121-180 d. C. - Area de Salud de Badajoz
121-180 d. C. - Area de Salud de Badajoz
121-180 d. C. - Area de Salud de Badajoz
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
‘Sententia<br />
Platonis semper<br />
in ore<br />
illius fuit,<br />
florere civitates<br />
si aut<br />
philosophi<br />
imperarent<br />
aut<br />
imperantes<br />
philosopharentur’<br />
(Hist Aug,<br />
Marcus Antoninus<br />
Philosophus 27,7)<br />
‘Siempre tuvo en<br />
sus labios la<br />
sentencia <strong>de</strong><br />
Platón, según la<br />
cual las ciuda<strong>de</strong>s<br />
son florecientes si<br />
las gobiernan<br />
filósofos, o si los<br />
gobernantes<br />
practican la<br />
filosofía’<br />
(Hist Aug, b<br />
Marco Antonino el<br />
filósofo 27,7)
Marco Aurelio distribuyendo pan al pueblo, 1765<br />
Óleo sobre lienzo, 300 x 301 cms<br />
Joseph Marie Vien (1716-<strong>180</strong>9)<br />
Museé <strong>de</strong> Picardies, Amien (France)
1. Introducción<br />
Guión expositivo<br />
2. Objetivos e hipótesis <strong>de</strong> trabajo<br />
3. Metodología analítica<br />
4. Fuentes <strong>de</strong> consulta<br />
5. Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />
6. Conclusiones<br />
Estatua <strong>de</strong> Marco Aurelio adulto<br />
Museo Capitolino, Roma.
El interés general por Marco Aurelio<br />
Siglo II. d. C Siglo XXI. d. C<br />
1832 años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su muerte<br />
• Dión Casio<br />
• Herodiano <strong>de</strong> Antioquía<br />
• Claudio Galeno<br />
• Marco Cornelio Frontón<br />
• Aulo Gelio<br />
• Luciano <strong>de</strong> Samosata<br />
• Julio Capitolino<br />
• Flavio Eutropio<br />
• Eusebio <strong>de</strong> Cesárea<br />
• Sexto Aurelio Víctor<br />
• Paulo Orosio<br />
• Antonio <strong>de</strong> Guevara<br />
• Jean Astruc<br />
• Barthold G. Niehbur<br />
• Edward Gibbon<br />
• Joseph Ernest Renan<br />
• Arthur S. Farquharson<br />
• Pierre Hadot<br />
• Henry Dwight Sedgwick<br />
• Herbert W. Benario<br />
• Anthony Birley<br />
• Frank McLynn
El interés general por Marco Aurelio<br />
• Julián el apóstata<br />
• (San) Agustín <strong>de</strong> Hipona<br />
• Boecio<br />
• Tomás <strong>de</strong> Kempis<br />
• Michel <strong>de</strong> Montaigne<br />
• Tomás Moro<br />
• Thomas Gataker<br />
• Baruch Spinoza<br />
• Thomas Browne<br />
• Nicolás Maquiavelo<br />
• Blaise Pascal<br />
• C. L. <strong>de</strong> Secondat Montesquieu<br />
• Alexan<strong>de</strong>r Pope<br />
1832 años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su muerte<br />
Intelectuales, escritores, filósofos, estadistas, científicos…<br />
• René Descartes<br />
• François Marie Arouet Voltaire<br />
• Adam Smith<br />
• Immanuel Kant<br />
• Johann Wolfgang von Goethe<br />
• Charles Darwin<br />
• Fre<strong>de</strong>rick Nietzsche<br />
• Arthur Schopenhauer<br />
• John Stuart Mill<br />
• Walter Pater<br />
• Jean Jacques Rousseau<br />
• Jan Christian Smuts
¿Por qué estamos interesados en un emperador<br />
romano que vivió hace dos mil años?*<br />
ATRACTIVOS<br />
• Personaje histórico: excepcional<br />
• Persona (lidad): un misterio<br />
• Historia clínica: compleja. Muy interesante<br />
plantear el diagnóstico diferencial<br />
• Modo <strong>de</strong> encarar la enfermedad y la<br />
muerte: mo<strong>de</strong>lo paradigmático <strong>de</strong> ejercer<br />
la faena <strong>de</strong>l existir (pensamiento estoico)<br />
(*) McLynn (2009, p. XI)
¿Por qué estamos interesados en un<br />
emperador romano que vivió hace<br />
dos mil años?*<br />
GALENO<br />
‘PESTE’<br />
ENFERMEDAD<br />
MUERTE<br />
ESTOICISMO<br />
(*) McLynn (2009, p. XI)
¿Qué problemas <strong>de</strong> salud se le<br />
atribuyen a Marco Aurelio?<br />
1. Tuvo una salud precaria <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la infancia<br />
2. Pa<strong>de</strong>ció problemas abdominales y torácicos (vida<br />
adulta)<br />
3. Fue adicto al opio (tríaca o teríaca magna <strong>de</strong><br />
Andrómaco) y consumió mandrágora<br />
4. Se asegura que fue afectado por la epi<strong>de</strong>mia (‘peste’)<br />
antonina o <strong>de</strong> Galeno (164/5-170 d. C.)<br />
5. Se sostiene que la ‘peste’ fue la causa <strong>de</strong> su muerte
2. Objetivos <strong>de</strong> la investigación<br />
1. Primarios<br />
a) Estudiar los problemas ‘reales’ <strong>de</strong> salud<br />
b) Indagar sobre la causa (probable/posible) <strong>de</strong> muerte<br />
2. Secundarios<br />
a) Análisis <strong>de</strong> su forma <strong>de</strong> enten<strong>de</strong>r/aceptar la enfermedad<br />
b) Análisis <strong>de</strong>l modo <strong>de</strong> encarar la muerte
2. Hipótesis <strong>de</strong> trabajo<br />
• Sus problemas <strong>de</strong> salud pudieron:<br />
– tener un remoto origen en la infancia<br />
– se manifestaron durante la edad adulta<br />
– afectaron a la esfera psíquica y a la orgánica<br />
– probablemente no fue afectado por la epi<strong>de</strong>mia antonina<br />
– la causa <strong>de</strong> muerte no <strong>de</strong>bió <strong>de</strong> ser la ‘peste’
3. Metodología analítica<br />
Escollos y ventajas previos<br />
Carencias Experiencia<br />
Problemas metodológicos
Metodología analítica<br />
Escollos y ventajas previos<br />
• Carencias<br />
– Biografía (psicobiografía)<br />
– Historia<br />
– Historiografía/Historiología<br />
– Psicología<br />
– Filología griega y latina<br />
• Experiencia<br />
– Humanida<strong>de</strong>s<br />
– Clínica (historias clínicas)<br />
– Patología Infecciosa<br />
• Problemas metodológicos
Metodología analítica<br />
Escollos y ventajas previos<br />
• Carencias<br />
– Biografía (psicobiografía)<br />
– Historia<br />
– Historiografía/Historiología<br />
– Psicología<br />
– Filología griega y latina<br />
• Experiencia<br />
– Humanida<strong>de</strong>s<br />
– Clínica (historias clínicas)<br />
– Patología Infecciosa<br />
• Problemas metodológicos<br />
• Advertencia<br />
‘En todo tipo <strong>de</strong> conocimientos<br />
vale más, en mi opinión, ser<br />
totalmente inexperto e inculto<br />
que el ser ambas cosas a<br />
medias. En efecto, el que es<br />
consciente <strong>de</strong> que está privado<br />
<strong>de</strong> un conocimiento se arriesga<br />
menos y, por ello, con menos<br />
facilidad cae en el precipicio: la<br />
<strong>de</strong>sconfianza, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, está<br />
reñida con el atrevimiento. Pero<br />
cuando alguien muestra como<br />
cosa realmente cierta algo que<br />
conoce a la ligera, su falsa<br />
seguridad le hace resbalar <strong>de</strong><br />
múltiples formas’<br />
Frontón, 1992, p. 39.
