aithortzeko ere dute Gipuzkoarrek, ez dutela orai artean
burua hanbat berotu hemen, hargintzako ala zurgintzako edergailuetan. JE Ber 75. Lanho tzar zurpail batzuek
hola dauzute kaskoa berotzen zuri? Ib. 80. Gixonari, ardauak buruba berotu ezkero, bardin ixaten dautso
edozein dollorkeri egindda be. Otx 111. Gizajoaren burua berotzen zan beti gauza batzuek oldozten. JAIraz
Bizia 87. Neure burua berotuko nuke geroz eta geiago. Txill Let 67.
(Con buru, etc.). Calentar (los cascos), incitar. Zerk dioke horrela Pariseko hiriari burua berotu? HU Zez
91. Oni ere buruba berotu diyo norbaitek. Moc Damu 29. Zuk, nere semeari burua berotu diozu neri dirua
lapurtzeko! Ill Testim 22. Aitari ere kaskoa nere kontra berotu ziok. Etxde JJ 6. Ene aitari burua berotzen ari
zatzaio Etxahuniako oñordekotza ken dakidan. Ib. 14. Gero, markesa aideko neskatxa aizeti batek burua berotu
dezaizula. NEtx LBB 138.
(Con odol). Excitar(se). Ardao puska bat edanak [...] odola berotu ta luxurijaren suba biztu eragiten
dabena. fB Olg 48. Begiraik, Patxi; etzeidak odolik berotu. Uste duk danak gerala ire antzekuak? Apaol 26.
Orregaitik, bereala berotu jakon bere odol garbia, beñgoan argitu jakon burua, aidabatean biurtu jakon biotza
gogo batetik bestera. Ag Kr 186. Odolak azkar berotzen zaizka, / ez dago mutill sotilla, / neri burura kolpe tira
ta / puskatu zuan botilla. Tx B I 242. Bere begientzako edertasun jatorra dan ikuskari orrek, odola berotzen
deutsa; ta ames-zorabioz beteten deutsez buruko garunak, an tribuna luzean, urrengorik urrengo itz egiten
daben gizonak. Erkiag BatB 145.
Llenar(se) de dinero. Donostiako merkataritza irabazi eroen bidez beroturik pill pill irakiten zegoen
denpora ospatsu aetan. Izt C 178. Aritza bakarrik utsi nai badezu, piñua kenduaz, poltsa berotzeko bide ederra
dezu. Munita 42. Arakiñari [txekorra] salduta, / ta arakiñak kalean diran / diru guziak bilduta, / baserrikoa
bialtzen dute / patrikadak berotuta. And AUzta 140. Iñork uste dun baño geiago / berotzen sakela. Uzt Sas 71.
Abrigar (esperanzas). On guzti oiek, ordea, nola atxiki, itxaropen oiek biotzean nola berotu, baldin etxea
loka badago eta goizetik gabera desegin baditeke? Vill Jaink 161.
2. (V-gip). (Uso sust.). "Berotu ederrak artzen ditugu aurten, este año sentimos grandes calores (V-gip)" A EY
III 256. "Sofocón, acaloramiento. Azitaindik igo dogu Arratera, eta berotua galanta artu dogu" Etxba Eib.
"Sofocón. Demaseko berotua artu giñuan muebliak jasotzen" Elexp Berg. v. beroaldi.
(Fig.). Acaloramiento, excitación. "Txotxolo ori dala ta ez dala, berotu bat euki dot lagun onenagaz" Etxba
Eib.
"Paliza. Berotu on bat merezi dau mutiko diabru orrek" Elexp Berg.
- BELLOTU (S). (Forma con palatalización expresiva). "Bellotü eta bellotze, chauffer, se chauffer" Lrq s.v.
bello. "Béllozte su-óndoan, caliéntate junto al fuego" Iz R 393.
- BELLOTUXE. (Forma con palat. expresiva). Animarse con la bebida. "Bellotüxerik (S)" Gte Erd 223.
Behala suia phizten deitziet belloxe zitaien. D. Béhéty GH 1931, 112. Gidariak ez dira aski maier, diroienaz,
usian ere, "bellotuxerik". Herr 15-3-1962 (ap. DRA).
