You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Cuentos jalq’a<br />
1
Cuentos jalq’a<br />
Uj willaku uywasmanta puquykunasmantawan jalq’anijmanta<br />
Narraciones y productos orales de la región de animales jalq’a<br />
3
Equipo Técnico Gobierno Municipal de Sucre<br />
Marco Oficial Mayor Bustamante de Desarrollo Económico Local y Turismo<br />
Rudy Director Albis General de Planificación<br />
Roxana Directora Acosta General de Turismo<br />
Comité Julián Mamani, de Turismo Comunidad del Distrito de Quila-Quila 8:<br />
Silvestre<br />
Mario Torres,<br />
Arias,<br />
Comunidad<br />
Comunidad<br />
de<br />
de<br />
Potolo<br />
Chaunaca<br />
Adrián Ventura, Comunidad de Maragua<br />
Narradores: Luis<br />
Niños:<br />
Mostacedo,<br />
Noé Mendoza,<br />
Subcentral<br />
Marco<br />
de<br />
Challwa,<br />
Chaunaca<br />
Vecinos y vecinas del Distrito 8<br />
Deysi Mostacedo y Alberto Yupanki<br />
Equipo<br />
Nelson<br />
Técnico<br />
Mendoza,<br />
PADEP/GTZ:<br />
Teresa Reinaga, Asesora Asesor Local Técnico<br />
Cloris Lambertín, Consultora en Turismo<br />
Traducción<br />
Víctor Reinaga<br />
al quechua:<br />
y Cornelio Ballesteros<br />
Comunicación PADEP/GTZ<br />
Fotografías:<br />
Dirección General de Turismo, Gobierno Municipal de Sucre<br />
D.L.: 4-1-111-07<br />
Producción: Plural<br />
c/ Rosendo<br />
editores<br />
Teléfono 2411018/Casilla<br />
Gutiérrez 595<br />
5097/La<br />
esq. Ecuador<br />
E-mail: plural@acelerate.com Paz, Bolivia<br />
Impreso en Bolivia<br />
4
Índice<br />
Rikuchikuy (Presentación).......................................... 6<br />
1.<br />
2.<br />
Atuj<br />
Machu<br />
mallkupiwan<br />
runa, urqu<br />
(El<br />
waka<br />
Zorro<br />
yuntayuj<br />
y el Cóndor)................... 10<br />
3.<br />
(El<br />
Willaku<br />
anciano<br />
Tata<br />
y<br />
Atujmanta<br />
su yunta de<br />
nina<br />
bueyes)...........................<br />
parawan<br />
16<br />
4. Uj<br />
(Un<br />
willaykuna<br />
cuento del<br />
wayna<br />
señor<br />
Atuj<br />
Zorro<br />
Antuñu<br />
y la lluvia<br />
raymimantawan<br />
de fuego)........ 22<br />
5. Uj<br />
(Un<br />
willaykuna<br />
cuento del<br />
Atuj<br />
joven<br />
Antuñumanta<br />
Zorro Antonio<br />
quwipiwan<br />
y la fiesta)......... 26<br />
6. Uj<br />
(Un<br />
willaykuna<br />
cuento del<br />
Atuj<br />
Zorro<br />
antuñumanta,<br />
Antonio y el<br />
perico<br />
Conejo)...............<br />
sutichasqa<br />
30<br />
alqumantawan<br />
7. Uj<br />
(Un<br />
willaykuna<br />
cuento del<br />
Atuj<br />
Zorro<br />
Antuñumanta<br />
Antonio y el<br />
yuthuwan<br />
Perico)................ 38<br />
8. Q’inti<br />
(Un cuento<br />
Atujwan<br />
del<br />
(El<br />
Zorro<br />
Picaflor<br />
Antonio<br />
y el Zorro).......................<br />
y la Perdiz)................ 44<br />
9. Uj willaykuna tawa masikunamanta<br />
50<br />
10. Uj<br />
(Un<br />
willaykuna<br />
cuento de<br />
tatacuramanta<br />
los cuatro amigos<br />
Juancitumantawan<br />
del lugar)............. 54<br />
11. Tata<br />
(Un cuento<br />
Atuj Tata<br />
de<br />
Jamp’atupiwan<br />
un Cura y el Juancito)...................... 60<br />
12. Mama<br />
(El señor<br />
Chingiru<br />
Zorro y<br />
Tata<br />
el señor<br />
Atujpiwan<br />
Sapo)............................ 66<br />
13. Llik’ichiri<br />
(La señora<br />
Tata<br />
Gorriona<br />
Atujpiwan<br />
y el<br />
(El<br />
señor<br />
Llik’ichiri<br />
Zorro)....................<br />
y el señor Zorro) .. 70<br />
68<br />
14.<br />
15.<br />
Chullupia<br />
Atuj Uwijapiwan<br />
Yuthupiwan<br />
(El Zorro<br />
(El Mirlo<br />
y las<br />
y<br />
ovejas)....................<br />
la Perdiz)...............<br />
78<br />
74<br />
16.<br />
17.<br />
Urpi<br />
Wisk’acha<br />
runawan<br />
t’ikawan<br />
(La Paloma<br />
(La Viscacha<br />
y el Hombre)<br />
y la Flor)...............<br />
.................. 82<br />
18. Turu chivupiwan (El Toro y el Chivo)........................ 88<br />
86<br />
19.<br />
20.<br />
Duende<br />
Yuthu p’isaqapiwan<br />
imillapiwan<br />
(La<br />
(El Duende<br />
Perdiz y<br />
y<br />
la<br />
la<br />
Codorniz)............<br />
Niña) ................<br />
96<br />
92<br />
5
Rikuchikuy<br />
wajchakayta<br />
Iskay waranqa<br />
atipanapaj,<br />
phishkayuj<br />
sutichasqa<br />
watantinpi<br />
Programa<br />
wakichiy<br />
de Apoyo<br />
yanapanapaj<br />
tión Pública Descentralizada y Lucha contra la Pobreza<br />
a<br />
PADEP/<br />
la Ges-<br />
yaykunanpaj<br />
GTZ, llank’arqa<br />
runamasisninchij<br />
mask’aspa imaynamantachus<br />
piskunachus tiyanku<br />
“turismoman”<br />
gena 8sutichasqapi, Chuquisaca municipalidadmanta,<br />
Distrito<br />
uj t´akay<br />
Indí-<br />
jina<br />
khawarqanku<br />
jatun rimaykachaymanta<br />
imaynamanta ukharichiyta<br />
2004-2005<br />
atisunman<br />
wataspi maypichus<br />
chijnijta, wiñananpaj qulqinchij, sumaj kausaytaj chayamunanpaj<br />
llajtasnin-<br />
kaynijpi<br />
Kay<br />
kausajkunapaj.<br />
wakichiyninpi<br />
khawayqa<br />
sutichaska<br />
nisqa<br />
Plan<br />
karqa<br />
Operativo<br />
chuquisaca<br />
Municipal,<br />
municipalidadpa<br />
chayraykutaj<br />
PADEP<br />
masisninchijta<br />
yanapawayku<br />
kikin ruwaykunaspi<br />
pusaj kaj distritoykupi,<br />
turismo khatuman<br />
yuyaychaspa<br />
yaykunanrunakupaj.paj,<br />
rikuchinaykupaj<br />
Chay kikin llank’aypi,<br />
imachus<br />
atiyku<br />
qhutu<br />
khawariyta<br />
yuyayninkupi<br />
uj musuj<br />
kasqanta,<br />
ñanta turismochus<br />
simimanta simi pusaj distrito kausaj aylluspi purin, kuska<br />
imas-<br />
rikuchinaykupaj<br />
kumanta, waqasniykumanta,<br />
jamuj kunaman<br />
waj runas<br />
khapajkayniykuta<br />
kasqaykumanta,<br />
ñaupasniymamaykumantapiwan.<br />
Chaypaj mask’ayku mayqin willaykunastaj<br />
pacha-<br />
6
Presentación<br />
Pública<br />
A lo<br />
Descentralizada<br />
largo del año 2005,<br />
y Lucha<br />
el Programa<br />
contra la<br />
de<br />
Pobreza<br />
Apoyo a la Gestión<br />
PADEP/GTZ<br />
trabajó<br />
Distrito<br />
en<br />
Indígena<br />
la formulación<br />
8 del Municipio<br />
de una<br />
de<br />
Estrategia<br />
Sucre, como<br />
de Turismo<br />
parte de<br />
en<br />
los<br />
el<br />
resultados<br />
dad de promover<br />
del Diálogo<br />
el desarrollo<br />
2004-2005<br />
local para<br />
que apuntaban<br />
mejorar los<br />
a<br />
ingresos<br />
la necesi-<br />
la calidad de vida de los pobladores.<br />
y<br />
tivo<br />
La<br />
Municipal<br />
estrategia<br />
del<br />
formulada<br />
Municipio<br />
fue<br />
de Sucre,<br />
considerada<br />
por lo<br />
por<br />
que<br />
el<br />
correspondió<br />
Plan Opera-<br />
al PADEP<br />
nes concretas<br />
apoyar<br />
en<br />
al<br />
las<br />
Distrito<br />
que participaron<br />
8 en su promoción<br />
actores<br />
mediante<br />
involucrados<br />
accio-<br />
el tema de turismo.<br />
en<br />
cial turístico<br />
En el trabajo<br />
que tiene<br />
desarrollado<br />
que ver<br />
se<br />
con<br />
ha<br />
el<br />
podido<br />
imaginario<br />
identificar<br />
colectivo,<br />
un potendición<br />
oral de las comunidades indígenas que habitan el Distrito<br />
la tra-<br />
y con la riqueza arqueológica, iconográfica, etnográfica y natural<br />
8<br />
de<br />
de<br />
la<br />
generación<br />
zona. Todo<br />
en<br />
esto<br />
generación<br />
se traduce<br />
y que<br />
en<br />
expresan<br />
relatos que<br />
su<br />
han<br />
cosmovisión,<br />
ido pasando<br />
mitología y su relación con la naturaleza, expresiones que con-<br />
su<br />
ciernen<br />
este distrito<br />
a la<br />
rural.<br />
forma de vida e imaginarios de los habitantes de<br />
7
chijpa<br />
unaymanta<br />
siminmanta,<br />
pacha ñukanchij<br />
tatanchijman,<br />
kama chayamusqankuta,<br />
paykunamantaj ñuqanchijman,<br />
jatun yayan-<br />
chaypitaj<br />
chijta, imastachus<br />
yachakushan<br />
manchanchij,<br />
imaynamantachus<br />
imapichus iñinchij,<br />
qhawanchij<br />
tukuy<br />
pachanmamanchijwan<br />
ninakujta, rimaykunas mayqinkunapichus rikuchipachakushan<br />
Jalq’a<br />
kausayniyku,<br />
willaykunas<br />
chay<br />
kunan<br />
jawataj<br />
rijsichikushan<br />
yuyayniyku.<br />
manta wiñashan jalq’a kayninchij, chantapis<br />
kay<br />
sakishanchij<br />
qilqasqawan,<br />
uj chimjina-<br />
kausayman<br />
puyta tukuy<br />
tukuy<br />
yachanankupaj<br />
runamasisniykuman<br />
imaynamantachus<br />
chayarinanpaj,<br />
llank’ariyku<br />
musuj kha-<br />
allin<br />
waykunastaninman.<br />
mask’aspa, yaykunanchijpaj kay llajtanchijpa ruway-<br />
Lic. Aideé Nava Andrade Christian Breustedt<br />
H. Alcaldesa Constitucional Asesor Principal de Equidad Social<br />
Gobierno Municipal de Sucre PADEP/GTZ<br />
8
pretende<br />
Con la<br />
revalorizar<br />
difusión de<br />
la<br />
los<br />
cultura<br />
Cuentos<br />
indígena,<br />
jalq’a,<br />
dejar<br />
mediante<br />
un testimonio<br />
este libro,<br />
pú-<br />
se<br />
blico<br />
iniciativas<br />
más<br />
para<br />
de su<br />
integrarse<br />
lucha por<br />
en<br />
vivir<br />
la<br />
bien<br />
institucionalidad.<br />
mediante la formulación de<br />
Lic. Aideé Nava Andrade Christian Breustedt<br />
H. Alcaldesa Constitucional Asesor Principal de Equidad Social<br />
Gobierno Municipal de Sucre PADEP/GTZ<br />
9
Chaynijpitaj<br />
Ancha unay<br />
phawasharka<br />
watas qhipaman,<br />
uj mallku,<br />
atuj<br />
jinamanta<br />
puriykachasharka<br />
tinkurqanku.<br />
uj urqupi.<br />
Atuj<br />
—Allin<br />
napayqurka:<br />
kunaspi.<br />
p’unchay tata mallku. Imata ruwashanqi kay p’unchay-<br />
Mallkutaj<br />
—Allin p’unchay,<br />
kutichirqa:<br />
paj, kay p’unchaykunaspi<br />
waqichikushani<br />
ruwakushan.<br />
janaj<br />
Pusaykiman,<br />
pacha raymiman<br />
jaku.<br />
rinay-<br />
Atuj,<br />
—Ñuqapis<br />
t’ukurispa<br />
munani<br />
ujshikanta,<br />
chay raymiman<br />
nirqa:<br />
riyta, pusariway tatay.<br />
“Cóndor<br />
Zorro”,<br />
y<br />
dibujo Luis de<br />
Mostacedo.<br />
10<br />
1 Atuj mallkupiwan
El Zorro y el Cóndor<br />
Hace<br />
Zorro estaba<br />
muchos<br />
caminando<br />
años atrás,<br />
en un<br />
el<br />
cerro.<br />
bién estaba<br />
Por el<br />
volando<br />
mismo lugar<br />
el Cóndor<br />
tam-<br />
y se<br />
El<br />
encontraron.<br />
—Buenos<br />
Zorro dijo:<br />
dor, ¿qué estás<br />
días<br />
haciendo<br />
señor Cón-<br />
estos días?<br />
en<br />
El<br />
—¡Buenos<br />
Cóndor le<br />
días!<br />
contestó:<br />
preparando para ir a<br />
Me<br />
una<br />
estoy<br />
ta estos días en el cielo. Te<br />
fiesto<br />
a ir. Vamos.<br />
invito<br />
y<br />
El<br />
por<br />
Zorro<br />
fin dijo:<br />
pensó un momen-<br />
esa<br />
—Yo<br />
fiesta.<br />
también<br />
¡Llévame<br />
quiero<br />
por favor!<br />
ir a<br />
pero<br />
—Bueno.<br />
antes le hizo<br />
Dijo<br />
algunas<br />
el Cóndor,<br />
comendaciones:re-<br />
1<br />
Jalq’a<br />
Camino prehispánico<br />
de Incamachay.<br />
11
piqa<br />
—Allin<br />
ama anchata<br />
tata, malku<br />
ujyankichu,<br />
nirqa, uj<br />
chantapis<br />
simistataj<br />
kasunawayki<br />
uyarichirqa, janaj<br />
tiyan,<br />
pacha-<br />
tukukusqantawan kutimusunchis kay pachanchijman.<br />
raymi<br />
Atujtaj<br />
—Ama<br />
kutichirqa:<br />
Chay yuyayman<br />
llaqikuychu,<br />
chayaspa,<br />
tukuy imapi<br />
atuj wicharirqa<br />
kasuskayki.<br />
qallarispa ch’usayninquta janaj pachaman.<br />
mallkuj wasanman,<br />
rirqa.<br />
Chayasqankutawan<br />
Maypachachus kutimunanku<br />
atujqa tusuyta,<br />
karqa,<br />
mikhuyta,<br />
atujqa k’ala<br />
ujyayta<br />
machasqa<br />
qalla-<br />
kasharqa.<br />
—Jaku<br />
Mallkutaj<br />
ripuna, kutinanchis<br />
atujman sispaykuspa<br />
tiyan pachanchijman.<br />
nirqa:<br />
Atujtaj,<br />
—Suyariway<br />
kutichirqa.<br />
pajllapuni.<br />
tatay, qapuwanraj ujshika qulqiy, kikin ujyanay-<br />
Mallkutaj<br />
—Allinkachun,<br />
k’amirqa:<br />
wakisqachu kanki,<br />
suyasqayki,<br />
sapay ripusaj,<br />
sichus<br />
kaypi<br />
chanta<br />
saqisqayki.<br />
mana kutinanchispaj<br />
kay pachaman.<br />
Mallkuqa suyasqanpi sayk’usqa, chantari, sapan kutimpusqa<br />
Atujtaj raimy tukukusqantawan mallkuta mask’an kutinankupaj<br />
12<br />
Incamachay.