Metodología analítica<br />
Escollos y ventajas previos<br />
• Carencias<br />
– Biografía (psicobiografía)<br />
– Historia<br />
– Historiografía/Historiología<br />
– Psicología<br />
– Filología griega y latina<br />
• Experiencia<br />
– Humanida<strong>de</strong>s<br />
– Clínica (historias clínicas)<br />
– Patología Infecciosa<br />
• Problemas metodológicos<br />
José<br />
<strong>de</strong><br />
Letamendi<br />
Gregorio Marañón y Pío Baroja<br />
París, 1939<br />
(Fotografía <strong>de</strong> la Diputación Foral <strong>de</strong> Guipuzcoa)
Metodología analítica<br />
Problemas metodológicos<br />
Busto en oro <strong>de</strong> Marco Aurelio, <strong>180</strong> d. C.<br />
Museo suizo <strong>de</strong> Avenches.<br />
• Patografía versus patobiografía<br />
• Psicobiografía y psicohistoria<br />
• Diagnóstico retrospectivo
Metodología analítica<br />
Problemas metodológicos<br />
3. Diagnóstico restrospectivo. El peligro <strong>de</strong>l presentismo<br />
•Modo <strong>de</strong> análisis histórico en el que las i<strong>de</strong>as y perspectivas actuales<br />
(presentes) se introducen anacrónicamente en la interpretación <strong>de</strong>l<br />
pasado.<br />
– Jon Arrizabalaga (1991, pp. 17-26/2002, p. 57):<br />
» ‘Tal es el caso <strong>de</strong> las patobiografías históricas, un área <strong>de</strong> trabajo que, en<br />
razón <strong>de</strong> la usual espectacularidad <strong>de</strong> sus resultados, con frecuencia posee<br />
una <strong>de</strong>sproporcionada «visibilidad» social, a pesar <strong>de</strong> la condición<br />
«amateur» <strong>de</strong> la mayoría <strong>de</strong> sus cultivadores’.<br />
» ‘La nominación <strong>de</strong> las enfermeda<strong>de</strong>s pasadas con etiquetas diagnósticas<br />
obtenidas <strong>de</strong>l marco representacional <strong>de</strong> la medicina mo<strong>de</strong>rna, mientras<br />
más atrás se viaja en el tiempo, mayor es la dificultad en hacerlo bien’.<br />
– Mirko Grmek (1995, p. 69)<br />
» ‘El diagnóstico retrospectivo <strong>de</strong> enfermeda<strong>de</strong>s antiguas, a partir <strong>de</strong><br />
testimonios escritos, es una empresa <strong>de</strong>licada y difícil, siempre hipotética,<br />
muchas veces problemática y, quizá, imposible’.
4. Fuentes <strong>de</strong> consulta<br />
• Autobiográfica<br />
– Marco Aurelio Antonino (<strong>121</strong>-<strong>180</strong> d. C.)<br />
• Meditaciones<br />
• Clásicas (siglo II)<br />
– Historiadores/escritores (casi) coetáneos<br />
• Marco Cornelio Frontón (100-170 d. C.?)<br />
– Epistolario<br />
• Claudio Galeno (130-200 d. C.)<br />
– Opera omnia<br />
• Dión Casio Coceyano (155/164-229 d. C.)<br />
– Historia romana<br />
• Aulo Gelio (126/130-><strong>180</strong>?)<br />
– Noctes Atticae<br />
• Postclásicas (siglos III-V)<br />
– Historiadores/escritores más tardíos<br />
• Julio Capitolino: Historia Augusta<br />
• Herodiano <strong>de</strong> Antioquía, Flavio Eutropio, Eusebio <strong>de</strong> Cesárea, Sexto Aurelio<br />
Víctor, Paulo Orosio<br />
• Historiadores y biógrafos (siglos XVIII-XXI)<br />
– Gibbon, Niebuhr, Farquharson, Pierre Hadot, Frank McLynn, Anthony Birley<br />
• Otras fuentes. Referencias espaciotemporales y págínas Web
Fuentes <strong>de</strong> consulta<br />
• Autobiográfica<br />
– Marco Aurelio Antonino (<strong>121</strong>-<strong>180</strong> d. C.)<br />
• Meditaciones<br />
• Clásicas (siglo II)<br />
– Historiadores/escritores (casi) coetáneos<br />
• Marco Cornelio Frontón (100-170 d. C.?)<br />
– Epistolario<br />
• Claudio Galeno (130-200 d. C.)<br />
– Opera omnia<br />
• Dión Casio Coceyano (155/164-229 d. C.)<br />
– Historia romana<br />
• Aulo Gelio (126/130-><strong>180</strong>?)<br />
– Noctes Atticae<br />
• Postclásicas (siglos III-V)<br />
– Historiadores/escritores más tardíos<br />
• Julio Capitolino: Historia Augusta<br />
• Herodiano <strong>de</strong> Antioquía, Flavio Eutropio, Eusebio <strong>de</strong> Cesárea, Sexto Aurelio<br />
Víctor, Paulo Orosio<br />
• Historiadores y biógrafos (siglos XVIII-XXI)<br />
– Gibbon, Niebuhr, Farquharson, Pierre Hadot, Frank McLynn, Anthony Birley<br />
• Otras fuentes. Referencias espaciotemporales y págínas Web
Fuentes <strong>de</strong> consulta<br />
• Autobiográfica<br />
– Marco Aurelio Antonino (<strong>121</strong>-<strong>180</strong> d. C.)<br />
• Meditaciones (libro I) Farquharson/Gredos/Cátedra (85)<br />
• Clásicas (siglo II)<br />
– Historiadores/escritores (casi) coetáneos<br />
• Marco Cornelio Frontón (100-170 d. C.?)<br />
– Epistolario: Haines-Loeb/Palacios Martín-Gredos<br />
» 212/117 escritas por Frontón<br />
» 79 (67,5%) dirigidas a Marco Aurelio<br />
» 57 (48,7%) tratan <strong>de</strong> salud<br />
• Claudio Galeno (130-200 d. C.)<br />
– Claudii Galeni Opera omnia: Kühn<br />
» libros V, VII, XIV, XIX<br />
» ‘peste’: III, V, VII, IX; X, XII, XV, XVII, XIX<br />
• Dión Casio Coceyano(155/164-229 d. C.)<br />
– Historia romana: Loeb-Cary<br />
» libro 70 (el reinado <strong>de</strong> Antonino Pío, en un texto muy fragmentario), 71<br />
(Epítome <strong>de</strong>l libro LXXI), 72 (Epítome <strong>de</strong>l libro LXXII, don<strong>de</strong> se relata la<br />
muerte <strong>de</strong>l emperador) y 73 (Epítome <strong>de</strong>l libro LXXII, el reinado <strong>de</strong> Cómodo)<br />
• Postclásicas (siglos III-V)<br />
– Historiadores/escritores más tardíos<br />
• Julio Capitolino<br />
– Historia Augusta: Akal Clásica-Picón y Cascón/Loeb-LacusCurtius<br />
» Vida <strong>de</strong> Antonino Pío, Vida <strong>de</strong> Marco Aurelio, Vida <strong>de</strong> Vero
Escollos (más) <strong>de</strong> las<br />
fuentes <strong>de</strong> consulta<br />
• Escasez <strong>de</strong> datos<br />
–Biográficos<br />
• Marco Aurelio, Frontón, Dión Casio, Historia Augusta<br />
–Patográficos/Patobiográficos<br />
• Marco Aurelio<br />
• Galeno<br />
• Apenas en los biógrafos<br />
• Muy poco en los historiadores<br />
• No son originales<br />
• Cuestionamiento <strong>de</strong>l rigor histórico<br />
–Historia Augusta<br />
–A otros/as autores y obras
•A Julio Capitolino y la Historia Augusta:<br />
Críticas a las fuentes<br />
– Niebuhr:<br />
•’No hay peores fuentes históricas que la <strong>de</strong> los escritores <strong>de</strong> la Historia Augusta.<br />
Todos ellos, sin excepción, son personas <strong>de</strong> la mayor incapacidad’ (1849, p. 255, nota<br />
11).<br />
– Mommsen es implacable en su juicio:<br />
•niega que sea ‘una mera fuente contaminada sino una auténtica alcantarilla’<br />
(Birley, 2010, p. 333).<br />
– Long<br />
•Biógrafo en<strong>de</strong>ble (2005, p. 78)<br />
– Marguerite Yourcenar:<br />
•‘…eminentes eruditos han podido suponer razonablemente que es una impostura casi<br />
total, don<strong>de</strong> a falta <strong>de</strong> otra cosa po<strong>de</strong>mos encontrar un refrito <strong>de</strong> verdad’ (‘Las caras<br />
<strong>de</strong> la historia en la Historia Augusta’, p. 9)<br />
• ‘Encontramos en él [el libro] la opinión al estado puro, es <strong>de</strong>cir, impuro’ (Ibi<strong>de</strong>m, p.<br />
24)<br />
– Anthony Birley la califica <strong>de</strong> ‘terreno minado’. Los autores no existieron nunca<br />
– Vicente Picón y Antonio Cascón:<br />
•‘…escaso valor literario y con una narración <strong>de</strong>smañada, sinuosa e irregular’ (Hist<br />
Aug, 1989, p. 31).
