14.05.2013 Views

npadep41.pdf

npadep41.pdf

npadep41.pdf

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Cuentos jalq’a<br />

1


Cuentos jalq’a<br />

Uj willaku uywasmanta puquykunasmantawan jalq’anijmanta<br />

Narraciones y productos orales de la región de animales jalq’a<br />

3


Equipo Técnico Gobierno Municipal de Sucre<br />

Marco Oficial Mayor Bustamante de Desarrollo Económico Local y Turismo<br />

Rudy Director Albis General de Planificación<br />

Roxana Directora Acosta General de Turismo<br />

Comité Julián Mamani, de Turismo Comunidad del Distrito de Quila-Quila 8:<br />

Silvestre<br />

Mario Torres,<br />

Arias,<br />

Comunidad<br />

Comunidad<br />

de<br />

de<br />

Potolo<br />

Chaunaca<br />

Adrián Ventura, Comunidad de Maragua<br />

Narradores: Luis<br />

Niños:<br />

Mostacedo,<br />

Noé Mendoza,<br />

Subcentral<br />

Marco<br />

de<br />

Challwa,<br />

Chaunaca<br />

Vecinos y vecinas del Distrito 8<br />

Deysi Mostacedo y Alberto Yupanki<br />

Equipo<br />

Nelson<br />

Técnico<br />

Mendoza,<br />

PADEP/GTZ:<br />

Teresa Reinaga, Asesora Asesor Local Técnico<br />

Cloris Lambertín, Consultora en Turismo<br />

Traducción<br />

Víctor Reinaga<br />

al quechua:<br />

y Cornelio Ballesteros<br />

Comunicación PADEP/GTZ<br />

Fotografías:<br />

Dirección General de Turismo, Gobierno Municipal de Sucre<br />

D.L.: 4-1-111-07<br />

Producción: Plural<br />

c/ Rosendo<br />

editores<br />

Teléfono 2411018/Casilla<br />

Gutiérrez 595<br />

5097/La<br />

esq. Ecuador<br />

E-mail: plural@acelerate.com Paz, Bolivia<br />

Impreso en Bolivia<br />

4


Índice<br />

Rikuchikuy (Presentación).......................................... 6<br />

1.<br />

2.<br />

Atuj<br />

Machu<br />

mallkupiwan<br />

runa, urqu<br />

(El<br />

waka<br />

Zorro<br />

yuntayuj<br />

y el Cóndor)................... 10<br />

3.<br />

(El<br />

Willaku<br />

anciano<br />

Tata<br />

y<br />

Atujmanta<br />

su yunta de<br />

nina<br />

bueyes)...........................<br />

parawan<br />

16<br />

4. Uj<br />

(Un<br />

willaykuna<br />

cuento del<br />

wayna<br />

señor<br />

Atuj<br />

Zorro<br />

Antuñu<br />

y la lluvia<br />

raymimantawan<br />

de fuego)........ 22<br />

5. Uj<br />

(Un<br />

willaykuna<br />

cuento del<br />

Atuj<br />

joven<br />

Antuñumanta<br />

Zorro Antonio<br />

quwipiwan<br />

y la fiesta)......... 26<br />

6. Uj<br />

(Un<br />

willaykuna<br />

cuento del<br />

Atuj<br />

Zorro<br />

antuñumanta,<br />

Antonio y el<br />

perico<br />

Conejo)...............<br />

sutichasqa<br />

30<br />

alqumantawan<br />

7. Uj<br />

(Un<br />

willaykuna<br />

cuento del<br />

Atuj<br />

Zorro<br />

Antuñumanta<br />

Antonio y el<br />

yuthuwan<br />

Perico)................ 38<br />

8. Q’inti<br />

(Un cuento<br />

Atujwan<br />

del<br />

(El<br />

Zorro<br />

Picaflor<br />

Antonio<br />

y el Zorro).......................<br />

y la Perdiz)................ 44<br />

9. Uj willaykuna tawa masikunamanta<br />

50<br />

10. Uj<br />

(Un<br />

willaykuna<br />

cuento de<br />

tatacuramanta<br />

los cuatro amigos<br />

Juancitumantawan<br />

del lugar)............. 54<br />

11. Tata<br />

(Un cuento<br />

Atuj Tata<br />

de<br />

Jamp’atupiwan<br />

un Cura y el Juancito)...................... 60<br />

12. Mama<br />

(El señor<br />

Chingiru<br />

Zorro y<br />

Tata<br />

el señor<br />

Atujpiwan<br />

Sapo)............................ 66<br />

13. Llik’ichiri<br />

(La señora<br />

Tata<br />

Gorriona<br />

Atujpiwan<br />

y el<br />

(El<br />

señor<br />

Llik’ichiri<br />

Zorro)....................<br />

y el señor Zorro) .. 70<br />

68<br />

14.<br />

15.<br />

Chullupia<br />

Atuj Uwijapiwan<br />

Yuthupiwan<br />

(El Zorro<br />

(El Mirlo<br />

y las<br />

y<br />

ovejas)....................<br />

la Perdiz)...............<br />

78<br />

74<br />

16.<br />

17.<br />

Urpi<br />

Wisk’acha<br />

runawan<br />

t’ikawan<br />

(La Paloma<br />

(La Viscacha<br />

y el Hombre)<br />

y la Flor)...............<br />

.................. 82<br />

18. Turu chivupiwan (El Toro y el Chivo)........................ 88<br />

86<br />

19.<br />

20.<br />

Duende<br />

Yuthu p’isaqapiwan<br />

imillapiwan<br />

(La<br />

(El Duende<br />

Perdiz y<br />

y<br />

la<br />

la<br />

Codorniz)............<br />

Niña) ................<br />

96<br />

92<br />

5


Rikuchikuy<br />

wajchakayta<br />

Iskay waranqa<br />

atipanapaj,<br />

phishkayuj<br />

sutichasqa<br />

watantinpi<br />

Programa<br />

wakichiy<br />

de Apoyo<br />

yanapanapaj<br />

tión Pública Descentralizada y Lucha contra la Pobreza<br />

a<br />

PADEP/<br />

la Ges-<br />

yaykunanpaj<br />

GTZ, llank’arqa<br />

runamasisninchij<br />

mask’aspa imaynamantachus<br />

piskunachus tiyanku<br />

“turismoman”<br />

gena 8sutichasqapi, Chuquisaca municipalidadmanta,<br />

Distrito<br />

uj t´akay<br />

Indí-<br />

jina<br />

khawarqanku<br />

jatun rimaykachaymanta<br />

imaynamanta ukharichiyta<br />

2004-2005<br />

atisunman<br />

wataspi maypichus<br />

chijnijta, wiñananpaj qulqinchij, sumaj kausaytaj chayamunanpaj<br />

llajtasnin-<br />

kaynijpi<br />

Kay<br />

kausajkunapaj.<br />

wakichiyninpi<br />

khawayqa<br />

sutichaska<br />

nisqa<br />

Plan<br />

karqa<br />

Operativo<br />

chuquisaca<br />

Municipal,<br />

municipalidadpa<br />

chayraykutaj<br />

PADEP<br />

masisninchijta<br />

yanapawayku<br />

kikin ruwaykunaspi<br />

pusaj kaj distritoykupi,<br />

turismo khatuman<br />

yuyaychaspa<br />

yaykunanrunakupaj.paj,<br />

rikuchinaykupaj<br />

Chay kikin llank’aypi,<br />

imachus<br />

atiyku<br />

qhutu<br />

khawariyta<br />

yuyayninkupi<br />

uj musuj<br />

kasqanta,<br />

ñanta turismochus<br />

simimanta simi pusaj distrito kausaj aylluspi purin, kuska<br />

imas-<br />

rikuchinaykupaj<br />

kumanta, waqasniykumanta,<br />

jamuj kunaman<br />

waj runas<br />

khapajkayniykuta<br />

kasqaykumanta,<br />

ñaupasniymamaykumantapiwan.<br />

Chaypaj mask’ayku mayqin willaykunastaj<br />

pacha-<br />

6


Presentación<br />

Pública<br />

A lo<br />

Descentralizada<br />

largo del año 2005,<br />

y Lucha<br />

el Programa<br />

contra la<br />

de<br />

Pobreza<br />

Apoyo a la Gestión<br />

PADEP/GTZ<br />

trabajó<br />

Distrito<br />

en<br />

Indígena<br />

la formulación<br />

8 del Municipio<br />

de una<br />

de<br />

Estrategia<br />

Sucre, como<br />

de Turismo<br />

parte de<br />

en<br />

los<br />

el<br />

resultados<br />

dad de promover<br />

del Diálogo<br />

el desarrollo<br />

2004-2005<br />

local para<br />

que apuntaban<br />

mejorar los<br />

a<br />

ingresos<br />

la necesi-<br />

la calidad de vida de los pobladores.<br />

y<br />

tivo<br />

La<br />

Municipal<br />

estrategia<br />

del<br />

formulada<br />

Municipio<br />

fue<br />

de Sucre,<br />

considerada<br />

por lo<br />

por<br />

que<br />

el<br />

correspondió<br />

Plan Opera-<br />

al PADEP<br />

nes concretas<br />

apoyar<br />

en<br />

al<br />

las<br />

Distrito<br />

que participaron<br />

8 en su promoción<br />

actores<br />

mediante<br />

involucrados<br />

accio-<br />

el tema de turismo.<br />

en<br />

cial turístico<br />

En el trabajo<br />

que tiene<br />

desarrollado<br />

que ver<br />

se<br />

con<br />

ha<br />

el<br />

podido<br />

imaginario<br />

identificar<br />

colectivo,<br />

un potendición<br />

oral de las comunidades indígenas que habitan el Distrito<br />

la tra-<br />

y con la riqueza arqueológica, iconográfica, etnográfica y natural<br />

8<br />

de<br />

de<br />

la<br />

generación<br />

zona. Todo<br />

en<br />

esto<br />

generación<br />

se traduce<br />

y que<br />

en<br />

expresan<br />

relatos que<br />

su<br />

han<br />

cosmovisión,<br />

ido pasando<br />

mitología y su relación con la naturaleza, expresiones que con-<br />

su<br />

ciernen<br />

este distrito<br />

a la<br />

rural.<br />

forma de vida e imaginarios de los habitantes de<br />

7


chijpa<br />

unaymanta<br />

siminmanta,<br />

pacha ñukanchij<br />

tatanchijman,<br />

kama chayamusqankuta,<br />

paykunamantaj ñuqanchijman,<br />

jatun yayan-<br />

chaypitaj<br />

chijta, imastachus<br />

yachakushan<br />

manchanchij,<br />

imaynamantachus<br />

imapichus iñinchij,<br />

qhawanchij<br />

tukuy<br />

pachanmamanchijwan<br />

ninakujta, rimaykunas mayqinkunapichus rikuchipachakushan<br />

Jalq’a<br />

kausayniyku,<br />

willaykunas<br />

chay<br />

kunan<br />

jawataj<br />

rijsichikushan<br />

yuyayniyku.<br />

manta wiñashan jalq’a kayninchij, chantapis<br />

kay<br />

sakishanchij<br />

qilqasqawan,<br />

uj chimjina-<br />

kausayman<br />

puyta tukuy<br />

tukuy<br />

yachanankupaj<br />

runamasisniykuman<br />

imaynamantachus<br />

chayarinanpaj,<br />

llank’ariyku<br />

musuj kha-<br />

allin<br />

waykunastaninman.<br />

mask’aspa, yaykunanchijpaj kay llajtanchijpa ruway-<br />

Lic. Aideé Nava Andrade Christian Breustedt<br />

H. Alcaldesa Constitucional Asesor Principal de Equidad Social<br />

Gobierno Municipal de Sucre PADEP/GTZ<br />

8


pretende<br />

Con la<br />

revalorizar<br />

difusión de<br />

la<br />

los<br />

cultura<br />

Cuentos<br />

indígena,<br />

jalq’a,<br />

dejar<br />

mediante<br />

un testimonio<br />

este libro,<br />

pú-<br />

se<br />

blico<br />

iniciativas<br />

más<br />

para<br />

de su<br />

integrarse<br />

lucha por<br />

en<br />

vivir<br />

la<br />

bien<br />

institucionalidad.<br />

mediante la formulación de<br />

Lic. Aideé Nava Andrade Christian Breustedt<br />

H. Alcaldesa Constitucional Asesor Principal de Equidad Social<br />

Gobierno Municipal de Sucre PADEP/GTZ<br />

9


Chaynijpitaj<br />

Ancha unay<br />

phawasharka<br />

watas qhipaman,<br />

uj mallku,<br />

atuj<br />

jinamanta<br />

puriykachasharka<br />

tinkurqanku.<br />

uj urqupi.<br />

Atuj<br />

—Allin<br />

napayqurka:<br />

kunaspi.<br />

p’unchay tata mallku. Imata ruwashanqi kay p’unchay-<br />

Mallkutaj<br />

—Allin p’unchay,<br />

kutichirqa:<br />

paj, kay p’unchaykunaspi<br />

waqichikushani<br />

ruwakushan.<br />

janaj<br />

Pusaykiman,<br />

pacha raymiman<br />

jaku.<br />

rinay-<br />

Atuj,<br />

—Ñuqapis<br />

t’ukurispa<br />

munani<br />

ujshikanta,<br />

chay raymiman<br />

nirqa:<br />

riyta, pusariway tatay.<br />

“Cóndor<br />

Zorro”,<br />

y<br />

dibujo Luis de<br />

Mostacedo.<br />

10<br />

1 Atuj mallkupiwan


El Zorro y el Cóndor<br />

Hace<br />

Zorro estaba<br />

muchos<br />

caminando<br />

años atrás,<br />

en un<br />

el<br />

cerro.<br />

bién estaba<br />

Por el<br />

volando<br />

mismo lugar<br />

el Cóndor<br />

tam-<br />

y se<br />

El<br />

encontraron.<br />

—Buenos<br />

Zorro dijo:<br />

dor, ¿qué estás<br />

días<br />

haciendo<br />

señor Cón-<br />

estos días?<br />

en<br />

El<br />

—¡Buenos<br />

Cóndor le<br />

días!<br />

contestó:<br />

preparando para ir a<br />

Me<br />

una<br />

estoy<br />

ta estos días en el cielo. Te<br />

fiesto<br />

a ir. Vamos.<br />

invito<br />

y<br />

El<br />

por<br />

Zorro<br />

fin dijo:<br />

pensó un momen-<br />

esa<br />

—Yo<br />

fiesta.<br />

también<br />

¡Llévame<br />

quiero<br />

por favor!<br />

ir a<br />

pero<br />

—Bueno.<br />

antes le hizo<br />

Dijo<br />

algunas<br />

el Cóndor,<br />

comendaciones:re-<br />

1<br />

Jalq’a<br />

Camino prehispánico<br />

de Incamachay.<br />

11


piqa<br />

—Allin<br />

ama anchata<br />

tata, malku<br />

ujyankichu,<br />

nirqa, uj<br />

chantapis<br />

simistataj<br />

kasunawayki<br />

uyarichirqa, janaj<br />

tiyan,<br />

pacha-<br />

tukukusqantawan kutimusunchis kay pachanchijman.<br />

raymi<br />

Atujtaj<br />

—Ama<br />

kutichirqa:<br />

Chay yuyayman<br />

llaqikuychu,<br />

chayaspa,<br />

tukuy imapi<br />

atuj wicharirqa<br />

kasuskayki.<br />

qallarispa ch’usayninquta janaj pachaman.<br />

mallkuj wasanman,<br />

rirqa.<br />

Chayasqankutawan<br />

Maypachachus kutimunanku<br />

atujqa tusuyta,<br />

karqa,<br />

mikhuyta,<br />

atujqa k’ala<br />

ujyayta<br />

machasqa<br />

qalla-<br />

kasharqa.<br />

—Jaku<br />

Mallkutaj<br />

ripuna, kutinanchis<br />

atujman sispaykuspa<br />

tiyan pachanchijman.<br />

nirqa:<br />

Atujtaj,<br />

—Suyariway<br />

kutichirqa.<br />

pajllapuni.<br />

tatay, qapuwanraj ujshika qulqiy, kikin ujyanay-<br />

Mallkutaj<br />

—Allinkachun,<br />

k’amirqa:<br />

wakisqachu kanki,<br />

suyasqayki,<br />

sapay ripusaj,<br />

sichus<br />

kaypi<br />

chanta<br />

saqisqayki.<br />

mana kutinanchispaj<br />

kay pachaman.<br />

Mallkuqa suyasqanpi sayk’usqa, chantari, sapan kutimpusqa<br />

Atujtaj raimy tukukusqantawan mallkuta mask’an kutinankupaj<br />

12<br />

Incamachay.