que<br />
—Allá<br />
tomar<br />
en<br />
mucho,<br />
el cielo<br />
y<br />
no<br />
además<br />
tienes<br />
me<br />
Cuando<br />
tienes<br />
termine<br />
que<br />
la<br />
hacer<br />
fiesta<br />
caso.<br />
mos que volver a nuestra<br />
tene-<br />
tierra.<br />
El<br />
—No<br />
Zorro<br />
hay<br />
contestó:<br />
cumplir con todo.<br />
problema, voy a<br />
el Zorro<br />
Con el<br />
subió<br />
acuerdo<br />
a la<br />
logrado,<br />
del Cóndor para comenzar<br />
espalda<br />
viaje al cielo.<br />
el<br />
empezó<br />
Cuando<br />
a bailar,<br />
llegaron,<br />
a comer<br />
el Zorro<br />
tomar. A la hora de irse,<br />
y<br />
el<br />
a<br />
Zorro<br />
te borracho.<br />
estaba completamen-<br />
acerco al Zorro<br />
El<br />
y le<br />
Cóndor<br />
dijo:<br />
se<br />
retornar<br />
—Vámonos,<br />
a la tierra.<br />
es hora de<br />
El<br />
—Un<br />
Zorro<br />
rato<br />
le<br />
más,<br />
contestó:<br />
Todavía tengo un poquito<br />
por favor.<br />
platita para tomar.<br />
de<br />
si después<br />
—Bueno,<br />
no<br />
te<br />
estás<br />
espero,<br />
listo,<br />
pero<br />
tendré que ir solo y te queda-<br />
me<br />
rás aquí.<br />
Tanto<br />
Le<br />
esperarle,<br />
dijo el Cóndor.<br />
decidió bajarse solo a<br />
el<br />
la<br />
Cóndor<br />
Al terminar la fiesta,<br />
tierra.<br />
rro comenzó a buscar al<br />
el<br />
CónZo-<br />
dor<br />
En su<br />
para<br />
búsqueda<br />
retornar<br />
se<br />
a<br />
encontró<br />
la tierra.<br />
con<br />
el cielo,<br />
unas<br />
y<br />
almas<br />
les dijo:<br />
de estaban en<br />
he quedado<br />
—¡Ohh! pobre<br />
aquí solo<br />
de mí,<br />
en<br />
me<br />
cielo. No tengo cómo bajar<br />
el<br />
a<br />
para<br />
la tierra<br />
comer.<br />
y tampoco tengo<br />
Un sendero en Supay Wasi.<br />
13
kashani,<br />
jallp’aman,<br />
khipakuni<br />
chay mask’aypi<br />
kay janaj<br />
tinkusqa<br />
pachapi,<br />
janaj<br />
mana<br />
pacha<br />
atiymanchu<br />
almaswan,<br />
jallp’aman<br />
phutiy<br />
uraqayta,<br />
Uj almataj<br />
nitaj<br />
nisqa:<br />
mikhunaypaj qapuwanchu.<br />
taripananpaj,<br />
—Uj ichu qh’ishwata<br />
chay waskhawantaj<br />
ruwanayqi<br />
uraqayta<br />
tiyan, sumaj<br />
atinqi,<br />
jatunta<br />
Yarkhayniyki-<br />
jallp’aman<br />
pajtaj<br />
janq’akuspa,<br />
atinqi mikhuyta<br />
kay uj shikan<br />
kay q’illu<br />
qinuatapis.<br />
sarata. janq’a sarata. yuraj sarata<br />
man<br />
Yupajchakuspa<br />
jinataj ruwasqa<br />
mikhuykunasmanta,<br />
ichu waskhata, chaywantaj<br />
atuj mikhusqa<br />
qallarisqa<br />
nisqankuman<br />
uraqayta, chaypi kashajtin rikusqa k’allasta phawashajta<br />
jallp’a-<br />
waskhanpa sispata, chayraykutaj qhaparirqa nispa:<br />
sinch’i<br />
pis atillanitaj<br />
—K’allas<br />
phawayta.<br />
qankunallachu phawayta atinkichaj wayrawan, ñuqa-<br />
Chayta<br />
—Mana<br />
uyarispa<br />
iñinapaj jina,<br />
k’allas<br />
kunitan<br />
phiñakuspa<br />
k’utusajku<br />
nirqanku:<br />
urmanki.<br />
waskhaykita, chanta<br />
Atujtaj,<br />
—K’allilas<br />
lluq’iyanaspa<br />
ama k’utuychijchu<br />
mañakusqa:<br />
qayqichijchu.<br />
wasqhayta, manaña turyasqasharqa:<br />
K’allasqa qhispichirqanqu, chanta atujqa kikillantapuni ura-<br />
—K’allas<br />
Kunan k’allasqa<br />
qankunallachu<br />
manaña<br />
phawayta<br />
muchusqankuchu<br />
atinkichay, ñuqapis<br />
atujpa<br />
atillanitaj.<br />
ninta, ujmanta k’utusqanqu wasqhata, atujtaj urmayninpi<br />
khapariyrisqa:khapa-<br />
—Suyariwaychij,<br />
Uskhayllata jallp’aman<br />
imaraykuchus<br />
urmarqa,<br />
Apu<br />
tukuy<br />
uraykamushan.<br />
imaraykuchus junt’a kasharqa janaj pachapi<br />
uqhuntaj<br />
miqhusqanmanta,<br />
t’ujyarqa,<br />
chaymantataj<br />
chay kutimanta<br />
runas<br />
pacha<br />
uqharirqanku<br />
qallarirqanku<br />
kikin<br />
tarpuyta<br />
mujusta<br />
q’illu<br />
jallp’api<br />
sarata,<br />
tarpunapaj,<br />
sarata, yuraj sarata, qinuata kunankama jalq’a nijpi.<br />
janq’a<br />
14
sejó:<br />
Una de las almas le acon-<br />
soga<br />
—Tienes<br />
de paja<br />
que<br />
bastante<br />
hacer<br />
larga,<br />
una<br />
que<br />
por esa<br />
alcance<br />
soga<br />
a<br />
podrás<br />
tu tierra.<br />
bajar.<br />
Así,<br />
Para<br />
mer estos<br />
tu hambre,<br />
productos:<br />
puedes<br />
maíz<br />
co-<br />
amarillo,<br />
este maíz<br />
este<br />
blanco<br />
maíz<br />
y<br />
tostado,<br />
quinua.<br />
algo de<br />
tos,<br />
Agradecido<br />
el Zorro comió<br />
por los<br />
y, según<br />
produc-<br />
consejo, hizo una soga y co-<br />
el<br />
menzó<br />
Cuando<br />
a bajar<br />
estaba<br />
a la tierra.<br />
vio a unos loros volando<br />
bajando,<br />
cerca de su soga, y les gritó<br />
muy<br />
diciendo:<br />
camente<br />
—Loros,<br />
pueden<br />
acaso<br />
volar<br />
ustedes<br />
en<br />
úni-<br />
aire. ¡Yo también puedo volar!<br />
el<br />
ros<br />
Al<br />
enojados<br />
escuchar<br />
le dijeron:<br />
eso, los lo-<br />
¡Ahorita<br />
—¡Qué<br />
cortaremos<br />
cosa increíble!<br />
te caerás!<br />
tu soga y<br />
mente:<br />
El Zorro, les dijo astuta-<br />
—¡Loritos, no corten mi<br />
soga,<br />
lestaré.<br />
por favor! Ya no les mo-<br />
zorro<br />
Los<br />
siguió<br />
loros le<br />
bajando<br />
perdonaron.<br />
por la<br />
El<br />
soga.<br />
loros pasaron<br />
Más abajo,<br />
muy<br />
otra<br />
cerca<br />
vez<br />
de<br />
los<br />
soga del Zorro y éste nueva-<br />
la<br />
mente<br />
—Loros,<br />
les molestó,<br />
acaso<br />
diciéndoles:<br />
nomás pueden volar.<br />
ustedes<br />
bién puedo!<br />
¡Yo tamtaron<br />
Esta<br />
sus<br />
vez<br />
provocaciones<br />
los loros no aguantaron<br />
la soga. El Zorro comen-<br />
y corzó<br />
a<br />
—¡Espérenme<br />
caer pidiendo a<br />
allá<br />
gritos:<br />
porque Dios está bajando!<br />
abajo<br />
lló contra<br />
Pero, muy<br />
la tierra<br />
pronto<br />
y se<br />
se<br />
revenestretótaba<br />
todo<br />
lleno<br />
su<br />
de<br />
cuerpo<br />
productos<br />
porque<br />
que<br />
es-<br />
había<br />
su cuerpo,<br />
comido<br />
la<br />
en<br />
gente<br />
el cielo.<br />
recogió<br />
Y de<br />
todos<br />
sembrar<br />
los<br />
en<br />
productos<br />
la tierra.<br />
para<br />
ron a<br />
Desde<br />
sembrar<br />
esa<br />
el<br />
vez<br />
maíz<br />
comenza-<br />
el maíz tostado, el maíz<br />
amarillo,<br />
y quinua hasta estos tiempos<br />
blanco<br />
en la región jalq’a.<br />
15
Uj<br />
Kay<br />
machu<br />
willaykunata<br />
runa Francisco<br />
jatun yayasninchij<br />
sutichasqa<br />
willarqanqu,<br />
pichus causarqa<br />
jinamanta<br />
llank’aspa<br />
qallarin.<br />
juch’uy<br />
araduta,<br />
jallp’anta,<br />
yuguta, kuyuntastawan,<br />
rij urquman llank’aj<br />
qhullynanpaj<br />
wakasninwan,<br />
wakichispa<br />
chaypaj<br />
tarpu-<br />
apaj<br />
napaj<br />
sayk’usqa<br />
papata,<br />
kutimuj,<br />
chayri<br />
llank’anasnintataj,<br />
uj mickhuykunasta.<br />
kikin<br />
Sapa<br />
churanapi<br />
p’unchay<br />
saqij.<br />
tukukuyta<br />
parqachu,<br />
Uj p’unchay<br />
atuj suwaykusqa,<br />
jallp’anman rishaspa,<br />
tata Franciscotaj<br />
mana llank’anasninta<br />
masq’arqa nitaj<br />
tari-<br />
tarisqachu.<br />
—Allin p’unchay<br />
Masq’ashajtin<br />
tata Francisco.<br />
tinkusqa un<br />
Imamantaj<br />
burruwan,<br />
phutikunqi.<br />
paytaj nisqa.<br />
“Buey,<br />
y burro”,<br />
jalq’a<br />
dibujo<br />
Luis<br />
de<br />
Mostacedo.<br />
16<br />
2<br />
Machu runa, urqu waka<br />
yuntayuj
El anciano y su yunta<br />
de bueyes<br />
tado<br />
Este<br />
por los<br />
cuento<br />
abuelos.<br />
ha sido<br />
Comienconza<br />
así:<br />
Francisco<br />
Un anciano<br />
que vivió<br />
llamado<br />
sembran-<br />
Don<br />
do<br />
al cerro<br />
en su pequeño<br />
a trabajar<br />
terreno,<br />
con sus<br />
iba<br />
bueyes.<br />
go y sus<br />
Llevaba<br />
coyuntas<br />
el arado,<br />
para arar<br />
yu-<br />
o<br />
siembra<br />
preparar<br />
de<br />
su<br />
papa<br />
terreno<br />
y otros<br />
para<br />
pro-<br />
la<br />
ductos.ba<br />
cansado<br />
Cada<br />
y dejaba<br />
tarde<br />
caer<br />
retorna-<br />
herramientas en un mismo<br />
sus<br />
lugar.<br />
para<br />
Un<br />
recoger<br />
día, al<br />
sus<br />
ir a<br />
herramien-<br />
su terreno<br />
tascisco<br />
no<br />
buscó<br />
las encontró.<br />
y buscó<br />
Don<br />
pero<br />
Fran-<br />
las halló. El Zorro se las había<br />
no<br />
robado. Cuando estaba bus-<br />
2<br />
Jalq’a<br />
Pinturas rupestres Incamachay.<br />
17
—Chinkachini<br />
—Ama phutikuychu<br />
llank’nasniyta,<br />
ñuqa yanapasqayki<br />
nispa kutichirqa.<br />
llank’anasniyqita, Sichus tarisunchaj qunawayki<br />
mask’ayta<br />
tiyan uj arruba<br />
chay<br />
siwarata.<br />
t’ukurirqa<br />
Machu<br />
ichapis<br />
runa<br />
atuj<br />
allin<br />
apakapusqanta,<br />
nisqantawan burru<br />
rirqa<br />
mask’ayta<br />
urqupi atujpa<br />
qallarirqa,<br />
wasinkama<br />
pay<br />
atuj<br />
taripaspataj<br />
llujsimunanta.<br />
chaypi<br />
Maypachachus<br />
siriyqurka wañusqaman<br />
atuj llujsimurqa,<br />
tukuspa<br />
burruta<br />
jinapi suyarqa<br />
pi rikuspa nirqa wawasninman.<br />
pampana<br />
tiyan,<br />
—Llujsimuychij<br />
apamuychij<br />
wawasniy<br />
chay suwasqa<br />
kay punkupi<br />
cuyuntasta,<br />
burru wañusqa,<br />
chaywan<br />
wijch’ukuspa<br />
wijch’umusun.<br />
wataychinankama<br />
Aysashajtinkuña<br />
jinamanta<br />
burru<br />
cuyuntasta<br />
sayarirqa<br />
tarisqa,<br />
atujtataj<br />
kutisqataj<br />
jayt’aykusqa<br />
machu<br />
wañuman<br />
jaywananpaj, nispa.<br />
runa-<br />
—Pachi<br />
—Kayqa<br />
tata<br />
llank’anasniyqi,<br />
burru yanapawasqaykimanta.<br />
atuj suwasusqa, taripamuni<br />
Nirqa machu<br />
wasinpi.<br />
qa, burrutaj kutichirqa:<br />
runa-<br />
siwarata<br />
—Mana<br />
kunawaykita.<br />
jinallachu, kunanqa junt’anayki tiyan nisqaykita arruba<br />
Machu runataj kutichirqa:<br />
18<br />
Pinturas rupestres<br />
Incamachay.
cando<br />
rro y éste<br />
se encontró<br />
le dijo:<br />
con un bucisco,<br />
—Buenos<br />
¿de qué<br />
días<br />
estás<br />
Tata<br />
tan<br />
Francupado?preo-<br />
Le contestó<br />
—He perdido<br />
el anciano.<br />
mis coyuntas.<br />
voy a<br />
—No<br />
ayudar<br />
te preocupes,<br />
a buscar tus<br />
yo<br />
co-<br />
te<br />
yuntas,cer<br />
un trato.<br />
pero<br />
Si<br />
tenemos<br />
encuentro,<br />
que<br />
me<br />
ha-<br />
tienes<br />
ba de cebada.<br />
que pagar con una arro-<br />
yelBurro<br />
El abuelito<br />
comenzó<br />
aceptó<br />
a buscar<br />
el trato<br />
herramientas. El Burro siempre<br />
sus<br />
pensó<br />
los había<br />
que<br />
llevado.<br />
tal vez<br />
Caminando<br />
el Zorro<br />
por<br />
se<br />
el<br />
casa<br />
cerro,<br />
del Zorro.<br />
el Burro<br />
Allí,<br />
encontró<br />
el Burro se<br />
la<br />
echó<br />
muerto,<br />
al suelo<br />
y esperó<br />
como<br />
a que<br />
si estuviera<br />
Zorro de su casa. Cuando<br />
salga<br />
salió<br />
el<br />
y<br />
lo,<br />
vio<br />
les<br />
al<br />
dijo<br />
Burro<br />
a sus<br />
tendido<br />
hijos:<br />
en el sue-<br />
puerta<br />
—Salgan,<br />
murió<br />
hijitos,<br />
un Burro<br />
aquí<br />
y<br />
en<br />
hay<br />
la<br />
que<br />
gan las<br />
botarlo<br />
coyuntas<br />
al otro<br />
robadas.<br />
lado. Trai-<br />
eso le vamos a amarrar y<br />
Con<br />
var al otro lado.<br />
lledo,<br />
el<br />
Cuando<br />
Burro<br />
lo<br />
se<br />
estaban<br />
paró y agarró<br />
llevan-<br />
a<br />
tarlo<br />
patadas<br />
y recuperar<br />
al Zorro<br />
las<br />
hasta<br />
coyuntas.<br />
ma-<br />
Después,<br />
coyuntas<br />
el<br />
para<br />
Burro<br />
entregar<br />
volvió con<br />
a<br />
las<br />
dueño, diciéndole al anciano:<br />
su<br />
El Zorro<br />
—Aquí<br />
las<br />
están<br />
había<br />
tus<br />
robado,<br />
coyuntas.<br />
encontré en su casa.<br />
las<br />
por tu<br />
—Gracias,<br />
ayuda. Dijo<br />
señor<br />
el anciano.<br />
Burro,<br />
El<br />
—No,<br />
Burro<br />
no.<br />
le<br />
Ahora<br />
contestó:<br />
cumplir con tu compromiso<br />
tienes que<br />
darme una arroba de cebada.<br />
de<br />
El<br />
—Sí,<br />
anciano<br />
voy a<br />
le<br />
cumplir,<br />
contestó:<br />
está lo que te he ofrecido.<br />
aquí<br />
Muchas gracias por tu ayuda,<br />
Pinturas rupestres<br />
Incamachay.<br />
19
kimanta,<br />
—Ari<br />
uj<br />
junt’asaj,<br />
kutipitaj<br />
kaypi<br />
ñuqapis<br />
kashan,<br />
yanapasqayki<br />
qusunay.<br />
imallapipis.<br />
Pachi yanapawasqay-<br />
mikhusqanrayku<br />
Kacharpakunku,<br />
tucuyninta,<br />
burrutaj<br />
wisanmanta<br />
rirqa siwarata<br />
unquykusqa,<br />
mikhuj,<br />
burru<br />
ujllamanta<br />
walijchu kasharqa siriykusqa mulli sach’a urapi, qharqañas<br />
mana<br />
q’araspiwan rikuspa wañusqata jina, qallarisqanku shulluyta,<br />
suwinaspa<br />
mikhukapuyta, burrutaj llakiqurqa nispa:<br />
mumanta.<br />
—Ay nanachiwankichaj, mana khuyakunkichajchu unqusqas-<br />
Qharqañas<br />
—Ñuqayku t’ukurqayku<br />
nisqanku:<br />
Chay jawataj riqhurimurqa<br />
wañusqacha<br />
machu runa<br />
nispa.<br />
kuspataj tapurisqa.<br />
tata Francisco, sispay-<br />
munanku.<br />
—Imanantaj wauqiy? Imarayku kay phawajkuna mikhusuyta<br />
Burrutaj<br />
—Sinch’i<br />
nisqa:<br />
qayrayku, yanapariway<br />
unqusqa kashani,<br />
tatay.<br />
ancha ashkha siwarata mikhus-<br />
chanta<br />
Machu<br />
pusasqa<br />
runaqa<br />
wasinman<br />
jap’ispa warak’anta<br />
janpinanpaj.<br />
ayqichisqa phawajkunata,<br />
pura.<br />
Chay kutimanta pacha qallarirqanku yanapanakuyta paykuna<br />
20
algún<br />
ayudar<br />
día<br />
en<br />
yo<br />
cualquier<br />
también<br />
cosa.<br />
te voy a<br />
fue a<br />
Se<br />
comer<br />
despidieron<br />
su cebada.<br />
y el<br />
Por<br />
Burro<br />
mer toda la cebada se enfercomótaba<br />
del<br />
muy<br />
estómago.<br />
mal y se<br />
El<br />
echó<br />
Burro<br />
en<br />
es-<br />
sombra de un árbol de molle.<br />
la<br />
Al<br />
los<br />
ver<br />
buitres<br />
al Burro<br />
y gallinazos<br />
como muerto,<br />
zaron a picotearlo queriendo<br />
comen-<br />
comerse<br />
—¡Ay<br />
al<br />
me<br />
Burro.<br />
hacen<br />
El Burro<br />
doler,<br />
dijo:<br />
respetan a los enfermos!<br />
no<br />
Los<br />
—Ay,<br />
buitres<br />
nosotros<br />
respondieron:<br />
mos que estabas muerto.<br />
pensába-<br />
el abuelito<br />
En ese<br />
don<br />
momento<br />
Francisco,<br />
apareció<br />
acercó diciendo:<br />
y se<br />
qué<br />
—¿Qué<br />
te quieren<br />
pasa<br />
comer<br />
amigo?<br />
estas<br />
¿Por-<br />
aves?<br />
El<br />
—Estoy<br />
Burro<br />
muy<br />
contestó:<br />
que he comido mucha<br />
enfermo<br />
cebada.<br />
por-<br />
¡Ayúdame<br />
El anciano<br />
pues!<br />
y espantó a las<br />
agarró<br />
aves.<br />
su<br />
Luego<br />
onda<br />
fueron<br />
cisco para<br />
a la<br />
que<br />
casa<br />
éste<br />
de Don<br />
le cure.<br />
Franzaron<br />
Desde<br />
a ayudarse<br />
ese tiempo<br />
en solidaricomendad,<br />
uno a otro.<br />
21
uywas<br />
Jalq’aspa<br />
kunan kaj<br />
jap’iyninpi<br />
kuna. Uj<br />
unaymanta<br />
p’isaqa jallp’api<br />
pacha<br />
jusq’uta<br />
kausarqankupuni<br />
chayman yachasqa kasqan rayku thapanta wakichinapaj,<br />
ruwashasqa,<br />
tata atuj sispaykuspa tapusqa.<br />
chaypitaj<br />
—Imata<br />
P’isaqa mancharisqa,<br />
ruwashanki?<br />
chisqa uj willaykunata, nispa:<br />
yuyaspa atuj mikhukapunanta, waki-<br />
ruwashani<br />
—Tata<br />
kay<br />
atuj,<br />
jusq’uta,<br />
kunan p’unchay<br />
p’anpaykukunaypaj<br />
kanqa un nina<br />
chay<br />
paray,<br />
para tukukunan<br />
chayrayku<br />
kama, imaraykuchus manchani ruphasqa wañuyta.<br />
Jalq’a<br />
22<br />
3 Willaku Tata Atujmanta<br />
nina parawan<br />
Mujeres jalq’a cerca al camino<br />
prehispánico de Incamachay.