- BERO-BERO EGIN (V, G, L, AN, S, Sal, R). Ref.: A; Etxabu Ond. Enardecerse, enfervorizarse; acalorarse,
alterarse. "Bero bero egin da (V, G, L, AN, S, Sal, R), se ha animado mucho" A. "Bero-bero einde egon.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1020

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
Decimos cuando alguien está furioso porque le han hecho algo malo. Ene (danadalakoa) bero bero einde
da(go)" Etxabu Ond. Bai, --iarraitzen dau Ezpeletakoak, bero bero eginda-- zure semearen kontra ta egiaren
alde. Ag AL 26. Txanogorrik azkenengo itzak bero bero eginda esan zituan. Ag Kr 186. Ejerzizio oien ondoren
aurrak Jaungoikoaganako maitasunez biotzak bero-bero egiñik [...] aitorketa egitera joaten dira. ArgiDL 132.
Ta ezta-baidan ebizela, bero-bero ein da, esaten detsa batak bestiari. SM Zirik 68. Eta edozein erritarrek il egin
zezakean aiztoz edo sastakaiz askatasun-arren bero-bero eginda. Zait Plat 76. Mutilla bero-bero eginda,
amarengana joan zan. NEtx LBB 126.
"Bero bero egin, dar somanta (V-gip)" A EY III 338. Bizkarra bero bero eginda bialdu zun. Or SCruz 77.
Eta artu makilla bat, eta bizkarra bero-bero egin eutsan gaixuari. Bilbao IpuiB 204. Atzeak bero-bero eginda,
kartzelan sartu eben sei egunerako guardasobillek. Ib. 249. Eperdiak bero-bero egin ostean. Ib. 250.
- BEROTUAREN ARIAZ. De tanto calentar. Behinik behin, olhetako labeak berotuaren ariaz barnetik
erreak eta janak izaiten ohi dira hiru ilhabeteren buruko. JE Ber 83.
- BEROTUAREN BEROTUZ. De tanto calentar. Zeru urdinetik, jostatuz, iguzkiaren iñarrek kizkietako
urrea eta mendietako legar zuria argitzen dituzte eta orozbat berotuaren-berotuz kixkailtzen. JE Ber 18.
- BEROTU-XAMARTU. Achisparse un poco. "Berotu xamartu da (G-azp-goi, AN-gip)" Gte Erd 259.
- BEROTUXE (Dv). (Aprox. de berotu). "Un peu chauffé, un peu trop échauffé. Ura berotxurik [probablemente,
errata por berotuxerik] emozu, donnez-lui de l'eau un peu chauffée" Dv. Lehenbiziko bihurgunean atxeman
zuten elgar; berotuxeak ere zirelakotz, kolpe bana edan zuten xahatotik, eta bazkaitera joan. Barb Leg 144.
"Arnoak berotuxe du, le vin l'a un peu trop échauffé" Dv. "Berotuxe da (S)" Gte Erd 259. Orduko zurrut
asko egiñak / berotutxiak buruak. Tx B I 258. Anitz edanik, eta edariak burua berotutxe baitzien, ez da handi
liskar ezin hezi bat sortzen bazen haien eztabaidatik. Mde Pr 137.
berotualdi. v. beroaldi.
berotugaitz. Impasible, (el) que no se altera. Tankera ontako billera batek berekin dakarren lenengo
estualdia, andre Katixak, bere mintzo zauliaren antzeaz berealaxe xamurtu zun, ele berotugaitzari gatz eta piper
erantxiz. Etxde JJ 87.
berotura. v. berodura.
berotxa (A Apend). Sensible al calor.
berotxo, berotxu. Dim. de bero. v. beroxko. Alkatiak au entzun ebanian (zer-edo-zer berotxua zan bera)
esan eutson: --Zer garbitu edo zer arraio? Kk Ab I 39. Yoskiñak, orduan, Artezkariyari bestela-baitakuan esateeutson
apur bat berotxua zala. Kk Ab II 95. Ezbear onek sutu oan Gergorio, berotxoa be bazan da. Akes Ipiñ
33.
- BEROTXOAGO. Un poco más caliente. Ur otzagaz igurtzi lenengo, gero berotxoagoagaz (V-arr). A EY IV
259.
berotzaile (Urt V 41, Lar, Dv), berozale (S ap. Lrq /beosale/), berotzale. "Calentador, el que calienta" y
"fomentador" Lar. "Ciniflo [...], andre ille koskoillatzeko burdin goritzáillea vel burdin berotzáillea" Urt V 41.