que<br />

—Allá<br />

tomar<br />

en<br />

mucho,<br />

el cielo<br />

y<br />

no<br />

además<br />

tienes<br />

me<br />

Cuando<br />

tienes<br />

termine<br />

que<br />

la<br />

hacer<br />

fiesta<br />

caso.<br />

mos que volver a nuestra<br />

tene-<br />

tierra.<br />

El<br />

—No<br />

Zorro<br />

hay<br />

contestó:<br />

cumplir con todo.<br />

problema, voy a<br />

el Zorro<br />

Con el<br />

subió<br />

acuerdo<br />

a la<br />

logrado,<br />

del Cóndor para comenzar<br />

espalda<br />

viaje al cielo.<br />

el<br />

empezó<br />

Cuando<br />

a bailar,<br />

llegaron,<br />

a comer<br />

el Zorro<br />

tomar. A la hora de irse,<br />

y<br />

el<br />

a<br />

Zorro<br />

te borracho.<br />

estaba completamen-<br />

acerco al Zorro<br />

El<br />

y le<br />

Cóndor<br />

dijo:<br />

se<br />

retornar<br />

—Vámonos,<br />

a la tierra.<br />

es hora de<br />

El<br />

—Un<br />

Zorro<br />

rato<br />

le<br />

más,<br />

contestó:<br />

Todavía tengo un poquito<br />

por favor.<br />

platita para tomar.<br />

de<br />

si después<br />

—Bueno,<br />

no<br />

te<br />

estás<br />

espero,<br />

listo,<br />

pero<br />

tendré que ir solo y te queda-<br />

me<br />

rás aquí.<br />

Tanto<br />

Le<br />

esperarle,<br />

dijo el Cóndor.<br />

decidió bajarse solo a<br />

el<br />

la<br />

Cóndor<br />

Al terminar la fiesta,<br />

tierra.<br />

rro comenzó a buscar al<br />

el<br />

CónZo-<br />

dor<br />

En su<br />

para<br />

búsqueda<br />

retornar<br />

se<br />

a<br />

encontró<br />

la tierra.<br />

con<br />

el cielo,<br />

unas<br />

y<br />

almas<br />

les dijo:<br />

de estaban en<br />

he quedado<br />

—¡Ohh! pobre<br />

aquí solo<br />

de mí,<br />

en<br />

me<br />

cielo. No tengo cómo bajar<br />

el<br />

a<br />

para<br />

la tierra<br />

comer.<br />

y tampoco tengo<br />

Un sendero en Supay Wasi.<br />

13


kashani,<br />

jallp’aman,<br />

khipakuni<br />

chay mask’aypi<br />

kay janaj<br />

tinkusqa<br />

pachapi,<br />

janaj<br />

mana<br />

pacha<br />

atiymanchu<br />

almaswan,<br />

jallp’aman<br />

phutiy<br />

uraqayta,<br />

Uj almataj<br />

nitaj<br />

nisqa:<br />

mikhunaypaj qapuwanchu.<br />

taripananpaj,<br />

—Uj ichu qh’ishwata<br />

chay waskhawantaj<br />

ruwanayqi<br />

uraqayta<br />

tiyan, sumaj<br />

atinqi,<br />

jatunta<br />

Yarkhayniyki-<br />

jallp’aman<br />

pajtaj<br />

janq’akuspa,<br />

atinqi mikhuyta<br />

kay uj shikan<br />

kay q’illu<br />

qinuatapis.<br />

sarata. janq’a sarata. yuraj sarata<br />

man<br />

Yupajchakuspa<br />

jinataj ruwasqa<br />

mikhuykunasmanta,<br />

ichu waskhata, chaywantaj<br />

atuj mikhusqa<br />

qallarisqa<br />

nisqankuman<br />

uraqayta, chaypi kashajtin rikusqa k’allasta phawashajta<br />

jallp’a-<br />

waskhanpa sispata, chayraykutaj qhaparirqa nispa:<br />

sinch’i<br />

pis atillanitaj<br />

—K’allas<br />

phawayta.<br />

qankunallachu phawayta atinkichaj wayrawan, ñuqa-<br />

Chayta<br />

—Mana<br />

uyarispa<br />

iñinapaj jina,<br />

k’allas<br />

kunitan<br />

phiñakuspa<br />

k’utusajku<br />

nirqanku:<br />

urmanki.<br />

waskhaykita, chanta<br />

Atujtaj,<br />

—K’allilas<br />

lluq’iyanaspa<br />

ama k’utuychijchu<br />

mañakusqa:<br />

qayqichijchu.<br />

wasqhayta, manaña turyasqasharqa:<br />

K’allasqa qhispichirqanqu, chanta atujqa kikillantapuni ura-<br />

—K’allas<br />

Kunan k’allasqa<br />

qankunallachu<br />

manaña<br />

phawayta<br />

muchusqankuchu<br />

atinkichay, ñuqapis<br />

atujpa<br />

atillanitaj.<br />

ninta, ujmanta k’utusqanqu wasqhata, atujtaj urmayninpi<br />

khapariyrisqa:khapa-<br />

—Suyariwaychij,<br />

Uskhayllata jallp’aman<br />

imaraykuchus<br />

urmarqa,<br />

Apu<br />

tukuy<br />

uraykamushan.<br />

imaraykuchus junt’a kasharqa janaj pachapi<br />

uqhuntaj<br />

miqhusqanmanta,<br />

t’ujyarqa,<br />

chaymantataj<br />

chay kutimanta<br />

runas<br />

pacha<br />

uqharirqanku<br />

qallarirqanku<br />

kikin<br />

tarpuyta<br />

mujusta<br />

q’illu<br />

jallp’api<br />

sarata,<br />

tarpunapaj,<br />

sarata, yuraj sarata, qinuata kunankama jalq’a nijpi.<br />

janq’a<br />

14


sejó:<br />

Una de las almas le acon-<br />

soga<br />

—Tienes<br />

de paja<br />

que<br />

bastante<br />

hacer<br />

larga,<br />

una<br />

que<br />

por esa<br />

alcance<br />

soga<br />

a<br />

podrás<br />

tu tierra.<br />

bajar.<br />

Así,<br />

Para<br />

mer estos<br />

tu hambre,<br />

productos:<br />

puedes<br />

maíz<br />

co-<br />

amarillo,<br />

este maíz<br />

este<br />

blanco<br />

maíz<br />

y<br />

tostado,<br />

quinua.<br />

algo de<br />

tos,<br />

Agradecido<br />

el Zorro comió<br />

por los<br />

y, según<br />

produc-<br />

consejo, hizo una soga y co-<br />

el<br />

menzó<br />

Cuando<br />

a bajar<br />

estaba<br />

a la tierra.<br />

vio a unos loros volando<br />

bajando,<br />

cerca de su soga, y les gritó<br />

muy<br />

diciendo:<br />

camente<br />

—Loros,<br />

pueden<br />

acaso<br />

volar<br />

ustedes<br />

en<br />

úni-<br />

aire. ¡Yo también puedo volar!<br />

el<br />

ros<br />

Al<br />

enojados<br />

escuchar<br />

le dijeron:<br />

eso, los lo-<br />

¡Ahorita<br />

—¡Qué<br />

cortaremos<br />

cosa increíble!<br />

te caerás!<br />

tu soga y<br />

mente:<br />

El Zorro, les dijo astuta-<br />

—¡Loritos, no corten mi<br />

soga,<br />

lestaré.<br />

por favor! Ya no les mo-<br />

zorro<br />

Los<br />

siguió<br />

loros le<br />

bajando<br />

perdonaron.<br />

por la<br />

El<br />

soga.<br />

loros pasaron<br />

Más abajo,<br />

muy<br />

otra<br />

cerca<br />

vez<br />

de<br />

los<br />

soga del Zorro y éste nueva-<br />

la<br />

mente<br />

—Loros,<br />

les molestó,<br />

acaso<br />

diciéndoles:<br />

nomás pueden volar.<br />

ustedes<br />

bién puedo!<br />

¡Yo tamtaron<br />

Esta<br />

sus<br />

vez<br />

provocaciones<br />

los loros no aguantaron<br />

la soga. El Zorro comen-<br />

y corzó<br />

a<br />

—¡Espérenme<br />

caer pidiendo a<br />

allá<br />

gritos:<br />

porque Dios está bajando!<br />

abajo<br />

lló contra<br />

Pero, muy<br />

la tierra<br />

pronto<br />

y se<br />

se<br />

revenestretótaba<br />

todo<br />

lleno<br />

su<br />

de<br />

cuerpo<br />

productos<br />

porque<br />

que<br />

es-<br />

había<br />

su cuerpo,<br />

comido<br />

la<br />

en<br />

gente<br />

el cielo.<br />

recogió<br />

Y de<br />

todos<br />

sembrar<br />

los<br />

en<br />

productos<br />

la tierra.<br />

para<br />

ron a<br />

Desde<br />

sembrar<br />

esa<br />

el<br />

vez<br />

maíz<br />

comenza-<br />

el maíz tostado, el maíz<br />

amarillo,<br />

y quinua hasta estos tiempos<br />

blanco<br />

en la región jalq’a.<br />

15


Uj<br />

Kay<br />

machu<br />

willaykunata<br />

runa Francisco<br />

jatun yayasninchij<br />

sutichasqa<br />

willarqanqu,<br />

pichus causarqa<br />

jinamanta<br />

llank’aspa<br />

qallarin.<br />

juch’uy<br />

araduta,<br />

jallp’anta,<br />

yuguta, kuyuntastawan,<br />

rij urquman llank’aj<br />

qhullynanpaj<br />

wakasninwan,<br />

wakichispa<br />

chaypaj<br />

tarpu-<br />

apaj<br />

napaj<br />

sayk’usqa<br />

papata,<br />

kutimuj,<br />

chayri<br />

llank’anasnintataj,<br />

uj mickhuykunasta.<br />

kikin<br />

Sapa<br />

churanapi<br />

p’unchay<br />

saqij.<br />

tukukuyta<br />

parqachu,<br />

Uj p’unchay<br />

atuj suwaykusqa,<br />

jallp’anman rishaspa,<br />

tata Franciscotaj<br />

mana llank’anasninta<br />

masq’arqa nitaj<br />

tari-<br />

tarisqachu.<br />

—Allin p’unchay<br />

Masq’ashajtin<br />

tata Francisco.<br />

tinkusqa un<br />

Imamantaj<br />

burruwan,<br />

phutikunqi.<br />

paytaj nisqa.<br />

“Buey,<br />

y burro”,<br />

jalq’a<br />

dibujo<br />

Luis<br />

de<br />

Mostacedo.<br />

16<br />

2<br />

Machu runa, urqu waka<br />

yuntayuj


El anciano y su yunta<br />

de bueyes<br />

tado<br />

Este<br />

por los<br />

cuento<br />

abuelos.<br />

ha sido<br />

Comienconza<br />

así:<br />

Francisco<br />

Un anciano<br />

que vivió<br />

llamado<br />

sembran-<br />

Don<br />

do<br />

al cerro<br />

en su pequeño<br />

a trabajar<br />

terreno,<br />

con sus<br />

iba<br />

bueyes.<br />

go y sus<br />

Llevaba<br />

coyuntas<br />

el arado,<br />

para arar<br />

yu-<br />

o<br />

siembra<br />

preparar<br />

de<br />

su<br />

papa<br />

terreno<br />

y otros<br />

para<br />

pro-<br />

la<br />

ductos.ba<br />

cansado<br />

Cada<br />

y dejaba<br />

tarde<br />

caer<br />

retorna-<br />

herramientas en un mismo<br />

sus<br />

lugar.<br />

para<br />

Un<br />

recoger<br />

día, al<br />

sus<br />

ir a<br />

herramien-<br />

su terreno<br />

tascisco<br />

no<br />

buscó<br />

las encontró.<br />

y buscó<br />

Don<br />

pero<br />

Fran-<br />

las halló. El Zorro se las había<br />

no<br />

robado. Cuando estaba bus-<br />

2<br />

Jalq’a<br />

Pinturas rupestres Incamachay.<br />

17


—Chinkachini<br />

—Ama phutikuychu<br />

llank’nasniyta,<br />

ñuqa yanapasqayki<br />

nispa kutichirqa.<br />

llank’anasniyqita, Sichus tarisunchaj qunawayki<br />

mask’ayta<br />

tiyan uj arruba<br />

chay<br />

siwarata.<br />

t’ukurirqa<br />

Machu<br />

ichapis<br />

runa<br />

atuj<br />

allin<br />

apakapusqanta,<br />

nisqantawan burru<br />

rirqa<br />

mask’ayta<br />

urqupi atujpa<br />

qallarirqa,<br />

wasinkama<br />

pay<br />

atuj<br />

taripaspataj<br />

llujsimunanta.<br />

chaypi<br />

Maypachachus<br />

siriyqurka wañusqaman<br />

atuj llujsimurqa,<br />

tukuspa<br />

burruta<br />

jinapi suyarqa<br />

pi rikuspa nirqa wawasninman.<br />

pampana<br />

tiyan,<br />

—Llujsimuychij<br />

apamuychij<br />

wawasniy<br />

chay suwasqa<br />

kay punkupi<br />

cuyuntasta,<br />

burru wañusqa,<br />

chaywan<br />

wijch’ukuspa<br />

wijch’umusun.<br />

wataychinankama<br />

Aysashajtinkuña<br />

jinamanta<br />

burru<br />

cuyuntasta<br />

sayarirqa<br />

tarisqa,<br />

atujtataj<br />

kutisqataj<br />

jayt’aykusqa<br />

machu<br />

wañuman<br />

jaywananpaj, nispa.<br />

runa-<br />

—Pachi<br />

—Kayqa<br />

tata<br />

llank’anasniyqi,<br />

burru yanapawasqaykimanta.<br />

atuj suwasusqa, taripamuni<br />

Nirqa machu<br />

wasinpi.<br />

qa, burrutaj kutichirqa:<br />

runa-<br />

siwarata<br />

—Mana<br />

kunawaykita.<br />

jinallachu, kunanqa junt’anayki tiyan nisqaykita arruba<br />

Machu runataj kutichirqa:<br />

18<br />

Pinturas rupestres<br />

Incamachay.


cando<br />

rro y éste<br />

se encontró<br />

le dijo:<br />

con un bucisco,<br />

—Buenos<br />

¿de qué<br />

días<br />

estás<br />

Tata<br />

tan<br />

Francupado?preo-<br />

Le contestó<br />

—He perdido<br />

el anciano.<br />

mis coyuntas.<br />

voy a<br />

—No<br />

ayudar<br />

te preocupes,<br />

a buscar tus<br />

yo<br />

co-<br />

te<br />

yuntas,cer<br />

un trato.<br />

pero<br />

Si<br />

tenemos<br />

encuentro,<br />

que<br />

me<br />

ha-<br />

tienes<br />

ba de cebada.<br />

que pagar con una arro-<br />

yelBurro<br />

El abuelito<br />

comenzó<br />

aceptó<br />

a buscar<br />

el trato<br />

herramientas. El Burro siempre<br />

sus<br />

pensó<br />

los había<br />

que<br />

llevado.<br />

tal vez<br />

Caminando<br />

el Zorro<br />

por<br />

se<br />

el<br />

casa<br />

cerro,<br />

del Zorro.<br />

el Burro<br />

Allí,<br />

encontró<br />

el Burro se<br />

la<br />

echó<br />

muerto,<br />

al suelo<br />

y esperó<br />

como<br />

a que<br />

si estuviera<br />

Zorro de su casa. Cuando<br />

salga<br />

salió<br />

el<br />

y<br />

lo,<br />

vio<br />

les<br />

al<br />

dijo<br />

Burro<br />

a sus<br />

tendido<br />

hijos:<br />

en el sue-<br />

puerta<br />

—Salgan,<br />

murió<br />

hijitos,<br />

un Burro<br />

aquí<br />

y<br />

en<br />

hay<br />

la<br />

que<br />

gan las<br />

botarlo<br />

coyuntas<br />

al otro<br />

robadas.<br />

lado. Trai-<br />

eso le vamos a amarrar y<br />

Con<br />

var al otro lado.<br />

lledo,<br />

el<br />

Cuando<br />

Burro<br />

lo<br />

se<br />

estaban<br />

paró y agarró<br />

llevan-<br />

a<br />

tarlo<br />

patadas<br />

y recuperar<br />

al Zorro<br />

las<br />

hasta<br />

coyuntas.<br />

ma-<br />

Después,<br />

coyuntas<br />

el<br />

para<br />

Burro<br />

entregar<br />

volvió con<br />

a<br />

las<br />

dueño, diciéndole al anciano:<br />

su<br />

El Zorro<br />

—Aquí<br />

las<br />

están<br />

había<br />

tus<br />

robado,<br />

coyuntas.<br />

encontré en su casa.<br />

las<br />

por tu<br />

—Gracias,<br />

ayuda. Dijo<br />

señor<br />

el anciano.<br />

Burro,<br />

El<br />

—No,<br />

Burro<br />

no.<br />

le<br />

Ahora<br />

contestó:<br />

cumplir con tu compromiso<br />

tienes que<br />

darme una arroba de cebada.<br />

de<br />

El<br />

—Sí,<br />

anciano<br />

voy a<br />

le<br />

cumplir,<br />

contestó:<br />

está lo que te he ofrecido.<br />

aquí<br />

Muchas gracias por tu ayuda,<br />

Pinturas rupestres<br />

Incamachay.<br />

19


kimanta,<br />

—Ari<br />

uj<br />

junt’asaj,<br />

kutipitaj<br />

kaypi<br />

ñuqapis<br />

kashan,<br />

yanapasqayki<br />

qusunay.<br />

imallapipis.<br />

Pachi yanapawasqay-<br />

mikhusqanrayku<br />

Kacharpakunku,<br />

tucuyninta,<br />

burrutaj<br />

wisanmanta<br />

rirqa siwarata<br />

unquykusqa,<br />

mikhuj,<br />

burru<br />

ujllamanta<br />

walijchu kasharqa siriykusqa mulli sach’a urapi, qharqañas<br />

mana<br />

q’araspiwan rikuspa wañusqata jina, qallarisqanku shulluyta,<br />

suwinaspa<br />

mikhukapuyta, burrutaj llakiqurqa nispa:<br />

mumanta.<br />

—Ay nanachiwankichaj, mana khuyakunkichajchu unqusqas-<br />

Qharqañas<br />

—Ñuqayku t’ukurqayku<br />

nisqanku:<br />

Chay jawataj riqhurimurqa<br />

wañusqacha<br />

machu runa<br />

nispa.<br />

kuspataj tapurisqa.<br />

tata Francisco, sispay-<br />

munanku.<br />

—Imanantaj wauqiy? Imarayku kay phawajkuna mikhusuyta<br />

Burrutaj<br />

—Sinch’i<br />

nisqa:<br />

qayrayku, yanapariway<br />

unqusqa kashani,<br />

tatay.<br />

ancha ashkha siwarata mikhus-<br />

chanta<br />

Machu<br />

pusasqa<br />

runaqa<br />

wasinman<br />

jap’ispa warak’anta<br />

janpinanpaj.<br />

ayqichisqa phawajkunata,<br />

pura.<br />

Chay kutimanta pacha qallarirqanku yanapanakuyta paykuna<br />

20


algún<br />

ayudar<br />

día<br />

en<br />

yo<br />

cualquier<br />

también<br />

cosa.<br />

te voy a<br />

fue a<br />

Se<br />

comer<br />

despidieron<br />

su cebada.<br />

y el<br />

Por<br />

Burro<br />

mer toda la cebada se enfercomótaba<br />

del<br />

muy<br />

estómago.<br />

mal y se<br />

El<br />

echó<br />

Burro<br />

en<br />

es-<br />

sombra de un árbol de molle.<br />

la<br />

Al<br />

los<br />

ver<br />

buitres<br />

al Burro<br />

y gallinazos<br />

como muerto,<br />

zaron a picotearlo queriendo<br />

comen-<br />

comerse<br />

—¡Ay<br />

al<br />

me<br />

Burro.<br />

hacen<br />

El Burro<br />

doler,<br />

dijo:<br />

respetan a los enfermos!<br />

no<br />

Los<br />

—Ay,<br />

buitres<br />

nosotros<br />

respondieron:<br />

mos que estabas muerto.<br />

pensába-<br />

el abuelito<br />

En ese<br />

don<br />

momento<br />

Francisco,<br />

apareció<br />

acercó diciendo:<br />

y se<br />

qué<br />

—¿Qué<br />

te quieren<br />

pasa<br />

comer<br />

amigo?<br />

estas<br />

¿Por-<br />

aves?<br />

El<br />

—Estoy<br />

Burro<br />

muy<br />

contestó:<br />

que he comido mucha<br />

enfermo<br />

cebada.<br />

por-<br />

¡Ayúdame<br />

El anciano<br />

pues!<br />

y espantó a las<br />

agarró<br />

aves.<br />

su<br />

Luego<br />

onda<br />

fueron<br />

cisco para<br />

a la<br />

que<br />

casa<br />

éste<br />

de Don<br />

le cure.<br />

Franzaron<br />

Desde<br />

a ayudarse<br />

ese tiempo<br />

en solidaricomendad,<br />

uno a otro.<br />

21


uywas<br />

Jalq’aspa<br />

kunan kaj<br />

jap’iyninpi<br />

kuna. Uj<br />

unaymanta<br />

p’isaqa jallp’api<br />

pacha<br />

jusq’uta<br />

kausarqankupuni<br />

chayman yachasqa kasqan rayku thapanta wakichinapaj,<br />

ruwashasqa,<br />

tata atuj sispaykuspa tapusqa.<br />

chaypitaj<br />

—Imata<br />

P’isaqa mancharisqa,<br />

ruwashanki?<br />

chisqa uj willaykunata, nispa:<br />

yuyaspa atuj mikhukapunanta, waki-<br />

ruwashani<br />

—Tata<br />

kay<br />

atuj,<br />

jusq’uta,<br />

kunan p’unchay<br />

p’anpaykukunaypaj<br />

kanqa un nina<br />

chay<br />

paray,<br />

para tukukunan<br />

chayrayku<br />

kama, imaraykuchus manchani ruphasqa wañuyta.<br />

Jalq’a<br />

22<br />

3 Willaku Tata Atujmanta<br />

nina parawan<br />

Mujeres jalq’a cerca al camino<br />

prehispánico de Incamachay.