3<br />
Un cuento del señor Zorro<br />
y la lluvia de fuego<br />
jalq’a<br />
En<br />
vivían<br />
los territorios<br />
siempre los<br />
de<br />
ani-<br />
los<br />
males<br />
existen.<br />
que<br />
Un<br />
en<br />
día<br />
la<br />
la<br />
actualidad<br />
taba haciendo agujeros<br />
Perdiz<br />
en<br />
es-<br />
tierra, actividad que siempre<br />
la<br />
realiza<br />
cuando<br />
para<br />
se acercó<br />
su albergue,<br />
Zorro y le dijo:<br />
el señor<br />
—¿Qué<br />
La Perdiz<br />
estás<br />
asustada<br />
haciendo?<br />
miedo de que el Zorro<br />
y<br />
se<br />
con<br />
coma se inventó una historia,<br />
la<br />
diciéndole:<br />
que…<br />
—Señor<br />
hoy día va<br />
Zorro,<br />
a haber<br />
sabes<br />
lluvia de fuego. Por eso estoy<br />
una<br />
haciendo<br />
me entierren<br />
un agujero<br />
aquí, hasta<br />
para<br />
que<br />
que<br />
pase<br />
miedo<br />
la<br />
de<br />
lluvia,<br />
morir<br />
porque<br />
quemada.<br />
tengo<br />
Mujeres jalq’a preparan<br />
alimentos.<br />
23
Chayta<br />
—Ñuqata<br />
uyarispaqa,<br />
p’anpaykuway,<br />
atuj p’isaqaman<br />
yanapasqayki<br />
nisqa:<br />
raykuchus aswan jatun kani, qantaj aswan<br />
jusq’uta<br />
juch’uy kaspaqa<br />
ruwayta imallanki<br />
maypi pakakuyta.<br />
tari-<br />
Allayta<br />
—Kunan<br />
tukujtinkuqa,<br />
wakichisqaña<br />
p’isaqa<br />
apamunayki<br />
nisqa:<br />
wan kirpaykunaypaj.<br />
tiyan uj jatun rumita chay-<br />
jusq’uman,<br />
Atujqa,<br />
manaraj<br />
mana t’uqurispa,<br />
qirpakushajtin,<br />
tukuy kamachista<br />
rimarisqa:<br />
kasurqa, yaykurqa<br />
—Allinña.<br />
ma,<br />
Chay<br />
wayrawantaj<br />
kuti, chaynijpi<br />
llujllawan<br />
uj sach’amanta<br />
ninaqurqa, p’isaqa<br />
warkhumusharqa<br />
chay ch’ajwata<br />
un tuturispa,<br />
yachaspataj maymantachus jamusqanta, nisqa atujman.<br />
uya-<br />
—Tata<br />
Chay jawataj<br />
atuj uyariy<br />
atuj kamachisqa:<br />
chayamushanña para.<br />
—Ujmanta<br />
Jusq’u uqhupiña<br />
kirpaykuway,<br />
atuj kashajtinqa,<br />
chayamunqaña.<br />
kacharqa tukuy ukhunta, atujtaj khaparispa<br />
p’isaqa<br />
llakikuj:<br />
qhishkawan t’ujsiy-<br />
kasqa.<br />
—Chiqamanta paramushan kaykama chayamun chiqapuni<br />
Jawapi ni ima parapis karqachu, atujtaj p’anpasqa wañurqa.<br />
24<br />
Mujeres jalq’a<br />
hornean el pan.
Zorro<br />
Al<br />
dijo<br />
escuchar<br />
a la Perdiz:<br />
su historia, el<br />
a ayudar<br />
—¡A mí<br />
a<br />
entiérrame!,<br />
hacer el agujero<br />
te voy<br />
porque<br />
tú puedes<br />
yo<br />
ir<br />
soy<br />
a<br />
más<br />
otro lado<br />
grande<br />
por-<br />
y<br />
que<br />
Cuando<br />
eres más<br />
terminaron<br />
pequeña.<br />
var, la Perdiz le dijo:<br />
de ca-<br />
el agujero<br />
—Ahora<br />
tienes<br />
que<br />
que<br />
ya está<br />
traer<br />
listo<br />
piedra grande para que yo<br />
una<br />
tape con ella.<br />
te<br />
le hacía<br />
El Zorro,<br />
caso<br />
sin<br />
en<br />
darse<br />
todo a<br />
cuenta,<br />
diz. Se metió al agujero<br />
la<br />
y<br />
pertes<br />
de ser aplastado dijo:<br />
an-<br />
—Ya<br />
Muy cerca,<br />
está bien.<br />
taba colgada una<br />
en<br />
tutuma,<br />
un árbol,<br />
y con<br />
es-<br />
el<br />
menta.<br />
viento<br />
Al<br />
sonaba<br />
escuchar<br />
como<br />
la<br />
una<br />
Perdiz<br />
tor-<br />
este<br />
de provenía,<br />
sonido y<br />
le<br />
sabiendo<br />
dijo al Zorro:<br />
de dón-<br />
ya está<br />
—Señor<br />
sonando<br />
Zorro,<br />
la lluvia.<br />
escucha,<br />
El<br />
—¡De<br />
Zorro<br />
una<br />
le<br />
vez<br />
contestó:<br />
va a llegar…!<br />
tápame, ya<br />
diz astuta<br />
Entró al<br />
le<br />
agujero.<br />
punzaba<br />
Y<br />
su<br />
la<br />
cuerPerpotaba<br />
con<br />
y decía:<br />
una espina. El Zorro grido<br />
fuego,<br />
—Dale<br />
hasta<br />
fuerte,<br />
aquí<br />
está<br />
ha<br />
lloviendo.<br />
Había sido verdad.<br />
pasa-<br />
no pasaba<br />
Sin embargo,<br />
nada. El señor<br />
en la tierra<br />
murió enterrado.<br />
Zorro<br />
Anciana jalq’a.<br />
25
yachasqankuman<br />
Ñaupa pachaj wataspi,<br />
jina, Chay<br />
karkapuni<br />
kutispi<br />
raymis<br />
raymis<br />
jalq’a<br />
ashkha<br />
nijpi,<br />
p’unchay-<br />
maychus<br />
sapa<br />
kunaspi<br />
tuta<br />
ruwakuj<br />
sut’iyajkanku<br />
ñaupa<br />
ujyaspa,<br />
runas willawasqanchij<br />
charanguta waqarichispa,<br />
jina. Chay raymispi<br />
wayna jalq’as sipaskunawan.<br />
takispa<br />
gunta<br />
Ichaqa<br />
waqarichij.<br />
kasqa<br />
Chayta<br />
uj k’acha<br />
rikuspataj<br />
wayna, pichus<br />
sipakusqa<br />
sumajtapuni<br />
anchata munakuj<br />
charan-<br />
qanku,<br />
ta tukuy<br />
qallarirqanku<br />
tuta. Paqarimujtin<br />
paywan<br />
raymimanta<br />
rimaykachayta,<br />
chinkaj.<br />
charangunwan<br />
Chanta qhipan<br />
takiy-<br />
Jalq’a<br />
26<br />
4 Uj willaykuna wayna Atuj<br />
Antuñu raymimantawan<br />
Hostal Maragua.
Un cuento del joven<br />
Zorro Antonio y la fiesta<br />
de años,<br />
Antes<br />
siempre<br />
que pasaran<br />
había<br />
cientos<br />
en la zona jalq’asegún sus<br />
fiestas<br />
tumbres. En ese tiempo, había<br />
cos-<br />
fiestas<br />
según<br />
que<br />
lo que<br />
duraban<br />
nos<br />
semanas,<br />
nuestros antepasados.<br />
contaron<br />
esas fiestas todas las noches<br />
En<br />
amanecían<br />
charango y<br />
tomando,<br />
cantando<br />
tocando<br />
nesjalq’asy las niñas. Pero<br />
los jóvebía<br />
un joven muy simpático,<br />
ha-<br />
tenía<br />
bien. Al<br />
charango<br />
ver eso las<br />
y tocaba<br />
niñas esta-<br />
muy<br />
banzaban<br />
enamoradas<br />
a hablar y<br />
de<br />
cantaban<br />
él. Comen-<br />
su charango toda la noche.<br />
en<br />
amanecer se desapareció de<br />
Al<br />
la<br />
siguiente<br />
fiesta. Después,<br />
ya estaba<br />
a<br />
de<br />
la noche<br />
en la fiesta. Otra vuelta con<br />
nuevo<br />
las<br />
4<br />
Otra vista panorámica del<br />
Hostal Maragua.<br />
27
tutaqa<br />
manta<br />
watijmanta<br />
p’achachasqata<br />
riqhurimuj<br />
rikuspa<br />
sipaswan<br />
mana yuyayman<br />
tantakuj,<br />
chayasqankuchu<br />
paykunataj jalq’a-<br />
Atuj<br />
qhipakunanta<br />
Antuñu p’achallichisqa<br />
sut’iyanankama,<br />
kasqanta,<br />
paytaj mana<br />
sipaskunaqa<br />
munajchu<br />
munaj<br />
chayrayku<br />
kanku<br />
ripuj<br />
Sipas<br />
manaraj<br />
nij kanku<br />
sut’iyashajtin.<br />
naraj sut’iyashajtinri?<br />
imaraykutaj<br />
Chanta nisqanku<br />
kay waynaqa<br />
kay tuta<br />
ripuyta<br />
qhiparichisun<br />
munan mayakama.<br />
Ch’isiyasqantawan watijmanta chay wayna jalq’a rikhuq’arimusqa<br />
kusqa.<br />
charangunwan, waqachispa, takirispa sipaskunawan<br />
nisqa<br />
Tukuy<br />
sipasman.<br />
tuta raymisqanku<br />
Ripunay tiyan<br />
chanta<br />
saqiwaychij,<br />
sut’iyamushajtinña<br />
sipakustaj jap’iykus-<br />
wayna<br />
qankuqankuchu,<br />
mana<br />
chanta<br />
ripunanpaj,<br />
wayna atujqa<br />
sut’iyamusharqaña<br />
phiñakuspa khaniykusqa<br />
manataj kacharis-<br />
makisninkuta. Jinamanta ayqishajtin p’unchaypiña rikusqanku<br />
sipaspa<br />
punchuntaj<br />
atuj p’achallisqa<br />
yana<br />
kasqanta,<br />
uwija qaramanta,<br />
llanthuchan<br />
charangunqa<br />
yuraj uwija<br />
burru<br />
qaramanta,<br />
tullumanta, jinamanta ayqisqa raymimanta chantataj sipasku-<br />
palan<br />
Antuñu.<br />
naqa nisqanku, atuj antuñullawan takisqanchis, sajra kasqa Atuj<br />
Jinamanta kay willaykuna tukukun.<br />
28<br />
Casas de adobe,<br />
barro y paja brava.
niñas,<br />
cuenta porque<br />
pero no<br />
el<br />
se<br />
joven<br />
daban<br />
estaba<br />
la<br />
era<br />
vestido<br />
el Zorro<br />
de jalq’a.<br />
Antonio<br />
Sin embargo,<br />
disfrazado a la fiesta,<br />
que venía<br />
niñas querían hacerle quedar<br />
y las<br />
hasta<br />
pero él<br />
el<br />
no<br />
amanecer<br />
aceptaba y<br />
del<br />
se<br />
día,<br />
antes de que amanezca.<br />
iba<br />
qué<br />
Las<br />
siempre<br />
niñas<br />
ese<br />
decían:<br />
joven quiere<br />
¿Por<br />
irse<br />
Entonces<br />
antes<br />
esta<br />
de que<br />
noche<br />
amanezca?<br />
que hacerle quedar hasta<br />
tenemos<br />
ñana más.<br />
ma-<br />
ya estaba<br />
Llegó<br />
el<br />
la<br />
joven<br />
tarde<br />
jalq’acon<br />
y de vuelta<br />
charango tocando y cantando<br />
su<br />
juntamente<br />
Pasaron<br />
con<br />
la noche<br />
las niñas.<br />
do ya estaba por amanecer,<br />
y cuan-<br />
joven dijo a las niñas: Ya tengo<br />
el<br />
que<br />
niñas<br />
irme,<br />
lo agarraban<br />
déjenme.<br />
para<br />
Pero<br />
que<br />
las<br />
se vaya. Ya estaba aclarando<br />
no<br />
amaneció pero no soltaban<br />
y<br />
siempre,<br />
rrose molestó<br />
entonces<br />
y mordió<br />
el joven<br />
las maZonosdo,<br />
de<br />
ellas<br />
las<br />
notaron<br />
niñas. Así,<br />
que<br />
escapan-<br />
Zorro, porque en el día<br />
era<br />
vieron<br />
el<br />
que<br />
ro era<br />
era<br />
de<br />
disfrazado.<br />
cuero de la<br />
Su<br />
oveja<br />
sombreca<br />
y su poncho del cuero<br />
blan-<br />
oveja negra. El charango era<br />
de<br />
hueso de palan de burro. Así<br />
su<br />
se<br />
niñasdijeron:<br />
fue de la fiesta.<br />
¡Con<br />
Entonces<br />
el Zorro An-<br />
las<br />
tonio,tado,<br />
pues,<br />
nomás!<br />
cómo<br />
¡Qué<br />
nos<br />
hemos<br />
ha engacanñado,<br />
Antonio!<br />
qué maldito es el Zorro<br />
Así se termina este cuento.<br />
Terrazas prehispánicas<br />
Quila Quila.<br />
29
qusqaña<br />
Uj kutipi<br />
kashajtin,<br />
uj ayllupi<br />
sapa<br />
karqa<br />
tuta<br />
runas<br />
quwi rij<br />
chujllu<br />
chay chajraman,<br />
chajrayuj, chanta<br />
chajrayujpu-<br />
imatachus<br />
qa yachasqa<br />
ruwananpaj,<br />
chujllunta<br />
nisqa<br />
suwashasqankuta,<br />
suyasaj intiurmaymanta<br />
chanta t’ukusqa<br />
tukuy tutata piwan, pichus chujlluyta suwasqan yachasaj,<br />
pacha<br />
tawan wañuchisaj. Tutaña karqa, paytaj suyasharqa chujllu<br />
jap’iy-<br />
suwata,<br />
rayujtaj pakasqa<br />
kuskan tutapi<br />
kasharqa,<br />
riqhurimurqa<br />
quwi qallarirqa<br />
quwi suwananpaj,<br />
chujlluta urquyta,<br />
chaj-<br />
Jalq’a<br />
Terrazas prehispánicas<br />
Quila Quila.<br />
30<br />
5 Uj willaykuna Atuj<br />
Antuñumanta quwipiwan
Un cuento del Zorro<br />
Antonio y el Conejo<br />
dad,<br />
Una<br />
una<br />
vez,<br />
familia<br />
en<br />
tenía<br />
una comuni-<br />
de maíz, y cuando ya<br />
chacra<br />
bien maduro la mazorca,<br />
estaba<br />
Conejo iba cada noche a la<br />
el<br />
chacra.<br />
ta de que<br />
El<br />
estaban<br />
dueño se<br />
robando<br />
dio cuen-<br />
choclo, y pensó lo que podía<br />
su<br />
hacer.<br />
esta<br />
—Ya<br />
tarde<br />
sé.<br />
y toda<br />
Voy a<br />
la<br />
esperar<br />
¿Quién será ese que roba<br />
noche.<br />
mazorca? ¡Lo voy a agarrar<br />
mi<br />
lo mataré!, dijo.<br />
y<br />
rando<br />
Era<br />
al<br />
noche<br />
que roba<br />
y estaba<br />
la mazorca.<br />
espe-<br />
A<br />
Conejo<br />
media<br />
para<br />
noche,<br />
robar,<br />
apareció<br />
y el dueño<br />
el<br />
estaba<br />
nejo a sacar<br />
oculto.<br />
la mazorca,<br />
Comenzó<br />
y<br />
el<br />
apaCoreció<br />
el dueño y agarró al<br />
5<br />
Turistas en Tumpeca.<br />
31
chayllapi<br />
apasqa wasinman.<br />
rikhurirqa chajrayuj<br />
Kay quwilla<br />
jap’irpaytawan<br />
kaska chujllunchista<br />
quwita wataykuspa<br />
Chajrayujpa warmin niska jaqay wasi k’uchupi churay<br />
suwakuj.<br />
ayqinanpajtaj wataykuy chakisninta, makisnintawan, yakuta t’impu-<br />
mana<br />
chisaj<br />
quwitaj<br />
chay<br />
watasqa<br />
quwij<br />
kasharqa.<br />
milmanta q’alanapaj, chaykama sut’iyasqaña<br />
parisqa<br />
Chaynijtataj<br />
awqiy, awqiy<br />
rikhurimusqa<br />
jamuy kunitan,<br />
Atuj Antuñu,<br />
nispa.<br />
quwitaj rikuspaqa kha-<br />
imarayku<br />
Atuj chimpaykusqa<br />
kaypi kashanki?.<br />
quwiman tapuspa mullay imanasunkutaj,<br />
kay wasiyujtaj<br />
Awqiy, yachawajchus<br />
munan wawanwan<br />
kay wasipi<br />
kasaranayta,<br />
tiyan uj ancha<br />
ñuqataj<br />
k’acha sipas,<br />
munanichu, manachu qan kasarakuwaj chay sipaswan?<br />
mana<br />
wataranawayki<br />
Atujqa munasqa<br />
tiyan,<br />
kasarakuyta<br />
chanta ñuqa<br />
chanta<br />
wataykusqayki<br />
quwi nisqa<br />
awqiy,<br />
ñaupajtaqa<br />
iñiykusqa, watachikusqa, chay jawataj quwi nisqa ñuqa ripusaj<br />
Atuj<br />
qantaj<br />
naskama<br />
kaypi<br />
awkiy,<br />
suyanki<br />
atujtaj<br />
chay<br />
kutichisqa<br />
sipaswantaj<br />
uj p’unchaykunaskama<br />
kasaranki. Uj p’unchayku-<br />
allin risuchun. Pacha thaskin yakutaj q’uñiña kasharqa<br />
mullay,<br />
q’alanapaj. Wasiyujpa warmin sispasqa t’impuj yakuwan, quwitaj<br />
quwita<br />
El Bramadero en las<br />
faldas de la serranía<br />
de Chataquila.<br />
32
pobre<br />
casa amarrado,<br />
Conejo y<br />
diciendo:<br />
lo llevó a su<br />
bía sido<br />
—¡Este<br />
el que<br />
Conejo<br />
robaba<br />
nomás<br />
nuestro<br />
ha-<br />
maíz.<br />
Déjalo<br />
La<br />
allí,<br />
esposa<br />
en la<br />
del<br />
esquina<br />
dueño decía:<br />
casa. Tienes que amarrar<br />
de<br />
sus<br />
la<br />
pies<br />
escape.<br />
y sus<br />
Yo<br />
manos<br />
voy a hacer<br />
para que<br />
hervir<br />
no<br />
el<br />
lar<br />
agua,<br />
al Conejo.<br />
y con<br />
Hasta<br />
eso vamos<br />
eso, ya<br />
a petaba<br />
llegando el amanecer,<br />
es-<br />
el Conejo seguía amarrado.<br />
y<br />
lugar,<br />
En<br />
pasó<br />
ese momento,<br />
el ZorroAntonio,<br />
por ese<br />
el Conejo lo vio y gritó:<br />
y<br />
—¡Tío,<br />
El Zorro<br />
tío,<br />
se<br />
un<br />
acercó<br />
rato<br />
al<br />
ven!<br />
jo diciendo: ¡Oh, sobrino,<br />
Cone-<br />
te pasa? ¿Por qué estás aquí?<br />
¿qué<br />
casa,<br />
—Sabes<br />
hay una<br />
tío,<br />
linda<br />
aquí,<br />
chica.<br />
en esta<br />
dueño de esta casa me dice:<br />
El<br />
Tetienes<br />
pero yo no<br />
que<br />
quiero.<br />
casar con<br />
¿No<br />
mi<br />
quie-<br />
hija,<br />
res<br />
–preguntó<br />
casarte<br />
el<br />
tío<br />
Conejo.<br />
con esa chica?<br />
se pensando<br />
El Zorro se<br />
en<br />
animó<br />
la linda<br />
a casar-<br />
y entonces el Conejo dijo:<br />
chica,<br />
mí, y<br />
—Primero,<br />
después yo te<br />
suéltame<br />
voy a ama-<br />
a<br />
rrar<br />
el Zorro<br />
a ti,<br />
se<br />
tío.<br />
hizo<br />
Creyendo<br />
amarrar<br />
eso,<br />
después el Conejo dijo: yo me<br />
y<br />
voy<br />
te casas<br />
y vos<br />
con<br />
vas a<br />
esa<br />
esperar<br />
mujer.<br />
aquí<br />
Has-<br />
y<br />
ta otro día tío.<br />
Camino prehispánico<br />
de Incamachay.<br />
33
manaña<br />
imanantaj<br />
chaypichu<br />
kaypi mana<br />
kasqa,<br />
quwi<br />
chayta<br />
kanchu<br />
rikuspataj<br />
kay atuj antuñu<br />
warmi<br />
juchayuj<br />
nisqa,<br />
kanman,<br />
jawataj yakuwan<br />
payta q’alasun<br />
jich’aykusqa,<br />
manaña<br />
atujqa<br />
ajinata<br />
ayqisqa<br />
ruwananpaj,<br />
kuskan ukhun<br />
chay<br />
q’alalla<br />
yawan, kunanqa<br />
khaparispa<br />
kutichiwanqa<br />
nanaymanta,<br />
tukuy<br />
nispataj<br />
imamanta,<br />
kay quwi<br />
mask’amusaj,<br />
ch’awka-<br />
taripaytawantaj<br />
Mask’ayta qallarisqa<br />
mikhuykusaj.<br />
rikusqa quwita uj jatun rumi<br />
maypichus<br />
atiykushasqanta,<br />
jatun rumis<br />
chaypitaj<br />
tiyan chaynijpi<br />
ch’awkayawanki mullay, kunan kutichiwanki, yarkhasqa kashani<br />
nirqa<br />
mikhuykusqayki.<br />
ñuqa atishani kay<br />
Quwiqa<br />
rumita,<br />
ancha<br />
ancha<br />
lisu<br />
llasa<br />
kaspa<br />
sichus<br />
nisqa.<br />
urmanqa<br />
Awkiy uyariway,<br />
pachanchij tukukunqa, chayrayku jap’ishani, yanapariwankiman,<br />
tukuy<br />
chayta<br />
Quwiqa<br />
uyarispataj<br />
yuyaspa<br />
atujqa<br />
ayqiyta<br />
sispasqa<br />
watijmanta<br />
rumita<br />
nisqa,<br />
jap’ij.<br />
manaña atinichu, k’aspiswan atiykusunman kay<br />
Awkiy<br />
rumita.<br />
sayk’uykuniña<br />
llaypuni ñuqa k’ullusta apamusaj, chaykunawan atiykuspa<br />
Qan<br />
samajap’isun.<br />
Quwiqa<br />
Atuj<br />
asirikuspa<br />
kutichisqa<br />
ripusqa,<br />
uskhayta<br />
watijmanta<br />
riy kay<br />
atujqa<br />
rumi ancha<br />
ch’awkayachikusqa.<br />
llasa, nispa,<br />
musqachu,<br />
Atuj rumi<br />
t’ukusqa<br />
jap’isqa<br />
pachapis<br />
sayk’unankama,<br />
urmachun<br />
quwitaj<br />
kay rumita<br />
mana<br />
kacharisaj<br />
rikhuri-<br />
34<br />
El camino prehispánico<br />
cerca a Chaunaca.