"Qui chauffe, échauffe" Dv. Astehartean [egin zinduen] halaber / hats hartzeko airea, / gero zeruaren kontra
/ den su berotzaillea. EZ Noel 141.
"Qui [...] stimule, excite" Dv. Espiritu Santua bera gure argitzalle, gure erakusle eta gure biotzaren edo
borondatearen ukitzalle eta berotzalle edukitzeak. Gco I 407. Atoz, Zeruko su animen berotzallea. AA I 455.
Lanik gabe direnek ez badakite norat egin, noren falta da? Berena edo berotzailena. HU Zez 107. Dena sua
baitzen, hura zen ororen berozale, hura ororen gider. JE Ber 66. Ethorri dira Algeriatik zonbait deputatu [...].
Nahiz berotzale zonbait aurkitu dituzten, bana-bertze harrituak dira zoin jarraikitzale guti duten hemen gaindi!
Herr 4-2-1960, 3.
Atzeman dituk, hik ere, buru berotzaleak! Larz Iru 38.
Maquinista. Joan den urriaz geroz suak derabila gure untzia, Bouloumbe berozale: ez du ikhatzak beltza
dezan zeren ukhan beldurrik. Prop 1890, 215. Injinadore alemana buru buruan zen, bere etxeko guziekin. Trika
tokitik han nituen aintzindari, langile, berotzaile eta guziak. Prop 1906, 278 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).
[Ogi-jotzeko] Maxinaren berotzaile, athorra mahunketan, Xoilo ari zen, Afrikako moro beltz bat iduri zuela
jadanik, maxinaren xuxentzen zikindua. Barb Piar I 230.
berotze (Lar). Calentamiento (sdos. prop. y fig.). "Fomentación, berotzea, oroltzea" Lar. Su txikian ez da
artzen berotze andirik, edo su txiki ta erdi illak bero andirik emain ez dio otzez dagoenari. Mb JBDev 96. Erri
aundi oien buru ernaia ta beso indartsua, erri aundi oien seta gaiztoa, erri lapur, anker oien buru-berotze oro
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 1021
mende.

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
alper-alperrikako gertatzea. Ldi IL 168. Atze-berotze on bat, eta ganetik sei eguneko kartzelia. Bilbao IpuiB
253. Eperdi-berotze on bat eta iru-lau eguneko kartzelia. Ib. 254.
bero-urten. v. bero-irten.
beroxe (S). "Beroxe /beos#e/ (adj.), un peu trop chaud" Lrq. v. beroxko.
(S ap. Gte Erd 259). Algo achispado.
- BELLOXE. Algo achispado. "Belloxe da (S)" Gte Erd 223. Cf. belloxe (rad. vbal.) en BELLOTUXE (s.v.
berotu).
- BEROXEAGO. Un poco más caliente. Eta Ellande badoa [ostatutik] kanpora; ez du gehiago iguzkiaren
beldurrik; zangoak tontoxago menturaz, barnea ere beroxago, bainan larrua zoin fresko! Barb Sup 72.
beroxka. 1. Dim. de bero. "Beroxka /béos#ka/ (adj.), un peu trop chaud" Lrq. v. beroxko.
2. (Sust.). "Perdigones, perdigoia, beroxka " Lar. "Beroiska (Hb), dragée, petit plomb (?)" Lh.
- BELLOXKA. "Belloska (R-uzt), medio borracho, litm.: calentito" A.
beroxko (S, Sal, R), berosko (AN-5vill, B, L, BN-arb, S). Ref.: A (berosko); Lrq /béos#ko/; Gte Erd 258. Dim.
de bero. "Un poco caliente" A. "Un peu trop chaud [...]. p(eu) u(sité); v. berotto, qu'on dit généralement, aussi
que beroxe" Lrq. v. berotxo, berotto, beroxe, beroxka. Toki beroskoan ematen bada, lehenago eta hobeki
xukhatzen da. Dv Dial 87. Güne berosko batetan emaiten bada, lehenago eta hobekiago txükatzen da. Ip ib. (It
bero xamarrean, Ur bero samar daguan leku baten). Oroitzen al zera Amezketako errotari zarra zaldiz, txerbelik
eta beroxko zetorrenean ere, abereari itsatsita bezela, bein ere erori gabe, nola ibiltzen zan? A Ardi 29. Giroa,
berosko zan, ostera. Erkiag Arran 155.
berozale. v. berotzaile.
berozigar. 1. "(G-azp-to-bet), arador, parásito que se introduce bajo la piel" A.