3<br />

Un cuento del señor Zorro<br />

y la lluvia de fuego<br />

jalq’a<br />

En<br />

vivían<br />

los territorios<br />

siempre los<br />

de<br />

ani-<br />

los<br />

males<br />

existen.<br />

que<br />

Un<br />

en<br />

día<br />

la<br />

la<br />

actualidad<br />

taba haciendo agujeros<br />

Perdiz<br />

en<br />

es-<br />

tierra, actividad que siempre<br />

la<br />

realiza<br />

cuando<br />

para<br />

se acercó<br />

su albergue,<br />

Zorro y le dijo:<br />

el señor<br />

—¿Qué<br />

La Perdiz<br />

estás<br />

asustada<br />

haciendo?<br />

miedo de que el Zorro<br />

y<br />

se<br />

con<br />

coma se inventó una historia,<br />

la<br />

diciéndole:<br />

que…<br />

—Señor<br />

hoy día va<br />

Zorro,<br />

a haber<br />

sabes<br />

lluvia de fuego. Por eso estoy<br />

una<br />

haciendo<br />

me entierren<br />

un agujero<br />

aquí, hasta<br />

para<br />

que<br />

que<br />

pase<br />

miedo<br />

la<br />

de<br />

lluvia,<br />

morir<br />

porque<br />

quemada.<br />

tengo<br />

Mujeres jalq’a preparan<br />

alimentos.<br />

23


Chayta<br />

—Ñuqata<br />

uyarispaqa,<br />

p’anpaykuway,<br />

atuj p’isaqaman<br />

yanapasqayki<br />

nisqa:<br />

raykuchus aswan jatun kani, qantaj aswan<br />

jusq’uta<br />

juch’uy kaspaqa<br />

ruwayta imallanki<br />

maypi pakakuyta.<br />

tari-<br />

Allayta<br />

—Kunan<br />

tukujtinkuqa,<br />

wakichisqaña<br />

p’isaqa<br />

apamunayki<br />

nisqa:<br />

wan kirpaykunaypaj.<br />

tiyan uj jatun rumita chay-<br />

jusq’uman,<br />

Atujqa,<br />

manaraj<br />

mana t’uqurispa,<br />

qirpakushajtin,<br />

tukuy kamachista<br />

rimarisqa:<br />

kasurqa, yaykurqa<br />

—Allinña.<br />

ma,<br />

Chay<br />

wayrawantaj<br />

kuti, chaynijpi<br />

llujllawan<br />

uj sach’amanta<br />

ninaqurqa, p’isaqa<br />

warkhumusharqa<br />

chay ch’ajwata<br />

un tuturispa,<br />

yachaspataj maymantachus jamusqanta, nisqa atujman.<br />

uya-<br />

—Tata<br />

Chay jawataj<br />

atuj uyariy<br />

atuj kamachisqa:<br />

chayamushanña para.<br />

—Ujmanta<br />

Jusq’u uqhupiña<br />

kirpaykuway,<br />

atuj kashajtinqa,<br />

chayamunqaña.<br />

kacharqa tukuy ukhunta, atujtaj khaparispa<br />

p’isaqa<br />

llakikuj:<br />

qhishkawan t’ujsiy-<br />

kasqa.<br />

—Chiqamanta paramushan kaykama chayamun chiqapuni<br />

Jawapi ni ima parapis karqachu, atujtaj p’anpasqa wañurqa.<br />

24<br />

Mujeres jalq’a<br />

hornean el pan.


Zorro<br />

Al<br />

dijo<br />

escuchar<br />

a la Perdiz:<br />

su historia, el<br />

a ayudar<br />

—¡A mí<br />

a<br />

entiérrame!,<br />

hacer el agujero<br />

te voy<br />

porque<br />

tú puedes<br />

yo<br />

ir<br />

soy<br />

a<br />

más<br />

otro lado<br />

grande<br />

por-<br />

y<br />

que<br />

Cuando<br />

eres más<br />

terminaron<br />

pequeña.<br />

var, la Perdiz le dijo:<br />

de ca-<br />

el agujero<br />

—Ahora<br />

tienes<br />

que<br />

que<br />

ya está<br />

traer<br />

listo<br />

piedra grande para que yo<br />

una<br />

tape con ella.<br />

te<br />

le hacía<br />

El Zorro,<br />

caso<br />

sin<br />

en<br />

darse<br />

todo a<br />

cuenta,<br />

diz. Se metió al agujero<br />

la<br />

y<br />

pertes<br />

de ser aplastado dijo:<br />

an-<br />

—Ya<br />

Muy cerca,<br />

está bien.<br />

taba colgada una<br />

en<br />

tutuma,<br />

un árbol,<br />

y con<br />

es-<br />

el<br />

menta.<br />

viento<br />

Al<br />

sonaba<br />

escuchar<br />

como<br />

la<br />

una<br />

Perdiz<br />

tor-<br />

este<br />

de provenía,<br />

sonido y<br />

le<br />

sabiendo<br />

dijo al Zorro:<br />

de dón-<br />

ya está<br />

—Señor<br />

sonando<br />

Zorro,<br />

la lluvia.<br />

escucha,<br />

El<br />

—¡De<br />

Zorro<br />

una<br />

le<br />

vez<br />

contestó:<br />

va a llegar…!<br />

tápame, ya<br />

diz astuta<br />

Entró al<br />

le<br />

agujero.<br />

punzaba<br />

Y<br />

su<br />

la<br />

cuerPerpotaba<br />

con<br />

y decía:<br />

una espina. El Zorro grido<br />

fuego,<br />

—Dale<br />

hasta<br />

fuerte,<br />

aquí<br />

está<br />

ha<br />

lloviendo.<br />

Había sido verdad.<br />

pasa-<br />

no pasaba<br />

Sin embargo,<br />

nada. El señor<br />

en la tierra<br />

murió enterrado.<br />

Zorro<br />

Anciana jalq’a.<br />

25


yachasqankuman<br />

Ñaupa pachaj wataspi,<br />

jina, Chay<br />

karkapuni<br />

kutispi<br />

raymis<br />

raymis<br />

jalq’a<br />

ashkha<br />

nijpi,<br />

p’unchay-<br />

maychus<br />

sapa<br />

kunaspi<br />

tuta<br />

ruwakuj<br />

sut’iyajkanku<br />

ñaupa<br />

ujyaspa,<br />

runas willawasqanchij<br />

charanguta waqarichispa,<br />

jina. Chay raymispi<br />

wayna jalq’as sipaskunawan.<br />

takispa<br />

gunta<br />

Ichaqa<br />

waqarichij.<br />

kasqa<br />

Chayta<br />

uj k’acha<br />

rikuspataj<br />

wayna, pichus<br />

sipakusqa<br />

sumajtapuni<br />

anchata munakuj<br />

charan-<br />

qanku,<br />

ta tukuy<br />

qallarirqanku<br />

tuta. Paqarimujtin<br />

paywan<br />

raymimanta<br />

rimaykachayta,<br />

chinkaj.<br />

charangunwan<br />

Chanta qhipan<br />

takiy-<br />

Jalq’a<br />

26<br />

4 Uj willaykuna wayna Atuj<br />

Antuñu raymimantawan<br />

Hostal Maragua.


Un cuento del joven<br />

Zorro Antonio y la fiesta<br />

de años,<br />

Antes<br />

siempre<br />

que pasaran<br />

había<br />

cientos<br />

en la zona jalq’asegún sus<br />

fiestas<br />

tumbres. En ese tiempo, había<br />

cos-<br />

fiestas<br />

según<br />

que<br />

lo que<br />

duraban<br />

nos<br />

semanas,<br />

nuestros antepasados.<br />

contaron<br />

esas fiestas todas las noches<br />

En<br />

amanecían<br />

charango y<br />

tomando,<br />

cantando<br />

tocando<br />

nesjalq’asy las niñas. Pero<br />

los jóvebía<br />

un joven muy simpático,<br />

ha-<br />

tenía<br />

bien. Al<br />

charango<br />

ver eso las<br />

y tocaba<br />

niñas esta-<br />

muy<br />

banzaban<br />

enamoradas<br />

a hablar y<br />

de<br />

cantaban<br />

él. Comen-<br />

su charango toda la noche.<br />

en<br />

amanecer se desapareció de<br />

Al<br />

la<br />

siguiente<br />

fiesta. Después,<br />

ya estaba<br />

a<br />

de<br />

la noche<br />

en la fiesta. Otra vuelta con<br />

nuevo<br />

las<br />

4<br />

Otra vista panorámica del<br />

Hostal Maragua.<br />

27


tutaqa<br />

manta<br />

watijmanta<br />

p’achachasqata<br />

riqhurimuj<br />

rikuspa<br />

sipaswan<br />

mana yuyayman<br />

tantakuj,<br />

chayasqankuchu<br />

paykunataj jalq’a-<br />

Atuj<br />

qhipakunanta<br />

Antuñu p’achallichisqa<br />

sut’iyanankama,<br />

kasqanta,<br />

paytaj mana<br />

sipaskunaqa<br />

munajchu<br />

munaj<br />

chayrayku<br />

kanku<br />

ripuj<br />

Sipas<br />

manaraj<br />

nij kanku<br />

sut’iyashajtin.<br />

naraj sut’iyashajtinri?<br />

imaraykutaj<br />

Chanta nisqanku<br />

kay waynaqa<br />

kay tuta<br />

ripuyta<br />

qhiparichisun<br />

munan mayakama.<br />

Ch’isiyasqantawan watijmanta chay wayna jalq’a rikhuq’arimusqa<br />

kusqa.<br />

charangunwan, waqachispa, takirispa sipaskunawan<br />

nisqa<br />

Tukuy<br />

sipasman.<br />

tuta raymisqanku<br />

Ripunay tiyan<br />

chanta<br />

saqiwaychij,<br />

sut’iyamushajtinña<br />

sipakustaj jap’iykus-<br />

wayna<br />

qankuqankuchu,<br />

mana<br />

chanta<br />

ripunanpaj,<br />

wayna atujqa<br />

sut’iyamusharqaña<br />

phiñakuspa khaniykusqa<br />

manataj kacharis-<br />

makisninkuta. Jinamanta ayqishajtin p’unchaypiña rikusqanku<br />

sipaspa<br />

punchuntaj<br />

atuj p’achallisqa<br />

yana<br />

kasqanta,<br />

uwija qaramanta,<br />

llanthuchan<br />

charangunqa<br />

yuraj uwija<br />

burru<br />

qaramanta,<br />

tullumanta, jinamanta ayqisqa raymimanta chantataj sipasku-<br />

palan<br />

Antuñu.<br />

naqa nisqanku, atuj antuñullawan takisqanchis, sajra kasqa Atuj<br />

Jinamanta kay willaykuna tukukun.<br />

28<br />

Casas de adobe,<br />

barro y paja brava.