caro:<br />
También<br />
Hasta otro<br />
el Zorro<br />
día sobrino,<br />
dijo pí-<br />
que<br />
El<br />
te<br />
tiempo<br />
vaya bien.<br />
caliente ya estaba<br />
pasó<br />
lista<br />
y el agua<br />
pelar al Conejo. La mujer<br />
para<br />
dueño vino con el agua, pero<br />
del<br />
ya<br />
eso,<br />
no<br />
dijo<br />
estaba<br />
la señora:<br />
el Conejo.<br />
¿Qué<br />
Viendo<br />
aquí? ¡No hay Conejo! ¡El Zorro<br />
pasa<br />
Antonio<br />
lo ha debido<br />
debe tener<br />
comer.<br />
la<br />
Tenemos<br />
culpa, se<br />
que<br />
sepa<br />
echar<br />
que no<br />
con<br />
hay<br />
agua<br />
que hacer<br />
para<br />
más<br />
que<br />
eso!<br />
liente<br />
Le<br />
y después<br />
echaron<br />
escapó<br />
con agua<br />
con<br />
ca-<br />
cuerpo medio pelado gritando<br />
el<br />
del<br />
nejo<br />
dolor<br />
me ha<br />
y diciendo:<br />
engañado!<br />
¡Este<br />
Ahora<br />
Co-<br />
me<br />
¡Voy<br />
va<br />
a ir<br />
a<br />
a<br />
pagar<br />
buscar<br />
por<br />
y cuando<br />
todo eso.<br />
encuentre le voy a comer!<br />
lo<br />
car por<br />
Entonces<br />
el lugar<br />
comenzó<br />
donde hay<br />
a<br />
granbusdes<br />
apoyándose<br />
piedras<br />
en<br />
y<br />
una<br />
vio<br />
piedra<br />
al Conejo<br />
de. Se acercó y dijo: Hoy,<br />
granbrino,<br />
me has engañado. ¡Ahosora<br />
a comer<br />
me tienes<br />
porque<br />
que<br />
tengo<br />
pagar!<br />
hambre.<br />
Te voy<br />
Pero<br />
bandido,<br />
el Conejo<br />
y al Zorrole<br />
siempre<br />
decía:<br />
era<br />
Tío,<br />
un<br />
escúchame. Yo estoy agarran-<br />
do<br />
dice<br />
esta<br />
que<br />
piedra.<br />
va a pasar<br />
¡Es pesada<br />
el fin del<br />
y<br />
mundo<br />
sujetando.<br />
si cae!<br />
¡Tío,<br />
Por<br />
ayúdame,<br />
eso la<br />
pues!<br />
estoy<br />
Creyendo<br />
zó a sujetar<br />
eso,<br />
la<br />
el<br />
piedra.<br />
Zorro comen-<br />
escapar<br />
El Conejo<br />
de nuevo<br />
estaba<br />
y dijo<br />
pensando<br />
rro: Tío, yo no puedo más.<br />
al Zo-<br />
me he cansado. Vamos a ha-<br />
Ya<br />
cerrra<br />
esta<br />
una casa.<br />
piedra<br />
Usted,<br />
sin soltar<br />
tío, aga-<br />
iré a traer las palancas de<br />
y<br />
ma-<br />
yo<br />
dera.<br />
sujetar<br />
Con<br />
la piedra<br />
eso vamos<br />
para<br />
a<br />
que<br />
hacer<br />
temos más tranquilos.<br />
es-<br />
Capilla de Chataquilla.<br />
35
chanta<br />
sumajta<br />
ayqisaj,<br />
phiñaykukusqa.<br />
jinatataj ruwasqa,<br />
Kay aka quwi<br />
rumi<br />
watijmanta<br />
mana kuyusqachu<br />
ch’awkayawan,<br />
paytaj<br />
ujmanta<br />
purishajtintaj<br />
mikhuykunay<br />
taripasqa<br />
tiyan,<br />
suwasqa<br />
kay wayq’unijpi<br />
tika mikhushajtin,<br />
mask’amusaj,<br />
ancha<br />
chaypi<br />
ñasqa nisqa, taripayki yarkhasqa kashani kunan mikhusqayki.<br />
phi-<br />
mikhuwanki,<br />
Quwi nisqa<br />
ancha<br />
ama<br />
misk’i<br />
aywiy<br />
kashan,<br />
phiñakuychu<br />
atujqa mana<br />
kay tikata<br />
munarqachu,<br />
malliriy chanta<br />
nispataj quwi kasharqa, Atuj mallisqa chay jawataj nisqa allin<br />
malliriy<br />
maymantataj apamunki, nispa tapusqa, quwiqa ña yacharqaña<br />
kasqa<br />
nanta, nisqa uj shikallata apamuni, ashkha tika kashan, Maypi kashan<br />
ruwa-<br />
ñuqa<br />
chus<br />
urqhumusaj<br />
killa rikukusharqa<br />
nisqa atujqa,<br />
uj jatun<br />
quwitaj<br />
tika jina.<br />
pusasqa uj quchaman maypi-<br />
juch’uy<br />
Kayqa<br />
kaspa<br />
tika<br />
mana<br />
aywiy<br />
anchata<br />
urqhuyqamuy,<br />
apamuyta<br />
chaymanta<br />
atirqanichu,<br />
ñuqapis<br />
qan jatun<br />
apamuni<br />
tucuyninta atinki apamuyta. Atuj yaykusqa mana yachaspa ancha<br />
kaspa<br />
uqhu<br />
wañusqa.<br />
kasqanta, chaypitaj mana chakisnin pampata tarispa chaypi<br />
Chaypachamanta ni pipis quwita khatiykachanchu.<br />
36
Anda,<br />
Y<br />
pues,<br />
el Zorro<br />
rápido<br />
le respondió:<br />
lancas porque es pesada.<br />
a traer<br />
Pero<br />
pa-<br />
el<br />
do<br />
Conejo<br />
a otro<br />
bandido<br />
lado y el<br />
se<br />
Zorro<br />
fue rien-<br />
nuevo quedó engañado. Seguía<br />
de<br />
sujetando<br />
do ya no podía<br />
la piedra,<br />
y no apareció<br />
pero cuan-<br />
Conejo con las palancas deci-<br />
el<br />
dió<br />
se caiga<br />
soltarla<br />
el mundo.<br />
pensando:<br />
Tengo<br />
Aunque<br />
cuidarme. Voy a correr después<br />
que<br />
de<br />
pasó<br />
soltar.<br />
nada<br />
Se<br />
con<br />
escapó,<br />
la piedra<br />
pero<br />
y<br />
no<br />
puso muy enojado.<br />
se<br />
otra<br />
—¡Este<br />
vez me<br />
Conejo<br />
engañó,<br />
de mierda<br />
aguanto más! Tengo que<br />
ya<br />
co-<br />
no<br />
mer<br />
por la<br />
de<br />
quebrada,<br />
una vez. Tal<br />
allí<br />
vez<br />
lo voy<br />
está<br />
buscar.<br />
a<br />
el Conejo<br />
Caminó<br />
estaba<br />
por la<br />
por<br />
quebrada<br />
allí co-<br />
y<br />
miendo<br />
casa del<br />
queso<br />
lugar. Encontró<br />
robado de<br />
el<br />
una<br />
rro al Conejo y dijo muy enojaZodo:<br />
voy a<br />
¡Te<br />
comer<br />
encontré!<br />
porque<br />
Ahorita<br />
estoy de<br />
te<br />
hambre.<br />
enojes<br />
El Conejo<br />
si me vas<br />
dijo:<br />
a comer,<br />
Tío, no<br />
pri-<br />
te<br />
mero come este queso. Es<br />
muy<br />
“no”,<br />
rico.<br />
seguía<br />
Aunque<br />
rogando<br />
el Zorro<br />
que<br />
dijo<br />
pruebe hasta que asintió el<br />
lo<br />
Zorro.<br />
qué<br />
Al<br />
rico!<br />
saborearlo<br />
¿De dónde<br />
dijo:<br />
traes<br />
¡Ay,<br />
esto?<br />
Conejo<br />
Dame<br />
ya tenía<br />
más. Entonces<br />
la idea de<br />
el<br />
cómo<br />
davía harto<br />
mentir<br />
queso.<br />
y dijo: Tío<br />
Yo<br />
hay<br />
saqué<br />
to-<br />
un pedacito<br />
—Y ¿dónde<br />
nomás.<br />
ro sacarlo.<br />
está?, yo quiena<br />
de<br />
El Conejo<br />
la quebrada<br />
le llevó<br />
donde<br />
a la lagu-<br />
luna en el cielo se ve como<br />
la<br />
queso<br />
—Allí<br />
en su<br />
está<br />
reflejo<br />
el queso.<br />
en el agua.<br />
Sácalo. Yo también, de allí<br />
Tío.<br />
he sacado, pero como soy<br />
me<br />
queño, no he podido sacar<br />
pe-<br />
mucho.<br />
para que<br />
Usted<br />
se saque<br />
es más<br />
todo.<br />
grande<br />
a entrar<br />
Entonces<br />
a esa<br />
el<br />
laguna<br />
Zorro<br />
a<br />
se<br />
sacar<br />
animó<br />
queso y entró sin darse cuenta<br />
el<br />
que<br />
sus<br />
estaba<br />
pies no<br />
muy<br />
pisaban<br />
hondo.<br />
el<br />
Al<br />
suelo<br />
entrar<br />
hundiéndose murió.<br />
y<br />
no había<br />
Desde<br />
nadie<br />
ese<br />
que<br />
momento<br />
persiga<br />
ya<br />
Conejo.<br />
al<br />
37
38<br />
6<br />
Uj willaykuna Atuj<br />
antuñumanta, perico<br />
sutichasqa alqumantawan<br />
Kay willaykuna qallarin ancha ñaupaspi, chajnijpi kausarqanku<br />
atuj pericowan tucuy mikhuykunastataj kuskamanta jap’ij kanku.<br />
Uj kuti inti urmayña kashajtin atujqa yuyaychakusqa sapallan tukuyta<br />
mikhuykuyta, chaypajtaj ch’awkayasqa pericota nispa, tata perico<br />
jamuy yarqhawashanña wayk’unapajtaj mana kanchu nina,<br />
mask’ananchij tiyan.<br />
Perico kutichisqa, maymantataj apamusunman ninata? Chaypitaj<br />
atuj rikuchisqa uj quyllurta, urqu patapi laurarij jina, riwaj<br />
Jalq’a<br />
Rostro de joven jalq’a.
Un cuento del Zorro<br />
Antonio y el Perico<br />
Este cuento comienza en<br />
tiempos antiguos. Vivían en un<br />
lugar el Zorro y el Perico y todas<br />
las comidas siempre compartían<br />
los dos. Pero una vez<br />
cuando ya era tarde, el Zorro<br />
pensó en comer toda la comida<br />
solito. Entonces buscó modos<br />
de engañar al Perico, le<br />
dijo: Señor Perico, ¡ven a ver!<br />
Tengo hambre, pero para cocinar<br />
no hay fuego y tenemos<br />
que buscar.<br />
El Perico respondió: ¿Y de<br />
dónde podemos traer el fuego?<br />
Ese rato, el Zorro Antonio mostraba<br />
una estrella que estaba<br />
encima de un alto cerro, como<br />
un fuego ardiendo.<br />
—Anda hasta allí, de allí es<br />
de donde puedes traer. Hasta<br />
6<br />
Comunarios jalq’a.<br />
39
jaqay kama apamunaykipaj, chaykamataj ñuqa wakichisaj wayk’unapaj.<br />
Perico iñiyaspa risqa urquman ninata apamuj, thaskisqa<br />
unayta, ni jayk’ajtaj chayasqachu ninamanqa. Purillasqapuni, sayk’usqa,<br />
ninataj karullapipuni kasharqa, chaypi Perico tinkusqa uj<br />
pumawan pichus nisqa Allin ch’isi tata Perico mayman uskhayllata<br />
thaskishanqi?<br />
Paytaj kutichisqa allin ch’isi tata puma rishani ninata apamuj<br />
jaqay urqumanta, manataj taripayta atinichu. Pumaqa yacharqa<br />
quyllur kasqanta, nisqataj pericoman, chay ninaman rijch’akujqa<br />
uj quyllur janaj pachapi, ni jayk’aj taripawajchu, pitaj jinamanta<br />
ch’awkayasunki?, nispa tapusqa.<br />
Pericotaj kutichisqa, atuj antuñu kachamuwan mana ninayku<br />
karqachu wayk’unaykupaj yarkhasqataj kasharqayku. Pumaqa nisqa<br />
ch’awkayasunki, ichas payqa mikhushanña, kutiy usqhayta<br />
kay p’achayta mañasqayki pumaman rijchakunayqipaj, ñuqa jina<br />
p’achalliskataj mancharichinqi, riy kunitan, uj p’unchaykama<br />
40<br />
Albergues comunitarios<br />
Potolo.
mientras yo voy a alistar todo<br />
para cocinar, dijo. El Perico creyendo<br />
eso fue al cerro a traer<br />
el fuego. Caminó varias horas<br />
pero nunca llegó al fuego.<br />
Como seguía lejos de él, aunque<br />
se estaba cansando, seguía<br />
caminando y caminando.<br />
En ese momento, el Perico se<br />
encontró con un león.<br />
—Buenas noches, señor<br />
Perico, ¿a dónde estás corriendo?<br />
—¡Ahh, buenas noches señor<br />
León! Estoy yendo a traer<br />
el fuego que está en el cerro<br />
pero no lo puedo encontrar.<br />
El León sabía que era la<br />
estrella y le dijo al Perico: Eso<br />
que parece fuego no es, es una<br />
estrella que está en el cielo.<br />
¡Nunca la vas a encontrar!<br />
¿Quién te ha engañado así?,<br />
le preguntó.<br />
El Perico contestó que el<br />
Zorro Antonio le había mandado<br />
porque no tenían fuego para<br />
cocinar y estaban con hambre.<br />
El León dijo: te ha engañado y<br />
seguramente él ya está comiendo.<br />
¡Anda rápido! Yo te voy a<br />
prestar mi ropa para que parezcas<br />
León. Vas a llegar vestido<br />
como yo para asustarle.<br />
¡Anda ya! Hasta otro día, señor<br />
Perico.<br />
—¡Muchas gracias, señor<br />
León. Ahora el Zorro me pagará.<br />
Hasta otro día. Después,<br />
el Perico volvió al lugar renegando<br />
por el engaño del Zorro<br />
y lo encontró graneado el trigo,<br />
riendo y pensando que él<br />
solito iba a comer todo.<br />
Músicos jalq’as en los albergues<br />
comunitarios Potolo.<br />
41
kachun tata Perico. Pachis tata puma kunan chay atuj kutichiwanqa,<br />
uj p’unchay kama.<br />
Chanta Perico phiñasqa kutisqa atuj ch’awkayasqanmanta<br />
taripasqataj wayk’ushajta trigu jank’akipata, asirikuspa yuyaspa pay<br />
sapallan tukuyninta mikhunanta, chayllaman Perico pumamanta<br />
p’achallisqa chayaykusqa nisqataj: Antuñu maytaj mikhuna yarkhawashan<br />
uskhayta.<br />
Atujtaj kutichisqa mana wislla kanchu imawan qarasqayki.<br />
Phiñasqa Perico nirqa maqiykiwan ujmanta qaraway. Mancharisqa<br />
atujqa yuyaspa kikin puma kasqanta, tukuy mikhunata maqinwan<br />
qaraykusqa, rupaykuchikusqa maqinta phiñasqa mana mikhusqanmanta.<br />
Chanta qhipaman atujqa t’ukurispa yuyaychakusqa Perico<br />
ch’awkayasqanta, chayrayku ancha phiñanasqas kausasqanku<br />
yuyarispa ch’awkayanakusqankuta, uj p’unchaytaj maqanakusqanku,<br />
Perico atipasqa atujtaj ayqisqa urquman Pericotaj khatisqa<br />
taripanankama.<br />
Chay kutimanta pacha manaña masischu kanku sichus Perico<br />
atujta rikun khatiykachan auqanta jina.<br />
42
Al momento llegó el Perico<br />
vestido de León y dijo: Antonio,<br />
¿dónde está la comida?<br />
Tengo hambre, ¡apura!<br />
El Zorro le respondió: No<br />
hay cuchara ¿Con qué te voy a<br />
servir?<br />
Pero renegado el Perico<br />
dijo: ¡Con tu mano, rápido, sírvame!<br />
Asustado y pensando que<br />
su visitante era León, el Zorro<br />
le sirvió toda la comida con su<br />
mano. La comida que estaba caliente<br />
y se quemó la mano. Sin<br />
comida, se enojó mucho el Zorro<br />
Antonio.<br />
Pasó mucho tiempo y se<br />
dio cuenta el Zorro de que realmente<br />
era el Perico que le había<br />
engañado. Como resultado,<br />
seguía creciendo el rencor entre<br />
ellos recordando los engaños,<br />
y un día llegaron a pelear<br />
los dos. En la pelea ganó el<br />
Perico, y el Zorro escapó por<br />
el cerro y el Perico le siguió<br />
hasta alcanzar.<br />
Desde ese tiempo el Zorro<br />
y el Perico ya no son amigos. Si<br />
el Perico ve al Zorro en la loma,<br />
ese rato lo persigue como a un<br />
enemigo.<br />
43
44<br />
7<br />
Uj willaykuna Atuj<br />
Antuñumanta yuthuwan<br />
Ñaupakunaspi tucuy uywas kausajkanku kunan jina.<br />
Uj kuti chaynijpi kausajkanku ashqha uywas, tinkusqankutaj atuj<br />
antuñu mama yuthuwan pichus risharqa k’acha puka chilwisninwan.<br />
Chayta rikuspataj atuj tapusqa mama yuthuta. Imarayku chilwisniyki<br />
k’acha pukallas kanku, yachankutaj takiyta? yacharichiway mama<br />
yuthu.<br />
Chaymanta mama yuthu nisqa ancha jasa, qanllamanta, munankichu<br />
yachayta?<br />
Ari munani nisqa atujqa, yuthutaj yachachisqa allinmanta<br />
Jalq’a<br />
Jóvenes jalq’a.