• A Claudio Galeno<br />
– Información dispersa<br />
– Imitación <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo previo<br />
Críticas a las fuentes<br />
• A Dión Casio:<br />
– ‘… vago cuadro impresionista <strong>de</strong> eventos…’ (Ernest Cary)<br />
– Rasgos hagiográficos (Marco Aurelio), parcialidad, prejuicios (Faustina,<br />
Cómodo). Cronista chismoso (Garcìa Gual)<br />
– Su punto <strong>de</strong> vista está sesgado (Birley, p. 34)<br />
– El más maligno <strong>de</strong> los historiadores (Long, 2005, p. 78)<br />
• A Marco Cornelio Frontón<br />
– Menor valor literario e historiográfico <strong>de</strong> las cartas <strong>de</strong> lo que se pensó<br />
(Varios)<br />
– Hipocondríaco<br />
– Las cartas están llenas <strong>de</strong> trivialida<strong>de</strong>s y cotilleos…/estilo artificial (Birley,<br />
p. 34)<br />
• A las Meditaciones <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />
– ‘Son <strong>de</strong> sobra conocidas entre los eruditos las dificulta<strong>de</strong>s lingüísticas que<br />
surgen a cada paso al intentar la versión <strong>de</strong> esta obra, <strong>de</strong>bidas<br />
particularmente a la corrupción <strong>de</strong>l texto griego’. (Olañeta, 2008, p. 168)
5. Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />
• Perfil físico y<br />
espiritual<br />
• Historia clínica<br />
Marco Aurelio<br />
Proyecto Gutemberg
Perfil físico<br />
• Constitución física<br />
normal, sin <strong>de</strong>fectos<br />
• No marcas o señales<br />
faciales<br />
• Bien proporcionado (en<br />
torno a la estatura media<br />
<strong>de</strong> la época: 1,70 m)<br />
• Pelo rizado y barba<br />
abundante (filosófica)<br />
Patobiografía<br />
Estatua <strong>de</strong> Marco Aurelio.<br />
Museo <strong>de</strong>l Louvre, París.
Patobiografía<br />
Marco Aurelio.<br />
Obra <strong>de</strong> un escultor romano (siglo II d.C.).<br />
Museo Arqueológico, Éfeso (Grecia).<br />
Perfil espiritual<br />
• Educado y amable<br />
• en el ambiente doméstico:<br />
familia, criados, amigos<br />
• en el ámbito profesional:<br />
co-emperador Lucio Vero,<br />
senado, tropas <strong>de</strong>l ejército,<br />
adversarios y enemigos<br />
• Culto: formación helenística,<br />
filosofía estoica<br />
• Autocrítico, exigente, austero,<br />
pacífico, generoso, justo,<br />
trabajador<br />
• Carácter muy reservado,<br />
introvertido, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la infancia<br />
• Carente <strong>de</strong> sentido <strong>de</strong>l humor
Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />
Historia clínica<br />
• Anamnesis [αναμνησις]<br />
– Concepto:<br />
• ‘Arte <strong>de</strong>l examen clínico que<br />
reúne todos los datos<br />
personales, hereditarios y<br />
familiares <strong>de</strong>l enfermo,<br />
anteriores a la enfermedad’<br />
– Fuentes anamnésicas<br />
Detalle <strong>de</strong> Marco Aurelio.<br />
Museo <strong>de</strong>l Louvre, París
Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />
Historia clínica<br />
• Anamnesis [αναμνησις]<br />
– Concepto:<br />
• ‘Historia clínica que reúne todos los<br />
datos epi<strong>de</strong>miológicos, familiares<br />
y personales <strong>de</strong>l enfermo,<br />
anteriores y actuales respecto a la<br />
enfermedad’<br />
– Fuentes anamnésicas:<br />
• Meditaciones (I, II, III…)<br />
• Testimonios <strong>de</strong> los<br />
historiadores y biógrafos<br />
Detalle <strong>de</strong> Marco Aurelio.<br />
Museo <strong>de</strong>l Louvre, París
Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />
Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes epi<strong>de</strong>miológicos<br />
• Viajes al extranjero<br />
– Poco viajero en tiempos <strong>de</strong> paz/mucho en tiempos <strong>de</strong><br />
guerra (Adriano versus Antonio Pío)<br />
• Consumo <strong>de</strong> alcohol y tóxicos<br />
– Bebía vino con regularidad. No borracheras T C C N T<br />
– No pa<strong>de</strong>ció saturnismo<br />
– No tuvo episodios tóxicos por consumir setas<br />
• Hábito sexual / infecciones <strong>de</strong> transmisión sexual<br />
– Se inició tardíamente en el sexo<br />
– Heterosexual activo, contrario a la homo/bisexualidad<br />
– No tuvo amantes ni jóvenes mancebos<br />
• Dieta y consumo <strong>de</strong> alimentos o bebidas <strong>de</strong> riesgo<br />
epi<strong>de</strong>miológico<br />
– Muy austero a la hora <strong>de</strong> comer: poco y <strong>de</strong> noche<br />
• Contacto con animales reservorios <strong>de</strong> infecciones<br />
zoonóticas<br />
– Codornices, caballos, osos, jabalíes<br />
Lustratio<br />
Marco Aurelio realiza el ritual<br />
<strong>de</strong> Purificación sobre un<br />
altar portátil. La escena<br />
también representa<br />
la pietas <strong>de</strong>l<br />
emperador y el mantenimiento<br />
<strong>de</strong> las obligaciones para<br />
con los dioses.
Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />
Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes epi<strong>de</strong>miológicos<br />
• Viajes al extranjero<br />
– Poco viajero en tiempos <strong>de</strong> paz/mucho en tiempos <strong>de</strong><br />
guerra<br />
• Consumo <strong>de</strong> alcohol y tóxicos<br />
– Bebía vino con regularidad. No borracheras<br />
– No pa<strong>de</strong>ció saturnismo<br />
– No tuvo episodios tóxicos por consumir setas<br />
• Hábito sexual e infecciones <strong>de</strong> transmisión sexual<br />
– Se inició tardíamente en el sexo<br />
– Heterosexual activo, contrario a la homo/bisexualidad<br />
– No tuvo amantes ni jóvenes mancebos<br />
• Dieta y consumo <strong>de</strong> alimentos o bebidas <strong>de</strong> riesgo<br />
epi<strong>de</strong>miológico<br />
– Muy austero a la hora <strong>de</strong> comer: poco y <strong>de</strong> noche<br />
• Contacto con animales reservorios <strong>de</strong> infecciones<br />
zoonóticas<br />
– Caballos, osos, jabalíes<br />
Lustratio<br />
Marco Aurelio realiza el ritual <strong>de</strong><br />
Purificación sobre un altar portátil.<br />
La escena también<br />
representa la pietas <strong>de</strong>l emperador<br />
y el mantenimiento<br />
<strong>de</strong> las obligaciones para<br />
con los dioses.
Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />
Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes familiares<br />
Busto <strong>de</strong> mármol <strong>de</strong> Marco Aurelio.<br />
Autor anónimo (¿siglo XVI?).<br />
Colección Real. Museo <strong>de</strong>l Prado, Madrid<br />
• Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sus<br />
bisabuelos, abuelos,<br />
padres y hermana Ania<br />
Cornificia Faustina<br />
• Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> su<br />
hermano adoptivo Lucio<br />
Vero<br />
• Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> su<br />
esposa e hijos<br />
• Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los<br />
tutores y maestros
HIJOS DE MARCO AURELIO Y FAUSTINA II<br />
(or<strong>de</strong>n más probable <strong>de</strong> nacimiento)<br />
1. Domicia Faustina * (147-151 d. C.)<br />
2. Tito Antonino (gemelo <strong>de</strong> 3) (149-149 d. C.)<br />
3. Tito Elio Aurelio (gemelo <strong>de</strong> 2) (149-149 d. C.)<br />
4. Ania Aurelia Galeria Lucila (150-182 ? d. C.)<br />
5. Ania Galeria Aurelia Faustina (¿?-165? d. C.)<br />
6. Tito Elio Antonino (152 d. C.-¿?)<br />
7. IGR IV 1399 [1] (157/158 d. C.-?)<br />
8. Ania Aurelia Fadila * (159-211 d. C. ?)<br />
9. Ania Cornificia Faustina Minor * (160-213 d. C.)<br />
10. Tito Aurelio Fulvo Antonino * (161-165 d. C.)<br />
11. Lucio Aurelio Cómodo Antonino * (161-192 d. C.)<br />
12. Marco Anio Vero (César en 166 ) * (162-169 d. C.)<br />
13. Adriano (152-157 d. C<br />
14. Vibia Aurelia Sabina (170-¿ d. C.)<br />
[1] Las siglas IGR equivalen a Inscriptiones Graecae ad Res Romanas pertinentes.<br />
* Está documentada alguna enfermedad<br />
Ania Galeria Faustina II<br />
(125/130-175 d. C.)<br />
Museo <strong>de</strong>l Louvre<br />
París
Relación <strong>de</strong> maestros, preceptores y tutores <strong>de</strong> Marco Aurelio durante su infancia y<br />
juventud (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los 6-7 años hasta los 25)<br />
NOMBRE ORIGEN ENSEÑANZA<br />
Diogneto Pintura<br />
Andron Geometría<br />
Gémino Drama y música<br />
Euforión Literatura<br />
Trosio Aper Pola (Italia) Latín<br />
Tuticio Próculo Sicca Veneria (África) Latín<br />
Alejandro el Platonista Seleucia Elementos <strong>de</strong> retórica y<br />
19<br />
Alejandro el Gramático<br />
Caninio Celer<br />
Cotiateo (Siria)<br />
Grecia<br />
filosofía platónica<br />
Gramática<br />
Griego y retórica elemental 12<br />
Aninio Macer Grecia Oratoria<br />
Lucio Volusio Meciano Roma Jurispru<strong>de</strong>ncia<br />
Sexto <strong>de</strong> Queronea Boecia (Grecia) Filosofía estoica<br />
Cina Cátulo Filosofía estoica<br />
Apolonio <strong>de</strong> Calcedonia Colchis (Georgia) Filosofía estoica<br />
Claudio Severo Arabiano Arabia. Vivía en Pompeyópolis<br />
(Paflagonia, Asia Menor)<br />
Filosofía aristotélica<br />
Claudio Máximo Filosofía estoica<br />
Marco Cornelio Frontón * Cirta (África <strong>de</strong>l Norte) Retórica<br />
Hero<strong>de</strong>s Ático Maratón (Ática) Retórica<br />
Quinto Junio Rústico ¿Roma? Miembro <strong>de</strong> la muy po<strong>de</strong>rosa<br />
familia o gens Junia<br />
Filosofía estoica
Relación <strong>de</strong> maestros, preceptores y tutores <strong>de</strong> Marco Aurelio durante su infancia y<br />
juventud (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los 6-7 años hasta los 25)<br />
NOMBRE ORIGEN ENSEÑANZA<br />
Diogneto Pintura<br />
Andron Geometría<br />
Gémino Drama y música<br />
Euforión Literatura<br />
Trosio Aper Pola (Italia) Latín<br />
Tuticio Próculo Sicca Veneria (África) Latín<br />
Alejandro el Platonista Seleucia Elementos <strong>de</strong> retórica y<br />
19<br />
Alejandro el Gramático<br />
Caninio Celer<br />
Cotiateo (Siria)<br />
Grecia<br />
filosofía platónica<br />
Gramática<br />
Griego y retórica elemental 12<br />
Aninio Macer Grecia Oratoria<br />
Lucio Volusio Meciano Roma Jurispru<strong>de</strong>ncia<br />
Sexto <strong>de</strong> Queronea Boecia (Grecia) Filosofía estoica<br />
Cina Cátulo Filosofía estoica<br />
Apolonio <strong>de</strong> Calcedonia Colchis (Georgia) Filosofía estoica<br />
Claudio Severo Arabiano Arabia. Vivía en Pompeyópolis<br />
(Paflagonia, Asia Menor)<br />
Filosofía aristotélica<br />
Claudio Máximo Filosofía estoica<br />
Marco Cornelio Frontón * Cirta (África <strong>de</strong>l Norte) Retórica<br />
Hero<strong>de</strong>s Ático Maratón (Ática) Retórica<br />
Quinto Junio Rústico ¿Roma? Miembro <strong>de</strong> la muy po<strong>de</strong>rosa<br />
familia o gens Junia<br />
Filosofía estoica
Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />
Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />
0-15 15-18 18-58<br />
Busto <strong>de</strong> Marco Aurelio niño.<br />
Obra <strong>de</strong> Massimiliano Soldani Benzi.<br />
1710-1711<br />
Museo <strong>de</strong> Liechtenstein<br />
Busto <strong>de</strong> Marco Aurelio joven<br />
(c. 140 d.C).<br />
Colección Albani.<br />
Museos Capitolinos<br />
Busto acorazado (mármol)<br />
<strong>de</strong> Marco Aurelio anciano<br />
Musé <strong>de</strong> Saint Raymond<br />
(Toulouse).
Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />
Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />
– Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la infancia-adolescencia<br />
(años <strong>121</strong>-136 d.C.): Los 15 primeros años<br />
– Dudosa buena salud física (infancia-adolescencia)*<br />
» ‘We know but little of the outward circumstances of those<br />
early years, the names of his masters, the honours he<br />
enjoyed...’ (Farquharson, 1951, p. 13)<br />
– Pudo sufrir <strong>de</strong> <strong>de</strong>sapego infantil (hipótesis)<br />
– Pudo tener predisposición a algún tipo <strong>de</strong> alergia<br />
juvenil (hipótesis)<br />
* La mortalidad infantil era <strong>de</strong>l 50%
Teoría <strong>de</strong>l apego infantil<br />
1. Origen: Teorías sobre el amor (Sigmund Freud, 1856-1939). Padre<br />
putativo <strong>de</strong> la Attachment theory: John Bowlby (1907-90)<br />
‘Una relación emocional especial que implica un intercambio <strong>de</strong><br />
confort, cuidado y placer, o como la propensión <strong>de</strong> los seres<br />
humanos a establecer lazos emocionales fuertes con otras<br />
personas’ (Bowlby, 1969/1977/1982).<br />
2. Características <strong>de</strong>l apego: A) Deseo <strong>de</strong> estar cerca. B) Comodidad y<br />
seguridad (frente a una amenaza). C) Base segura. D) Angustia <strong>de</strong><br />
separación (ansiedad por la ausencia <strong>de</strong> la figura principal).<br />
3. Estilos o patrones<br />
1. Seguro<br />
2. Ansioso-ambivalente<br />
3. Ansioso <strong>de</strong> evitación<br />
4. Desorganizado
Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />
Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />
Busto <strong>de</strong> Marco Aurelio niño.<br />
Obra <strong>de</strong> Massimiliano Soldani Benzi.<br />
1710-1711<br />
Museo <strong>de</strong> Liechtenstein<br />
¿Escasa afectividad<br />
materna?<br />
Autoritaria<br />
Preocupada por su instrucción<br />
Apenas convivieron<br />
Recuerdos <strong>de</strong> adulta<br />
Busto <strong>de</strong> Domicia Galeria Lucila
Cuantificación <strong>de</strong>l texto griego en el libro I<br />
<strong>de</strong> las ‘Meditaciones’<br />
• 3. Παρὰ τῆς μητρὸς τὸ θεοσεβὲς καὶ μεταδοτικὸν καὶ ἀφεκτικὸν οὐ μόνον τοῦ<br />
κακοποιεῖν, ἀλλὰ καὶ τοῦ ἐπὶ ἐννοίας γίνεσθαι τοιαύτης˙ ἔτι δὲ τὸ λιτὸν κατὰ<br />
τὴν δίαιταν καὶ πόῤῥω τῆς πλουσιακῆς διαγωγῆς.<br />
A la madre biológica<br />
Domicia Lucila<br />
32 palabras/195 caracteres<br />
(5,57%)<br />
Al padre adoptivo<br />
Antonio Pío<br />
557 palabras/3569 caracteres<br />
• 16. Παρὰ τοῦ πατρὸς τὸ ἥμερον καὶ μενετικὸν ἀσαλεύτως ἐπὶ τῶν ἐξητασμένως<br />
κριθέντων˙ καὶ τὸ ἀκενόδοξον περὶ τὰς δοκούσας τιμάς˙ καὶ τὸ φιλόπονον καὶ<br />
ἐνδελεχές˙ καὶ τὸ ἀκουστικὸν τῶν ἐχόντων τι κοινωφελὲς εἰσφέρειν ˙ καὶ τὸ<br />
ἀπαρατρέπτως [εἰς] τοῦ κατ ἀξίαν ἀπονεμητικὸν ἑκάστῳ ˙ καὶ τὸ ἔμπειρον ποῦ<br />
μὲν χρεία ἐντάσεως, ποῦ δὲ ἀνέσεως˙ καὶ τὸ παῦσαι τὰ περὶ τοὺς ἔρωτας τῶν<br />
μειρακίων˙ καὶ ἡ κοινονοημοσύνη καὶ τὸ ἐφεῖσθαι τοῖς φίλοις μήτε συνδειπνεῖν<br />
αὐτῷ πάντως μήτε συναποδημεῖν ἐπάναγκες, ἀεὶ δὲ ὅμοιον αὐτὸν<br />
καταλαμβάνεσθαι ὑπὸ τῶν διὰ χρείας τινὰς ἀπολειφθέντων˙ καὶ τὸ ζητητικὸν<br />
ἀκριβῶς ἐν τοῖς συμβουλίοις καὶ ἐπίμονον, † ἀλλ οὐ τό˙ προαπέστη τῆς<br />
ἐρεύνης, ἀρκεσθεὶς ταῖς προχείροις φαντασίαις˙ καὶ τὸ διατηρητικὸν τῶν φίλων<br />
καὶ μηδαμοῦ ἁψίκορον μηδὲ ἐπιμανές˙ καὶ τὸ αὔταρκες ἐν παντὶ καὶ τὸ<br />
φαιδρόν˙ καὶ τὸ πόῤῥωθεν προνοητικὸν καὶ τῶν ἐλαχίστων προδιοικητικὸν<br />
ἀτραγῴδως ˙ καὶ τὸ τὰς ἐπιβοήσεις καὶ πᾶσαν κολακείαν ἐπ αὐτοῦ<br />
‹συ›σταλῆναι˙ καὶ τὸ φυλακτικὸν ἀεὶ τῶν ἀναγκαίων τῇ ἀρχῇ καὶ ταμιευτικὸν τῆς<br />
χορηγίας καὶ ὑπομενετικὸν τῆς ἐπὶ τῶν τοιούτων τινῶν καταιτιάσεως˙ καὶ τὸ<br />
μήτε περὶ θεοὺς δεισίδαιμον μήτε περὶ ἀνθρώπους δημοκοπικὸν ἢ<br />
ἀρεσκευτικὸν ἢ ὀχλοχαρές, ἀλλὰ νῆφον ἐν πᾶσι καὶ βέβαιον καὶ μηδαμοῦ<br />
ἀπειρόκαλον μηδὲ καινοτόμον˙ καὶ τὸ τοῖς εἰς εὐμάρειαν βίου φέρουσί τι, ὧν ἡ<br />
τύχη παρεῖχε δαψίλειαν, χρηστικὸν ἀτύφως ἅμα καὶ ἀπροφασίστως, ὥστε<br />
παρόντων μὲν ἀνεπιτηδεύτως ἅπτεσθαι, ἀπόντων δὲ μὴ δεῖσθαι ˙ καὶ τὸ μηδὲ<br />
ἄν τινα εἰπεῖν μήτε ὅτι σοφιστὴς μήτε ὅτι οὐερνάκλος μήτε ὅτι σχολαστικός, ἀλλ<br />
ὅτι ἀνὴρ πέπειρος, τέλειος, ἀκολάκευτος, προεστάναι δυνάμενος καὶ τῶν<br />
ἑαυτοῦ καὶ ἄλλων. πρὸς τούτοις δὲ καὶ τὸ τιμητικὸν τῶν ἀληθῶς<br />
φιλοσοφούντων, τοῖς δὲ ἄλλοις οὐκ ἐξονειδιστικὸν οὐδὲ μὴν εὐπαράγωγον ὑπ<br />
αὐτῶν ˙ ἔτι δὲ τὸ εὐόμιλον καὶ εὔχαρι οὐ κατακόρως˙ καὶ τὸ τοῦ ἰδίου σώματος<br />
ἐπιμελητικὸν ἐμμέτρως, οὔτε ὡς ἄν τις φιλόζωος οὔτε πρὸς καλλωπισμὸν οὔτε<br />
μὴν ὀλιγώρως, ἀλλ ὥστε διὰ τὴν ἰδίαν προσοχὴν εἰς ὀλίγιστα ἰατρικῆς χρῄζειν ἢ<br />
φαρμάκων καὶ ἐπιθεμάτων [ἐκτός]˙ μάλιστα δὲ τὸ παραχωρητικὸν ἀβασκάνως<br />
τοῖς δύναμίν τινα κεκτημένοις, οἷον τὴν φραστικὴν ἢ τὴν ἐξ ἱστορίας νόμων ἢ<br />
ἐθῶν ἢ ἄλλων τινῶν πραγμάτων, καὶ συσπουδαστικὸν αὐτοῖς , ἵνα ἕκαστοι κατὰ<br />
τὰ ἴδια προτερήματα εὐδοκιμῶσι ˙ πάντα δὲ κατὰ τὰ πάτρια πράςσων, οὐδὲ<br />
αὐτὸ τοῦτο ἐπιτηδεύων φαίνεσθαι, τὸ τὰ πάτρια φυλάςσειν. ἔτι δὲ τὸ μὴ<br />
εὐμετακίνητον καὶ ῥιπταστικόν, ἀλλὰ καὶ τόποις καὶ πράγμασι τοῖς αὐτοῖς<br />
ἐνδιατριπτικόν˙ καὶ τὸ μετὰ τοὺς παροξυσμοὺς τῆς κεφαλαλγίας νεαρὸν εὐθὺς<br />
καὶ ἀκμαῖον πρὸς τὰ συνήθη ἔργα˙ καὶ τὸ μὴ εἶναι αὐτῷ πολλὰ τὰ ἀπόῤῥητα ,<br />
ἀλλ ὀλίγιστα καὶ σπανιώτατα καὶ ταῦτα ὑπὲρ τῶν κοινῶν μόνον˙ καὶ τὸ ἔμφρον<br />
καὶ μεμετρημένον ἔν τε θεωριῶν ἐπιτελέσει καὶ ἔργων κατασκευαῖς καὶ<br />
διανομαῖς καὶ τοῖς τοιούτοις, ‹ὡς› ἀνθρώπου πρὸς αὐτὸ τὸ δέον πραχθῆναι<br />