2. "(G-azp-to-bet), granillos en la piel" A.
beroztara. "Beroztara (V-ger), abrigado" A Morf 679 (dentro de la categoría de "adverbios heterogéneos").
berparatu (Lar H). "Reparar" y "reponer" Lar.
berparo. "Reparo, enmienda" Lar.
berpatu. v. 2 berbatu.
berpera. v. berbera.
berpertan, berpertatik. v. berbertan, berbertatik.
berpetan, berpetatik. v. berbertan, berbertatik.
berpitzarazi. v. berpiztarazi.
berpizi. v. berpiztu.
berpizkaldi, berbizkaldi. 1. Resurrección. Amen gorputzak / Berbizkaldija / Orok itxoten / Ixillik. / Otsegun
atan / Argittalduko / Dira obenak / Ludittik. AG 1621.
2. berbizkaldi. "Tiempo pascual" BeraLzM.
berpizkun, berbizkun. Resurrección, renacimiento. v. berpizkunde. Izotzak estali zun / gure Euskalerria; /
mintzo ozenak zabaldu / berbizkun-berria. "Nuevas de resurrección". Ldi BB 160.
berpizkunde, berbizkunde. (Neol.). Creado en la forma berbizkunde en 1896 por AG, de berbixi y -kunde.
Resurrección. v. berpizte, pizkunde. Tr. La forma original es sustituida hacia 1930 por berpizkunde. En
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1022

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
DFrec hay 8 ejs. de berbizkunde y 4 de berpizkunde. Jorralla. Jaunaren Berbizkundiari opaztuba (1896). AG
992. Jesukristoren inpernuetara jastea ta bere berbizkundea. KIkV 30. Pekatuen parkamena, aragiaren
berbizkundea ta betiko bizitzea. Ib. 39. Jesusen piztuera berria edo berpizkundea onela gertatu zan. Inza Azalp
75. Josukistoren Berbizkundian / Aberri berbizkundia. Enb 138. Udabarria berbizkundia, / Zorion etorkizuna, /
Alde gustiei begiraturik / Dana da edertasuna. Ib. 139. Bai-baitatza eria / ogean: erio / atzapar itsusia / luzatzen
ario: / berbizkunde-berria / maiteak yario. Ldi BB 156. Mezan jaunartzean Berpizkunde-poza! SMitx Aranz 141.
Badakigu berpizkunde baiño leen gurutza dagola. EgutAr 7-2-1959 (ap. DRA). Alaitasuna, berbizkundia, / Ez da
ikusten besterik, / urte guztiak ez du izango / udabarria langorik. BEnb NereA 226.
Renacimiento (artístico, cultural, socio-político, etc.). Baña uste degu beronekin guztiyok juango gerala
egizko berbizkunderuntz, edo itz argiyagoetan, gure adimenaren mendutze alderuntz. EEs 1916, 234. Eleberbizkundeei
buruz, berriz, Mistralek ongi (ta gaurki) darakus gizon ale baten esku naroak zer dezaken. Ldi IL
37. Berbizkunde-bidean arri zuti ta etorkizuneruntz eusko-argi-dario betirako gelditze'aal baitedin. Ib. 129.
Gaurko eusko berpizkundean lankide izatea. Y 1933, 8. Sortzalleak erabakitako berpizkunde eginbearra beteaz,
eusko elertia "Euskal Lore Jolas" bitartez indartu ondoren. "Misión renacentista". Ib. 4. Abesteko Aberri- / -
berpizkunde-miñak. TapiaP Y 1933, 184. Eusko erriaren esnatzea ezin ukatu liteke. Bere berpizkundeatzaz
zalantzarik ez dago. P. J. Azurza Y 1934, 49. Israel estatu berriaz eta, batezere, hebraiaren berpizkundeaz. Mde
Pr 203. Beharbada berpizkundeak urrats gehiago egingo du aurrera hurrengo urteotan, Bretaina Handiko
gobernuak autonomia zerbait ematen badio duke-herriari. Ib. 264. Hala ere egiantz ororen kontra berpizkunde
bat ezagutu behar zuen zoritxarreko hizkuntza horrek. Ib. 257.