Un cuento del Zorro<br />
Antonio y la Perdiz<br />
Desde hace mucho tiempo<br />
vivían siempre los animales que<br />
hay hasta ahora, y una historia<br />
de ellos comienza así:<br />
Una vez, en estos lugares,<br />
vivían varios animales. Un día se<br />
encontraron el Zorro Antonio con<br />
la señora Perdiz que estaba caminando<br />
con sus hijos, que eran<br />
bonitos y coloraditos. Al ver eso<br />
el Zorro comienza a preguntar a<br />
la señora Perdiz diciendo:<br />
—¿Por qué tus hijitos son<br />
muy bonitos, de color y saben<br />
silbar tan lindo? Aconséjame,<br />
pues, señora Perdiz.<br />
Dijo entonces la Perdiz:<br />
—Es fácil, depende de usted<br />
nomás. ¿Quieres el consejo?,<br />
decía la señora Perdiz.<br />
—Sí, sí, por favor, contestó<br />
el Zorro.<br />
7<br />
Danza del pujllay jalq’a.<br />
45
imatachus ruwananta wawasninwan chilwisnin jina takinankupaj,<br />
nisqa ñaupajtaqa q’uñichinayki tiyan wathiya ruwanata, ancha<br />
qaliña kashajtin wawasniykita apaykunki, chanta suyanqi pukayananku<br />
kama chanta llujsimunqanku takispa.<br />
Atuj iñiyasqa, mask’asqa llant’ata jap’ichisqa wathiya ruwanapi<br />
sumaj qali kashajtintaj chayman churaykusqa wawasninta, jinamanta<br />
ruphasqas wañusqanku, atuj mana yuyaychakusqachu wawasnin<br />
rupakushasqankuta, q’urpakushasqankuta uyarispataj yuyasqa<br />
chiqamanta taqishasqankuta.<br />
—Khawamusaj pukitasñachus kashanku, kunanqa wawasniy<br />
yachanqanku takiyta, nisqa atuj antuñu.<br />
Chay jawa rikusqa wawasnin k’ala wayk’uskaña kasqankuta<br />
wathia ruwanapi. Waqarisqa tukuy wañusqanku rayku, chaymantataj<br />
juchachasqa yuthuta, mana allinta umallisqanrayku,<br />
t’ukusqataj.<br />
—Kay yuthu wawasniyta wañuchiwan, kunan payta wañuchisaj<br />
amaña llullakunanpaj, kunan pacha mask’amusaj.<br />
Chayta nispa qallarirqa yuthu mask’ayninta, papa chajraspi,<br />
taripaspataj ancha phiñasqa sispaykuspa nisqa:<br />
—Kunan kutichiwanki, wawasniyrayku mikhuykusqayki.<br />
Yuthuqa, mana upachukaspa kutichisqa:<br />
46<br />
Danza Liberia.
La Perdiz le explicó bien<br />
cómo tenía que hacer para poder<br />
silbar:<br />
—Así, señor Zorro, primero<br />
tienes que calentar el horno,<br />
cuando ya está bien caliente tienes<br />
que meter a tus hijos al horno,<br />
después tienes que esperar<br />
hasta que aprendan a silbar y<br />
hasta que estén coloraditos.<br />
Van a salir bonitos tus hijitos silbando.<br />
El Zorro muy creído se puso<br />
a amontonar leña, cuando tuvo<br />
suficiente, encendió el horno,<br />
comenzó a calentarlo hasta que<br />
la calda estuvo muy fuerte. Cuando<br />
ya estaba muy caliente, el<br />
Zorro colocó a sus hijos dentro.<br />
Casi de inmediato sus hijos se<br />
murieron quemados. El Zorro no<br />
se daba cuenta de que sus hijos<br />
se estaban achicharrando y por<br />
tanto su carne sonaba. Al oír<br />
esto, el Zorro estaba feliz pensado<br />
que era verdad que sus<br />
hijos ya estaban silbando.<br />
—A ver, voy a ver si ya están<br />
bien coloraditos, ahora voy<br />
a tener lindos hijos que van a<br />
silbar, decía el Zorro Antonio.<br />
Pero después de eso se dio<br />
cuenta que sus hijos ya estaban<br />
carbonizados en el horno. Al ver<br />
eso lloró por sus hijos que estaban<br />
todos muertos; de todo esto<br />
culpó a la Perdiz por el mal consejo<br />
y pensó:<br />
—Esta Perdiz me ha hecho<br />
matar a mis hijos, ahora tengo<br />
que matar también para<br />
que no sepa engañar ni una<br />
vez más. Así, voy a buscarla<br />
ahora mismo,<br />
Diciendo esto caminó buscando<br />
a la Perdiz. La buscó por<br />
los sembradíos de papas que<br />
había en el lugar, hasta que finalmente<br />
la encontró. Se acercó<br />
muy enojado diciendo:<br />
—Ahora me las vas a pagar,<br />
por mis hijos te voy a comer.<br />
Niñas de Potolo.<br />
47
—Tata atuj sichus mikhuwayta munanki apakamunayki tiyan<br />
ancha sinch’i jaya llajwata, chaywantaj ancha misk’ita mikhuwanki.<br />
Atujqa ari nisqa llajwata apamunanpaj, allinta mikhunanta yuyaspa,<br />
chay kama yuthuqa t’ukusqa imaynamantachus khispichikuyta atinman,<br />
nisqataj.<br />
—Kunanqa ayqisaj, ch’awkayasaj kay atujta. Atujqa llajwawan<br />
kutimusqa, nisqataj.<br />
—Wakichisqaña kani kapuwanña tukuy llajwa.<br />
Yuthu rikuspa nisqa:<br />
—Ari, kunanqa phiskuykuway chay llajwawan tukuy ukhuyta,<br />
lijrasniytawan, sumajta, jinamanta allinta mikhuykuwanki.<br />
Atujqa phiskuykusqa, yuthuj khasqunta, lijrasninta llajwawan,<br />
chayllapi, yuthu phawarisqa, lijrasninta pharpachispa, jinamantataj<br />
llajwata atujpa ñawisninman ch’ajchuykusqa, atujtaj ñausaman<br />
tukusqa.<br />
Yuthuqa ripusqa uj jatun qucha kama maypichus chaupinpi karqa<br />
uj churu. Atujqa ñausayasqa mana atisqachu rikuyta maypichus<br />
yuthu kashasqanta, Llajwa sinch’i nanachisqa ñawisninta, chanta<br />
unayta waqaspaña, ñawi nanaywanraj ancha phiñasqa, qallarisqa<br />
yuthu masq’ayta pichus takirisharqa qucha churupi. Atuj uyarisqa,<br />
risqa quchakama rikusqataj chaupinpi yuthuta. Nisqataj:<br />
—Watijmanta jatunmanta ch’awkayawanki, kunan kutichiwanki.<br />
Yuthutaj nisqa:<br />
—Sichus mikhuwayta munanki chayqa, chimpamunayki tiyan<br />
kay churu kama, atujtaj tapurisqa imaynata atinman chinpayta<br />
quchawan, yuthutaj nisqa. Ujyanayki tiyan tukuy qucha yakuta,<br />
chanta thaskispa churuman chayamunki mikhunawaykipaj.<br />
Atujqa qallarisqa quchayakuta ujyayta, ujyasqa mana<br />
atinankama, chanta yuyaychakusqa watijmanta ch’awkayachikusqanta.<br />
Wisan yakumanta junt’awan ripuska nispa:<br />
—Ishitu, khishkita ama wisallayta t’ujsiwaychijchu, purishajtin<br />
chayta nispa, uj khiska wisanta t’ujsiykusqa, phatasqa, jinamantataj<br />
wañusqa atuj antuñu.<br />
48
Pero la Perdiz no era sonsa<br />
y le respondió:<br />
—Señor Zorro si quieres<br />
comerme tienes que traerte<br />
llajwa (salsa de locoto y tomate<br />
muy picante), con eso me vas<br />
a comer muy rico y dulce.<br />
Entonces el Zorro acepta<br />
traer la llajwa pensando que va a<br />
comer muy bien, hasta eso la<br />
Perdiz pensó cómo salvarse y decía:<br />
—Ahora me voy a escapar<br />
y engañaré al Zorro.<br />
El Zorro volvió con la llajwa<br />
y dijo: ya estoy listo, tengo todo.<br />
Al ver esto la Perdiz dijo:<br />
—Si, ahora píntame con ese<br />
ají todo mi cuerpo y mis alas,<br />
biencito, así me vas a comer.<br />
El Zorro pintaba todas las<br />
alas de la Perdiz y su pecho con<br />
ají. Seguía pintando cuando la<br />
Perdiz comienza a volar. Al batir<br />
sus alas hizo salpicar el ají a los<br />
ojos del Zorro que quedó enceguecido.<br />
La Perdiz se fue hasta una<br />
laguna en cuyo centro había tierra<br />
(un pequeño islote). El Zorro<br />
enceguecido no podía mirar dónde<br />
se encontraba la Perdiz porque<br />
el ají era fuerte para el ojo.<br />
Después de llorar un tiempo,<br />
todavía mal de sus ojos, pero lleno<br />
de rabia, comenzó a buscar<br />
a la Perdiz que se encontraba<br />
silbando en medio de la laguna.<br />
El Zorro escuchó silbar y se dirigió<br />
hacia la laguna y le gritó:<br />
—Nuevamente me has engañado,<br />
un engaño grande, me<br />
vas a pagar.<br />
Pero la Perdiz le decía:<br />
—Si quieres siempre comerme<br />
tienes que cruzar la laguna.<br />
El Zorro le preguntó cómo<br />
podría cruzar por la laguna. Y<br />
la bandida de la Perdiz le aconsejaba:<br />
—Tienes que tomar toda el<br />
agua de la laguna hasta terminar,<br />
y luego puedes cruzar y comerme.<br />
El Zorro comenzó a tomar<br />
y tomar el agua de la laguna<br />
hasta que ya no pudo más y<br />
recién se dio cuenta de que nuevamente<br />
fue engañado por la<br />
Perdiz. Con la barriga llenita de<br />
agua se fue diciendo:<br />
—¡Ayyy pajita, ay espinita,<br />
nunca me puncen mi barriguita!,<br />
iba caminando pidiendo esto,<br />
pero, en ese momento, justo<br />
una espina le punzó en su panza<br />
y reventó. De esta manera<br />
murió el Zorro Antonio.<br />
49
50<br />
8<br />
Unaymanta kaynijpi puqujpuni ashkha trigu. Atujqa uj<br />
chajrayujpata tulqan karqa pichus puquchij ashkha triguta, ña<br />
puqusqaña kajtin rutunaña karqa, wasiyujtaj nisqa tulqanman:<br />
—Riy triguta rutumuy puqusqaña kashan, ashkha llank’ana<br />
kashan. Atujqa risqa triguta rutumuj, ancha qhilla kaspataj,<br />
mana rutujchu ni imata, sapa p’unchay llanthupi siriykuj puñunanpaj.<br />
Chaypi sach’a urapi samashajtin rikhurimusqa uj q’inti,<br />
sispaykuspataj tapusqa.<br />
—Tata atuj imata ruwashanki. Atujtaj nisqa samashani,<br />
Jalq’a<br />
Q’inti atujwan<br />
Iglesia de Quila Quila.
El Picaflor y el Zorro<br />
Antes, en estos lugares<br />
siempre se producía mucho<br />
trigo. El Zorro era yerno de<br />
un productor de trigo que<br />
tenía mucho, mucho trigo.<br />
Éste estaba maduro y era<br />
tiempo de segarlo. El dueño<br />
dijo a su yerno:<br />
—Anda a cortar el trigo<br />
que ya está maduro y hay mucho<br />
trabajo por hacer.<br />
El Zorro fue a cortar el trigo,<br />
pero era muy flojo y no cortaba<br />
nada, cada día se echaba<br />
a la sombra a dormir.<br />
Cuando estaba descansado<br />
bajo un árbol apareció un picaflor<br />
y se acercó al Zorro preguntando:<br />
—¿Qué haces señor<br />
Zorro?<br />
8<br />
Samay Huasi.<br />
51
tukuy triguta rutunay tiyan, manachu yanapawankiman, tapusqa<br />
q’intita. Paytaj kutichisqa.<br />
—Ñuqa rutusaj qantaj mask’amuy misk’ita mikhunaypaj.<br />
Atujqa nisqa.<br />
Ari apanpusqayki sumaj misk’ita lachiwanamanta, chaywan<br />
kutichisqayki llank’ayniykita.<br />
Q’inti qallarisqa trigu rutuyta, mana samarispa rutusqa, p’unchay<br />
tukukushajtin tukusqa rutuyta, chanta sayk’usqa, yarqhasqa,<br />
masq’asqa atujta, taripasqa kikin sach’a urapi, mana masq’amusqachu<br />
misk’ita, sumaj phiñasqa k’amiykusqa shullusqa, chanta<br />
atuj qallarisqa misk’i mask’ayta, tarisqa un thapata, urquj rishajtintaj<br />
q’inti turyaykusqa, chayrayku lachiwanas qallarisqanku<br />
wach’iyta, atuj ayqisqa uskhayllata thaskispa wasinkama amaña<br />
lachiwanas wach’inankupaj, katantaj yaykumusqantawan<br />
samichaykusqa trigu rutuyta tukusqanmanta, nispa:<br />
—Sumaj llank’aj kanki, samariy waway, shika jatunta<br />
tukuchinqi.<br />
52<br />
Otra panorámica de la<br />
Iglesia de Quila Quila.
El Zorro contestó que estaba<br />
descansando y que tenía<br />
que cortar todo el trigo, y le<br />
preguntó al Picaflor:<br />
—¿No podrías ayudarme?<br />
Entonces el Picaflor dijo:<br />
—Yo corto el trigo pero<br />
usted tiene que buscar miel<br />
para mi comida, dijo.<br />
El Zorro contestó:<br />
—Sí, te lo voy a traer, rica<br />
miel de abejas, con eso te voy<br />
a pagar tu trabajo, prometía.<br />
El Picaflor comenzó a cortar<br />
el trigo y sin descanso continuó<br />
cortando. Al finalizar el<br />
día, el Picaflor había terminado<br />
de cortar todo el trigo. Muy<br />
cansado y hambriento, el Picaflor<br />
buscó al Zorro, pero lo encontró<br />
en el mismo lugar, no<br />
había buscado su miel. Muy<br />
enojado le reclamó y comenzó<br />
a picotearle. Entonces, el Zorro<br />
recién se puso a buscar la<br />
miel, encontró un nido y se dispuso<br />
a sacar, cuando ya había<br />
sacado una parte aparecieron<br />
las abejas y comenzaron a picarle.<br />
El Zorro tuvo que correr<br />
y correr hasta su casa para<br />
evitar ser picado por las abejas<br />
y su suegro lo vio entrar y le<br />
felicitó por haber terminado de<br />
cortar el trigo.<br />
—Buen trabajador eres,<br />
descansa hijo, tan grande terreno<br />
has terminado.<br />
Albergues comunitarios Potolo<br />
para el turismo.<br />
53
54<br />
9<br />
Kay willaykuna jalq’anij uywasmanta, pachaj wata qhipaspi<br />
karqa. Chaypi kausajkanku tukuy uywas, chay ukhupitaj karqa uj<br />
burru, machituña kajtin, wasiyuj kunaqa yuyaychakusqanku sipinankupaj<br />
machu burruta, paytaj uyarisqa wasiyujkuna rimasqankuta,<br />
anchata phutiykukusqa, tutayajtintaj ayqisaj nisqa.<br />
Qallarisqa puriyninta mana rijsisqa ñankunasnijta, chaypitaj<br />
tinkusqa uj machu alquwan, pichus ayqishasqa imaraykuchus<br />
wasiyuj nisqanku wañuchinankuta, alqu burruman chimpaspa,<br />
nisqa.<br />
Jalq’a<br />
Uj willaykuna tawa<br />
masikunamanta<br />
“Cuatro amigos”, dibujo<br />
de Luis Mostacedo.