niñas,<br />

cuenta porque<br />

pero no<br />

el<br />

se<br />

joven<br />

daban<br />

estaba<br />

la<br />

era<br />

vestido<br />

el Zorro<br />

de jalq’a.<br />

Antonio<br />

Sin embargo,<br />

disfrazado a la fiesta,<br />

que venía<br />

niñas querían hacerle quedar<br />

y las<br />

hasta<br />

pero él<br />

el<br />

no<br />

amanecer<br />

aceptaba y<br />

del<br />

se<br />

día,<br />

antes de que amanezca.<br />

iba<br />

qué<br />

Las<br />

siempre<br />

niñas<br />

ese<br />

decían:<br />

joven quiere<br />

¿Por<br />

irse<br />

Entonces<br />

antes<br />

esta<br />

de que<br />

noche<br />

amanezca?<br />

que hacerle quedar hasta<br />

tenemos<br />

ñana más.<br />

ma-<br />

ya estaba<br />

Llegó<br />

el<br />

la<br />

joven<br />

tarde<br />

jalq’acon<br />

y de vuelta<br />

charango tocando y cantando<br />

su<br />

juntamente<br />

Pasaron<br />

con<br />

la noche<br />

las niñas.<br />

do ya estaba por amanecer,<br />

y cuan-<br />

joven dijo a las niñas: Ya tengo<br />

el<br />

que<br />

niñas<br />

irme,<br />

lo agarraban<br />

déjenme.<br />

para<br />

Pero<br />

que<br />

las<br />

se vaya. Ya estaba aclarando<br />

no<br />

amaneció pero no soltaban<br />

y<br />

siempre,<br />

rrose molestó<br />

entonces<br />

y mordió<br />

el joven<br />

las maZonosdo,<br />

de<br />

ellas<br />

las<br />

notaron<br />

niñas. Así,<br />

que<br />

escapan-<br />

Zorro, porque en el día<br />

era<br />

vieron<br />

el<br />

que<br />

ro era<br />

era<br />

de<br />

disfrazado.<br />

cuero de la<br />

Su<br />

oveja<br />

sombreca<br />

y su poncho del cuero<br />

blan-<br />

oveja negra. El charango era<br />

de<br />

hueso de palan de burro. Así<br />

su<br />

se<br />

niñasdijeron:<br />

fue de la fiesta.<br />

¡Con<br />

Entonces<br />

el Zorro An-<br />

las<br />

tonio,tado,<br />

pues,<br />

nomás!<br />

cómo<br />

¡Qué<br />

nos<br />

hemos<br />

ha engacanñado,<br />

Antonio!<br />

qué maldito es el Zorro<br />

Así se termina este cuento.<br />

Terrazas prehispánicas<br />

Quila Quila.<br />

29


qusqaña<br />

Uj kutipi<br />

kashajtin,<br />

uj ayllupi<br />

sapa<br />

karqa<br />

tuta<br />

runas<br />

quwi rij<br />

chujllu<br />

chay chajraman,<br />

chajrayuj, chanta<br />

chajrayujpu-<br />

imatachus<br />

qa yachasqa<br />

ruwananpaj,<br />

chujllunta<br />

nisqa<br />

suwashasqankuta,<br />

suyasaj intiurmaymanta<br />

chanta t’ukusqa<br />

tukuy tutata piwan, pichus chujlluyta suwasqan yachasaj,<br />

pacha<br />

tawan wañuchisaj. Tutaña karqa, paytaj suyasharqa chujllu<br />

jap’iy-<br />

suwata,<br />

rayujtaj pakasqa<br />

kuskan tutapi<br />

kasharqa,<br />

riqhurimurqa<br />

quwi qallarirqa<br />

quwi suwananpaj,<br />

chujlluta urquyta,<br />

chaj-<br />

Jalq’a<br />

Terrazas prehispánicas<br />

Quila Quila.<br />

30<br />

5 Uj willaykuna Atuj<br />

Antuñumanta quwipiwan


Un cuento del Zorro<br />

Antonio y el Conejo<br />

dad,<br />

Una<br />

una<br />

vez,<br />

familia<br />

en<br />

tenía<br />

una comuni-<br />

de maíz, y cuando ya<br />

chacra<br />

bien maduro la mazorca,<br />

estaba<br />

Conejo iba cada noche a la<br />

el<br />

chacra.<br />

ta de que<br />

El<br />

estaban<br />

dueño se<br />

robando<br />

dio cuen-<br />

choclo, y pensó lo que podía<br />

su<br />

hacer.<br />

esta<br />

—Ya<br />

tarde<br />

sé.<br />

y toda<br />

Voy a<br />

la<br />

esperar<br />

¿Quién será ese que roba<br />

noche.<br />

mazorca? ¡Lo voy a agarrar<br />

mi<br />

lo mataré!, dijo.<br />

y<br />

rando<br />

Era<br />

al<br />

noche<br />

que roba<br />

y estaba<br />

la mazorca.<br />

espe-<br />

A<br />

Conejo<br />

media<br />

para<br />

noche,<br />

robar,<br />

apareció<br />

y el dueño<br />

el<br />

estaba<br />

nejo a sacar<br />

oculto.<br />

la mazorca,<br />

Comenzó<br />

y<br />

el<br />

apaCoreció<br />

el dueño y agarró al<br />

5<br />

Turistas en Tumpeca.<br />

31


chayllapi<br />

apasqa wasinman.<br />

rikhurirqa chajrayuj<br />

Kay quwilla<br />

jap’irpaytawan<br />

kaska chujllunchista<br />

quwita wataykuspa<br />

Chajrayujpa warmin niska jaqay wasi k’uchupi churay<br />

suwakuj.<br />

ayqinanpajtaj wataykuy chakisninta, makisnintawan, yakuta t’impu-<br />

mana<br />

chisaj<br />

quwitaj<br />

chay<br />

watasqa<br />

quwij<br />

kasharqa.<br />

milmanta q’alanapaj, chaykama sut’iyasqaña<br />

parisqa<br />

Chaynijtataj<br />

awqiy, awqiy<br />

rikhurimusqa<br />

jamuy kunitan,<br />

Atuj Antuñu,<br />

nispa.<br />

quwitaj rikuspaqa kha-<br />

imarayku<br />

Atuj chimpaykusqa<br />

kaypi kashanki?.<br />

quwiman tapuspa mullay imanasunkutaj,<br />

kay wasiyujtaj<br />

Awqiy, yachawajchus<br />

munan wawanwan<br />

kay wasipi<br />

kasaranayta,<br />

tiyan uj ancha<br />

ñuqataj<br />

k’acha sipas,<br />

munanichu, manachu qan kasarakuwaj chay sipaswan?<br />

mana<br />

wataranawayki<br />

Atujqa munasqa<br />

tiyan,<br />

kasarakuyta<br />

chanta ñuqa<br />

chanta<br />

wataykusqayki<br />

quwi nisqa<br />

awqiy,<br />

ñaupajtaqa<br />

iñiykusqa, watachikusqa, chay jawataj quwi nisqa ñuqa ripusaj<br />

Atuj<br />

qantaj<br />

naskama<br />

kaypi<br />

awkiy,<br />

suyanki<br />

atujtaj<br />

chay<br />

kutichisqa<br />

sipaswantaj<br />

uj p’unchaykunaskama<br />

kasaranki. Uj p’unchayku-<br />

allin risuchun. Pacha thaskin yakutaj q’uñiña kasharqa<br />

mullay,<br />

q’alanapaj. Wasiyujpa warmin sispasqa t’impuj yakuwan, quwitaj<br />

quwita<br />

El Bramadero en las<br />

faldas de la serranía<br />

de Chataquila.<br />

32


pobre<br />

casa amarrado,<br />

Conejo y<br />

diciendo:<br />

lo llevó a su<br />

bía sido<br />

—¡Este<br />

el que<br />

Conejo<br />

robaba<br />

nomás<br />

nuestro<br />

ha-<br />

maíz.<br />

Déjalo<br />

La<br />

allí,<br />

esposa<br />

en la<br />

del<br />

esquina<br />

dueño decía:<br />

casa. Tienes que amarrar<br />

de<br />

sus<br />

la<br />

pies<br />

escape.<br />

y sus<br />

Yo<br />

manos<br />

voy a hacer<br />

para que<br />

hervir<br />

no<br />

el<br />

lar<br />

agua,<br />

al Conejo.<br />

y con<br />

Hasta<br />

eso vamos<br />

eso, ya<br />

a petaba<br />

llegando el amanecer,<br />

es-<br />

el Conejo seguía amarrado.<br />

y<br />

lugar,<br />

En<br />

pasó<br />

ese momento,<br />

el ZorroAntonio,<br />

por ese<br />

el Conejo lo vio y gritó:<br />

y<br />

—¡Tío,<br />

El Zorro<br />

tío,<br />

se<br />

un<br />

acercó<br />

rato<br />

al<br />

ven!<br />

jo diciendo: ¡Oh, sobrino,<br />

Cone-<br />

te pasa? ¿Por qué estás aquí?<br />

¿qué<br />

casa,<br />

—Sabes<br />

hay una<br />

tío,<br />

linda<br />

aquí,<br />

chica.<br />

en esta<br />

dueño de esta casa me dice:<br />

El<br />

Tetienes<br />

pero yo no<br />

que<br />

quiero.<br />

casar con<br />

¿No<br />

mi<br />

quie-<br />

hija,<br />

res<br />

–preguntó<br />

casarte<br />

el<br />

tío<br />

Conejo.<br />

con esa chica?<br />

se pensando<br />

El Zorro se<br />

en<br />

animó<br />

la linda<br />

a casar-<br />

y entonces el Conejo dijo:<br />

chica,<br />

mí, y<br />

—Primero,<br />

después yo te<br />

suéltame<br />

voy a ama-<br />

a<br />

rrar<br />

el Zorro<br />

a ti,<br />

se<br />

tío.<br />

hizo<br />

Creyendo<br />

amarrar<br />

eso,<br />

después el Conejo dijo: yo me<br />

y<br />

voy<br />

te casas<br />

y vos<br />

con<br />

vas a<br />

esa<br />

esperar<br />

mujer.<br />

aquí<br />

Has-<br />

y<br />

ta otro día tío.<br />

Camino prehispánico<br />

de Incamachay.<br />

33


manaña<br />

imanantaj<br />

chaypichu<br />

kaypi mana<br />

kasqa,<br />

quwi<br />

chayta<br />

kanchu<br />

rikuspataj<br />

kay atuj antuñu<br />

warmi<br />

juchayuj<br />

nisqa,<br />

kanman,<br />

jawataj yakuwan<br />

payta q’alasun<br />

jich’aykusqa,<br />

manaña<br />

atujqa<br />

ajinata<br />

ayqisqa<br />

ruwananpaj,<br />

kuskan ukhun<br />

chay<br />

q’alalla<br />

yawan, kunanqa<br />

khaparispa<br />

kutichiwanqa<br />

nanaymanta,<br />

tukuy<br />

nispataj<br />

imamanta,<br />

kay quwi<br />

mask’amusaj,<br />

ch’awka-<br />

taripaytawantaj<br />

Mask’ayta qallarisqa<br />

mikhuykusaj.<br />

rikusqa quwita uj jatun rumi<br />

maypichus<br />

atiykushasqanta,<br />

jatun rumis<br />

chaypitaj<br />

tiyan chaynijpi<br />

ch’awkayawanki mullay, kunan kutichiwanki, yarkhasqa kashani<br />

nirqa<br />

mikhuykusqayki.<br />

ñuqa atishani kay<br />

Quwiqa<br />

rumita,<br />

ancha<br />

ancha<br />

lisu<br />

llasa<br />

kaspa<br />

sichus<br />

nisqa.<br />

urmanqa<br />

Awkiy uyariway,<br />

pachanchij tukukunqa, chayrayku jap’ishani, yanapariwankiman,<br />

tukuy<br />

chayta<br />

Quwiqa<br />

uyarispataj<br />

yuyaspa<br />

atujqa<br />

ayqiyta<br />

sispasqa<br />

watijmanta<br />

rumita<br />

nisqa,<br />

jap’ij.<br />

manaña atinichu, k’aspiswan atiykusunman kay<br />

Awkiy<br />

rumita.<br />

sayk’uykuniña<br />

llaypuni ñuqa k’ullusta apamusaj, chaykunawan atiykuspa<br />

Qan<br />

samajap’isun.<br />

Quwiqa<br />

Atuj<br />

asirikuspa<br />

kutichisqa<br />

ripusqa,<br />

uskhayta<br />

watijmanta<br />

riy kay<br />

atujqa<br />

rumi ancha<br />

ch’awkayachikusqa.<br />

llasa, nispa,<br />

musqachu,<br />

Atuj rumi<br />

t’ukusqa<br />

jap’isqa<br />

pachapis<br />

sayk’unankama,<br />

urmachun<br />

quwitaj<br />

kay rumita<br />

mana<br />

kacharisaj<br />

rikhuri-<br />

34<br />

El camino prehispánico<br />

cerca a Chaunaca.


caro:<br />

También<br />

Hasta otro<br />

el Zorro<br />

día sobrino,<br />

dijo pí-<br />

que<br />

El<br />

te<br />

tiempo<br />

vaya bien.<br />

caliente ya estaba<br />

pasó<br />

lista<br />

y el agua<br />

pelar al Conejo. La mujer<br />

para<br />

dueño vino con el agua, pero<br />

del<br />

ya<br />

eso,<br />

no<br />

dijo<br />

estaba<br />

la señora:<br />

el Conejo.<br />

¿Qué<br />

Viendo<br />

aquí? ¡No hay Conejo! ¡El Zorro<br />

pasa<br />

Antonio<br />

lo ha debido<br />

debe tener<br />

comer.<br />

la<br />

Tenemos<br />

culpa, se<br />

que<br />

sepa<br />

echar<br />

que no<br />

con<br />

hay<br />

agua<br />

que hacer<br />

para<br />

más<br />

que<br />

eso!<br />

liente<br />

Le<br />

y después<br />

echaron<br />

escapó<br />

con agua<br />

con<br />

ca-<br />

cuerpo medio pelado gritando<br />

el<br />

del<br />

nejo<br />

dolor<br />

me ha<br />

y diciendo:<br />

engañado!<br />

¡Este<br />

Ahora<br />

Co-<br />

me<br />

¡Voy<br />

va<br />

a ir<br />

a<br />

a<br />

pagar<br />

buscar<br />

por<br />

y cuando<br />

todo eso.<br />

encuentre le voy a comer!<br />

lo<br />

car por<br />

Entonces<br />

el lugar<br />

comenzó<br />

donde hay<br />

a<br />

granbusdes<br />

apoyándose<br />

piedras<br />

en<br />

y<br />

una<br />

vio<br />

piedra<br />

al Conejo<br />

de. Se acercó y dijo: Hoy,<br />

granbrino,<br />

me has engañado. ¡Ahosora<br />

a comer<br />

me tienes<br />

porque<br />

que<br />

tengo<br />

pagar!<br />

hambre.<br />

Te voy<br />

Pero<br />

bandido,<br />

el Conejo<br />

y al Zorrole<br />

siempre<br />

decía:<br />

era<br />

Tío,<br />

un<br />

escúchame. Yo estoy agarran-<br />

do<br />

dice<br />

esta<br />

que<br />

piedra.<br />

va a pasar<br />

¡Es pesada<br />

el fin del<br />

y<br />

mundo<br />

sujetando.<br />

si cae!<br />

¡Tío,<br />

Por<br />

ayúdame,<br />

eso la<br />

pues!<br />

estoy<br />

Creyendo<br />

zó a sujetar<br />

eso,<br />

la<br />

el<br />

piedra.<br />

Zorro comen-<br />

escapar<br />

El Conejo<br />

de nuevo<br />

estaba<br />

y dijo<br />

pensando<br />

rro: Tío, yo no puedo más.<br />

al Zo-<br />

me he cansado. Vamos a ha-<br />

Ya<br />

cerrra<br />

esta<br />

una casa.<br />

piedra<br />

Usted,<br />

sin soltar<br />

tío, aga-<br />

iré a traer las palancas de<br />

y<br />

ma-<br />

yo<br />

dera.<br />

sujetar<br />

Con<br />

la piedra<br />

eso vamos<br />

para<br />

a<br />

que<br />

hacer<br />

temos más tranquilos.<br />

es-<br />

Capilla de Chataquilla.<br />

35


chanta<br />

sumajta<br />

ayqisaj,<br />

phiñaykukusqa.<br />

jinatataj ruwasqa,<br />

Kay aka quwi<br />

rumi<br />

watijmanta<br />

mana kuyusqachu<br />

ch’awkayawan,<br />

paytaj<br />

ujmanta<br />

purishajtintaj<br />

mikhuykunay<br />

taripasqa<br />

tiyan,<br />

suwasqa<br />

kay wayq’unijpi<br />

tika mikhushajtin,<br />

mask’amusaj,<br />

ancha<br />

chaypi<br />

ñasqa nisqa, taripayki yarkhasqa kashani kunan mikhusqayki.<br />

phi-<br />

mikhuwanki,<br />

Quwi nisqa<br />

ancha<br />

ama<br />

misk’i<br />

aywiy<br />

kashan,<br />

phiñakuychu<br />

atujqa mana<br />

kay tikata<br />

munarqachu,<br />

malliriy chanta<br />

nispataj quwi kasharqa, Atuj mallisqa chay jawataj nisqa allin<br />

malliriy<br />

maymantataj apamunki, nispa tapusqa, quwiqa ña yacharqaña<br />

kasqa<br />

nanta, nisqa uj shikallata apamuni, ashkha tika kashan, Maypi kashan<br />

ruwa-<br />

ñuqa<br />

chus<br />

urqhumusaj<br />

killa rikukusharqa<br />

nisqa atujqa,<br />

uj jatun<br />

quwitaj<br />

tika jina.<br />

pusasqa uj quchaman maypi-<br />

juch’uy<br />

Kayqa<br />

kaspa<br />

tika<br />

mana<br />

aywiy<br />

anchata<br />

urqhuyqamuy,<br />

apamuyta<br />

chaymanta<br />

atirqanichu,<br />

ñuqapis<br />

qan jatun<br />

apamuni<br />

tucuyninta atinki apamuyta. Atuj yaykusqa mana yachaspa ancha<br />

kaspa<br />

uqhu<br />

wañusqa.<br />

kasqanta, chaypitaj mana chakisnin pampata tarispa chaypi<br />

Chaypachamanta ni pipis quwita khatiykachanchu.<br />

36


Anda,<br />

Y<br />

pues,<br />

el Zorro<br />

rápido<br />

le respondió:<br />

lancas porque es pesada.<br />

a traer<br />

Pero<br />

pa-<br />

el<br />

do<br />

Conejo<br />

a otro<br />

bandido<br />

lado y el<br />

se<br />

Zorro<br />

fue rien-<br />

nuevo quedó engañado. Seguía<br />

de<br />

sujetando<br />

do ya no podía<br />

la piedra,<br />

y no apareció<br />

pero cuan-<br />

Conejo con las palancas deci-<br />

el<br />

dió<br />

se caiga<br />

soltarla<br />

el mundo.<br />

pensando:<br />

Tengo<br />

Aunque<br />

cuidarme. Voy a correr después<br />

que<br />

de<br />

pasó<br />

soltar.<br />

nada<br />

Se<br />

con<br />

escapó,<br />

la piedra<br />

pero<br />

y<br />

no<br />

puso muy enojado.<br />

se<br />

otra<br />

—¡Este<br />

vez me<br />

Conejo<br />

engañó,<br />

de mierda<br />

aguanto más! Tengo que<br />

ya<br />

co-<br />

no<br />

mer<br />

por la<br />

de<br />

quebrada,<br />

una vez. Tal<br />

allí<br />

vez<br />

lo voy<br />

está<br />

buscar.<br />

a<br />

el Conejo<br />

Caminó<br />

estaba<br />

por la<br />

por<br />

quebrada<br />

allí co-<br />

y<br />

miendo<br />

casa del<br />

queso<br />

lugar. Encontró<br />

robado de<br />

el<br />

una<br />

rro al Conejo y dijo muy enojaZodo:<br />

voy a<br />

¡Te<br />

comer<br />

encontré!<br />

porque<br />

Ahorita<br />

estoy de<br />

te<br />

hambre.<br />

enojes<br />

El Conejo<br />

si me vas<br />

dijo:<br />

a comer,<br />

Tío, no<br />

pri-<br />

te<br />

mero come este queso. Es<br />

muy<br />

“no”,<br />

rico.<br />

seguía<br />

Aunque<br />

rogando<br />

el Zorro<br />

que<br />

dijo<br />

pruebe hasta que asintió el<br />

lo<br />

Zorro.<br />

qué<br />

Al<br />

rico!<br />

saborearlo<br />

¿De dónde<br />

dijo:<br />

traes<br />

¡Ay,<br />

esto?<br />

Conejo<br />

Dame<br />

ya tenía<br />

más. Entonces<br />

la idea de<br />

el<br />

cómo<br />

davía harto<br />

mentir<br />

queso.<br />

y dijo: Tío<br />

Yo<br />

hay<br />

saqué<br />

to-<br />

un pedacito<br />

—Y ¿dónde<br />

nomás.<br />

ro sacarlo.<br />

está?, yo quiena<br />

de<br />

El Conejo<br />

la quebrada<br />

le llevó<br />

donde<br />

a la lagu-<br />

luna en el cielo se ve como<br />

la<br />

queso<br />

—Allí<br />

en su<br />

está<br />

reflejo<br />

el queso.<br />

en el agua.<br />

Sácalo. Yo también, de allí<br />

Tío.<br />

he sacado, pero como soy<br />

me<br />

queño, no he podido sacar<br />

pe-<br />

mucho.<br />

para que<br />

Usted<br />

se saque<br />

es más<br />

todo.<br />

grande<br />

a entrar<br />

Entonces<br />

a esa<br />

el<br />

laguna<br />

Zorro<br />

a<br />

se<br />

sacar<br />

animó<br />

queso y entró sin darse cuenta<br />

el<br />

que<br />

sus<br />

estaba<br />

pies no<br />

muy<br />

pisaban<br />

hondo.<br />

el<br />

Al<br />

suelo<br />

entrar<br />

hundiéndose murió.<br />

y<br />

no había<br />

Desde<br />

nadie<br />

ese<br />

que<br />

momento<br />

persiga<br />

ya<br />

Conejo.<br />

al<br />

37


38<br />

6<br />

Uj willaykuna Atuj<br />

antuñumanta, perico<br />

sutichasqa alqumantawan<br />

Kay willaykuna qallarin ancha ñaupaspi, chajnijpi kausarqanku<br />

atuj pericowan tucuy mikhuykunastataj kuskamanta jap’ij kanku.<br />

Uj kuti inti urmayña kashajtin atujqa yuyaychakusqa sapallan tukuyta<br />

mikhuykuyta, chaypajtaj ch’awkayasqa pericota nispa, tata perico<br />

jamuy yarqhawashanña wayk’unapajtaj mana kanchu nina,<br />

mask’ananchij tiyan.<br />

Perico kutichisqa, maymantataj apamusunman ninata? Chaypitaj<br />

atuj rikuchisqa uj quyllurta, urqu patapi laurarij jina, riwaj<br />

Jalq’a<br />

Rostro de joven jalq’a.


Un cuento del Zorro<br />

Antonio y el Perico<br />

Este cuento comienza en<br />

tiempos antiguos. Vivían en un<br />

lugar el Zorro y el Perico y todas<br />

las comidas siempre compartían<br />

los dos. Pero una vez<br />

cuando ya era tarde, el Zorro<br />

pensó en comer toda la comida<br />

solito. Entonces buscó modos<br />

de engañar al Perico, le<br />

dijo: Señor Perico, ¡ven a ver!<br />

Tengo hambre, pero para cocinar<br />

no hay fuego y tenemos<br />

que buscar.<br />

El Perico respondió: ¿Y de<br />

dónde podemos traer el fuego?<br />

Ese rato, el Zorro Antonio mostraba<br />

una estrella que estaba<br />

encima de un alto cerro, como<br />

un fuego ardiendo.<br />

—Anda hasta allí, de allí es<br />

de donde puedes traer. Hasta<br />

6<br />

Comunarios jalq’a.<br />

39


jaqay kama apamunaykipaj, chaykamataj ñuqa wakichisaj wayk’unapaj.<br />

Perico iñiyaspa risqa urquman ninata apamuj, thaskisqa<br />

unayta, ni jayk’ajtaj chayasqachu ninamanqa. Purillasqapuni, sayk’usqa,<br />

ninataj karullapipuni kasharqa, chaypi Perico tinkusqa uj<br />

pumawan pichus nisqa Allin ch’isi tata Perico mayman uskhayllata<br />

thaskishanqi?<br />

Paytaj kutichisqa allin ch’isi tata puma rishani ninata apamuj<br />

jaqay urqumanta, manataj taripayta atinichu. Pumaqa yacharqa<br />

quyllur kasqanta, nisqataj pericoman, chay ninaman rijch’akujqa<br />

uj quyllur janaj pachapi, ni jayk’aj taripawajchu, pitaj jinamanta<br />

ch’awkayasunki?, nispa tapusqa.<br />

Pericotaj kutichisqa, atuj antuñu kachamuwan mana ninayku<br />

karqachu wayk’unaykupaj yarkhasqataj kasharqayku. Pumaqa nisqa<br />

ch’awkayasunki, ichas payqa mikhushanña, kutiy usqhayta<br />

kay p’achayta mañasqayki pumaman rijchakunayqipaj, ñuqa jina<br />

p’achalliskataj mancharichinqi, riy kunitan, uj p’unchaykama<br />

40<br />

Albergues comunitarios<br />

Potolo.


mientras yo voy a alistar todo<br />

para cocinar, dijo. El Perico creyendo<br />

eso fue al cerro a traer<br />

el fuego. Caminó varias horas<br />

pero nunca llegó al fuego.<br />

Como seguía lejos de él, aunque<br />

se estaba cansando, seguía<br />

caminando y caminando.<br />

En ese momento, el Perico se<br />

encontró con un león.<br />

—Buenas noches, señor<br />

Perico, ¿a dónde estás corriendo?<br />

—¡Ahh, buenas noches señor<br />

León! Estoy yendo a traer<br />

el fuego que está en el cerro<br />

pero no lo puedo encontrar.<br />

El León sabía que era la<br />

estrella y le dijo al Perico: Eso<br />

que parece fuego no es, es una<br />

estrella que está en el cielo.<br />

¡Nunca la vas a encontrar!<br />

¿Quién te ha engañado así?,<br />

le preguntó.<br />

El Perico contestó que el<br />

Zorro Antonio le había mandado<br />

porque no tenían fuego para<br />

cocinar y estaban con hambre.<br />

El León dijo: te ha engañado y<br />

seguramente él ya está comiendo.<br />

¡Anda rápido! Yo te voy a<br />

prestar mi ropa para que parezcas<br />

León. Vas a llegar vestido<br />

como yo para asustarle.<br />

¡Anda ya! Hasta otro día, señor<br />

Perico.<br />

—¡Muchas gracias, señor<br />

León. Ahora el Zorro me pagará.<br />

Hasta otro día. Después,<br />

el Perico volvió al lugar renegando<br />

por el engaño del Zorro<br />

y lo encontró graneado el trigo,<br />

riendo y pensando que él<br />

solito iba a comer todo.<br />

Músicos jalq’as en los albergues<br />

comunitarios Potolo.<br />

41


kachun tata Perico. Pachis tata puma kunan chay atuj kutichiwanqa,<br />

uj p’unchay kama.<br />

Chanta Perico phiñasqa kutisqa atuj ch’awkayasqanmanta<br />

taripasqataj wayk’ushajta trigu jank’akipata, asirikuspa yuyaspa pay<br />

sapallan tukuyninta mikhunanta, chayllaman Perico pumamanta<br />

p’achallisqa chayaykusqa nisqataj: Antuñu maytaj mikhuna yarkhawashan<br />

uskhayta.<br />

Atujtaj kutichisqa mana wislla kanchu imawan qarasqayki.<br />

Phiñasqa Perico nirqa maqiykiwan ujmanta qaraway. Mancharisqa<br />

atujqa yuyaspa kikin puma kasqanta, tukuy mikhunata maqinwan<br />

qaraykusqa, rupaykuchikusqa maqinta phiñasqa mana mikhusqanmanta.<br />

Chanta qhipaman atujqa t’ukurispa yuyaychakusqa Perico<br />

ch’awkayasqanta, chayrayku ancha phiñanasqas kausasqanku<br />

yuyarispa ch’awkayanakusqankuta, uj p’unchaytaj maqanakusqanku,<br />

Perico atipasqa atujtaj ayqisqa urquman Pericotaj khatisqa<br />

taripanankama.<br />

Chay kutimanta pacha manaña masischu kanku sichus Perico<br />

atujta rikun khatiykachan auqanta jina.<br />

42


Al momento llegó el Perico<br />

vestido de León y dijo: Antonio,<br />

¿dónde está la comida?<br />

Tengo hambre, ¡apura!<br />

El Zorro le respondió: No<br />

hay cuchara ¿Con qué te voy a<br />

servir?<br />

Pero renegado el Perico<br />

dijo: ¡Con tu mano, rápido, sírvame!<br />

Asustado y pensando que<br />

su visitante era León, el Zorro<br />

le sirvió toda la comida con su<br />

mano. La comida que estaba caliente<br />

y se quemó la mano. Sin<br />

comida, se enojó mucho el Zorro<br />

Antonio.<br />

Pasó mucho tiempo y se<br />

dio cuenta el Zorro de que realmente<br />

era el Perico que le había<br />

engañado. Como resultado,<br />

seguía creciendo el rencor entre<br />

ellos recordando los engaños,<br />

y un día llegaron a pelear<br />

los dos. En la pelea ganó el<br />

Perico, y el Zorro escapó por<br />

el cerro y el Perico le siguió<br />

hasta alcanzar.<br />

Desde ese tiempo el Zorro<br />

y el Perico ya no son amigos. Si<br />

el Perico ve al Zorro en la loma,<br />

ese rato lo persigue como a un<br />

enemigo.<br />

43


44<br />

7<br />

Uj willaykuna Atuj<br />

Antuñumanta yuthuwan<br />

Ñaupakunaspi tucuy uywas kausajkanku kunan jina.<br />

Uj kuti chaynijpi kausajkanku ashqha uywas, tinkusqankutaj atuj<br />

antuñu mama yuthuwan pichus risharqa k’acha puka chilwisninwan.<br />

Chayta rikuspataj atuj tapusqa mama yuthuta. Imarayku chilwisniyki<br />

k’acha pukallas kanku, yachankutaj takiyta? yacharichiway mama<br />

yuthu.<br />

Chaymanta mama yuthu nisqa ancha jasa, qanllamanta, munankichu<br />

yachayta?<br />

Ari munani nisqa atujqa, yuthutaj yachachisqa allinmanta<br />

Jalq’a<br />

Jóvenes jalq’a.