- BERPIZKUNDE-ARO. Época del Renacimiento. Axularrek oraiño klasikoak imitatzen ditu [...],
Renacimiento-aro edo Berpizkunde-aro delakoaren seme egiazko batek bezala. AIr Egan 1953, 7.
berpizle, berbiztzalle. Que hace revivir. Irlandako hizkuntza higikundeaz irakur Lizardi euskalberpizlearen
iritzia. Mde Pr 242. Biltzar horrek elkartu zituen berpizleak, eta gaitzeko lana burutu zuen lehen
urteetan. Ib. 242. Kornubieraren beste berpizle asko --idazle, olerkari, ikas-liburu egile, e.a.-- aipatu behar
nituzke oraindik. Ib. 257. Aurrentzat ez-ezik, nagusientzat ere Amandrien altzoan izango da liburu au, bere
oroitzapenen berbiztzalle izango dalako. SM in MEIG III 61.
berpizmen, berbizmen (Bera).
Resurrección. v. berpizkunde. Nerau bai-non berbizmena eta bizmena: Nitzaz ziñetsi jaikenana, illik bere
bixi egingo don. EG 1956 (9-10), 44.
berpiztarazi, berbizerazi, berpitzarazi. Hacer resucitar. Deitzen dien gizonaren abots utsarekin jaikieraziaz
illak berbizerazteko ezkutukia aldiarekin idoroko dala sinisten dezute? Zink Crit 20. Etxe ttipi batzuetan dire
denak bizi; / Bela eta arrauekin urean doazi; / Emaztekiak kantatuz etxean dagozi: / Gaur lehengo Donibane dut
berpitzarazi. Iratz 33.
berpizte, birpizte (-ph- Hb ap. Lh, A), berbizte, birbizte. Resurrección. "Birphizte (L?), resurrección" A. v.
berpizkunde. Tr. Documentado en Duvoisin y en autores meridionales del s. XX. En DFrec hay 17 ejs. de
berpizte y uno de birbizte. Saduzearrak, birphizterik ez dela derratenak, ethorri ziren gero Jesusengana. Dv
Mc 12, 18 (Ol berpizterik, IBk berbizterik; Lç resurrekzionerik, He hillen bizterik). Nola gertatuko da illen
berpizte ori? Inza Azalp 110. Siñisten dut, dio, aragiaren birpiztea edo bigarren piztualdia. Ib. 109. Iru giro
izanok, nik dei ta atozte: / nork-zeren saria ekardazute: / batak itxaro, besteak berbizte; / irugarrenak bizitzaindar
bete. Ldi BB 130. Egun artan Yesuk Pasio nekeza / eramanaz sufri bai-zun Eriotza; / ta igande-goizean
Berpiztea goza. SMitx Aranz 141. Jesusen Berpiztea. Or MB 418. Iainkoa Bera mintzatu zaigun eziñ obeki
Paulen bidez gure berpiztea gai dala. Or QA 199. Elorri zaarra loretan dago, / arkaitzetako / berpizte. Gand
Elorri 33. Nigaz, belu ta noizbait, oroitu / daiten artean Berpizte. Ib. 169.
Renacimiento (artístico, cultural, socio-político, etc.). Gipuzkoan etzegoen literatura Bizkaian bezain ila;
baino Bizkaiko bizte edo birbizteak ango bizitze-txingiari bularrez aizegin dio. Or EEs 1927, 149. Lenik, eskola
guzietan bear ez besteko azibidez betiko galtzen nekusan yaiterri-gogoa Provenzan piztea; gero berpizte ori
izkuntzaren eta istoriaren bidez aurreratzea. Or Mi III. Il-zorijan zan Euzko-Abenda, / Jel-maitasunez berpiztuten
da; / Berpizte onen alatzak, / Dar-dar... jarri dauz arrotzak. Enb 64. Bestalde, zer mendez-mendeko aurrerapide
etengabeko ori baiño aundiagorik? Or-emen erorika ta behaztopatuz, eta gero berriz burua altxatu eta berpizte
miraritsuak egiñaz. Vill Jaink 183.