Un cuento de los cuatro<br />
amigos del lugar<br />
Este cuento está relacionado<br />
con los animales de la región<br />
jalq´a y sucedió hace cientos<br />
de años. En este lugar<br />
siempre vivían los animales,<br />
entre ellos un Burro que ya tenía<br />
edad avanzada. Al ver eso,<br />
sus dueños decidieron ahorcarlo<br />
por estar muy viejo, pero el<br />
Burro escuchó lo que hablaron<br />
sus dueños y se puso muy triste,<br />
por lo que esa noche decidió<br />
escaparse.<br />
Comenzó su caminata sin<br />
rumbo conocido, y en el camino<br />
se encontró con un viejo<br />
Perro que casualmente<br />
también estaba huyendo porque<br />
sus dueños querían matarlo.<br />
El Perro se acercó al<br />
Burro y le preguntó:<br />
9<br />
Albergue comunitario<br />
de la región.<br />
55
—Allin p’unchay awkiy, mamayman ch’ushashanki? Burrutaj<br />
nisqa.<br />
—Allin p’unchay mullay, ayqishani wasiyujniymanta, munanqu<br />
wañuchiwayta.<br />
—Ñuqatapis awkiy, kunanqa iskayña kanchij, kuska ripuna.<br />
Chayta nispataj qallarisqanku kuska puriyninkuta. Karutaña<br />
purispaqa tinkusqanku uj misiwan pichus ayqisharqa wasinmanta<br />
paykuna jina, tapusqankutaj.<br />
—Mayta rishanki masikuna?<br />
—Ayqishani wajnijman imaraykuchus wasiyujniy munanku<br />
wañuchiwayta, machuman kutisqay rayku. Nisqa misiqa, burrutaj<br />
kutichisqa.<br />
—Kuska ripunachis, ñuqaykupis ayqishayku, kunan kinsaña<br />
kanchis.<br />
Chayta nispaqa kinsantin purishallasqankupuni, chay puriyninkupitaj<br />
tinkusqanku uj k’ankawan, tapurisqankutaj.<br />
—Imata ruwashanqi masiy, nispa.<br />
—Q’aya p’unchay wasiyujniypa ususinpa jatun p’unchaynin,<br />
munarqanku wañuchiwayta mikhunata ruwanankupaj, chayrayku<br />
ayqishani, masisniy. Nisqa k’ankaqa. Chayta uyarispataj, burru<br />
nisqa.<br />
56<br />
Sendero de sitio<br />
rupestre Incamachay.
—Buenos días, tío, ¿dónde<br />
estás viajando?<br />
El Burro contestó:<br />
—Buenos días, sobrino, yo<br />
estoy escapando de mis dueños<br />
porque me quiere matar.<br />
—A mí igual, tío, entonces<br />
ya somos dos. Vámonos juntos.<br />
Diciendo esto emprendieron<br />
juntos su caminata. Habiendo<br />
avanzado un buen trecho<br />
se encontraron con un<br />
Gato que huía de su casa por<br />
el mismo motivo que los otros<br />
viajeros, quienes le preguntaron:<br />
—¿Dónde estás yendo<br />
amigo?<br />
—Estoy escapando a otro<br />
lugar porque mis dueños me<br />
quieren matar por viejo, dijo el<br />
Gato. El Burro se compadeció:<br />
—Vámonos juntos, nosotros<br />
también estamos escapando,<br />
ya somos tres. Diciendo<br />
esto los tres siguieron<br />
caminando. Cuando habían<br />
avanzado algún trecho se encontraron<br />
con un Gallo que<br />
estaba caminando por ahí.<br />
—¿Qué estás haciendo<br />
amigo?, le preguntaron.<br />
—Mañana es el cumpleaños<br />
de la hija de mi dueño y<br />
querían matarme para preparar<br />
la comida, por ese motivo<br />
decidí escaparme amigos,<br />
contestó el Gallo. Al escuchar<br />
esto los otros animales gritaron:<br />
—Nosotros también estamos<br />
huyendo por la misma razón.<br />
Vámonos juntos los cuatro,<br />
dijo el Burro, y el Gallo<br />
contento se unió a ellos en el<br />
viaje.<br />
Los cuatro amigos caminaron<br />
durante muy largo tiempo<br />
Vista de la región de Potolo.<br />
57
—Ñuqaykupis ayqishayku chayraykullataj, tawantinchij kuska<br />
ripuna.<br />
K’anka kusisqa paykunawan tantakusqa ch’usayninkupi,<br />
Tawantin masis thaskisqanku ancha unayta ch’isitaj chayamusqa,<br />
masq’aspa maypi pakakuyta, chayasqanku uj ch’usaj wasiman,<br />
kaypi puñusun nirqankutaj. Ñaupajta manaraj puñushaspa nirqanqu<br />
imaynatachus puñunankuta.<br />
Burru ajllakusqa pirkas ukhupi puñunanpaj, Alqu nisqa ñuqa<br />
puñusaj punku qayllapi, misi wasi ukhupi risqa q’uncha qayllaman,<br />
k’ankataj wicharisqa uj sach’aman. Jinamanta sapa uj puñushajtinku<br />
k’uchusninkupi kusqan tuta nijta rikhurimusqa uj suwa runa,<br />
iñispa ni pi kasqanta munasqa yaykuyta suwananpaj, chaypitaj<br />
punkupi khanichikusqa alquwan, chanta ninata rikuspa sispasqa<br />
q’unchaman chaypitaj misi jasp’isqa uyanmanta, payqa munasqa<br />
ninata phukuyta, chaypis misij ñawisnillan kasqa, llujsispa urmasqa<br />
burruj patanman, chaypitaj sumajta jait’achikusqa. Suwaqa ayqisqa<br />
ancha nanallisqa, mana atisqachu yaykuyta nitaj imata suwayta,<br />
iñisqa chay wasipi ashkha jalch’ajkuna kasqankuta.<br />
Chay kutimanta pacha burrusqa puñunku pirqa wasaspi,<br />
alqus punku qayllaspi, misis q’uncha sispapi, k’ankastaj sach’a<br />
patapi. Jinamanta wakichikusqanku rayku, kunan kamataj jina<br />
jalq’a nijpi.<br />
58
hasta que llegó la noche. Buscando<br />
dónde cobijarse, llegaron<br />
a una casa abandonada y<br />
decidieron quedarse a dormir.<br />
Antes de ponerse a dormir<br />
decidieron organizarse para<br />
decidir qué lugar debía ocupar<br />
cada uno.<br />
Primero el Burro dijo:<br />
—Yo voy a dormir en este<br />
corral.<br />
El Perro decidió dormir<br />
junto a la puerta de la casa<br />
mientras el Gato se metió dentro<br />
de la casa y se colocó junto<br />
a la cocina, y, por último, el<br />
Gallo eligió un árbol que estaba<br />
junto a la puerta de la casa<br />
para dormir. Todos se colocaron<br />
en sus respectivos lugares<br />
y cuando ya estaban durmiendo,<br />
cerca de la media<br />
noche, apareció un maleante<br />
que quería entrar a robar a<br />
esa casa. Pensando que no<br />
había nadie avanzó, cuando<br />
estaba en la puerta el Perro<br />
le mordió inmediatamente;<br />
después, pensando que había<br />
un fogón, se acercó a soplar,<br />
pero eran los ojos del Gato<br />
que parecían brazas y éste le<br />
arañó la cara. Tratando de escapar,<br />
el ladrón saltó al corral<br />
y cayó sobre el Burro, quien<br />
le propinó una tremenda<br />
patada.<br />
(…)<br />
El ladrón tuvo que huir muy<br />
malherido sin poder entrar a<br />
la casa ni llevarse nada, pensando<br />
que allí existían muchos<br />
guardianes.<br />
Desde ese tiempo hasta<br />
ahora, el Burro siempre duerme<br />
en el corral, el Perro duerme<br />
en la puerta de la casa, el<br />
Gato junto al fogón y el Gallo<br />
en el árbol, porque esa vez decidieron<br />
sus puestos, que se<br />
mantiene hasta estos tiempos<br />
en la zona jalq’a.<br />
59
Jalq’a<br />
60<br />
10<br />
Uj willaykuna tatacuramanta<br />
Juancitumantawan<br />
Unaypiqa mana karqachu iglesias nitaj curas, chay pachapi<br />
runasqa yupaychaj kanku intita pachamamata, mana uj apukunaspi<br />
iñijchu kanku, mana ni imawan manchajchu kanku. Chanta<br />
chayamurqanku curas iglesiastataj ruwachirqanku, uj kutipi<br />
cura rishasqa mulanpi, chay ñanpitaj tinkusqa Juancituwan<br />
pichus ña waynaña karqa, tapusqataj.<br />
—Waway, mayman rin kay ñan?<br />
—Kay ñanqa kayllapi kashan, ni maymanpis rinchu. Nispa<br />
Juancitu kutichisqa.<br />
Petroglifos Quila Quila.
Un cuento de un Cura<br />
y el Juancito<br />
Antes no había iglesias ni<br />
curas. En ese tiempo, la gente<br />
adoraba al Sol y a la Tierra,<br />
no creían en otros dioses.<br />
No tenían miedo a nada. Después<br />
llegaron los curas e hicieron<br />
construir iglesias. Un<br />
día, el Cura estaba caminando<br />
con su mula y en el camino<br />
encontró a Juancito que ya<br />
era jovencito, y el Cura le preguntó:<br />
—Hijo, ¿a dónde va este<br />
camino?<br />
—El camino está en su lugar,<br />
no va a ningún lado –respondió<br />
Juancito.<br />
—¿Cuál es tu nombre?<br />
–preguntó el Cura.<br />
—Yo nomás soy –respondió<br />
Juancito.<br />
10<br />
Petroglifos Quila Quila.<br />
61
—Imataj sutiyki? Tapusqa cura<br />
—Ñuqalla kani, nisqataj Juancituqa<br />
Curaqa rikuspa Juancitu lisu, sumaj umayuj kasqanta, munasqa<br />
apayta iglesianman, chaypitaj manchaykuchinanpaj, chayrayku<br />
nisqa:<br />
—Waway, jaku ripuna iglesiaman, chaypi sumajta kausanki,<br />
tukuy ima kapusunqa, yanapawanki, ñuqataj qusqayki tukuy munasqaykita.<br />
Juancituqa ari nisqa, chanta kuska ripusqanku iglesiaman,<br />
kuskan tutapi cura kachasqa Juancituta kalan kalanta waqachinanpaj<br />
pukarapi, paytaj ni imata manchaspa risqa llamp’ulla waqachij.<br />
Qhipan tutapi cura kamachisqa kikin kalanta waqachij, paytaj<br />
yurajmanta p’achallikusqa, sispasqataj mancharichiyta munaspa,<br />
Juancituqa mana manchasqachu uj q’anallawan umanpi quchisqa<br />
chanta waqachillasqapuni, curataj pukaramanta ancha nanasqa<br />
uraqamusqa. K’ayantintaj tapusqa lluqallata.<br />
—Mana imapis manchachisunki?<br />
—Mana tatay, jamurqa pichus yuray p’achallisqa, ñuqataj<br />
q’anallawan chuqarqani umanpi, chanta chinkapurqa.<br />
Kikillantapuni juancituqa yanapaj curata, manataj imawan<br />
manchajchu. Uj kutipi cura wakichisqa mancharichinanpaj,<br />
62<br />
Petroglifos Quila Quila.
El Cura al ver que Juancito<br />
era muy pícaro decidió llevarlo<br />
a la iglesia y hacerlo asustar.<br />
El Cura le dijo:<br />
—Hijo, vámonos a la iglesia,<br />
ahí vas a vivir bien y no te<br />
va a faltar nada, me vas a ayudar<br />
y yo te voy a dar todo lo<br />
que necesites.<br />
Juancito aceptó y se fueron<br />
los dos a la iglesia. A media<br />
noche, el Padre mandó a<br />
Juancito a que toque la campana<br />
en la torre oscura para<br />
hacerlo asustar pero él no tenía<br />
miedo y subió y tocó tranquilamente.<br />
A la noche siguiente el<br />
Cura mandó al chico a que tocara<br />
la campana, pero esta<br />
vez él se vistió de blanco y se<br />
acercó a Juancito para hacerlo<br />
asustar, pero él no se asustó<br />
y, más bien, le tiró una teja<br />
en su cabeza y siguió tocando<br />
la campana. El Padre bajó<br />
todo adolorido de la torre y<br />
así pasó la noche. Al día siguiente,<br />
el Cura le preguntó<br />
al chico:<br />
—¿No te ha hecho asustar<br />
nada?<br />
— No Padre, sólo vino alguien<br />
vestido de blanco y yo le<br />
tiré una teja en la cabeza y<br />
desapareció.<br />
Pasó el tiempo y Juancito<br />
continuó ayudando al Padre y<br />
seguía sin asustarse de nada.<br />
Un día el Padre se preparó<br />
bien para hacerlo asustar.<br />
Puso un cajón grande en el<br />
piso y le dijo a uno de sus amigos<br />
que se entrara ahí y se<br />
hiciera al muerto. Estaba anocheciendo<br />
y le dijo a Juancito:<br />
Detalle de los petroglifos<br />
Quila Quila.<br />
63
churasqa panpapi uj jatun aya churanata, uj masintataj nisqa<br />
chayman yaykunanta wañusqaman kutispa, ña tutaña karqa Juancitutataj<br />
nisqa:<br />
—Kunan rinki wilamuj un kharita pichus mana wawasniyuj.<br />
Juancitu risqa tiaykusqa ayachurana sispapi chaupi tutapitaj<br />
chay khariqa qallarisqa k’ajniykunasta ruwayta, Juancitutaj nisqa<br />
upalla ch’in kakuy nuna ama chajwasta ruwaychu. Ñaupajpi kikillantapuni<br />
ayachuranapi k’ajniykunasqa karqa, Juancitu khaparisqa<br />
ch’inyachiyta munasqa, mana ch’inyajtintaj, uj cumbuwan mayqinchus<br />
iglisiapi kasqa chaywan wajtaykusqa runaj umanpi, chaywantaj<br />
ch’inyasqa.<br />
Qhipan p’unchaypi cura tapusqa sichus manchasqa, paytaj<br />
nisqa mana, chay wañusqa k’ajnichiykun, ñuqataj cumbuwan<br />
umanpi wajtaykuni, chaywan ch’inyarqa.<br />
Curaña manchariykusqa, ashkhata juchachakusqa sunqunpi,<br />
Juancituta manchachiyta munaspa, kay lluqallataj yaqa wañuchisqa<br />
uj runata, mana ima juchajuy Juancitu karqa.<br />
64
—Esta tarde vas a ir al velorio<br />
de un hombre que no tiene<br />
familia.<br />
Juancito fue al velorio y se<br />
sentó al lado del cajón; a la<br />
media noche el hombre del cajón<br />
empezó a hacer ruido y<br />
Juancito le dijo: ¡Cállate alma,<br />
no hagas ruido!<br />
Pasaron las horas y el<br />
cajón seguía haciendo ruido,<br />
y Juancito seguía tratando<br />
de callarlo a gritos, pero<br />
el cajón no se callaba, hasta<br />
que Juancito agarró un<br />
combo que había allí en la<br />
iglesia y golpeó al hombre<br />
en la cabeza hasta que se<br />
calló.<br />
Al día siguiente, el Padre<br />
le preguntó si se había asustado<br />
y él le dijo que no, pero<br />
que el muerto no dejaba de<br />
hacer ruido por lo que él le<br />
golpeó la cabeza con el combo<br />
y se calló.<br />
El Padre estaba asustado<br />
y sentía mucha culpa en su<br />
corazón por tratar de hacer<br />
asustar a Juancito. Este casi<br />
mató a un hombre, pero<br />
Juancito no tenía la culpa.<br />
65
66<br />
11<br />
Tata Atuj, Tata<br />
Jamp’atupiwan<br />
Deysi Mostacedoj qilqasqan<br />
14 años 8º primaria, Potolo<br />
Uj kuti kasharqa un jamp’atu mayu sispapi, tata atujtaj<br />
chaynijpi riqhurimurqa, pichus jamp’atuta rikusqa thunkusqanta,<br />
tata atujtaj nisqa thunkuymanta atipanakuta ruwana, tata jamp’atu<br />
ari nisqa chanta uj p’unchayta ajllasqanqu atipanakupaj. Liwata<br />
thunkunanku karqa mana samaspa nitaj purispa.<br />
Chayamusqa chay p’unchay qallarisqankutaj atipanakuyta,<br />
atujqa ancha kusisqa qallarirqa, thunkuyta jamp’atuwan kuska,<br />
chanta ñaupajman risqankupi atujqa sapa kuti astawan sayk’usqa<br />
rikhurij imaraykuchus mana thunkuyman yachasqachu karqa, tata<br />
jamp’atutaj samasqalla kasharqa, tata atujqa sapa kuti astawan<br />
qhiparikusharqa, tata jamp’atutaj karunchasharqa llallispa, tata<br />
atujqa chayamurqa ancha sayk’usqa manataj iñiyta atirqachu<br />
imaynatachus mana jamp’atu sayk’usqanta.<br />
Mana ni mayq’ay atujqa yacharqachu, ashkha jamp’atus<br />
atipanakuypi kasqankuta, sapa ujtaj uj shikallata thunkusqankuta,<br />
jinamanta ch’uli kajqa mana ancha kallpanta churaspa<br />
chayasqanta.
El señor Zorro<br />
y el señor Sapo<br />
Deysi Mostacedo<br />
14 años 8 vo Básico, Potolo<br />
Estaba una vez el Sapo<br />
cerca de un río cuando pasa<br />
cerca el señor Zorro. Al ver<br />
saltar al sapo, el señor Zorro<br />
le reta a una competencia<br />
de saltos. El señor Sapo<br />
acepta, y fijan un día para la<br />
competencia. Tenían que avanzar<br />
una legua saltando sin parar,<br />
sin caminar ni correr.<br />
Llega el día y se inicia la<br />
competencia. El Zorro comienza<br />
muy entusiasta e iba saltando<br />
a la par del señor Sapo.<br />
Sin embargo, a medida que<br />
avanzaban, el Zorro se sentía<br />
cada vez más y más cansado,<br />
no estaba acostum-<br />
11<br />
brado a dar saltos mientras<br />
que el señor Sapo parecía<br />
muy descansado y fresco. El<br />
señor Zorro iba retrasándose<br />
cada vez y el señor Sapo<br />
se alejaba más y más hasta<br />
que finalmente ganó la<br />
carrera. Cuando llega el señor<br />
Zorro, muy cansado, no<br />
puede creer que el señor<br />
Sapo esté tan feliz y descansado.<br />
Lo que nunca supo es que<br />
varios sapitos participaron<br />
en la competencia relevándose<br />
cada uno; de esta manera,<br />
el último llegó sin esfuerzo<br />
a la meta.<br />
67
68<br />
12<br />
Mama chingiru<br />
Tata Atujpiwan<br />
Noe Mendoza, Marco Challwapiwanpa<br />
qilqasqanku<br />
10 años 5º primaria, Potolo<br />
Kay willaykunastaqa jatun yayay niwarqa, yachaj ashkha willaykunasta<br />
tukuy alshisninman willawaj kayku.<br />
Unay wata qhipasman mama chingiru tata atujpiwan tinkusqanku<br />
uj wayq’upi, sapa uj ujyasharqa yakuta, chayllapi atujqa<br />
munasqa mikhukapuyta, jinamanta sumaj mancharichisqa chingiruta,<br />
pichus ayqisqa karupi yakuta ujyananpaj, chanta ancha manchaywan<br />
ripusqa thapankama.<br />
Thapanpiqa chilwisnin suyasharqanku yarkhasqas mamankuta,<br />
paytaj willasqa imaynatachus atujwan tinkusqanta, manataj yachasqachu<br />
chay atuj khatisqanta thapankama ancha yarqhasqa kaskan<br />
rayku munashasqataj mama chingiruta mikhukapuyta, paytaj rikuytawan<br />
watijmanta mancharisqa phawasqataj ancha pata urquman,<br />
mana ima jark’ayniyujtataj saqispa chilwisninta.<br />
Jalq’a<br />
Atujqa kayta rikuspa mikhukapusqa tawa chilwisninta, ujlla<br />
atisqa ayqiyta, phawarisqataj mamanta mask’aspa.<br />
Wajcha chingiru chilwiqa waqaspa mamanta masq’asqa,<br />
taripaspataj waqaykusqa mamanwan kusqa, wakin chilwis ñañasnin<br />
rayku.<br />
Chay kuti manta pacha chingirusqa ruwanku thapasninkuta<br />
karuspi mana atuj taripananpaj.