δεδορκότος, οὐ πρὸς τὴν ἐπὶ τοῖς πραχθεῖσιν εὐδοξίαν. οὐκ ἦν ἀωρὶ λούστης,<br />
οὐχὶ φιλοικοδόμος, οὐ περὶ τὰς ἐδωδὰς ἐπινοητής, οὐ περὶ ἐσθήτων ὑφὰς καὶ<br />
χρόας, οὐ περὶ σωμάτων ὥρας. ἡ ἀπὸ Λωρίου στολὴ ἀνάγουσα ἀπὸ τῆς κάτω<br />
ἐπαύλεως˙ καὶ τῶν ἐν Λανουβίῳ τὰ πολλά˙ τῷ τελώνῃ ἐν Τούσκλοις<br />
παραιτουμένῳ ὡς ἐχρήσατο καὶ πᾶς ὁ τοιοῦτος τρόπος. οὐδὲν ἀπηνὲς οὐδὲ<br />
μὴν ἀδυσώπητον οὐδὲ λάβρον οὐδὲ ὥστ ἄν τινα εἰπεῖν ποτε˙ “ἕως ἱδρῶτοσ ”˙<br />
ἀλλὰ πάντα διειλημμένα λελογίσθαι ὡς ἐπὶ σχολῆς, ἀταράχως, τεταγμένως,<br />
ἐῤῥωμένως, συμφώνως ἑαυτοῖς . ἐφαρμόσειε δ ἂν αὐτῷ τὸ περὶ τοῦ<br />
Σωκράτους μνημονευόμενον, ὅτι καὶ ἀπέχεσθαι καὶ ἀπολαύειν ἐδύνατο τούτων,<br />
ὧν πολλοὶ πρός τε τὰς ἀποχὰς ἀσθενῶς καὶ πρὸς τὰς ἀπολαύσεις ἐνδοτικῶς<br />
ἔχουσι. τὸ δὲ ἰσχύειν καὶ ἔτι καρτερεῖν καὶ ἐννήφειν ἑκατέρῳ ἀνδρός ἐστιν<br />
ἄρτιον καὶ ἀήττητον ψυχὴν ἔχοντος, οἷον ἐν τῇ νόσῳ τὴν Μαξίμου.
Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />
Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />
Busto <strong>de</strong> Marco Aurelio niño.<br />
Obra <strong>de</strong> Massimiliano Soldani Benzi.<br />
1710-1711<br />
Museo <strong>de</strong> Liechtenstein<br />
¿Escasa afectividad<br />
materna?<br />
F<br />
U<br />
N<br />
D<br />
A<br />
M<br />
E<br />
N<br />
T<br />
O<br />
S<br />
– Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la infanciaadolescencia<br />
(años <strong>121</strong>-136 d.C.):<br />
Los 15 primeros años<br />
– Casi no conoció al padre<br />
biológico (Anio Vero II)<br />
– Se educó en un mundo <strong>de</strong><br />
adultos (Adriano, Antonino Pío) y<br />
<strong>de</strong> ancianos (bisabuelo, abuelo<br />
materno)<br />
– Apenas tuvo contacto con otros<br />
niños <strong>de</strong> su edad<br />
»Fue instruido y educado en su casa<br />
»No fue al colegio: Quintiliano (I, 2),<br />
Juvenal (VII, 215 y XIV, 10)<br />
»Apenas tuvo amigos <strong>de</strong> la infanciaadolescencia<br />
»Hipòtesis <strong>de</strong> la higiene<br />
»alergia
Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />
Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />
Busto <strong>de</strong> Marco Aurelio niño.<br />
Obra <strong>de</strong> Massimiliano Soldani Benzi.<br />
1710-1711<br />
Museo <strong>de</strong> Liechtenstein<br />
¿Escasa afectividad<br />
materna?<br />
F<br />
U<br />
N<br />
D<br />
A<br />
M<br />
E<br />
N<br />
T<br />
O<br />
S<br />
– Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la infanciaadolescencia<br />
(años <strong>121</strong>-136 d.C.):<br />
Los 15 primeros años<br />
– Casi no conoció al padre<br />
biológico (Anio Vero II)<br />
– Se educó en un mundo <strong>de</strong><br />
adultos (Adriano, Antonino Pío) y<br />
<strong>de</strong> ancianos (bisabuelo, abuelo<br />
materno)<br />
– Apenas tuvo contacto con otros<br />
niños <strong>de</strong> su edad<br />
»Fue instruido y educado en su casa<br />
»No fue al colegio: Quintiliano (I, 2),<br />
Juvenal (VII, 215 y XIV, 10)<br />
»Apenas tuvo amigos <strong>de</strong> la infanciaadolescencia<br />
»Hipòtesis <strong>de</strong> la higiene<br />
»alergia
Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />
Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />
– Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la infancia-adolescencia (años <strong>121</strong>-<br />
136 d.C.): Los 15 primeros años<br />
– El ‘apego inseguro’ se asocia a una anomalía cerebral<br />
(onda alfa en el EEG)<br />
– Actúa como un indicador <strong>de</strong> un estado <strong>de</strong> mayor vigilancia<br />
(hipervigilancia) durante el sueño nocturno.<br />
» Se sigue, durante el día, <strong>de</strong> síntomas secundarios a haber<br />
tenido un sueño no reparador.<br />
» El apego inseguro pue<strong>de</strong> aumentar el estrés percibido<br />
» ‘Presentamos la primera evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> que un patrón en<br />
estrecha relación interpersonal, particularmente la inseguridad<br />
ansiosa sobre la relación íntima, se asocia con una medida<br />
biológica <strong>de</strong> disturbio <strong>de</strong>l sueño, la anomalía <strong>de</strong> la onda alfa en<br />
el EEG, asociada a notables problemas <strong>de</strong> salud’ (Sloan et al,<br />
2007, 1: 20. )
Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />
Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />
–Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la infanciaadolescencia<br />
(años <strong>121</strong>-136<br />
d.C.): Los 15 primeros años<br />
– Pudo tener predisposición a<br />
algún tipo <strong>de</strong> alergia juvenil<br />
(hipótesis)<br />
» Hipótesis <strong>de</strong> la higiene 1<br />
» Patocenosis 2<br />
» Hipótesis <strong>de</strong>l estrés materno 3<br />
‘Las madres <strong>de</strong> los niños atópicos parecen<br />
tener más dificultad <strong>de</strong> comunicación con<br />
sus hijos’. 3<br />
‘El apego inseguro en la infancia precoz<br />
conduce a reacciones <strong>de</strong> estrés<br />
fisiológicas las cuales pue<strong>de</strong>n influir en el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l sistema inmune’ 4<br />
Busto <strong>de</strong> Marco Aurelio niño.<br />
Obra <strong>de</strong> Massimiliano Soldani Benzi.<br />
1710-1711<br />
Museo <strong>de</strong> Liechtenstein<br />
1. Strachan, 1994; Gereda, 2000; Bach, 2005. 2. Grmek, 1969; Gourevitch, 2005. 3. Buske-<br />
Kirschbaum, 2000; Gieler y Niemeier, 2002 4. Maun<strong>de</strong>r y Hunter, 2001. .
Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />
Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />
15-18<br />
Busto <strong>de</strong> Marco Aurelio joven<br />
(c. 140 d.C).<br />
Colección Albani.<br />
Museos Capitolinos
Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />
Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />
• Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la edad adulta (años 139-<br />
<strong>180</strong> d.C.): <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los 16 hasta los 59 años (41 años)<br />
• Hematemesis versus hemoptisis/epistaxis<br />
• Alteraciones <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n psicológico<br />
• Trastornos <strong>de</strong>l sueño<br />
– Sobre el insomnio<br />
– El <strong>de</strong>scanso tras la jornada laboral<br />
• Las sustancias psicoactivas<br />
– La controversia sobre la mandrágora<br />
• El emperador y las fiebres<br />
Busto <strong>de</strong> Marco Aurelio.<br />
Obra <strong>de</strong> un escultor romano<br />
(siglo II d.C.).<br />
Museo Capitolino, Roma (Italia).
ώς μή πτύειυ αίμα καί<br />
JOS ME PTUEIN JAÍMA KAÍ<br />
I 17
Texto griego y traducciones <strong>de</strong> la sentencia (I, 17) <strong>de</strong> las Meditaciones al latín y a lenguas romances<br />
G<br />
L<br />
I<br />
F<br />
P<br />
Editor/Traductor<br />
Lengua<br />
Ioannes Stich.<br />
Griego<br />
Henricus Schenkl (1859-1919).<br />
Griego<br />
Jan Hendrick Leopold<br />
Griego<br />
JM Schulz (<strong>180</strong>2).<br />
Latín<br />
Meric Casaubon<br />
Inglés<br />
George Long<br />
Inglés<br />
John Jackson<br />
Inglés<br />
Gerald Henry Rendall<br />
Inglés<br />
Charles Reginald Haines<br />
Griego e inglés<br />
André Dacier (1651-1722) / Jeremy<br />
Collier (1650-1726)<br />
Francés a inglés<br />
Alexis Pierron (1814-1878)<br />
Francés<br />
J. Barthelemy –Saint Hilaire<br />
Francés<br />
Jean Pierre <strong>de</strong> Joly (1697-1774).<br />
Francés<br />
Luis A. P. Varela Pinto<br />
De inglés a portugués<br />
Texto<br />
ώς μή πτύειυ αίμα καί<br />
ώς μή πτύειυ αίμα καί<br />
ώς μή πτύειυ αίμα καί<br />
Quod per insomnia mihi remedia data sunt cum alia tum<br />
adversus sanguinis excretionem et capitis vertiginem<br />
how I might stay my casting of blood, and cure my dizzenesse<br />
and against bloodspitting and giddiness<br />
…how to cure my giddiness and the spitting of blood<br />
For help vouchsafe in dreams, more particularly for relief<br />
from bloodspitting and dizziness<br />
Griego: ώς μή πτύειυ αίμα καί<br />
Inglés: … and against spitting of blood and vertigo<br />
That Remedies were prescrib’d me in a Dream, againts<br />
Giddiness and Spitting of Blood<br />
et particulièrment contre mes crachements <strong>de</strong> sang et mes vertiges<br />
Si <strong>de</strong>s reme<strong>de</strong>s m’ont eté revelés dans mes songes,<br />
particulièrmente contre les crachements <strong>de</strong> sang et les vertiges<br />
sur tout pour mes crachemens <strong>de</strong> sang & mes ètourdissemens<br />
Especialmente nos casos dos scarros <strong>de</strong> sangue e das vertigens<br />
Escupir<br />
sangre<br />
Excreción<br />
sangre<br />
Expectorar<br />
sangre<br />
Expectorar<br />
sangre<br />
Esputos <strong>de</strong><br />
sangre
Vómitos <strong>de</strong> sangre<br />
20%<br />
Traducción al castellano <strong>de</strong> la sentencia (I, 17) <strong>de</strong> las Meditaciones<br />
Editor/Traductor Texto<br />
Dolç<br />
Haber recibido, entre sueños, la revelación <strong>de</strong><br />
diversos remedios, y especialmente para mis<br />
vómitos <strong>de</strong> sangre y mis vahídos <strong>de</strong> cabeza<br />
Cortés Gabaudan<br />
Haber recibido en sueños remedios<br />
especialmente para no escupir sangre y no tener<br />
Rodríguez Gervás<br />
mareos<br />
Segura Ramos<br />
El haber recibido ayuda en sueños, entre otras,<br />
muy especialmente para no escupir sangre ni<br />
tener vértigos<br />
Estevanez<br />
El haberme indicado durante el sueño<br />
diferentes remedios, sobre todo para mis<br />
vómitos <strong>de</strong> sangre y mis vahídos <strong>de</strong> cabeza<br />
Cano Cuenca<br />
Haber recibido ayuda en sueños, entre otras<br />
cosas para no escupir sangre y no tener mareos<br />
Montes <strong>de</strong> Oca<br />
El proponerme, entre sueños, aquellos<br />
remedios, <strong>de</strong> que yo necesitaba y, entre otros,<br />
los que me habían <strong>de</strong> servir contra el esputo <strong>de</strong><br />
sangre y los vahídos <strong>de</strong> cabeza<br />
Bergua<br />
El haber recibido en sueños diversos remedios<br />
para mis males, especialmente para corregir<br />
mis vértigos y los esputos sanguinolentos que con<br />
frecuencia arrojaba<br />
Bach Pellicer<br />
El haber recibido, a través <strong>de</strong> sueños,<br />
remedios, sobre todo para no escupir sangre y<br />
evitar mareos<br />
Díez Fernán<strong>de</strong>z<br />
Haberme revelado en sueños varios remedios,<br />
especialmente contra mis expectoraciones <strong>de</strong> sangre<br />
Aguirre <strong>de</strong> Carcer<br />
y mis mareos<br />
Campos Daroca<br />
Que me fueran ofrecidos remedios en sueños<br />
para diversos males, sobre todo para no escupir<br />
sangre y no tener vértigos<br />
Escupir sangre<br />
Expectorar<br />
Esputos<br />
80%
Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />
Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />
•Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la edad adulta (años 139-<br />
<strong>180</strong> d.C.)<br />
–TESTIMONIO DE MARCO AURELIO A FRONTÓN<br />
–‘La verdad es que soy un hombre un tanto propenso a los catarros, pero hoy creo que<br />
estoy mucho más costipado. Así pues, me untaré la cabeza con aceite e intentaré dormir,<br />
pues no pienso añadir hoy a mi lámpara ni una gota <strong>de</strong> aceite, hasta tal punto me he<br />
fatigado por haber montado a caballo y por estornudar<br />
(‘Certe homo alioqui pituitosus, hodie tamen multo mucculentior mihi esse vi<strong>de</strong>or. Itaque<br />
oleum in caput infundam et incipiam dormire, nam in lucernam hodie nullam stillam inicere<br />
cogito, ita me equitatio et sternutatio <strong>de</strong>fetigavit’) (Frontón, 1992, p. 150).<br />
–‘Por lo que se refiere a mis fuerzas, sin duda alguna comienzan a volverme: incluso <strong>de</strong>l dolor<br />
<strong>de</strong>l pecho no hay restos, pero se ha formado una úlcera (falta texto en el manuscrito<br />
original) en la tráquea (άπεργάζεται τής άρτηρίας)…’<br />
–‘…En efecto, me doy cuenta <strong>de</strong> que las enfermeda<strong>de</strong>s dura<strong>de</strong>ras son tolerables…’
Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />
Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />
•Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la edad adulta (años 139-<br />
<strong>180</strong> d.C.)<br />
–TESTIMONIO DE MARCO AURELIO A FRONTÓN<br />
–‘La verdad es que soy un hombre un tanto propenso a los catarros, pero hoy creo que<br />