Un cuento del Zorro<br />

Antonio y la Perdiz<br />

Desde hace mucho tiempo<br />

vivían siempre los animales que<br />

hay hasta ahora, y una historia<br />

de ellos comienza así:<br />

Una vez, en estos lugares,<br />

vivían varios animales. Un día se<br />

encontraron el Zorro Antonio con<br />

la señora Perdiz que estaba caminando<br />

con sus hijos, que eran<br />

bonitos y coloraditos. Al ver eso<br />

el Zorro comienza a preguntar a<br />

la señora Perdiz diciendo:<br />

—¿Por qué tus hijitos son<br />

muy bonitos, de color y saben<br />

silbar tan lindo? Aconséjame,<br />

pues, señora Perdiz.<br />

Dijo entonces la Perdiz:<br />

—Es fácil, depende de usted<br />

nomás. ¿Quieres el consejo?,<br />

decía la señora Perdiz.<br />

—Sí, sí, por favor, contestó<br />

el Zorro.<br />

7<br />

Danza del pujllay jalq’a.<br />

45


imatachus ruwananta wawasninwan chilwisnin jina takinankupaj,<br />

nisqa ñaupajtaqa q’uñichinayki tiyan wathiya ruwanata, ancha<br />

qaliña kashajtin wawasniykita apaykunki, chanta suyanqi pukayananku<br />

kama chanta llujsimunqanku takispa.<br />

Atuj iñiyasqa, mask’asqa llant’ata jap’ichisqa wathiya ruwanapi<br />

sumaj qali kashajtintaj chayman churaykusqa wawasninta, jinamanta<br />

ruphasqas wañusqanku, atuj mana yuyaychakusqachu wawasnin<br />

rupakushasqankuta, q’urpakushasqankuta uyarispataj yuyasqa<br />

chiqamanta taqishasqankuta.<br />

—Khawamusaj pukitasñachus kashanku, kunanqa wawasniy<br />

yachanqanku takiyta, nisqa atuj antuñu.<br />

Chay jawa rikusqa wawasnin k’ala wayk’uskaña kasqankuta<br />

wathia ruwanapi. Waqarisqa tukuy wañusqanku rayku, chaymantataj<br />

juchachasqa yuthuta, mana allinta umallisqanrayku,<br />

t’ukusqataj.<br />

—Kay yuthu wawasniyta wañuchiwan, kunan payta wañuchisaj<br />

amaña llullakunanpaj, kunan pacha mask’amusaj.<br />

Chayta nispa qallarirqa yuthu mask’ayninta, papa chajraspi,<br />

taripaspataj ancha phiñasqa sispaykuspa nisqa:<br />

—Kunan kutichiwanki, wawasniyrayku mikhuykusqayki.<br />

Yuthuqa, mana upachukaspa kutichisqa:<br />

46<br />

Danza Liberia.


La Perdiz le explicó bien<br />

cómo tenía que hacer para poder<br />

silbar:<br />

—Así, señor Zorro, primero<br />

tienes que calentar el horno,<br />

cuando ya está bien caliente tienes<br />

que meter a tus hijos al horno,<br />

después tienes que esperar<br />

hasta que aprendan a silbar y<br />

hasta que estén coloraditos.<br />

Van a salir bonitos tus hijitos silbando.<br />

El Zorro muy creído se puso<br />

a amontonar leña, cuando tuvo<br />

suficiente, encendió el horno,<br />

comenzó a calentarlo hasta que<br />

la calda estuvo muy fuerte. Cuando<br />

ya estaba muy caliente, el<br />

Zorro colocó a sus hijos dentro.<br />

Casi de inmediato sus hijos se<br />

murieron quemados. El Zorro no<br />

se daba cuenta de que sus hijos<br />

se estaban achicharrando y por<br />

tanto su carne sonaba. Al oír<br />

esto, el Zorro estaba feliz pensado<br />

que era verdad que sus<br />

hijos ya estaban silbando.<br />

—A ver, voy a ver si ya están<br />

bien coloraditos, ahora voy<br />

a tener lindos hijos que van a<br />

silbar, decía el Zorro Antonio.<br />

Pero después de eso se dio<br />

cuenta que sus hijos ya estaban<br />

carbonizados en el horno. Al ver<br />

eso lloró por sus hijos que estaban<br />

todos muertos; de todo esto<br />

culpó a la Perdiz por el mal consejo<br />

y pensó:<br />

—Esta Perdiz me ha hecho<br />

matar a mis hijos, ahora tengo<br />

que matar también para<br />

que no sepa engañar ni una<br />

vez más. Así, voy a buscarla<br />

ahora mismo,<br />

Diciendo esto caminó buscando<br />

a la Perdiz. La buscó por<br />

los sembradíos de papas que<br />

había en el lugar, hasta que finalmente<br />

la encontró. Se acercó<br />

muy enojado diciendo:<br />

—Ahora me las vas a pagar,<br />

por mis hijos te voy a comer.<br />

Niñas de Potolo.<br />

47


—Tata atuj sichus mikhuwayta munanki apakamunayki tiyan<br />

ancha sinch’i jaya llajwata, chaywantaj ancha misk’ita mikhuwanki.<br />

Atujqa ari nisqa llajwata apamunanpaj, allinta mikhunanta yuyaspa,<br />

chay kama yuthuqa t’ukusqa imaynamantachus khispichikuyta atinman,<br />

nisqataj.<br />

—Kunanqa ayqisaj, ch’awkayasaj kay atujta. Atujqa llajwawan<br />

kutimusqa, nisqataj.<br />

—Wakichisqaña kani kapuwanña tukuy llajwa.<br />

Yuthu rikuspa nisqa:<br />

—Ari, kunanqa phiskuykuway chay llajwawan tukuy ukhuyta,<br />

lijrasniytawan, sumajta, jinamanta allinta mikhuykuwanki.<br />

Atujqa phiskuykusqa, yuthuj khasqunta, lijrasninta llajwawan,<br />

chayllapi, yuthu phawarisqa, lijrasninta pharpachispa, jinamantataj<br />

llajwata atujpa ñawisninman ch’ajchuykusqa, atujtaj ñausaman<br />

tukusqa.<br />

Yuthuqa ripusqa uj jatun qucha kama maypichus chaupinpi karqa<br />

uj churu. Atujqa ñausayasqa mana atisqachu rikuyta maypichus<br />

yuthu kashasqanta, Llajwa sinch’i nanachisqa ñawisninta, chanta<br />

unayta waqaspaña, ñawi nanaywanraj ancha phiñasqa, qallarisqa<br />

yuthu masq’ayta pichus takirisharqa qucha churupi. Atuj uyarisqa,<br />

risqa quchakama rikusqataj chaupinpi yuthuta. Nisqataj:<br />

—Watijmanta jatunmanta ch’awkayawanki, kunan kutichiwanki.<br />

Yuthutaj nisqa:<br />

—Sichus mikhuwayta munanki chayqa, chimpamunayki tiyan<br />

kay churu kama, atujtaj tapurisqa imaynata atinman chinpayta<br />

quchawan, yuthutaj nisqa. Ujyanayki tiyan tukuy qucha yakuta,<br />

chanta thaskispa churuman chayamunki mikhunawaykipaj.<br />

Atujqa qallarisqa quchayakuta ujyayta, ujyasqa mana<br />

atinankama, chanta yuyaychakusqa watijmanta ch’awkayachikusqanta.<br />

Wisan yakumanta junt’awan ripuska nispa:<br />

—Ishitu, khishkita ama wisallayta t’ujsiwaychijchu, purishajtin<br />

chayta nispa, uj khiska wisanta t’ujsiykusqa, phatasqa, jinamantataj<br />

wañusqa atuj antuñu.<br />

48


Pero la Perdiz no era sonsa<br />

y le respondió:<br />

—Señor Zorro si quieres<br />

comerme tienes que traerte<br />

llajwa (salsa de locoto y tomate<br />

muy picante), con eso me vas<br />

a comer muy rico y dulce.<br />

Entonces el Zorro acepta<br />

traer la llajwa pensando que va a<br />

comer muy bien, hasta eso la<br />

Perdiz pensó cómo salvarse y decía:<br />

—Ahora me voy a escapar<br />

y engañaré al Zorro.<br />

El Zorro volvió con la llajwa<br />

y dijo: ya estoy listo, tengo todo.<br />

Al ver esto la Perdiz dijo:<br />

—Si, ahora píntame con ese<br />

ají todo mi cuerpo y mis alas,<br />

biencito, así me vas a comer.<br />

El Zorro pintaba todas las<br />

alas de la Perdiz y su pecho con<br />

ají. Seguía pintando cuando la<br />

Perdiz comienza a volar. Al batir<br />

sus alas hizo salpicar el ají a los<br />

ojos del Zorro que quedó enceguecido.<br />

La Perdiz se fue hasta una<br />

laguna en cuyo centro había tierra<br />

(un pequeño islote). El Zorro<br />

enceguecido no podía mirar dónde<br />

se encontraba la Perdiz porque<br />

el ají era fuerte para el ojo.<br />

Después de llorar un tiempo,<br />

todavía mal de sus ojos, pero lleno<br />

de rabia, comenzó a buscar<br />

a la Perdiz que se encontraba<br />

silbando en medio de la laguna.<br />

El Zorro escuchó silbar y se dirigió<br />

hacia la laguna y le gritó:<br />

—Nuevamente me has engañado,<br />

un engaño grande, me<br />

vas a pagar.<br />

Pero la Perdiz le decía:<br />

—Si quieres siempre comerme<br />

tienes que cruzar la laguna.<br />

El Zorro le preguntó cómo<br />

podría cruzar por la laguna. Y<br />

la bandida de la Perdiz le aconsejaba:<br />

—Tienes que tomar toda el<br />

agua de la laguna hasta terminar,<br />

y luego puedes cruzar y comerme.<br />

El Zorro comenzó a tomar<br />

y tomar el agua de la laguna<br />

hasta que ya no pudo más y<br />

recién se dio cuenta de que nuevamente<br />

fue engañado por la<br />

Perdiz. Con la barriga llenita de<br />

agua se fue diciendo:<br />

—¡Ayyy pajita, ay espinita,<br />

nunca me puncen mi barriguita!,<br />

iba caminando pidiendo esto,<br />

pero, en ese momento, justo<br />

una espina le punzó en su panza<br />

y reventó. De esta manera<br />

murió el Zorro Antonio.<br />

49


50<br />

8<br />

Unaymanta kaynijpi puqujpuni ashkha trigu. Atujqa uj<br />

chajrayujpata tulqan karqa pichus puquchij ashkha triguta, ña<br />

puqusqaña kajtin rutunaña karqa, wasiyujtaj nisqa tulqanman:<br />

—Riy triguta rutumuy puqusqaña kashan, ashkha llank’ana<br />

kashan. Atujqa risqa triguta rutumuj, ancha qhilla kaspataj,<br />

mana rutujchu ni imata, sapa p’unchay llanthupi siriykuj puñunanpaj.<br />

Chaypi sach’a urapi samashajtin rikhurimusqa uj q’inti,<br />

sispaykuspataj tapusqa.<br />

—Tata atuj imata ruwashanki. Atujtaj nisqa samashani,<br />

Jalq’a<br />

Q’inti atujwan<br />

Iglesia de Quila Quila.


El Picaflor y el Zorro<br />

Antes, en estos lugares<br />

siempre se producía mucho<br />

trigo. El Zorro era yerno de<br />

un productor de trigo que<br />

tenía mucho, mucho trigo.<br />

Éste estaba maduro y era<br />

tiempo de segarlo. El dueño<br />

dijo a su yerno:<br />

—Anda a cortar el trigo<br />

que ya está maduro y hay mucho<br />

trabajo por hacer.<br />

El Zorro fue a cortar el trigo,<br />

pero era muy flojo y no cortaba<br />

nada, cada día se echaba<br />

a la sombra a dormir.<br />

Cuando estaba descansado<br />

bajo un árbol apareció un picaflor<br />

y se acercó al Zorro preguntando:<br />

—¿Qué haces señor<br />

Zorro?<br />

8<br />

Samay Huasi.<br />

51


tukuy triguta rutunay tiyan, manachu yanapawankiman, tapusqa<br />

q’intita. Paytaj kutichisqa.<br />

—Ñuqa rutusaj qantaj mask’amuy misk’ita mikhunaypaj.<br />

Atujqa nisqa.<br />

Ari apanpusqayki sumaj misk’ita lachiwanamanta, chaywan<br />

kutichisqayki llank’ayniykita.<br />

Q’inti qallarisqa trigu rutuyta, mana samarispa rutusqa, p’unchay<br />

tukukushajtin tukusqa rutuyta, chanta sayk’usqa, yarqhasqa,<br />

masq’asqa atujta, taripasqa kikin sach’a urapi, mana masq’amusqachu<br />

misk’ita, sumaj phiñasqa k’amiykusqa shullusqa, chanta<br />

atuj qallarisqa misk’i mask’ayta, tarisqa un thapata, urquj rishajtintaj<br />

q’inti turyaykusqa, chayrayku lachiwanas qallarisqanku<br />

wach’iyta, atuj ayqisqa uskhayllata thaskispa wasinkama amaña<br />

lachiwanas wach’inankupaj, katantaj yaykumusqantawan<br />

samichaykusqa trigu rutuyta tukusqanmanta, nispa:<br />

—Sumaj llank’aj kanki, samariy waway, shika jatunta<br />

tukuchinqi.<br />

52<br />

Otra panorámica de la<br />

Iglesia de Quila Quila.


El Zorro contestó que estaba<br />

descansando y que tenía<br />

que cortar todo el trigo, y le<br />

preguntó al Picaflor:<br />

—¿No podrías ayudarme?<br />

Entonces el Picaflor dijo:<br />

—Yo corto el trigo pero<br />

usted tiene que buscar miel<br />

para mi comida, dijo.<br />

El Zorro contestó:<br />

—Sí, te lo voy a traer, rica<br />

miel de abejas, con eso te voy<br />

a pagar tu trabajo, prometía.<br />

El Picaflor comenzó a cortar<br />

el trigo y sin descanso continuó<br />

cortando. Al finalizar el<br />

día, el Picaflor había terminado<br />

de cortar todo el trigo. Muy<br />

cansado y hambriento, el Picaflor<br />

buscó al Zorro, pero lo encontró<br />

en el mismo lugar, no<br />

había buscado su miel. Muy<br />

enojado le reclamó y comenzó<br />

a picotearle. Entonces, el Zorro<br />

recién se puso a buscar la<br />

miel, encontró un nido y se dispuso<br />

a sacar, cuando ya había<br />

sacado una parte aparecieron<br />

las abejas y comenzaron a picarle.<br />

El Zorro tuvo que correr<br />

y correr hasta su casa para<br />

evitar ser picado por las abejas<br />

y su suegro lo vio entrar y le<br />

felicitó por haber terminado de<br />

cortar el trigo.<br />

—Buen trabajador eres,<br />

descansa hijo, tan grande terreno<br />

has terminado.<br />

Albergues comunitarios Potolo<br />

para el turismo.<br />

53


54<br />

9<br />

Kay willaykuna jalq’anij uywasmanta, pachaj wata qhipaspi<br />

karqa. Chaypi kausajkanku tukuy uywas, chay ukhupitaj karqa uj<br />

burru, machituña kajtin, wasiyuj kunaqa yuyaychakusqanku sipinankupaj<br />

machu burruta, paytaj uyarisqa wasiyujkuna rimasqankuta,<br />

anchata phutiykukusqa, tutayajtintaj ayqisaj nisqa.<br />

Qallarisqa puriyninta mana rijsisqa ñankunasnijta, chaypitaj<br />

tinkusqa uj machu alquwan, pichus ayqishasqa imaraykuchus<br />

wasiyuj nisqanku wañuchinankuta, alqu burruman chimpaspa,<br />

nisqa.<br />

Jalq’a<br />

Uj willaykuna tawa<br />

masikunamanta<br />

“Cuatro amigos”, dibujo<br />

de Luis Mostacedo.