Geroztik ere Karlomagno baten garaian, Napoleon eta olakoen egunetan ez al dugu ikusi sentimendu orren
berpizte ospatsua? Vill Jaink 129.
Reconstrucción (del pasado). Aldi joanen nolabaiteko berbizte horrek neurri meharragoak ditu, beharbada,
natur zientzien eremua mugatzen dutenak baino. MEIG VIII 62.
- BERPIZTE-GARAI. Época del Renacimiento. Apainkai oek dakartenez, lan-egikera ori berpizte
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1023

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
(renacimiento) garaia baño lenagokua da. J. B. Ayerbe EEs 1912, 37.
berpiztu (-ph- Hb ap. Lh; Bera), berbizi (BeraLzM), berbixi, berbiztu, birbiztu (V, G ap. A), birbistu, birpiztu (ph-
HeH Voc, Hb ap. Lh, Dv, A).
Tr. Documentado a mediados del s. XIX en Duvoisin y ECocin, desde finales del s. XIX lo emplean sobre
todo autores meridionales. En cuanto a la distribución de variantes, Duvoisin, ECocin y P. M. Otaño emplean
birp(h)iztu; en las dos primeras décadas del s. XX domina birbiztu, pero berpiztu (cuyo primer testimonio es de
1917), desde aprox. 1920 se convierte en la forma más frecuente, sin que desaparezcan sin embargo berbiztu,
birbiztu y birpiztu, que alternan con berpiztu a menudo en los mismos textos. La var. berbixi, creada por Arana
Goiri (v. AG 1015), aparece tbn. en alguno de sus seguidores como Enbeita (cf. berbizi en Erkiaga). En DFrec
hay 26 ejs. de berpiztu, 3 de berbiztu, 6 de birbiztu y 2 de birpiztu, todo ellos, menos un berpiztu, meridionales.
Resucitar; revivir, (hacer) renacer. "Birphiztea, berriz phiztea, berriz irazekitzea" HeH Voc. "Birphitz,
birphiztu, birphiztea, ressusciter, revivre (M. Har.) [seguramente HeH Voc]" Dv. "Revivir" A. "Resucitar" Bera.
v. piztu. Eta haurraren arima haren baithara itzuli zen eta birphiztu zen. Dv 3 Reg 17, 22 (Ol piztu, Ker
biztu). Baña berbixi edo erresuzittau ta gero, zuben aurrian Galileara etorriko naz. AG 1470. Aserrekuntzak eta
gorrotuak birbistuteko. Echta Jos 63. Persarrak berpiztu eta gertatuak eta beren aldekiak beren eraz margozten
entzun arteraño epaikundea jarraigetzen det. Zink Crit 67. Gizon ospetsu asko-asko, bizkaldian ziran bezelaxe,
antze ta eraspen berdiñekin berbiztu-ta. Ib. 79. Esan leike Cesar Frank aundia berbiztu dala beragan. Garit
Usand 35. Zelan berbiztu zan Jesukristo irugarren egunean? KIkV 31. Nere Aragia jaten duenak eta nere Odola
edaten duenak betiko bizia dauka ta azken egunean nik (ori) berpiztuko det. ArgiDL 42. Birbizturik urte
batzuetan bazan ere lankide izango genuela [Domingo Agirre]. A Itzald II 79. Irugarren egunean berpiztu zan
illen artetik. Inza Azalp 74. Gizon guziak ezerezetik atera giñuzen miraria, aundiagoa da, berpiztuko gaittuana
baño. Ib. 110. Galduen gorputzak nola izango ote dira birpiztu ondoan? Ib. 111. Hire lagunen ustez bethikotzat
joa / Berpiztua zabilak, bizi dik gogoa. Ox 82. Emazte berak du gantzutuko Jesus ehortzi beharra, / Berak
lehenik adituko du Berphiztuaren agurra. Ib. 73. Ordu ezkeroz gorroto artu zioten gobernuari ta Erregiñari, ta
orduntxe birbiztu zan liberalen kontrako gorrotoa ere. Or SCruz 14. Aserreak birbiztu zion saskigilleari
gaztetango kemena-ta! Or Mi 93. Gexo bazagoz, / orra or Josu, / illak berbizten / dauzana. Enb 105. Negu
ankerrak il daun baratza / Berbixi udabarrijak. Ib. 131. Ta daneen arte, betiko il daiten, / nai dabe arantzaz josi.