La señora Gorriona<br />
y el señor Zorro<br />
12<br />
Noé Mendoza y Marco Challwa Encinas<br />
10 Años 5 to Básico, Potolo<br />
Estos cuentos me contó<br />
mi abuelito, él sabía muchos y<br />
nos contaba estas historias a<br />
todos sus nietos.<br />
Hace mucho tiempo la<br />
señora Gorriona y el señor<br />
Zorro se encontraron en la<br />
quebrada. Ambos estaban<br />
tomando agua cuando el señor<br />
Zorro intentó comérselo<br />
e hizo asustar muchísimo a<br />
la Gorriona, quien se tuvo que<br />
alejar mucho para tomar el<br />
agua; luego, muy asustado<br />
aún se fue a su nido.<br />
En el nido sus pichones<br />
se encontraban esperando<br />
con hambre y ansiosos a su<br />
mamá. La señora Gorriona les<br />
contó del peligro que había<br />
pasado, sin darse cuenta que<br />
el Zorro la había seguido hasta<br />
su nido porque tenía mucha<br />
hambre y quería comerse a la<br />
señora Gorriona, quien al verlo<br />
nuevamente se asustó y voló<br />
hasta la montaña más alta,<br />
dejando desprotegidos a sus pichones.<br />
Aprovechando esto el Zorro<br />
se comió a cuatro de sus<br />
pichones; sólo uno de ellos logró<br />
escapar y se puso a volar<br />
buscando a su mamá.<br />
El pobre pichoncito llorando<br />
no dejaba de buscar a su<br />
mamá, y finalmente la encontró,<br />
juntos lloraron por sus<br />
hermanitos. Desde entonces,<br />
la señora Gorriona hace<br />
sus nidos en los árboles, lejos<br />
del alcance del Zorro.<br />
69
Jalq’a<br />
70<br />
13<br />
Llik’ichiri Tata Atujpiwan<br />
Noe Mendoza, Marco Challwapiwanpa<br />
qilqasqanku<br />
10 años 5º primaria, Potolo<br />
Unay wataspi karka un llik’ichiri, kaynijpi, kuskan runa kuskan<br />
uywa karka, supay jina jatuchij sillusniyuj maqinpi, chakisnintaj<br />
caballujpata jina, tutalla jap’ij wauqikunata.<br />
Uj kuti rikusqa tata atuj imaynatachus jap’ij uywasta, t’ukurisqa<br />
sumajta, uskhaita uywa jap’isqanta, chayrayku nisqa wauqis kanankuta,<br />
atujtaj ari nisqa, yanapakunankupaj.<br />
“Jalq’a”, dibujo de Luis Mostacedo.
Hace muchos años vivía el<br />
Llik’ichiri en esta región. Era mitad<br />
hombre, mitad animal, como<br />
un diablo con garras en vez de<br />
manos y patas como de caballo<br />
que cazaba a sus presas por la<br />
noche.<br />
Una vez vio al señor Zorro<br />
cazando a sus presas. Le<br />
impresionó lo hábil que era<br />
para cazar y le propuso ser<br />
amigos. El señor Zorro aceptó<br />
y se prometieron ayuda.<br />
—Si nos da hambre iremos<br />
a cazar ovejas, cabras o<br />
cualquier otro animal juntos,<br />
dijo el Llik’ichiri.<br />
13<br />
El Llik’ichiri * y el señor Zorro<br />
Noé Mendoza y Marco Challwa Encinas<br />
10 Años 5 to Básico, Potolo<br />
* El ladrón de la grasa humana. Es<br />
semejante al karasiri del Collao y<br />
los Andes.<br />
Flores de tarwi.<br />
71
—Yarkhawajtinchij risun uwijasta jap’ij, kawrasta, chayri uj<br />
uywasta, nisqa llik’ichiri.<br />
Ujshikanta rimaykachaspa, yarkhasqasña risqanku mask’aj<br />
mikhunata, ñanpi tarisqanku uj sapan uwijata, qhutunmanta t’akasqata,<br />
atuj jap’irpayasqa jasallata, llik’ichirij yanapayninwantaj<br />
ñaq’asqanku, chanta mikhukapusqanku. Llik’ichiri mikhusqa sajsanankama<br />
chanta munasqa apakuyta jusk’unman mikhunata, atujtaj<br />
mikhushallarqapuni.<br />
—Ama anchata mikhuychu wauqiy, unquykunki, nisqa llik’ichiri.<br />
Atujqa sumaj sajsaykunankama mikhullarkapuni. Atuj wisa<br />
nanayniyuj rikhurisqa, kuska purisharqanku mask’aspa yakuta ujyanankupaj,<br />
ancha ch’akisqasman tukusqanku ashkha mikhusqanku<br />
rayku. Ashkha yakuta ujyasqanku, chay wayq’upitaj atujqa thunkuykachasqa<br />
rumi patasta mana juk’uchikunanpaj, chaypitaj wisanka<br />
astawan nanaykusqa, sispa puni wañuyman chayasqa.<br />
Llik’ichiri kuska atujwan kasharqa waqaspa, jampispa. Chanta<br />
atujqa thanisqa, llik’ichiritaj tukuyman willasqa ruwasqankuta atujwan,<br />
jinamanta tukuy yacharqanku, wauqikunas munarqanku rijsiyta,<br />
jinamanta atujqa ashkha wauqisnijuj rikukurqa, yacharqañataj<br />
mana ancha mikhunanta.<br />
72
Luego de conversar por<br />
un rato, les dio hambre y se<br />
fueron a buscar su presa.<br />
En el camino encontraron<br />
una ovejita alejada de su manada<br />
a la que el Zorro atrapó<br />
fácilmente con la ayuda<br />
del Llik’ichiri. La mataron y<br />
se pusieron a comer felices.<br />
El Llik’ichiri comió hasta<br />
saciarse y quiso llevar comida<br />
a su cueva, pero el Zorro seguía<br />
comiendo y comiendo.<br />
—No coma tanto compadre,<br />
le va a hacer mal –le dijo<br />
el Llik’ichiri, pero el Zorro no<br />
dejó de comer hasta hartarse.<br />
Mas tarde el Zorro comenzó<br />
a sentir dolor de panza;<br />
sin embargo siguieron<br />
caminado buscando un arro-<br />
yo pues tanta comida les provocó<br />
sed. Tomaron mucha<br />
agua y el Zorro se puso a saltar<br />
por las piedras del arroyo<br />
para esquivar el agua y esto<br />
hizo que le duela mucho más<br />
la panza hasta que se puso<br />
muy mal que casi se muere.<br />
El Llik’ichiri estuvo a su<br />
lado todo el tiempo llorando<br />
junto a él y curándole, finalmente<br />
el Zorro se puso mejor<br />
y el Llik’ichiri contó a todos<br />
sus amigos lo que le<br />
sucedió al Zorro. Como hizo<br />
tanta propaganda, los amigos<br />
del Llik’ichiri quisieron conocerlo<br />
y así el Zorro tuvo muchos<br />
más amigos, pero también<br />
aprendió a no ser muy<br />
grosero.<br />
73
74<br />
14<br />
Jalq’a<br />
Chullupia yuthupiwan<br />
Noe Mendoza, Marco Challwapiwanpa<br />
qilqasqanku<br />
10 años 5º primaria, Potolo<br />
Unay kunaspi karqa uj chullupia juancitu sutichasqa, phawashaspa<br />
chayasqa uj urquman maypichus tinkusqa yuthuwan.<br />
—Ima sutiyki? nispa tapusqa chullupiaqa.<br />
—Ñuqa kani yuthu, qanri imaynata sutikunki, nisqa yuthuqa.<br />
Tapiz jalq’a elaborado por varones.
El Mirlo y la Perdiz<br />
Había hace mucho tiempo<br />
un Mirlo llamado Juancito. Volando<br />
llegó a un cerro donde<br />
se encontró con la Perdiz.<br />
—¿Qué te llamas? –le preguntó<br />
el Mirlo.<br />
—Yo me llamo Perdiz –le<br />
contestó.<br />
—Y tú ¿cómo te llamas?<br />
–le preguntó la Perdiz.<br />
—Yo me llamo Juancito,<br />
¿Quieres ser mi amigo? –le<br />
preguntó el Mirlo.<br />
—Sí –le contestó el Mirlo.<br />
Seremos amigos hasta la muerte,<br />
para toda la vida.<br />
Un día estaban paseando<br />
y se encontraron con una quebrada<br />
que tenía mucha agua y<br />
una fuerte corriente. Ellos tenían<br />
mucha sed y quisieron to-<br />
14<br />
Noé Mendoza y Marco Challwa Encinas<br />
10 Años 5 to Básico, Potolo<br />
Tejedoras jalq’a en el Museo<br />
ASUR.<br />
75
—Juancitu sutiyqa, munankichu wauqis kananchijta? Tapusqa<br />
chullupiaqa..<br />
—Ari, kutichisqa yuthuqa, wauqis kasun tukuy kausaypaj wañuna<br />
kama.<br />
Uj p’unchay puriykachasharqanku, chayasqanku uj wayq’uman,<br />
chaypi ashkha yaku karqa kallpayuj risharqa, paykunataj<br />
ancha ch’akisqas kasharqanku, Juancitutaj munaspa ujyayta urmaykusqa<br />
yakuman mayutaj apakapusharqa. Yuthuqa paywan<br />
kusqa risqa mayu kinrayta munaspa yanapayta llujsimunanpaj,<br />
chanta atisqa niyta imaynamantachus llujsimunanta, juancitutaj<br />
atisqa, Yuthuqa tapusqa.<br />
—Nanachikunkichu?<br />
Mana juancituqa k’irirakusqachu, wauqintaj nisqa qhipamanqa<br />
ama yakuta uskhayllata upinanta, ripusqanku, chanta puñukapusqanku<br />
sayk’uskas.<br />
Sut’iyaytaqa risqanku uj sara chayraman chaypitaj sajsananku<br />
kama mikhusqanku. Wasiyujkunaqa rikuspa sarankuta mikhushasqankuta<br />
munarqanku wañuchiyta, paykunataj ayqisqanku, yaykuykuspa<br />
uj jusq’uman, chaypi pakakusqanku. Manaña wasiyuj<br />
khatiykachashasqanta rikuspa llujsimusqanku, chaypitaj tinkusqanku<br />
alquwan pichus suyashasqa yuthuta jap’inayajtin juancituqa<br />
shullupayayusqa alquta, chay sispapitaj wasiyuj kashasqa, chanta<br />
atisqanku ayqiyta, ripusqanku uj urquman, uj jusk’uman yaykusqanku<br />
pakakuspa, manataj llujsijchu kanku manchaspa jap’ichikunankuta.<br />
Yuthuqa umanta urkuspa manaña ni pita rikusqachu, chanta<br />
nisqa wauqinta atinchij llujsiyta, chaypitaj rikusqa juancitu wañusqanta<br />
yarkhaymanta, alqu manchaymantawan, yuthuqa phutiyta<br />
waqaykusqa sapan rikukuspa, wasinmantaj kutisqa.<br />
76
mar agua. Al intentar tomar el<br />
agua, el Juancito resbaló y<br />
cayó a la corriente que inmediatamente<br />
comenzó a arrastrarlo.<br />
La Perdiz, corría a su<br />
lado desesperado tratando de<br />
ayudarle. Desde la orilla de la<br />
quebrada pudo indicarle y el<br />
Juancito salió. La Perdiz preocupada<br />
le preguntó:<br />
—¿Te has lastimado?<br />
Por suerte el Juancito no<br />
tenía heridas y su amigo le recomendó<br />
no tomar el agua<br />
con mucha rapidez. Se fueron<br />
a un campo y se durmieron<br />
cansados.<br />
Al amanecer se fueron a<br />
un pueblito. Ahí encontraron<br />
una era de maíz donde comieron<br />
hasta hartarse.<br />
Los dueños de la era, al<br />
ver que se estaban comiendo<br />
su maizal trataron de matarles<br />
pero los dos amigos se es-<br />
caparon y se metieron en un<br />
hueco donde permanecieron<br />
un buen rato. Al ver que no les<br />
perseguía el dueño, salieron<br />
del hueco pero se encontraron<br />
con el perro que les perseguía,<br />
casi atrapa a la Perdiz, pero<br />
esta vez el Juancito lo defendió<br />
a picotazos, muy cerca estaba<br />
también el dueño persiguiéndolos.<br />
Logran escapar y<br />
se van a un cerro donde se esconden<br />
en un hueco y no salen<br />
por un largo tiempo por<br />
miedo a ser atrapados.<br />
Luego la Perdiz asoma su<br />
cabeza y al ver que no había<br />
nadie le dice a su amiguito que<br />
podían salir, pero se da cuenta<br />
que el Juancito había muerto<br />
de hambre y por el susto<br />
que le dio el perro, la Perdiz<br />
se pone a llorar mucho por su<br />
amiguito y solito sufriendo se<br />
vuelve a su casa.<br />
77
Atuj rijsisqa uj p’unchay uwijata, chanta wauqisman kutisqanku,<br />
watukunakuj kanku, atuj nisqa.<br />
Jalq’a<br />
78<br />
15<br />
Atuj Uwijapiwan<br />
Noe Mendoza, Marco Challwapiwanpa<br />
qilqasqanku<br />
10 años 5º primaria, Potolo<br />
Joven tejedora jalq’a.
15<br />
El Zorro y las ovejas<br />
Noé Mendoza y Marco Challwa Encinas<br />
10 Años 5 to Básico, Potolo<br />
El Zorro conoció un día a<br />
una Oveja y se hicieron amigos.<br />
Se visitaban siempre y en una<br />
visita, el Zorro le dijo:<br />
—Puedes venir todos los<br />
días a visitarme a mi casa con<br />
tus amigas.<br />
Las ovejas confiadas se<br />
fueron a casa del Zorro, pero<br />
el muy traidor se comió a tres<br />
de las cuatro ovejas, y la última<br />
muy asustada logró escapar.<br />
Estaba muy triste por la<br />
muerte de sus amigas y decepcionada<br />
por la traición del<br />
Zorro decidió vengarse.<br />
Pensó y pensó como hacerlo,<br />
cuando finalmente se le ocurrió<br />
una idea y contrató a dos<br />
perros para matar al Zorro.<br />
Sendero de Incamachay.<br />
79
—Jamuyta atinqi sapa p’unchay watukuwaj wasiyman masisniykiwan.<br />
Jinatataj uwijaqa riska atujpa wasinman pusasqataj masisninta,<br />
atujqa wauqinmanta wasanchakuspa kinsa juch’uy uwijasta<br />
mikhuykuska, ujtaj ancha mancharisqa ayqisqa. Sinch’i llakisqa<br />
kasharqa masisnin wañusqanmanta, ancha phutiskataj atuj wasanchasqanmanta,<br />
chayrayku nisqa kutichinanta, t’ukurisqa imaynamantachus<br />
atujta wanachinanta, chanta yuyaychakusqa, iskay<br />
alquta aynikusqa atujta wañuchinankupaj.<br />
Atujqa yachasqa ayqisqataj, alqukunaqa sumaj muskhiyniyuj<br />
kaspa, mask’arqanku tariparqankutaj, iskayninku waykhasqanku<br />
khaniykusqankutaj tukuy ukhunpi, chaywanpis atujqa ayqisqa. Jina<br />
k’irirasqa saya saya kaspa karumanta turyasqallapuni alqusta,<br />
paykunataj phiñakuspa watijmanta waykhaykusqanku sumajninmanta<br />
khaniykuspa, chaywanpis watijmanta ayqisqa, ñanninpitaj<br />
tinkusqa wawa alquwan pichus phutiyta rikuspaqtaj tapusqa.<br />
—Tata atuj imanasunkutaj?<br />
—Chay ayllusniyki icha wañuchiwankuman karqa, nisqa<br />
atujqa, kunanmantaqa ni jayk’aj wasanchakusaychu wauqisniyta.<br />
80
El astuto Zorro se enteró<br />
a tiempo y logró escapar.<br />
Pero los perros tenían buen<br />
olfato y lo buscaron hasta encontrarlo,<br />
entre los dos le<br />
atacaron y mordieron en varias<br />
partes de su cuerpo,<br />
pero el Zorro era ágil y logró<br />
escapar. Aunque malherido,<br />
el Zorro era parador, y desde<br />
una distancia seguía provocando<br />
a los perros, que se<br />
enfurecieron más y atacaron<br />
nuevamente, uno de ellos le<br />
propinó un buen mordisco<br />
pero el Zorro nuevamente<br />
huyó. En su camino se encontró<br />
con un perrito cachorrito<br />
que al verlo en mal estado le<br />
preguntó:<br />
—Señor Zorro ¿Qué te<br />
pasó?<br />
—Tu familia casi me mata<br />
–le dijo el Zorro. Pero desde<br />
ahora nunca más traicionaré<br />
a mis amigos.<br />
81
82<br />
16<br />
Urpi runawan<br />
Noe Mendoza, Marco Challwapiwampa<br />
qilqasqanku<br />
10 años 5º primaria, Potolo<br />
Uj urpi munasqa rijsimuyta waj llajtasta, chanta phawarisqa<br />
karunchaspa thapanmanta, t’ukusharqa tukuy rikusqanmanta manataj<br />
yachasqachu uj runa chajraspi masq’ashasqanta uj phawajta<br />
wañuchinanpaj, chanta urpita rikuspa munasqa wach’iyta. Urpiqa<br />
atisqaraj pakakuyta uj sach’api.<br />
Runa qallarisqa mask’ayta, tapurisqataj uj siq’imiraman.<br />
—¿Rikunqichu uj urpita, maypichus kashan?<br />
Sik’imiraqa chiqata willasqa runamanqa, nispa sach’api paqakusqanta.<br />
Urpi uyarisqa rimaykachashasqankuta, ayqisqa chanta<br />
“Jalq’a leyendo<br />
coca”, dibujo de<br />
Luis Mostacedo.