Un cuento de los cuatro<br />

amigos del lugar<br />

Este cuento está relacionado<br />

con los animales de la región<br />

jalq´a y sucedió hace cientos<br />

de años. En este lugar<br />

siempre vivían los animales,<br />

entre ellos un Burro que ya tenía<br />

edad avanzada. Al ver eso,<br />

sus dueños decidieron ahorcarlo<br />

por estar muy viejo, pero el<br />

Burro escuchó lo que hablaron<br />

sus dueños y se puso muy triste,<br />

por lo que esa noche decidió<br />

escaparse.<br />

Comenzó su caminata sin<br />

rumbo conocido, y en el camino<br />

se encontró con un viejo<br />

Perro que casualmente<br />

también estaba huyendo porque<br />

sus dueños querían matarlo.<br />

El Perro se acercó al<br />

Burro y le preguntó:<br />

9<br />

Albergue comunitario<br />

de la región.<br />

55


—Allin p’unchay awkiy, mamayman ch’ushashanki? Burrutaj<br />

nisqa.<br />

—Allin p’unchay mullay, ayqishani wasiyujniymanta, munanqu<br />

wañuchiwayta.<br />

—Ñuqatapis awkiy, kunanqa iskayña kanchij, kuska ripuna.<br />

Chayta nispataj qallarisqanku kuska puriyninkuta. Karutaña<br />

purispaqa tinkusqanku uj misiwan pichus ayqisharqa wasinmanta<br />

paykuna jina, tapusqankutaj.<br />

—Mayta rishanki masikuna?<br />

—Ayqishani wajnijman imaraykuchus wasiyujniy munanku<br />

wañuchiwayta, machuman kutisqay rayku. Nisqa misiqa, burrutaj<br />

kutichisqa.<br />

—Kuska ripunachis, ñuqaykupis ayqishayku, kunan kinsaña<br />

kanchis.<br />

Chayta nispaqa kinsantin purishallasqankupuni, chay puriyninkupitaj<br />

tinkusqanku uj k’ankawan, tapurisqankutaj.<br />

—Imata ruwashanqi masiy, nispa.<br />

—Q’aya p’unchay wasiyujniypa ususinpa jatun p’unchaynin,<br />

munarqanku wañuchiwayta mikhunata ruwanankupaj, chayrayku<br />

ayqishani, masisniy. Nisqa k’ankaqa. Chayta uyarispataj, burru<br />

nisqa.<br />

56<br />

Sendero de sitio<br />

rupestre Incamachay.


—Buenos días, tío, ¿dónde<br />

estás viajando?<br />

El Burro contestó:<br />

—Buenos días, sobrino, yo<br />

estoy escapando de mis dueños<br />

porque me quiere matar.<br />

—A mí igual, tío, entonces<br />

ya somos dos. Vámonos juntos.<br />

Diciendo esto emprendieron<br />

juntos su caminata. Habiendo<br />

avanzado un buen trecho<br />

se encontraron con un<br />

Gato que huía de su casa por<br />

el mismo motivo que los otros<br />

viajeros, quienes le preguntaron:<br />

—¿Dónde estás yendo<br />

amigo?<br />

—Estoy escapando a otro<br />

lugar porque mis dueños me<br />

quieren matar por viejo, dijo el<br />

Gato. El Burro se compadeció:<br />

—Vámonos juntos, nosotros<br />

también estamos escapando,<br />

ya somos tres. Diciendo<br />

esto los tres siguieron<br />

caminando. Cuando habían<br />

avanzado algún trecho se encontraron<br />

con un Gallo que<br />

estaba caminando por ahí.<br />

—¿Qué estás haciendo<br />

amigo?, le preguntaron.<br />

—Mañana es el cumpleaños<br />

de la hija de mi dueño y<br />

querían matarme para preparar<br />

la comida, por ese motivo<br />

decidí escaparme amigos,<br />

contestó el Gallo. Al escuchar<br />

esto los otros animales gritaron:<br />

—Nosotros también estamos<br />

huyendo por la misma razón.<br />

Vámonos juntos los cuatro,<br />

dijo el Burro, y el Gallo<br />

contento se unió a ellos en el<br />

viaje.<br />

Los cuatro amigos caminaron<br />

durante muy largo tiempo<br />

Vista de la región de Potolo.<br />

57


—Ñuqaykupis ayqishayku chayraykullataj, tawantinchij kuska<br />

ripuna.<br />

K’anka kusisqa paykunawan tantakusqa ch’usayninkupi,<br />

Tawantin masis thaskisqanku ancha unayta ch’isitaj chayamusqa,<br />

masq’aspa maypi pakakuyta, chayasqanku uj ch’usaj wasiman,<br />

kaypi puñusun nirqankutaj. Ñaupajta manaraj puñushaspa nirqanqu<br />

imaynatachus puñunankuta.<br />

Burru ajllakusqa pirkas ukhupi puñunanpaj, Alqu nisqa ñuqa<br />

puñusaj punku qayllapi, misi wasi ukhupi risqa q’uncha qayllaman,<br />

k’ankataj wicharisqa uj sach’aman. Jinamanta sapa uj puñushajtinku<br />

k’uchusninkupi kusqan tuta nijta rikhurimusqa uj suwa runa,<br />

iñispa ni pi kasqanta munasqa yaykuyta suwananpaj, chaypitaj<br />

punkupi khanichikusqa alquwan, chanta ninata rikuspa sispasqa<br />

q’unchaman chaypitaj misi jasp’isqa uyanmanta, payqa munasqa<br />

ninata phukuyta, chaypis misij ñawisnillan kasqa, llujsispa urmasqa<br />

burruj patanman, chaypitaj sumajta jait’achikusqa. Suwaqa ayqisqa<br />

ancha nanallisqa, mana atisqachu yaykuyta nitaj imata suwayta,<br />

iñisqa chay wasipi ashkha jalch’ajkuna kasqankuta.<br />

Chay kutimanta pacha burrusqa puñunku pirqa wasaspi,<br />

alqus punku qayllaspi, misis q’uncha sispapi, k’ankastaj sach’a<br />

patapi. Jinamanta wakichikusqanku rayku, kunan kamataj jina<br />

jalq’a nijpi.<br />

58


hasta que llegó la noche. Buscando<br />

dónde cobijarse, llegaron<br />

a una casa abandonada y<br />

decidieron quedarse a dormir.<br />

Antes de ponerse a dormir<br />

decidieron organizarse para<br />

decidir qué lugar debía ocupar<br />

cada uno.<br />

Primero el Burro dijo:<br />

—Yo voy a dormir en este<br />

corral.<br />

El Perro decidió dormir<br />

junto a la puerta de la casa<br />

mientras el Gato se metió dentro<br />

de la casa y se colocó junto<br />

a la cocina, y, por último, el<br />

Gallo eligió un árbol que estaba<br />

junto a la puerta de la casa<br />

para dormir. Todos se colocaron<br />

en sus respectivos lugares<br />

y cuando ya estaban durmiendo,<br />

cerca de la media<br />

noche, apareció un maleante<br />

que quería entrar a robar a<br />

esa casa. Pensando que no<br />

había nadie avanzó, cuando<br />

estaba en la puerta el Perro<br />

le mordió inmediatamente;<br />

después, pensando que había<br />

un fogón, se acercó a soplar,<br />

pero eran los ojos del Gato<br />

que parecían brazas y éste le<br />

arañó la cara. Tratando de escapar,<br />

el ladrón saltó al corral<br />

y cayó sobre el Burro, quien<br />

le propinó una tremenda<br />

patada.<br />

(…)<br />

El ladrón tuvo que huir muy<br />

malherido sin poder entrar a<br />

la casa ni llevarse nada, pensando<br />

que allí existían muchos<br />

guardianes.<br />

Desde ese tiempo hasta<br />

ahora, el Burro siempre duerme<br />

en el corral, el Perro duerme<br />

en la puerta de la casa, el<br />

Gato junto al fogón y el Gallo<br />

en el árbol, porque esa vez decidieron<br />

sus puestos, que se<br />

mantiene hasta estos tiempos<br />

en la zona jalq’a.<br />

59


Jalq’a<br />

60<br />

10<br />

Uj willaykuna tatacuramanta<br />

Juancitumantawan<br />

Unaypiqa mana karqachu iglesias nitaj curas, chay pachapi<br />

runasqa yupaychaj kanku intita pachamamata, mana uj apukunaspi<br />

iñijchu kanku, mana ni imawan manchajchu kanku. Chanta<br />

chayamurqanku curas iglesiastataj ruwachirqanku, uj kutipi<br />

cura rishasqa mulanpi, chay ñanpitaj tinkusqa Juancituwan<br />

pichus ña waynaña karqa, tapusqataj.<br />

—Waway, mayman rin kay ñan?<br />

—Kay ñanqa kayllapi kashan, ni maymanpis rinchu. Nispa<br />

Juancitu kutichisqa.<br />

Petroglifos Quila Quila.


Un cuento de un Cura<br />

y el Juancito<br />

Antes no había iglesias ni<br />

curas. En ese tiempo, la gente<br />

adoraba al Sol y a la Tierra,<br />

no creían en otros dioses.<br />

No tenían miedo a nada. Después<br />

llegaron los curas e hicieron<br />

construir iglesias. Un<br />

día, el Cura estaba caminando<br />

con su mula y en el camino<br />

encontró a Juancito que ya<br />

era jovencito, y el Cura le preguntó:<br />

—Hijo, ¿a dónde va este<br />

camino?<br />

—El camino está en su lugar,<br />

no va a ningún lado –respondió<br />

Juancito.<br />

—¿Cuál es tu nombre?<br />

–preguntó el Cura.<br />

—Yo nomás soy –respondió<br />

Juancito.<br />

10<br />

Petroglifos Quila Quila.<br />

61


—Imataj sutiyki? Tapusqa cura<br />

—Ñuqalla kani, nisqataj Juancituqa<br />

Curaqa rikuspa Juancitu lisu, sumaj umayuj kasqanta, munasqa<br />

apayta iglesianman, chaypitaj manchaykuchinanpaj, chayrayku<br />

nisqa:<br />

—Waway, jaku ripuna iglesiaman, chaypi sumajta kausanki,<br />

tukuy ima kapusunqa, yanapawanki, ñuqataj qusqayki tukuy munasqaykita.<br />

Juancituqa ari nisqa, chanta kuska ripusqanku iglesiaman,<br />

kuskan tutapi cura kachasqa Juancituta kalan kalanta waqachinanpaj<br />

pukarapi, paytaj ni imata manchaspa risqa llamp’ulla waqachij.<br />

Qhipan tutapi cura kamachisqa kikin kalanta waqachij, paytaj<br />

yurajmanta p’achallikusqa, sispasqataj mancharichiyta munaspa,<br />

Juancituqa mana manchasqachu uj q’anallawan umanpi quchisqa<br />

chanta waqachillasqapuni, curataj pukaramanta ancha nanasqa<br />

uraqamusqa. K’ayantintaj tapusqa lluqallata.<br />

—Mana imapis manchachisunki?<br />

—Mana tatay, jamurqa pichus yuray p’achallisqa, ñuqataj<br />

q’anallawan chuqarqani umanpi, chanta chinkapurqa.<br />

Kikillantapuni juancituqa yanapaj curata, manataj imawan<br />

manchajchu. Uj kutipi cura wakichisqa mancharichinanpaj,<br />

62<br />

Petroglifos Quila Quila.


El Cura al ver que Juancito<br />

era muy pícaro decidió llevarlo<br />

a la iglesia y hacerlo asustar.<br />

El Cura le dijo:<br />

—Hijo, vámonos a la iglesia,<br />

ahí vas a vivir bien y no te<br />

va a faltar nada, me vas a ayudar<br />

y yo te voy a dar todo lo<br />

que necesites.<br />

Juancito aceptó y se fueron<br />

los dos a la iglesia. A media<br />

noche, el Padre mandó a<br />

Juancito a que toque la campana<br />

en la torre oscura para<br />

hacerlo asustar pero él no tenía<br />

miedo y subió y tocó tranquilamente.<br />

A la noche siguiente el<br />

Cura mandó al chico a que tocara<br />

la campana, pero esta<br />

vez él se vistió de blanco y se<br />

acercó a Juancito para hacerlo<br />

asustar, pero él no se asustó<br />

y, más bien, le tiró una teja<br />

en su cabeza y siguió tocando<br />

la campana. El Padre bajó<br />

todo adolorido de la torre y<br />

así pasó la noche. Al día siguiente,<br />

el Cura le preguntó<br />

al chico:<br />

—¿No te ha hecho asustar<br />

nada?<br />

— No Padre, sólo vino alguien<br />

vestido de blanco y yo le<br />

tiré una teja en la cabeza y<br />

desapareció.<br />

Pasó el tiempo y Juancito<br />

continuó ayudando al Padre y<br />

seguía sin asustarse de nada.<br />

Un día el Padre se preparó<br />

bien para hacerlo asustar.<br />

Puso un cajón grande en el<br />

piso y le dijo a uno de sus amigos<br />

que se entrara ahí y se<br />

hiciera al muerto. Estaba anocheciendo<br />

y le dijo a Juancito:<br />

Detalle de los petroglifos<br />

Quila Quila.<br />

63


churasqa panpapi uj jatun aya churanata, uj masintataj nisqa<br />

chayman yaykunanta wañusqaman kutispa, ña tutaña karqa Juancitutataj<br />

nisqa:<br />

—Kunan rinki wilamuj un kharita pichus mana wawasniyuj.<br />

Juancitu risqa tiaykusqa ayachurana sispapi chaupi tutapitaj<br />

chay khariqa qallarisqa k’ajniykunasta ruwayta, Juancitutaj nisqa<br />

upalla ch’in kakuy nuna ama chajwasta ruwaychu. Ñaupajpi kikillantapuni<br />

ayachuranapi k’ajniykunasqa karqa, Juancitu khaparisqa<br />

ch’inyachiyta munasqa, mana ch’inyajtintaj, uj cumbuwan mayqinchus<br />

iglisiapi kasqa chaywan wajtaykusqa runaj umanpi, chaywantaj<br />

ch’inyasqa.<br />

Qhipan p’unchaypi cura tapusqa sichus manchasqa, paytaj<br />

nisqa mana, chay wañusqa k’ajnichiykun, ñuqataj cumbuwan<br />

umanpi wajtaykuni, chaywan ch’inyarqa.<br />

Curaña manchariykusqa, ashkhata juchachakusqa sunqunpi,<br />

Juancituta manchachiyta munaspa, kay lluqallataj yaqa wañuchisqa<br />

uj runata, mana ima juchajuy Juancitu karqa.<br />

64


—Esta tarde vas a ir al velorio<br />

de un hombre que no tiene<br />

familia.<br />

Juancito fue al velorio y se<br />

sentó al lado del cajón; a la<br />

media noche el hombre del cajón<br />

empezó a hacer ruido y<br />

Juancito le dijo: ¡Cállate alma,<br />

no hagas ruido!<br />

Pasaron las horas y el<br />

cajón seguía haciendo ruido,<br />

y Juancito seguía tratando<br />

de callarlo a gritos, pero<br />

el cajón no se callaba, hasta<br />

que Juancito agarró un<br />

combo que había allí en la<br />

iglesia y golpeó al hombre<br />

en la cabeza hasta que se<br />

calló.<br />

Al día siguiente, el Padre<br />

le preguntó si se había asustado<br />

y él le dijo que no, pero<br />

que el muerto no dejaba de<br />

hacer ruido por lo que él le<br />

golpeó la cabeza con el combo<br />

y se calló.<br />

El Padre estaba asustado<br />

y sentía mucha culpa en su<br />

corazón por tratar de hacer<br />

asustar a Juancito. Este casi<br />

mató a un hombre, pero<br />

Juancito no tenía la culpa.<br />

65


66<br />

11<br />

Tata Atuj, Tata<br />

Jamp’atupiwan<br />

Deysi Mostacedoj qilqasqan<br />

14 años 8º primaria, Potolo<br />

Uj kuti kasharqa un jamp’atu mayu sispapi, tata atujtaj<br />

chaynijpi riqhurimurqa, pichus jamp’atuta rikusqa thunkusqanta,<br />

tata atujtaj nisqa thunkuymanta atipanakuta ruwana, tata jamp’atu<br />

ari nisqa chanta uj p’unchayta ajllasqanqu atipanakupaj. Liwata<br />

thunkunanku karqa mana samaspa nitaj purispa.<br />

Chayamusqa chay p’unchay qallarisqankutaj atipanakuyta,<br />

atujqa ancha kusisqa qallarirqa, thunkuyta jamp’atuwan kuska,<br />

chanta ñaupajman risqankupi atujqa sapa kuti astawan sayk’usqa<br />

rikhurij imaraykuchus mana thunkuyman yachasqachu karqa, tata<br />

jamp’atutaj samasqalla kasharqa, tata atujqa sapa kuti astawan<br />

qhiparikusharqa, tata jamp’atutaj karunchasharqa llallispa, tata<br />

atujqa chayamurqa ancha sayk’usqa manataj iñiyta atirqachu<br />

imaynatachus mana jamp’atu sayk’usqanta.<br />

Mana ni mayq’ay atujqa yacharqachu, ashkha jamp’atus<br />

atipanakuypi kasqankuta, sapa ujtaj uj shikallata thunkusqankuta,<br />

jinamanta ch’uli kajqa mana ancha kallpanta churaspa<br />

chayasqanta.


El señor Zorro<br />

y el señor Sapo<br />

Deysi Mostacedo<br />

14 años 8 vo Básico, Potolo<br />

Estaba una vez el Sapo<br />

cerca de un río cuando pasa<br />

cerca el señor Zorro. Al ver<br />

saltar al sapo, el señor Zorro<br />

le reta a una competencia<br />

de saltos. El señor Sapo<br />

acepta, y fijan un día para la<br />

competencia. Tenían que avanzar<br />

una legua saltando sin parar,<br />

sin caminar ni correr.<br />

Llega el día y se inicia la<br />

competencia. El Zorro comienza<br />

muy entusiasta e iba saltando<br />

a la par del señor Sapo.<br />

Sin embargo, a medida que<br />

avanzaban, el Zorro se sentía<br />

cada vez más y más cansado,<br />

no estaba acostum-<br />

11<br />

brado a dar saltos mientras<br />

que el señor Sapo parecía<br />

muy descansado y fresco. El<br />

señor Zorro iba retrasándose<br />

cada vez y el señor Sapo<br />

se alejaba más y más hasta<br />

que finalmente ganó la<br />

carrera. Cuando llega el señor<br />

Zorro, muy cansado, no<br />

puede creer que el señor<br />

Sapo esté tan feliz y descansado.<br />

Lo que nunca supo es que<br />

varios sapitos participaron<br />

en la competencia relevándose<br />

cada uno; de esta manera,<br />

el último llegó sin esfuerzo<br />

a la meta.<br />

67


68<br />

12<br />

Mama chingiru<br />

Tata Atujpiwan<br />

Noe Mendoza, Marco Challwapiwanpa<br />

qilqasqanku<br />

10 años 5º primaria, Potolo<br />

Kay willaykunastaqa jatun yayay niwarqa, yachaj ashkha willaykunasta<br />

tukuy alshisninman willawaj kayku.<br />

Unay wata qhipasman mama chingiru tata atujpiwan tinkusqanku<br />

uj wayq’upi, sapa uj ujyasharqa yakuta, chayllapi atujqa<br />

munasqa mikhukapuyta, jinamanta sumaj mancharichisqa chingiruta,<br />

pichus ayqisqa karupi yakuta ujyananpaj, chanta ancha manchaywan<br />

ripusqa thapankama.<br />

Thapanpiqa chilwisnin suyasharqanku yarkhasqas mamankuta,<br />

paytaj willasqa imaynatachus atujwan tinkusqanta, manataj yachasqachu<br />

chay atuj khatisqanta thapankama ancha yarqhasqa kaskan<br />

rayku munashasqataj mama chingiruta mikhukapuyta, paytaj rikuytawan<br />

watijmanta mancharisqa phawasqataj ancha pata urquman,<br />

mana ima jark’ayniyujtataj saqispa chilwisninta.<br />

Jalq’a<br />

Atujqa kayta rikuspa mikhukapusqa tawa chilwisninta, ujlla<br />

atisqa ayqiyta, phawarisqataj mamanta mask’aspa.<br />

Wajcha chingiru chilwiqa waqaspa mamanta masq’asqa,<br />

taripaspataj waqaykusqa mamanwan kusqa, wakin chilwis ñañasnin<br />

rayku.<br />

Chay kuti manta pacha chingirusqa ruwanku thapasninkuta<br />

karuspi mana atuj taripananpaj.