/ Alperrik, baña... Ez bildur ixan; / laster da ori berbixi. Ib. 67. Il-zorijan zan Eusko-Abenda, / Jel-maitasunez
berpiztuten da. Ib. 64. Baña Nerau, berpiztuta gero, Galilaira aurrea artuko dizuet. Ol Mt 26, 32 (Lç
resuszitatu, HeH, Ur p(h)iztu, Dv biztu, IBk, IBe biztu). Il-zârki, bizi dugun gizona! / Egunoro berpiz lurpean
dagona! Ldi BB 162. Politika bear bearreko da errien pizkundeetan. Ta, gurean, orok dakigunez, aurki degu
berbizturik. Ldi IL 144. Ez dakienaz geroz bertzalde zelulen xuxentzen, makurtuak direnean, edo berpizten, hilak
badira. JE Med 156. Bretoiera suspertu ta indartzeko. Bretañako arima berpiztutzearren. Lab Y 1933, 256.
Ezpata sar zitzaizun / animan barnean; / ez ta atera, Semea / berpiztu artean. Or BM 110. Gero [Irugarren
enderritartekoa] iltzat egoan; baña 1919garrenean berbiztu zan, Lenin eta onen lagunak emondako arnaseaz.
Eguzk GizAuz 70. Zuen hatsak noren karrak ditu noizbeit berpiztuko? Iratz 42. Euskal-arima, etxe zaharra iduri,
errekarat ari ikusiz, xutitu ziren zenbeit gazte eta "Aintzina" zuten ber-piztu. Ib. 52. Jainkoa lagun, bai berpitz
hadi, / Arbaso gaitzen Euskadi! Ib. 26. Ta esan diadan ezertxo ere, ez lidakek ukatuko, uste diadanez, nere aita
zanaren gogoak berak berpiztuta ere. Zait Sof 134s. Otoitz egin zenion Iainkoari, ta berpiztu egin zan aurra. Or
QA 123. Oihan guzia eta inguruko herrialdea eta lurbira haren neurriaren araura bizi baitziren. Eta hiltzen. Eta
berpizten. Ib. 166. Bestalde, gizagaindi eta petiko izakien hauzia berpizten du psikologigaindikoak. Mde Pr 342.
Isabelaren gogorapenak bezperako gertakizunak berpiztu zizkion. Mde HaurB 46. Ta gure Zezili gixajia,
senarra berbiztu baliñakon be, ez dot uste pozago jarriko zanik. Bilbao IpuiB 28. Gaztezaroko ametsak barriren
barri berbizi. Erkiag Arran 8. Sutarria iota txinpart-iario agertzen danez, somagarri baten ukaldiz birpiztu oi
dira ideiok gure baitan. Zait Plat 36. Aren elkar-izketa ederren ioritasuna ta narotasuna birbiztu bide ziran
erabat orrilo (loraketa) betean. Ib. 10. Aurerra barik, atzera, barbaroen aroa berpiztera. Vill Jaink 83. Jesus
berpiztu duan Jainkoak, gu ere bere indarrez berpiztuko gaitu. MAtx Gazt 41. Udaberriak ezeztatzen du negu
beltzak duen pena; / kanpo guzia berpizturikan eder ezartzen duena. Xa Odol 342. Bedeinkazio hortatik / irtengo
dira santurik / nire arima ta gogo / ustelduak, berpizturik. Azurm HitzB 54. Urre-aroa deritzana gure burni-aro
ontan berpizteko jaio nintzala ni. Berron Kijote 216.
(Referido a una lengua). Bitarteko ori, euskerea birbiztuko daben izate bear-bear ori biotz-biotzean
daukagu. A EEs 1916, 113. Euskera berpiztera, bere aberastasuna artzera, eta azkenik nagusi arrotza etxetik
botarik bere etxe-jabetasuna artzera dijoala. EEs 1917, 85. Euskerazko ikastolea da gure euskera zaindu ta
berbiztu leiken tokia. Belaus LEItz 120. Gure ele zar au aztua bada, berpiztu dedilla. ADonostia Ib. 34. Ea
XVIIgn. mendeko hizkuntza berpizteari daitekeen gauza ahal derizkion. MEIG VIII 52.