La Paloma y el Hombre<br />
Una Paloma un día quiso<br />
conocer otros mundos y se puso<br />
a volar lejos de su casita.<br />
Estaba asombrada por todo lo<br />
que veía y no se dio cuenta que<br />
un Hombre se encontraba por<br />
el campo buscando una presa<br />
para cazar y al ver a la Paloma<br />
la quiso flechar. La Paloma<br />
se dio cuenta a tiempo y<br />
se ocultó en un árbol.<br />
El Hombre se puso a buscarla<br />
y le preguntó a una hormiga:<br />
—¿Has visto a la Paloma?<br />
¿Dónde está?<br />
La Hormiga le avisó la verdad<br />
y le dijo al Hombre que la<br />
Paloma se había escondido en<br />
el árbol. Como la Paloma escuchaba<br />
todo, logró huir, pero<br />
16<br />
Noé Mendoza y Marco Challwa Encinas<br />
10 Años 5 to Básico, Potolo<br />
Aviso para turistas en el ingreso<br />
a la cueva con arte rupestre<br />
Pumamachay.<br />
Jalq’a<br />
83
kutimusqa shulluspa wañuchinanpaj chay willaykukuj siq’imirata.<br />
Runa ancha yarkhasqa masq’allasqapuni urpita, mana munarqachu<br />
chinkananta, urpitaj khatiykachasqa rikukuspa, munasqa<br />
jark’akuyta, chayrayku maypachachus runaj wasanpi kashaspa<br />
urpiqa shulluykusqa runaj umanpi, jusq’unan kama, ayqisqataj.<br />
Karumantaña urpi runaman tapusqa.<br />
—Imarayku munanki wañuchiwayta, mana ñuqa imatapis ruwaykichu.<br />
Runataj kutichisqa.<br />
—Aychayki sumaj misk’i, yarkhasqa kashani, qantaj mikhukapunki<br />
chajrayta.<br />
Chayta nispataj sumaj phiñasqa khatiykachallasqapuni urpita,<br />
atisqataj wach’iyta uj chakimpi. Urpiqa atisqa ayqiyta, chayasqa<br />
uj wayq’uman, ujyakusqa yakuta q’aytuwantaj watakusqa chakinta.<br />
Pakaykukusqa unayta llujsimusqataj chakin jampisqaña kajtin.<br />
Thanisqaña atisqa watijmanta phawayta, kutisqa thapanman<br />
jinamantataj yachasqa allin kasqanta wasillapi kakuy, mana maykunasta<br />
purimuspa.<br />
84
volvió para matar a picotazos<br />
a la Hormiga cuentera.<br />
El Hombre tenía mucha<br />
hambre y siguió insistiendo en<br />
buscar a la Paloma y no la dejaba<br />
en paz.<br />
Tanto molestó a la Paloma<br />
que ésta se animó a defenderse,<br />
y cuando el Hombre se encontraba<br />
de espaldas la Paloma<br />
lo atacó a picotazos en su<br />
cabeza logrando hacerle un<br />
hueco y luego huyó.<br />
Desde lejos la Paloma le<br />
preguntó.<br />
—¿Por qué quieres matarme?<br />
Yo no te he hecho nada.<br />
El Hombre le contestó:<br />
—Es que tu carne es rica,<br />
yo tengo hambre y vos te comes<br />
mi chacra.<br />
Y diciendo esto el Hombre<br />
muy enojado siguió persiguiendo<br />
a la Paloma logrando acertarle<br />
un flechazo en su patita.<br />
La Paloma muy dolorida logró<br />
llegar a una quebrada donde se<br />
ocultó, tomó agua y se amarró<br />
su pata con un cordón. No salió<br />
de su escondite por un buen<br />
tiempo y logró curarse su pata.<br />
Ya sana pudo volar y se<br />
fue nuevamente a su nido. Ahí<br />
aprendió que es mejor quedarse<br />
en su casa y no ser aventurera.<br />
85
86<br />
17<br />
Wisk’acha t’ikawan<br />
Noe Mendoza Marco Challwapiwanpa<br />
qilqasqanku<br />
10 años 5º primaria, Potolo<br />
Uj p’unchay paqarimushajtin wisk’acha llujsisqa jusk’unmanta<br />
taripakusqataj uj k’acha t’ikawan.<br />
—Ancha k’acha kasqanki t’ika, nispa p’itirpayasqa waqaychananpaj<br />
yakupi, t’ukusqataj, yarqhawajtin mikhukapusaj nispa<br />
Purimusqanpi sayk’usqa chanta sayasqa samananpaj, yarkhajtintaj<br />
mikhukapusqa t’ikata, walij rijch’ajtintaj, pallasqa astawan<br />
t’ikasta ch’uspanta junt’achinan kama, chanta yarkharijtin mikhuykuj<br />
ujmanta ujmanta, chaypitaj manaña astawan atirqachu, uj<br />
t’ika laphi tunqurinpi sayaykusqa chaywantaj uqutikusqa, wañuyta<br />
sispamanta rikusqa.<br />
Ñak’ayta chayasqa wayq’ukama yacuman ch’ultiykusqa, chaypi<br />
yakuta ujyashajtintaj tinkusqa uj challwawan maykinchus turyaykusqa,<br />
paytaj phiñasqamanta jap’ispa mikhukapusqa, jinamanta<br />
jampikusqa, manchaynin mana tukukusqachu sispamanta wañuyta<br />
rikusqanrayku, chanta nisqa:<br />
—Manaraj wañushajtiy riyta munani uj urquman kusisqa tusuj.<br />
Risqa, tusuytawantaj kutisqa wasinman manañataj llujsimusqachu<br />
yarqaymanta wañunan kama.
La Viscacha y la Flor<br />
Un mañana llena de sol una<br />
Viscacha salió a buscar comida<br />
y se encontró con una hermosa<br />
Flor.<br />
—¡Qué bonita eres Flor!<br />
–le dijo y la reventó de su tallo,<br />
la guardó dentro del agua y<br />
pensó: Cuando tenga hambre<br />
me la voy a comer.<br />
Luego de caminar un buen<br />
rato se puso a descansar y como<br />
le hizo hambre se comió la<br />
Flor, le gustó tanto que se fue<br />
a traer muchas. Cargó un talego<br />
con muchas flores y cada<br />
vez que le hacía hambre se las<br />
comía poco a poco hasta que<br />
ya no pudo tragar porque las<br />
17<br />
Noé Mendoza y Marco Challwa Encinas<br />
10 Años, 5 to Básico, Potolo<br />
flores se le pegaban a su paladar;<br />
se atragantó y casi se<br />
muere.<br />
Apenas pudo bajar a la<br />
quebrada, allí se zambulló.<br />
Estaba tomando agua y se<br />
encontró con un pez que comenzó<br />
a torearle y le hizo<br />
renegar tanto que se lo comió.<br />
Luego se puso mejor.<br />
Pero la Viscacha seguía<br />
asustada por haber visto cercana<br />
a la muerte y dijo:<br />
—Antes de morir quiero<br />
ir a un cerro a bailar alegre.<br />
Luego de bailar se fue a<br />
su casa y no salió mas hasta<br />
que murió de hambre.<br />
87
88<br />
18<br />
Turu chivupiwan<br />
Noe Mendoza, Marco Challwapiwampa<br />
qilqasqanku<br />
10 años 5º primaria, Potolo<br />
Wasinpi, uj runaj kapurqa ashkha uywas, chaykuna ukhupitaj<br />
turus chivuspiwan, Turusqa sinch’ita maqanakuj kanku, paykunapurapitaj<br />
kaj iskay waynas, piskunachus rikuchikuyta munaj kanku<br />
mayqinchus aswan sumaj kasqankuta.<br />
Uj juch’uy chivu ancha manchali kaspa khawasqa maqanakuta<br />
chanta uj turu atipasqantawan sispasqa, ninanpaj:<br />
Jalq’a<br />
Laguna de la región.
El Toro y el Chivo<br />
En una casa, un hombre<br />
tenía muchos animales, entre<br />
ellos toros y chivos. Los toros<br />
peleaban constantemente, pero<br />
entre ellos había dos toros<br />
jóvenes que peleaban por mostrar<br />
quién era el mejor.<br />
Un Chivo que era miedoso<br />
veía la pelea y cuando uno de<br />
los toritos ganó, se acercó a<br />
él y le dijo:<br />
—Quisiera ser tu amigo.<br />
—¿Por qué?, le preguntó<br />
el Toro ganador.<br />
—Porque mis amigos son<br />
muy abusivos y me pegan<br />
siempre, contigo ya no se<br />
atreverán.<br />
—Bueno, le dijo el Toro.<br />
El dueño de los toros trabajaba<br />
mucho pero alimenta-<br />
18<br />
Noé Mendoza y Marco Challwa Encinas<br />
10 Años, 5 to Básico, Potolo<br />
Incamachay.<br />
89
—Munayman wauqiyki kayta.<br />
—Imarayku, kutichisqa atipaj wayna turuqa.<br />
—Imaraykuchus masisniyqa sinch’i sajras kanku sapa kuti<br />
maqawanku, qantaqa manchasunqanku.<br />
—Jina kachun, nisqa wayna turuqa.<br />
Turusniyuj runaqa sumajta llank’achij, allintataj mikhuchij<br />
uywasninta sumaj kallpayuj kanankupaj llank’aypi.<br />
Juch’uy chivuqa chaykama llujsij urqusman mikhunata<br />
masq’akuj, puriykachajtaj. Kutimuspaqa willaj wayna turuman tukuy<br />
rikusqanta. Uj p’unchayqa risqa urquman, chanta uskhayllata<br />
machasqa kutimusqa, wauqin tapurisqa imarayku jina kashasqanta,<br />
juch’uy chivutaj willasqa kapita mikhusqanta, chay qurataj<br />
machaykuchisqanta.<br />
Phutiywan wayna turuqa wauqinta puñuchisqa, jallch’asqataj,<br />
maypachachus rijch’arirqa wayna turu willasqa paypis unquykusqanta<br />
uj kuti kapita mikhuspa, nitaj jayk’aj mikhuyta munasqachu<br />
chay qurata. Yachachisqa chivuman ama mana rijsisqa<br />
qurasta mikhunanta, chantapis mana allinchu uj mikhuykunasta<br />
masq’ay imarankuchus wasiyujqa allinta mikhuchij uywasninta.<br />
Juch’uy chivu, sumaj kusisqa kasharqa kapususqanmanta<br />
uj wauqin pichus payrayku khawaj.<br />
90
a bien a sus animalitos para<br />
que rindan mejor en el trabajo.<br />
Mientras tanto, el Chivo<br />
salía por los montes a buscar<br />
comida y aventuras.<br />
Cuando volvía le contaba<br />
a su amigo el Toro, todo lo<br />
que había visto. Un día, el Chivo<br />
subió al cerro y volvió muy<br />
borracho. Su amigo le preguntó<br />
por qué estaba así, y<br />
el Chivo le contó que había comido<br />
yerba venenosa y esa<br />
hierba le había hecho emborrachar.<br />
El Toro muy preocupado<br />
por su amigo le hizo dormir y<br />
cuidó de él. Cuando despertó<br />
el Toro, le contó que él también<br />
había comido yerba venenosa<br />
una vez y que se sintió<br />
mal, pero nunca más volvió a<br />
comer. Y le recomendó no comer<br />
hierbas desconocidas, además<br />
que no necesitaba buscar<br />
comida porque su dueño los alimentaba<br />
bien.<br />
El Chivo se sintió feliz de<br />
tener un amigo que se preocupe<br />
por él.<br />
91
Karqa unay watas qhipaman uj duende, karqa uj juch’uy runa<br />
jatun llanth’uchayuj, wawasllaman rikhurij.<br />
Uj p’unchay ancha mana kasukuj imilla, karunchasqa wasinmanta,<br />
chaypitaj duendewan tinkusqa, paytaj tapusqa.<br />
—Munankichu maqasunayta jirru makiywan, chayri millma<br />
makiywan? Imillataj kutichisqa.<br />
“Músicos<br />
jalq’as”, dibujo<br />
de Luis<br />
Mostacedo.<br />
92<br />
19<br />
Duende imillapiwan<br />
Noe Mendoza, Marco Challwapiwampa<br />
qilqasqanku<br />
10 años 5º primaria, Potolo
El Duende y la Niña<br />
Había una vez, en años<br />
pasados, un Duende. Era un<br />
hombre muy pequeño, con su<br />
sombrero grande, que sólo<br />
aparecía a los niños pequeños.<br />
Un día una Niña muy<br />
desobediente se fue lejos de<br />
su casa, ahí se encontró<br />
con el Duende, quien le preguntó:<br />
—¿Quieres que te pegue<br />
con manos de fierro o manos<br />
de lana?<br />
La Niña le contestó:<br />
— La mano de lana.<br />
Entonces el Duende la rozó<br />
apenas en su espalda y no la<br />
lastimó.<br />
La Niña le preguntó:<br />
—Oye pequeño, ¿de dónde<br />
eres?, antes no te he visto.<br />
19<br />
Noé Mendoza y Marco Challwa Encinas<br />
10 Años, 5 to Básico, Potolo<br />
Paisaje Maragua.<br />
Jalq’a<br />
93
—Millma makiwan.<br />
Chanta duendeqa, millma makinwanqa wasanpi wajtaspa,<br />
mana k’irirasqachu, chanta imilla tapusqa.<br />
—Yau lluqalla maymanta kanki, mana rikukchu kayki.<br />
—Ñuqata ni jayk’aj rikuwanqankuchu nitaj rijsiwanqankuchu.<br />
Nisqa duendeqa, chanta iskayninku, pujllaj churakusqanku, imillaqa<br />
ancha kusisqa kasharqa imaraykuchus duendeqa sumaj pujllapayaj.<br />
Chaykama imillaj tatanqa tukuynijta mask’asharqa, mana<br />
tarispataj mañasqa wauqisninta yanapanankuta, chanta taripasqanku<br />
pujllashajta sapallan uj ancha pata qaqapi. Ñak’ayta atirqanku<br />
chay qaqamanta urkhuyta, chanta tapurqanku imaynata chay<br />
kama wicharirqa.<br />
—Mana yachanichu imaynatachus kaykama wicharimuni,<br />
ñuqa pujllasharqani jakay lluqallawan.<br />
Maypachachus chay runas khawarqanku maytachus imilla<br />
rikuchij, mana pita rikurqankuchu, imilla sapallan rikuj, chanta<br />
tukuy yuyaychakusqanku duende kasqanta, tatantaj kamachisqa<br />
amaña pujllananta chay lluqallawan, imaraykuchus atinman wañuchiyta,<br />
pay lluqalla kaspa rikusqa imaynatachus uj runata wañuchisqa<br />
jirrumaqita ajllakusqan rayku.<br />
Imilla kutisqa wasinman tatanwan, chay kutimanta pachataj<br />
mana jaiq’aj llujsisqañachu sapan wasinmanta, sumaj kasukuj<br />
kutipusqa.<br />
94
—A mí nunca me verán ni<br />
me conocerán –le contestó el<br />
duende. Ambos se pusieron a<br />
jugar. La Niña se divertía mucho<br />
porque el duende era muy<br />
juguetón.<br />
—Mientras tanto, el papá<br />
de la Niña la buscaba por todas<br />
partes y no la encontraba.<br />
Pidió a sus amigos que le<br />
ayuden a buscarla, y finalmente<br />
la encontraron jugando solita<br />
en una peña muy alta.<br />
Apenas lograron sacarla<br />
de allí y le preguntaron cómo<br />
había subido,<br />
—No sé cómo he subido.<br />
Yo estaba jugando con aquel<br />
amigo.<br />
Cuando los hombres miraron<br />
no vieron a nadie, sólo la<br />
Niña lo veía. Se dieron cuenta<br />
que era un Duende y su papá<br />
le recomendó que nunca juegue<br />
con ese pequeño porque<br />
la iba a matar, le dijo que una<br />
vez, cuando era pequeño, vio<br />
como mató a un hombre cuando<br />
le dijo que quería mano de<br />
fierro.<br />
La Niña volvió a su casa<br />
con su papá y desde entonces<br />
nunca más salió solita de su<br />
casa y fue muy obediente.<br />
95
96<br />
20<br />
Karqa uj kuti uj p’isaqa sutichasqa Ana, masintaj karqa un<br />
yuthu, iskayninku nirqanku kuska kausanankuta, jallch’anakunankupaj,<br />
yanapanakunankupaj.<br />
Uj jusq’upi kausajkanku kuska ñañas qankuman jina, wayk’ukuspa<br />
paykunaj munasqankuta.<br />
Uj p’unchay p’isaqa risqa yakuman wayk’unankupaj, chanta<br />
mayuman urmaykusqa, ñak’ayta llujsiyta mayumanta atisqa, p’uytulantataj<br />
manaña tarisqachu. Wasipi masinman willasqa, paytaj<br />
ama llakikuychu nisqa, risun sach’as ukhupi masq’amuj mikhunata,<br />
ninku chaypi ashkha mikhuna kasqanta.<br />
Jalq’a<br />
Yuthu p’isaqapiwan<br />
Noe Mendoza, Marco Challwapiwampa<br />
qilqasqanku<br />
10 años 5º primaria, Potolo<br />
Huella de dinosaurio<br />
de Humaca.
La Perdiz y la Codorniz<br />
Había una vez una Codorniz<br />
llamada Ana que tenía su<br />
amiga Perdiz, ambas decidieron<br />
vivir juntas para cuidarse<br />
y ayudarse entre ellas.<br />
En un hueco vivían juntas,<br />
como hermanas, colaborándose<br />
siempre, cocinando lo<br />
que ellas querían.<br />
Un día, la Codorniz fue por<br />
agua para cocinar pero se entró<br />
al río. Apenas logró escapar<br />
del río pero no encontró<br />
su tinaja. Le contó a su amiga,<br />
quien la consoló.<br />
—No te preocupes, le dijo.<br />
Más tarde no vamos a ir a buscar<br />
comida al bosque, dicen<br />
que hay harta comida ahí.<br />
Más tarde se fueron al<br />
bosque y vieron que había co-<br />
20<br />
Noé Mendoza y Marco Challwa Encinas<br />
10 Años, 5 to Básico, Potolo<br />
Huellas de dinosaurio<br />
de Humaca.<br />
97
Chanta rirqanku sach’a sach’aman, chaypitaj tarirqanku tukuy<br />
imaymana mikhunata, chaypitaj uj katari rikhurimusqa, mancharichispa<br />
imarayku munasqa paykunata mikhukapuyta, paymanta<br />
ayqispataj tinkusqanku uj manchay uywaswan piskunachus kikillantataj<br />
paykunata munarqanku mikhukapuyta.<br />
Kuskamanta atirqanku ayqiyta, sinch’i mancharisqas, munarqanku<br />
wasillankuman kutiyta. Muyuykachaspa mana atirqankuchu<br />
tariyta wasinkuta, ancha mancharisqas kasharqanku, chaywanpis<br />
mask’aspallapuni tarirqanku wasinkuta, wasipiña ancha kusisqas<br />
kasharqanku wayk’ukurqankutaj uj misk’i mikhunata.<br />
Khipan p’unchaypi sut’iyamusqantawan llank’ayman churakusqanku,<br />
ruwaspa ñankunasta tukuy nijman rinankupaj mana<br />
jayk’aj chinkanankupaj.<br />
Jinamanta atirqanku kutiyta sach’a sach’asman mikhunata<br />
pallanankupaj, kutiytataj wasinkuman maypichus wayk’uj kanku,<br />
jinamanta kuska sajsasqas, kusisqas kasharqanku.<br />
98
mida de todo tipo, pero una víbora<br />
les apareció y les hizo<br />
asustar mucho porque se las<br />
quiso comer. Tratando de escapar<br />
aparecieron otros animales<br />
feroces que también se<br />
las querían comer.<br />
Siempre juntas, lograron<br />
escapar muy asustadas, solo<br />
querían volver a su casa. Daban<br />
vueltas y vueltas y, primero,<br />
no pudieron encontrar su<br />
casa, estaban muy asustadas.<br />
Siguieron buscando hasta que<br />
finalmente dieron con su casa.<br />
Al llegar estaban muy contentas<br />
y cocinaron una rica comida.<br />
Al día siguiente, muy temprano,<br />
se pusieron a trabajar<br />
haciendo caminos para ir a todas<br />
partes y no perderse nunca<br />
más.<br />
Así pudieron volver al bosque,<br />
recoger mucha comida y<br />
volver a su casa, donde cocinaban,<br />
así vivieron hartadas,<br />
juntas y felices.<br />
99
100