La señora Gorriona<br />

y el señor Zorro<br />

12<br />

Noé Mendoza y Marco Challwa Encinas<br />

10 Años 5 to Básico, Potolo<br />

Estos cuentos me contó<br />

mi abuelito, él sabía muchos y<br />

nos contaba estas historias a<br />

todos sus nietos.<br />

Hace mucho tiempo la<br />

señora Gorriona y el señor<br />

Zorro se encontraron en la<br />

quebrada. Ambos estaban<br />

tomando agua cuando el señor<br />

Zorro intentó comérselo<br />

e hizo asustar muchísimo a<br />

la Gorriona, quien se tuvo que<br />

alejar mucho para tomar el<br />

agua; luego, muy asustado<br />

aún se fue a su nido.<br />

En el nido sus pichones<br />

se encontraban esperando<br />

con hambre y ansiosos a su<br />

mamá. La señora Gorriona les<br />

contó del peligro que había<br />

pasado, sin darse cuenta que<br />

el Zorro la había seguido hasta<br />

su nido porque tenía mucha<br />

hambre y quería comerse a la<br />

señora Gorriona, quien al verlo<br />

nuevamente se asustó y voló<br />

hasta la montaña más alta,<br />

dejando desprotegidos a sus pichones.<br />

Aprovechando esto el Zorro<br />

se comió a cuatro de sus<br />

pichones; sólo uno de ellos logró<br />

escapar y se puso a volar<br />

buscando a su mamá.<br />

El pobre pichoncito llorando<br />

no dejaba de buscar a su<br />

mamá, y finalmente la encontró,<br />

juntos lloraron por sus<br />

hermanitos. Desde entonces,<br />

la señora Gorriona hace<br />

sus nidos en los árboles, lejos<br />

del alcance del Zorro.<br />

69


Jalq’a<br />

70<br />

13<br />

Llik’ichiri Tata Atujpiwan<br />

Noe Mendoza, Marco Challwapiwanpa<br />

qilqasqanku<br />

10 años 5º primaria, Potolo<br />

Unay wataspi karka un llik’ichiri, kaynijpi, kuskan runa kuskan<br />

uywa karka, supay jina jatuchij sillusniyuj maqinpi, chakisnintaj<br />

caballujpata jina, tutalla jap’ij wauqikunata.<br />

Uj kuti rikusqa tata atuj imaynatachus jap’ij uywasta, t’ukurisqa<br />

sumajta, uskhaita uywa jap’isqanta, chayrayku nisqa wauqis kanankuta,<br />

atujtaj ari nisqa, yanapakunankupaj.<br />

“Jalq’a”, dibujo de Luis Mostacedo.


Hace muchos años vivía el<br />

Llik’ichiri en esta región. Era mitad<br />

hombre, mitad animal, como<br />

un diablo con garras en vez de<br />

manos y patas como de caballo<br />

que cazaba a sus presas por la<br />

noche.<br />

Una vez vio al señor Zorro<br />

cazando a sus presas. Le<br />

impresionó lo hábil que era<br />

para cazar y le propuso ser<br />

amigos. El señor Zorro aceptó<br />

y se prometieron ayuda.<br />

—Si nos da hambre iremos<br />

a cazar ovejas, cabras o<br />

cualquier otro animal juntos,<br />

dijo el Llik’ichiri.<br />

13<br />

El Llik’ichiri * y el señor Zorro<br />

Noé Mendoza y Marco Challwa Encinas<br />

10 Años 5 to Básico, Potolo<br />

* El ladrón de la grasa humana. Es<br />

semejante al karasiri del Collao y<br />

los Andes.<br />

Flores de tarwi.<br />

71


—Yarkhawajtinchij risun uwijasta jap’ij, kawrasta, chayri uj<br />

uywasta, nisqa llik’ichiri.<br />

Ujshikanta rimaykachaspa, yarkhasqasña risqanku mask’aj<br />

mikhunata, ñanpi tarisqanku uj sapan uwijata, qhutunmanta t’akasqata,<br />

atuj jap’irpayasqa jasallata, llik’ichirij yanapayninwantaj<br />

ñaq’asqanku, chanta mikhukapusqanku. Llik’ichiri mikhusqa sajsanankama<br />

chanta munasqa apakuyta jusk’unman mikhunata, atujtaj<br />

mikhushallarqapuni.<br />

—Ama anchata mikhuychu wauqiy, unquykunki, nisqa llik’ichiri.<br />

Atujqa sumaj sajsaykunankama mikhullarkapuni. Atuj wisa<br />

nanayniyuj rikhurisqa, kuska purisharqanku mask’aspa yakuta ujyanankupaj,<br />

ancha ch’akisqasman tukusqanku ashkha mikhusqanku<br />

rayku. Ashkha yakuta ujyasqanku, chay wayq’upitaj atujqa thunkuykachasqa<br />

rumi patasta mana juk’uchikunanpaj, chaypitaj wisanka<br />

astawan nanaykusqa, sispa puni wañuyman chayasqa.<br />

Llik’ichiri kuska atujwan kasharqa waqaspa, jampispa. Chanta<br />

atujqa thanisqa, llik’ichiritaj tukuyman willasqa ruwasqankuta atujwan,<br />

jinamanta tukuy yacharqanku, wauqikunas munarqanku rijsiyta,<br />

jinamanta atujqa ashkha wauqisnijuj rikukurqa, yacharqañataj<br />

mana ancha mikhunanta.<br />

72


Luego de conversar por<br />

un rato, les dio hambre y se<br />

fueron a buscar su presa.<br />

En el camino encontraron<br />

una ovejita alejada de su manada<br />

a la que el Zorro atrapó<br />

fácilmente con la ayuda<br />

del Llik’ichiri. La mataron y<br />

se pusieron a comer felices.<br />

El Llik’ichiri comió hasta<br />

saciarse y quiso llevar comida<br />

a su cueva, pero el Zorro seguía<br />

comiendo y comiendo.<br />

—No coma tanto compadre,<br />

le va a hacer mal –le dijo<br />

el Llik’ichiri, pero el Zorro no<br />

dejó de comer hasta hartarse.<br />

Mas tarde el Zorro comenzó<br />

a sentir dolor de panza;<br />

sin embargo siguieron<br />

caminado buscando un arro-<br />

yo pues tanta comida les provocó<br />

sed. Tomaron mucha<br />

agua y el Zorro se puso a saltar<br />

por las piedras del arroyo<br />

para esquivar el agua y esto<br />

hizo que le duela mucho más<br />

la panza hasta que se puso<br />

muy mal que casi se muere.<br />

El Llik’ichiri estuvo a su<br />

lado todo el tiempo llorando<br />

junto a él y curándole, finalmente<br />

el Zorro se puso mejor<br />

y el Llik’ichiri contó a todos<br />

sus amigos lo que le<br />

sucedió al Zorro. Como hizo<br />

tanta propaganda, los amigos<br />

del Llik’ichiri quisieron conocerlo<br />

y así el Zorro tuvo muchos<br />

más amigos, pero también<br />

aprendió a no ser muy<br />

grosero.<br />

73


74<br />

14<br />

Jalq’a<br />

Chullupia yuthupiwan<br />

Noe Mendoza, Marco Challwapiwanpa<br />

qilqasqanku<br />

10 años 5º primaria, Potolo<br />

Unay kunaspi karqa uj chullupia juancitu sutichasqa, phawashaspa<br />

chayasqa uj urquman maypichus tinkusqa yuthuwan.<br />

—Ima sutiyki? nispa tapusqa chullupiaqa.<br />

—Ñuqa kani yuthu, qanri imaynata sutikunki, nisqa yuthuqa.<br />

Tapiz jalq’a elaborado por varones.


El Mirlo y la Perdiz<br />

Había hace mucho tiempo<br />

un Mirlo llamado Juancito. Volando<br />

llegó a un cerro donde<br />

se encontró con la Perdiz.<br />

—¿Qué te llamas? –le preguntó<br />

el Mirlo.<br />

—Yo me llamo Perdiz –le<br />

contestó.<br />

—Y tú ¿cómo te llamas?<br />

–le preguntó la Perdiz.<br />

—Yo me llamo Juancito,<br />

¿Quieres ser mi amigo? –le<br />

preguntó el Mirlo.<br />

—Sí –le contestó el Mirlo.<br />

Seremos amigos hasta la muerte,<br />

para toda la vida.<br />

Un día estaban paseando<br />

y se encontraron con una quebrada<br />

que tenía mucha agua y<br />

una fuerte corriente. Ellos tenían<br />

mucha sed y quisieron to-<br />

14<br />

Noé Mendoza y Marco Challwa Encinas<br />

10 Años 5 to Básico, Potolo<br />

Tejedoras jalq’a en el Museo<br />

ASUR.<br />

75


—Juancitu sutiyqa, munankichu wauqis kananchijta? Tapusqa<br />

chullupiaqa..<br />

—Ari, kutichisqa yuthuqa, wauqis kasun tukuy kausaypaj wañuna<br />

kama.<br />

Uj p’unchay puriykachasharqanku, chayasqanku uj wayq’uman,<br />

chaypi ashkha yaku karqa kallpayuj risharqa, paykunataj<br />

ancha ch’akisqas kasharqanku, Juancitutaj munaspa ujyayta urmaykusqa<br />

yakuman mayutaj apakapusharqa. Yuthuqa paywan<br />

kusqa risqa mayu kinrayta munaspa yanapayta llujsimunanpaj,<br />

chanta atisqa niyta imaynamantachus llujsimunanta, juancitutaj<br />

atisqa, Yuthuqa tapusqa.<br />

—Nanachikunkichu?<br />

Mana juancituqa k’irirakusqachu, wauqintaj nisqa qhipamanqa<br />

ama yakuta uskhayllata upinanta, ripusqanku, chanta puñukapusqanku<br />

sayk’uskas.<br />

Sut’iyaytaqa risqanku uj sara chayraman chaypitaj sajsananku<br />

kama mikhusqanku. Wasiyujkunaqa rikuspa sarankuta mikhushasqankuta<br />

munarqanku wañuchiyta, paykunataj ayqisqanku, yaykuykuspa<br />

uj jusq’uman, chaypi pakakusqanku. Manaña wasiyuj<br />

khatiykachashasqanta rikuspa llujsimusqanku, chaypitaj tinkusqanku<br />

alquwan pichus suyashasqa yuthuta jap’inayajtin juancituqa<br />

shullupayayusqa alquta, chay sispapitaj wasiyuj kashasqa, chanta<br />

atisqanku ayqiyta, ripusqanku uj urquman, uj jusk’uman yaykusqanku<br />

pakakuspa, manataj llujsijchu kanku manchaspa jap’ichikunankuta.<br />

Yuthuqa umanta urkuspa manaña ni pita rikusqachu, chanta<br />

nisqa wauqinta atinchij llujsiyta, chaypitaj rikusqa juancitu wañusqanta<br />

yarkhaymanta, alqu manchaymantawan, yuthuqa phutiyta<br />

waqaykusqa sapan rikukuspa, wasinmantaj kutisqa.<br />

76


mar agua. Al intentar tomar el<br />

agua, el Juancito resbaló y<br />

cayó a la corriente que inmediatamente<br />

comenzó a arrastrarlo.<br />

La Perdiz, corría a su<br />

lado desesperado tratando de<br />

ayudarle. Desde la orilla de la<br />

quebrada pudo indicarle y el<br />

Juancito salió. La Perdiz preocupada<br />

le preguntó:<br />

—¿Te has lastimado?<br />

Por suerte el Juancito no<br />

tenía heridas y su amigo le recomendó<br />

no tomar el agua<br />

con mucha rapidez. Se fueron<br />

a un campo y se durmieron<br />

cansados.<br />

Al amanecer se fueron a<br />

un pueblito. Ahí encontraron<br />

una era de maíz donde comieron<br />

hasta hartarse.<br />

Los dueños de la era, al<br />

ver que se estaban comiendo<br />

su maizal trataron de matarles<br />

pero los dos amigos se es-<br />

caparon y se metieron en un<br />

hueco donde permanecieron<br />

un buen rato. Al ver que no les<br />

perseguía el dueño, salieron<br />

del hueco pero se encontraron<br />

con el perro que les perseguía,<br />

casi atrapa a la Perdiz, pero<br />

esta vez el Juancito lo defendió<br />

a picotazos, muy cerca estaba<br />

también el dueño persiguiéndolos.<br />

Logran escapar y<br />

se van a un cerro donde se esconden<br />

en un hueco y no salen<br />

por un largo tiempo por<br />

miedo a ser atrapados.<br />

Luego la Perdiz asoma su<br />

cabeza y al ver que no había<br />

nadie le dice a su amiguito que<br />

podían salir, pero se da cuenta<br />

que el Juancito había muerto<br />

de hambre y por el susto<br />

que le dio el perro, la Perdiz<br />

se pone a llorar mucho por su<br />

amiguito y solito sufriendo se<br />

vuelve a su casa.<br />

77


Atuj rijsisqa uj p’unchay uwijata, chanta wauqisman kutisqanku,<br />

watukunakuj kanku, atuj nisqa.<br />

Jalq’a<br />

78<br />

15<br />

Atuj Uwijapiwan<br />

Noe Mendoza, Marco Challwapiwanpa<br />

qilqasqanku<br />

10 años 5º primaria, Potolo<br />

Joven tejedora jalq’a.


15<br />

El Zorro y las ovejas<br />

Noé Mendoza y Marco Challwa Encinas<br />

10 Años 5 to Básico, Potolo<br />

El Zorro conoció un día a<br />

una Oveja y se hicieron amigos.<br />

Se visitaban siempre y en una<br />

visita, el Zorro le dijo:<br />

—Puedes venir todos los<br />

días a visitarme a mi casa con<br />

tus amigas.<br />

Las ovejas confiadas se<br />

fueron a casa del Zorro, pero<br />

el muy traidor se comió a tres<br />

de las cuatro ovejas, y la última<br />

muy asustada logró escapar.<br />

Estaba muy triste por la<br />

muerte de sus amigas y decepcionada<br />

por la traición del<br />

Zorro decidió vengarse.<br />

Pensó y pensó como hacerlo,<br />

cuando finalmente se le ocurrió<br />

una idea y contrató a dos<br />

perros para matar al Zorro.<br />

Sendero de Incamachay.<br />

79


—Jamuyta atinqi sapa p’unchay watukuwaj wasiyman masisniykiwan.<br />

Jinatataj uwijaqa riska atujpa wasinman pusasqataj masisninta,<br />

atujqa wauqinmanta wasanchakuspa kinsa juch’uy uwijasta<br />

mikhuykuska, ujtaj ancha mancharisqa ayqisqa. Sinch’i llakisqa<br />

kasharqa masisnin wañusqanmanta, ancha phutiskataj atuj wasanchasqanmanta,<br />

chayrayku nisqa kutichinanta, t’ukurisqa imaynamantachus<br />

atujta wanachinanta, chanta yuyaychakusqa, iskay<br />

alquta aynikusqa atujta wañuchinankupaj.<br />

Atujqa yachasqa ayqisqataj, alqukunaqa sumaj muskhiyniyuj<br />

kaspa, mask’arqanku tariparqankutaj, iskayninku waykhasqanku<br />

khaniykusqankutaj tukuy ukhunpi, chaywanpis atujqa ayqisqa. Jina<br />

k’irirasqa saya saya kaspa karumanta turyasqallapuni alqusta,<br />

paykunataj phiñakuspa watijmanta waykhaykusqanku sumajninmanta<br />

khaniykuspa, chaywanpis watijmanta ayqisqa, ñanninpitaj<br />

tinkusqa wawa alquwan pichus phutiyta rikuspaqtaj tapusqa.<br />

—Tata atuj imanasunkutaj?<br />

—Chay ayllusniyki icha wañuchiwankuman karqa, nisqa<br />

atujqa, kunanmantaqa ni jayk’aj wasanchakusaychu wauqisniyta.<br />

80


El astuto Zorro se enteró<br />

a tiempo y logró escapar.<br />

Pero los perros tenían buen<br />

olfato y lo buscaron hasta encontrarlo,<br />

entre los dos le<br />

atacaron y mordieron en varias<br />

partes de su cuerpo,<br />

pero el Zorro era ágil y logró<br />

escapar. Aunque malherido,<br />

el Zorro era parador, y desde<br />

una distancia seguía provocando<br />

a los perros, que se<br />

enfurecieron más y atacaron<br />

nuevamente, uno de ellos le<br />

propinó un buen mordisco<br />

pero el Zorro nuevamente<br />

huyó. En su camino se encontró<br />

con un perrito cachorrito<br />

que al verlo en mal estado le<br />

preguntó:<br />

—Señor Zorro ¿Qué te<br />

pasó?<br />

—Tu familia casi me mata<br />

–le dijo el Zorro. Pero desde<br />

ahora nunca más traicionaré<br />

a mis amigos.<br />

81


82<br />

16<br />

Urpi runawan<br />

Noe Mendoza, Marco Challwapiwampa<br />

qilqasqanku<br />

10 años 5º primaria, Potolo<br />

Uj urpi munasqa rijsimuyta waj llajtasta, chanta phawarisqa<br />

karunchaspa thapanmanta, t’ukusharqa tukuy rikusqanmanta manataj<br />

yachasqachu uj runa chajraspi masq’ashasqanta uj phawajta<br />

wañuchinanpaj, chanta urpita rikuspa munasqa wach’iyta. Urpiqa<br />

atisqaraj pakakuyta uj sach’api.<br />

Runa qallarisqa mask’ayta, tapurisqataj uj siq’imiraman.<br />

—¿Rikunqichu uj urpita, maypichus kashan?<br />

Sik’imiraqa chiqata willasqa runamanqa, nispa sach’api paqakusqanta.<br />

Urpi uyarisqa rimaykachashasqankuta, ayqisqa chanta<br />

“Jalq’a leyendo<br />

coca”, dibujo de<br />

Luis Mostacedo.