Reavivar (el fuego). Egiten da orduan azpitik su lama bat; adanak egosten diren arauka igaiten dira
gainera. Orduan sua birphizten da. ECocin 48.
birbiztu (V, G ap. A). Reanimar(se). "Reanimarse" A. Aiñ leial legor billa / joan zan egaztiya, / ekarririk
[Noe eta bere familia] birpiztu / zituben izipiya, / pixti denak bezela / izan zan utziya. Otañ EE 1895a, 9. Eguna
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1024

Orotariko Euskal Hiztegia 4. lib.: bar-berpuru
argitu ebanerako bazter guztietan zabaldu zan albiste ona. Josepari Mañasik erueutsan. Pozaren pozagaz ler
egin bear eban gaixoak, guztiz artega ta birbizturik egoan. Ag Kr 33. Itxi eutsan ezkontza asmoari, Jaungoikoak
nai ebanarte, baña ezieban birbiztu bere biotzilla. Echta Jos 230s. Guztiz birbizturik jarri zan. Ib. 256. Ontzi
andi ederretan itxaso irakiñak igarotzean, len baño ere geiago birbiztu zan. Ag G 253. Bai, edan usu, esan zion
Mireik, onek birbizten dik eta. 'Cela ranime'. Or Mi 69. Bukatu dute lana atsalde-erdikoaz / ontan birbiztu dira
edari beroaz. Or Eus 113. Orrek [pattarrak] berpiztu lezake [...]. Neurri-neurrian eman ordea, kalterik egin ez
dezaion. Etxde JJ 261. Sukarrez kordegabe egon zan luzaro [...]. Oso bestera zan, ordea; birbiztu baitzan eta
oneratu. Or Aitork 81. Beste adiskide batzuen pozek arintzen ninduten eta birbizten. Ib. 85. Noizik bein soillik
aizearen arnasak nere arpegia birbizten du. Txill Let 26. Uriaz nausitu ezin ditekeala dirudi, aunditasuna dario
orotarik, bizia du gañezka, ta berpiztuta bezela paseatzen da bere kaleetan barrena. Ib. 114. Gorputzeko
zentzunak azku barriez eta gogoaren zokondoak argi beroz berpiztu ta aizatuaz. Erkiag Arran 93. Baña Martiko
zozo kantari / zoli bizkorren abotsak / berbiztu eta alaitzen dituz / uda-zalien biotzak. BEnb NereA 200. Alako
kemena berpiztu zitzaion bere ustetan. Berron Kijote 54.
Esnai egon banintza, kordea galtzeko aiña baninan; baña lotatik birbiztu nintxinan. Or QA 196.
"Rejuvenecer" Bera.
birbiztu, birbistu. Animarse, achisparse con la bebida. Cf. birbiz. Tr. En esta acepción, sólo hallamos la
var. birbiztu. Su andi baten inguruan egozan [...] sagardauak edaten, da olango abaguneetan oi dan legez,
piska bat birbisturik, batzuk asi ziran eresietan. Ag AL 30. Guztiz azkar eta alaitsu egozan edariak birbiztuta.
Echta EEs 1911, 222. Birbiztuta, ardoak berotuta, esku baten txapela zuala, paparra agirian ta gerriko txistana
atzeko aldean dindilizka. Ag G 195. Koipatsuz ondo eginda, txakoliñez birbizturik, ezeren lotsa gabe. Ag EEs
1917, 201. Or datozkio iru gizon txepel erdi birbiztuak eta bakarraren lepotik parre egiteko asmotan. NEtx LBB
40. Igande-gabean zerbait birbiztua etorri zan eta bere edanaren indarrak lotsa kendu zion. Ib. 25. Pixka bat
birbiztu ziraneko, makutsik eta jan-edanetik ondotxo, ekin zioten alkarri zirika. Ib. 119.
berpizi (BeraLzM). (Part. en función de adj.). "Redivivo" BeraLzM.
berpiztuera. Resurrección. v. berpizkunde. Jesusen berpiztuera. Inza Azalp 75. Bedi Aren berpiztuera
aitortzaille. "Testem resurrectionis eius". Or MB 874.
berpuru. v. bepuru.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1025