La Paloma y el Hombre<br />

Una Paloma un día quiso<br />

conocer otros mundos y se puso<br />

a volar lejos de su casita.<br />

Estaba asombrada por todo lo<br />

que veía y no se dio cuenta que<br />

un Hombre se encontraba por<br />

el campo buscando una presa<br />

para cazar y al ver a la Paloma<br />

la quiso flechar. La Paloma<br />

se dio cuenta a tiempo y<br />

se ocultó en un árbol.<br />

El Hombre se puso a buscarla<br />

y le preguntó a una hormiga:<br />

—¿Has visto a la Paloma?<br />

¿Dónde está?<br />

La Hormiga le avisó la verdad<br />

y le dijo al Hombre que la<br />

Paloma se había escondido en<br />

el árbol. Como la Paloma escuchaba<br />

todo, logró huir, pero<br />

16<br />

Noé Mendoza y Marco Challwa Encinas<br />

10 Años 5 to Básico, Potolo<br />

Aviso para turistas en el ingreso<br />

a la cueva con arte rupestre<br />

Pumamachay.<br />

Jalq’a<br />

83


kutimusqa shulluspa wañuchinanpaj chay willaykukuj siq’imirata.<br />

Runa ancha yarkhasqa masq’allasqapuni urpita, mana munarqachu<br />

chinkananta, urpitaj khatiykachasqa rikukuspa, munasqa<br />

jark’akuyta, chayrayku maypachachus runaj wasanpi kashaspa<br />

urpiqa shulluykusqa runaj umanpi, jusq’unan kama, ayqisqataj.<br />

Karumantaña urpi runaman tapusqa.<br />

—Imarayku munanki wañuchiwayta, mana ñuqa imatapis ruwaykichu.<br />

Runataj kutichisqa.<br />

—Aychayki sumaj misk’i, yarkhasqa kashani, qantaj mikhukapunki<br />

chajrayta.<br />

Chayta nispataj sumaj phiñasqa khatiykachallasqapuni urpita,<br />

atisqataj wach’iyta uj chakimpi. Urpiqa atisqa ayqiyta, chayasqa<br />

uj wayq’uman, ujyakusqa yakuta q’aytuwantaj watakusqa chakinta.<br />

Pakaykukusqa unayta llujsimusqataj chakin jampisqaña kajtin.<br />

Thanisqaña atisqa watijmanta phawayta, kutisqa thapanman<br />

jinamantataj yachasqa allin kasqanta wasillapi kakuy, mana maykunasta<br />

purimuspa.<br />

84


volvió para matar a picotazos<br />

a la Hormiga cuentera.<br />

El Hombre tenía mucha<br />

hambre y siguió insistiendo en<br />

buscar a la Paloma y no la dejaba<br />

en paz.<br />

Tanto molestó a la Paloma<br />

que ésta se animó a defenderse,<br />

y cuando el Hombre se encontraba<br />

de espaldas la Paloma<br />

lo atacó a picotazos en su<br />

cabeza logrando hacerle un<br />

hueco y luego huyó.<br />

Desde lejos la Paloma le<br />

preguntó.<br />

—¿Por qué quieres matarme?<br />

Yo no te he hecho nada.<br />

El Hombre le contestó:<br />

—Es que tu carne es rica,<br />

yo tengo hambre y vos te comes<br />

mi chacra.<br />

Y diciendo esto el Hombre<br />

muy enojado siguió persiguiendo<br />

a la Paloma logrando acertarle<br />

un flechazo en su patita.<br />

La Paloma muy dolorida logró<br />

llegar a una quebrada donde se<br />

ocultó, tomó agua y se amarró<br />

su pata con un cordón. No salió<br />

de su escondite por un buen<br />

tiempo y logró curarse su pata.<br />

Ya sana pudo volar y se<br />

fue nuevamente a su nido. Ahí<br />

aprendió que es mejor quedarse<br />

en su casa y no ser aventurera.<br />

85


86<br />

17<br />

Wisk’acha t’ikawan<br />

Noe Mendoza Marco Challwapiwanpa<br />

qilqasqanku<br />

10 años 5º primaria, Potolo<br />

Uj p’unchay paqarimushajtin wisk’acha llujsisqa jusk’unmanta<br />

taripakusqataj uj k’acha t’ikawan.<br />

—Ancha k’acha kasqanki t’ika, nispa p’itirpayasqa waqaychananpaj<br />

yakupi, t’ukusqataj, yarqhawajtin mikhukapusaj nispa<br />

Purimusqanpi sayk’usqa chanta sayasqa samananpaj, yarkhajtintaj<br />

mikhukapusqa t’ikata, walij rijch’ajtintaj, pallasqa astawan<br />

t’ikasta ch’uspanta junt’achinan kama, chanta yarkharijtin mikhuykuj<br />

ujmanta ujmanta, chaypitaj manaña astawan atirqachu, uj<br />

t’ika laphi tunqurinpi sayaykusqa chaywantaj uqutikusqa, wañuyta<br />

sispamanta rikusqa.<br />

Ñak’ayta chayasqa wayq’ukama yacuman ch’ultiykusqa, chaypi<br />

yakuta ujyashajtintaj tinkusqa uj challwawan maykinchus turyaykusqa,<br />

paytaj phiñasqamanta jap’ispa mikhukapusqa, jinamanta<br />

jampikusqa, manchaynin mana tukukusqachu sispamanta wañuyta<br />

rikusqanrayku, chanta nisqa:<br />

—Manaraj wañushajtiy riyta munani uj urquman kusisqa tusuj.<br />

Risqa, tusuytawantaj kutisqa wasinman manañataj llujsimusqachu<br />

yarqaymanta wañunan kama.


La Viscacha y la Flor<br />

Un mañana llena de sol una<br />

Viscacha salió a buscar comida<br />

y se encontró con una hermosa<br />

Flor.<br />

—¡Qué bonita eres Flor!<br />

–le dijo y la reventó de su tallo,<br />

la guardó dentro del agua y<br />

pensó: Cuando tenga hambre<br />

me la voy a comer.<br />

Luego de caminar un buen<br />

rato se puso a descansar y como<br />

le hizo hambre se comió la<br />

Flor, le gustó tanto que se fue<br />

a traer muchas. Cargó un talego<br />

con muchas flores y cada<br />

vez que le hacía hambre se las<br />

comía poco a poco hasta que<br />

ya no pudo tragar porque las<br />

17<br />

Noé Mendoza y Marco Challwa Encinas<br />

10 Años, 5 to Básico, Potolo<br />

flores se le pegaban a su paladar;<br />

se atragantó y casi se<br />

muere.<br />

Apenas pudo bajar a la<br />

quebrada, allí se zambulló.<br />

Estaba tomando agua y se<br />

encontró con un pez que comenzó<br />

a torearle y le hizo<br />

renegar tanto que se lo comió.<br />

Luego se puso mejor.<br />

Pero la Viscacha seguía<br />

asustada por haber visto cercana<br />

a la muerte y dijo:<br />

—Antes de morir quiero<br />

ir a un cerro a bailar alegre.<br />

Luego de bailar se fue a<br />

su casa y no salió mas hasta<br />

que murió de hambre.<br />

87


88<br />

18<br />

Turu chivupiwan<br />

Noe Mendoza, Marco Challwapiwampa<br />

qilqasqanku<br />

10 años 5º primaria, Potolo<br />

Wasinpi, uj runaj kapurqa ashkha uywas, chaykuna ukhupitaj<br />

turus chivuspiwan, Turusqa sinch’ita maqanakuj kanku, paykunapurapitaj<br />

kaj iskay waynas, piskunachus rikuchikuyta munaj kanku<br />

mayqinchus aswan sumaj kasqankuta.<br />

Uj juch’uy chivu ancha manchali kaspa khawasqa maqanakuta<br />

chanta uj turu atipasqantawan sispasqa, ninanpaj:<br />

Jalq’a<br />

Laguna de la región.


El Toro y el Chivo<br />

En una casa, un hombre<br />

tenía muchos animales, entre<br />

ellos toros y chivos. Los toros<br />

peleaban constantemente, pero<br />

entre ellos había dos toros<br />

jóvenes que peleaban por mostrar<br />

quién era el mejor.<br />

Un Chivo que era miedoso<br />

veía la pelea y cuando uno de<br />

los toritos ganó, se acercó a<br />

él y le dijo:<br />

—Quisiera ser tu amigo.<br />

—¿Por qué?, le preguntó<br />

el Toro ganador.<br />

—Porque mis amigos son<br />

muy abusivos y me pegan<br />

siempre, contigo ya no se<br />

atreverán.<br />

—Bueno, le dijo el Toro.<br />

El dueño de los toros trabajaba<br />

mucho pero alimenta-<br />

18<br />

Noé Mendoza y Marco Challwa Encinas<br />

10 Años, 5 to Básico, Potolo<br />

Incamachay.<br />

89


—Munayman wauqiyki kayta.<br />

—Imarayku, kutichisqa atipaj wayna turuqa.<br />

—Imaraykuchus masisniyqa sinch’i sajras kanku sapa kuti<br />

maqawanku, qantaqa manchasunqanku.<br />

—Jina kachun, nisqa wayna turuqa.<br />

Turusniyuj runaqa sumajta llank’achij, allintataj mikhuchij<br />

uywasninta sumaj kallpayuj kanankupaj llank’aypi.<br />

Juch’uy chivuqa chaykama llujsij urqusman mikhunata<br />

masq’akuj, puriykachajtaj. Kutimuspaqa willaj wayna turuman tukuy<br />

rikusqanta. Uj p’unchayqa risqa urquman, chanta uskhayllata<br />

machasqa kutimusqa, wauqin tapurisqa imarayku jina kashasqanta,<br />

juch’uy chivutaj willasqa kapita mikhusqanta, chay qurataj<br />

machaykuchisqanta.<br />

Phutiywan wayna turuqa wauqinta puñuchisqa, jallch’asqataj,<br />

maypachachus rijch’arirqa wayna turu willasqa paypis unquykusqanta<br />

uj kuti kapita mikhuspa, nitaj jayk’aj mikhuyta munasqachu<br />

chay qurata. Yachachisqa chivuman ama mana rijsisqa<br />

qurasta mikhunanta, chantapis mana allinchu uj mikhuykunasta<br />

masq’ay imarankuchus wasiyujqa allinta mikhuchij uywasninta.<br />

Juch’uy chivu, sumaj kusisqa kasharqa kapususqanmanta<br />

uj wauqin pichus payrayku khawaj.<br />

90


a bien a sus animalitos para<br />

que rindan mejor en el trabajo.<br />

Mientras tanto, el Chivo<br />

salía por los montes a buscar<br />

comida y aventuras.<br />

Cuando volvía le contaba<br />

a su amigo el Toro, todo lo<br />

que había visto. Un día, el Chivo<br />

subió al cerro y volvió muy<br />

borracho. Su amigo le preguntó<br />

por qué estaba así, y<br />

el Chivo le contó que había comido<br />

yerba venenosa y esa<br />

hierba le había hecho emborrachar.<br />

El Toro muy preocupado<br />

por su amigo le hizo dormir y<br />

cuidó de él. Cuando despertó<br />

el Toro, le contó que él también<br />

había comido yerba venenosa<br />

una vez y que se sintió<br />

mal, pero nunca más volvió a<br />

comer. Y le recomendó no comer<br />

hierbas desconocidas, además<br />

que no necesitaba buscar<br />

comida porque su dueño los alimentaba<br />

bien.<br />

El Chivo se sintió feliz de<br />

tener un amigo que se preocupe<br />

por él.<br />

91


Karqa unay watas qhipaman uj duende, karqa uj juch’uy runa<br />

jatun llanth’uchayuj, wawasllaman rikhurij.<br />

Uj p’unchay ancha mana kasukuj imilla, karunchasqa wasinmanta,<br />

chaypitaj duendewan tinkusqa, paytaj tapusqa.<br />

—Munankichu maqasunayta jirru makiywan, chayri millma<br />

makiywan? Imillataj kutichisqa.<br />

“Músicos<br />

jalq’as”, dibujo<br />

de Luis<br />

Mostacedo.<br />

92<br />

19<br />

Duende imillapiwan<br />

Noe Mendoza, Marco Challwapiwampa<br />

qilqasqanku<br />

10 años 5º primaria, Potolo


El Duende y la Niña<br />

Había una vez, en años<br />

pasados, un Duende. Era un<br />

hombre muy pequeño, con su<br />

sombrero grande, que sólo<br />

aparecía a los niños pequeños.<br />

Un día una Niña muy<br />

desobediente se fue lejos de<br />

su casa, ahí se encontró<br />

con el Duende, quien le preguntó:<br />

—¿Quieres que te pegue<br />

con manos de fierro o manos<br />

de lana?<br />

La Niña le contestó:<br />

— La mano de lana.<br />

Entonces el Duende la rozó<br />

apenas en su espalda y no la<br />

lastimó.<br />

La Niña le preguntó:<br />

—Oye pequeño, ¿de dónde<br />

eres?, antes no te he visto.<br />

19<br />

Noé Mendoza y Marco Challwa Encinas<br />

10 Años, 5 to Básico, Potolo<br />

Paisaje Maragua.<br />

Jalq’a<br />

93


—Millma makiwan.<br />

Chanta duendeqa, millma makinwanqa wasanpi wajtaspa,<br />

mana k’irirasqachu, chanta imilla tapusqa.<br />

—Yau lluqalla maymanta kanki, mana rikukchu kayki.<br />

—Ñuqata ni jayk’aj rikuwanqankuchu nitaj rijsiwanqankuchu.<br />

Nisqa duendeqa, chanta iskayninku, pujllaj churakusqanku, imillaqa<br />

ancha kusisqa kasharqa imaraykuchus duendeqa sumaj pujllapayaj.<br />

Chaykama imillaj tatanqa tukuynijta mask’asharqa, mana<br />

tarispataj mañasqa wauqisninta yanapanankuta, chanta taripasqanku<br />

pujllashajta sapallan uj ancha pata qaqapi. Ñak’ayta atirqanku<br />

chay qaqamanta urkhuyta, chanta tapurqanku imaynata chay<br />

kama wicharirqa.<br />

—Mana yachanichu imaynatachus kaykama wicharimuni,<br />

ñuqa pujllasharqani jakay lluqallawan.<br />

Maypachachus chay runas khawarqanku maytachus imilla<br />

rikuchij, mana pita rikurqankuchu, imilla sapallan rikuj, chanta<br />

tukuy yuyaychakusqanku duende kasqanta, tatantaj kamachisqa<br />

amaña pujllananta chay lluqallawan, imaraykuchus atinman wañuchiyta,<br />

pay lluqalla kaspa rikusqa imaynatachus uj runata wañuchisqa<br />

jirrumaqita ajllakusqan rayku.<br />

Imilla kutisqa wasinman tatanwan, chay kutimanta pachataj<br />

mana jaiq’aj llujsisqañachu sapan wasinmanta, sumaj kasukuj<br />

kutipusqa.<br />

94


—A mí nunca me verán ni<br />

me conocerán –le contestó el<br />

duende. Ambos se pusieron a<br />

jugar. La Niña se divertía mucho<br />

porque el duende era muy<br />

juguetón.<br />

—Mientras tanto, el papá<br />

de la Niña la buscaba por todas<br />

partes y no la encontraba.<br />

Pidió a sus amigos que le<br />

ayuden a buscarla, y finalmente<br />

la encontraron jugando solita<br />

en una peña muy alta.<br />

Apenas lograron sacarla<br />

de allí y le preguntaron cómo<br />

había subido,<br />

—No sé cómo he subido.<br />

Yo estaba jugando con aquel<br />

amigo.<br />

Cuando los hombres miraron<br />

no vieron a nadie, sólo la<br />

Niña lo veía. Se dieron cuenta<br />

que era un Duende y su papá<br />

le recomendó que nunca juegue<br />

con ese pequeño porque<br />

la iba a matar, le dijo que una<br />

vez, cuando era pequeño, vio<br />

como mató a un hombre cuando<br />

le dijo que quería mano de<br />

fierro.<br />

La Niña volvió a su casa<br />

con su papá y desde entonces<br />

nunca más salió solita de su<br />

casa y fue muy obediente.<br />

95


96<br />

20<br />

Karqa uj kuti uj p’isaqa sutichasqa Ana, masintaj karqa un<br />

yuthu, iskayninku nirqanku kuska kausanankuta, jallch’anakunankupaj,<br />

yanapanakunankupaj.<br />

Uj jusq’upi kausajkanku kuska ñañas qankuman jina, wayk’ukuspa<br />

paykunaj munasqankuta.<br />

Uj p’unchay p’isaqa risqa yakuman wayk’unankupaj, chanta<br />

mayuman urmaykusqa, ñak’ayta llujsiyta mayumanta atisqa, p’uytulantataj<br />

manaña tarisqachu. Wasipi masinman willasqa, paytaj<br />

ama llakikuychu nisqa, risun sach’as ukhupi masq’amuj mikhunata,<br />

ninku chaypi ashkha mikhuna kasqanta.<br />

Jalq’a<br />

Yuthu p’isaqapiwan<br />

Noe Mendoza, Marco Challwapiwampa<br />

qilqasqanku<br />

10 años 5º primaria, Potolo<br />

Huella de dinosaurio<br />

de Humaca.


La Perdiz y la Codorniz<br />

Había una vez una Codorniz<br />

llamada Ana que tenía su<br />

amiga Perdiz, ambas decidieron<br />

vivir juntas para cuidarse<br />

y ayudarse entre ellas.<br />

En un hueco vivían juntas,<br />

como hermanas, colaborándose<br />

siempre, cocinando lo<br />

que ellas querían.<br />

Un día, la Codorniz fue por<br />

agua para cocinar pero se entró<br />

al río. Apenas logró escapar<br />

del río pero no encontró<br />

su tinaja. Le contó a su amiga,<br />

quien la consoló.<br />

—No te preocupes, le dijo.<br />

Más tarde no vamos a ir a buscar<br />

comida al bosque, dicen<br />

que hay harta comida ahí.<br />

Más tarde se fueron al<br />

bosque y vieron que había co-<br />

20<br />

Noé Mendoza y Marco Challwa Encinas<br />

10 Años, 5 to Básico, Potolo<br />

Huellas de dinosaurio<br />

de Humaca.<br />

97


Chanta rirqanku sach’a sach’aman, chaypitaj tarirqanku tukuy<br />

imaymana mikhunata, chaypitaj uj katari rikhurimusqa, mancharichispa<br />

imarayku munasqa paykunata mikhukapuyta, paymanta<br />

ayqispataj tinkusqanku uj manchay uywaswan piskunachus kikillantataj<br />

paykunata munarqanku mikhukapuyta.<br />

Kuskamanta atirqanku ayqiyta, sinch’i mancharisqas, munarqanku<br />

wasillankuman kutiyta. Muyuykachaspa mana atirqankuchu<br />

tariyta wasinkuta, ancha mancharisqas kasharqanku, chaywanpis<br />

mask’aspallapuni tarirqanku wasinkuta, wasipiña ancha kusisqas<br />

kasharqanku wayk’ukurqankutaj uj misk’i mikhunata.<br />

Khipan p’unchaypi sut’iyamusqantawan llank’ayman churakusqanku,<br />

ruwaspa ñankunasta tukuy nijman rinankupaj mana<br />

jayk’aj chinkanankupaj.<br />

Jinamanta atirqanku kutiyta sach’a sach’asman mikhunata<br />

pallanankupaj, kutiytataj wasinkuman maypichus wayk’uj kanku,<br />

jinamanta kuska sajsasqas, kusisqas kasharqanku.<br />

98


mida de todo tipo, pero una víbora<br />

les apareció y les hizo<br />

asustar mucho porque se las<br />

quiso comer. Tratando de escapar<br />

aparecieron otros animales<br />

feroces que también se<br />

las querían comer.<br />

Siempre juntas, lograron<br />

escapar muy asustadas, solo<br />

querían volver a su casa. Daban<br />

vueltas y vueltas y, primero,<br />

no pudieron encontrar su<br />

casa, estaban muy asustadas.<br />

Siguieron buscando hasta que<br />

finalmente dieron con su casa.<br />

Al llegar estaban muy contentas<br />

y cocinaron una rica comida.<br />

Al día siguiente, muy temprano,<br />

se pusieron a trabajar<br />

haciendo caminos para ir a todas<br />

partes y no perderse nunca<br />

más.<br />

Así pudieron volver al bosque,<br />

recoger mucha comida y<br />

volver a su casa, donde cocinaban,<br />

así vivieron hartadas,<br />

juntas y felices.<br />

99


100

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!