estoy mucho más costipado. Así pues, me untaré la cabeza con aceite e intentaré dormir,<br />
pues no pienso añadir hoy a mi lámpara ni una gota <strong>de</strong> aceite, hasta tal punto me he<br />
fatigado por haber montado a caballo y por estornudar<br />
(‘Certe homo alioqui pituitosus, hodie tamen multo mucculentior mihi esse vi<strong>de</strong>or. Itaque<br />
oleum in caput infundam et incipiam dormire, nam in lucernam hodie nullam stillam inicere<br />
cogito, ita me equitatio et sternutatio <strong>de</strong>fetigavit’) (Frontón, 1992, p. 150).<br />
–‘Por lo que se refiere a mis fuerzas, sin duda alguna comienzan a volverme: incluso <strong>de</strong>l dolor<br />
<strong>de</strong>l pecho no hay restos, pero se ha formado una úlcera (falta texto en el manuscrito<br />
original) en la tráquea (άπεργάζεται τής άρτηρίας)…’<br />
–‘…En efecto, me doy cuenta <strong>de</strong> que las enfermeda<strong>de</strong>s dura<strong>de</strong>ras son tolerables…’
Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />
Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />
• Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la edad adulta (años 139-<br />
<strong>180</strong> d.C.)<br />
– Hemoptisis/epistaxis. DIAGNÓSTICO DIFERENCIAL<br />
– ‘La verdad es que soy un hombre un tanto Alergia propenso a los catarros, pero hoy creo<br />
que estoy mucho más costipado. Bronquiectasias<br />
Así pues, me untaré la cabeza con aceite e<br />
intentaré dormir, pues no pienso añadir Fibrosis hoy quística a mi lámpara ni una gota <strong>de</strong> aceite, hasta<br />
tal punto me he fatigado por haber Neumonía montado a caballo y por estornudar (‘Certe<br />
homo alioqui pituitosus, hodie tamen Tuberculosis multo mucculentior mihi esse vi<strong>de</strong>or. Itaque<br />
oleum in caput infundam et incipiam Embolismo dormire, pulmonar nam in lucernam hodie nullam stillam<br />
inicere cogito, ita me equitatio Síndrome et sternutatio <strong>de</strong> Cartagener <strong>de</strong>fetigavit’) (Frontón, 1992, p. 150).<br />
Neoplasias (Ca/adneoma)<br />
– ‘Por lo que se refiere a mis fuerzas, sin Cardiopatías duda alguna comienzan a volverme: incluso <strong>de</strong>l<br />
dolor <strong>de</strong>l pecho no hay restos, Vasculitis pero se (Wegener) ha formado una úlcera (falta texto en el<br />
Goodspasture<br />
manuscrito original) en la tráquea<br />
Conectivopatías<br />
(άπεργάζεται τής άρτηρίας). Probamos remedios<br />
y tenemos cuidado <strong>de</strong> que Hipertensión no que<strong>de</strong> nada pulmonar por hacer primaria por culpa nuestra. TAC DE En TÓRAX efecto, me<br />
doy cuenta <strong>de</strong> que las enfermeda<strong>de</strong>s Hemopatías dura<strong>de</strong>ras son tolerables BRONQUIECTASIAS<br />
por ninguna otra<br />
causa más que por el reconocimiento Síndrome <strong>de</strong> Eisenmenger<br />
un cuidado diligente y <strong>de</strong> la pru<strong>de</strong>ncia que<br />
impone el médico’<br />
Anticoagulación
Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />
Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />
• Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la edad adulta (años 139-<br />
<strong>180</strong> d.C.)<br />
• Hematemesis versus hemoptisis/epistaxis<br />
Ψ<br />
Υ<br />
Χ<br />
ή<br />
• Alteraciones <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n psicológico<br />
• Trastornos <strong>de</strong>l sueño<br />
– Sobre el insomnio<br />
– El <strong>de</strong>scanso tras la jornada laboral<br />
• Las sustancias psicoactivas<br />
– El opio y la mandrágora<br />
• El emperador y las fiebres<br />
Busto <strong>de</strong> Marco Aurelio.<br />
Obra <strong>de</strong> un escultor romano<br />
(siglo II d.C.).<br />
Museo Capitolino, Roma (Italia).
Alteraciones <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n psicológico<br />
• ‘Pero, en lo que se refiere a mi «falta <strong>de</strong><br />
coraje» (athymía/άθνμίαν), no cabe duda<br />
<strong>de</strong> que mi ánimo aún está temeroso y un<br />
tanto triste’ (Haines, M. Caes. ad Front, p.<br />
108).<br />
• ‘Era una persona <strong>de</strong>primida, tal vez por<br />
las responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l cargo’ (Niebuhr,<br />
1849).
Trastornos <strong>de</strong>l sueño<br />
Sobre el insomnio<br />
• Debió <strong>de</strong> pa<strong>de</strong>cer insomnio, a la luz <strong>de</strong> la correspon<strong>de</strong>ncia<br />
con Frontón y <strong>de</strong> la importancia que le atribuye al sueño.<br />
• ‘Atien<strong>de</strong> ahora unas cuantas cosas en contra <strong>de</strong>l sueño y a favor <strong>de</strong>l<br />
insomnio. Y eso que estoy, creo yo, <strong>de</strong> parte <strong>de</strong>l adversario. Porque<br />
constantemente, <strong>de</strong> día y <strong>de</strong> noche, estoy dispuesto a dormir y ni lo<br />
<strong>de</strong>jo ni consiento que me <strong>de</strong>je a mí, hasta tal punto nos consi<strong>de</strong>ramos<br />
como <strong>de</strong> familia’(Frontón, 1992, p. 92) (‘Accipe nunc perpaucula contra<br />
somnum pro insomnia: quamquam, puto, praevaricor, qui adsidue diei ac<br />
noctis somno adsum, neque eum <strong>de</strong>serum neque is me <strong>de</strong>serat, ado sumus<br />
familiares’) (Fronto, I, 90-96).<br />
• ‘Pues bien, por favor, sea en bromas o en serio, <strong>de</strong>ja que yo te<br />
suplique que no te prives <strong>de</strong>l sueño y que guar<strong>de</strong>s los límites <strong>de</strong>l día y<br />
<strong>de</strong> la noche’.<br />
• ‘Así pues, Marco, si tú necesitas en este momento cualquier sueño,<br />
pienso que pue<strong>de</strong>s dormir a gusto y tanto cuanto <strong>de</strong>sees, y ha <strong>de</strong><br />
sobrevenirte lo que <strong>de</strong>seas cuando estés <strong>de</strong>spierto’ (Frontón, 155,12).
Trastornos <strong>de</strong>l sueño<br />
Sobre el insomnio<br />
•‘La anomalía (alfa) actúa como un indicador <strong>de</strong> un estado<br />
<strong>de</strong> mayor vigilancia (hipervigilancia) durante el sueño<br />
nocturno, el cual se sigue, durante el día, <strong>de</strong> síntomas<br />
secundarios al sueño no reparador. El apego inseguro pue<strong>de</strong><br />
aumentar el estrés percibido y dificulta que el individuo<br />
recurra a otros para amortiguar la situación estresante o para<br />
recuperarse <strong>de</strong> ella’ (Sloan et al, 2007, 1: 20).
El <strong>de</strong>scanso tras la jornada laboral<br />
Horas <strong>de</strong> trabajo y <strong>de</strong>scanso <strong>de</strong> Marco Aurelio y <strong>de</strong> Galeno<br />
(obtenida <strong>de</strong> Elliot, 2010)<br />
Tanto el emperador como sus asistentes trabajaban una jornada larga, entre nueve y nueve horas y media<br />
al día, con ligeras variaciones hacia arriba o hacia abajo en verano y en invierno, respectivamente<br />
Galeno, San Tu, K, 6406/Marcial, Epi IV, VIII, 1; 5/ Plinio Epist III, 1, 8-9/ HA, Adriano, XXII, 7
Las sustancias psicoactivas<br />
El opio y la mandrágora<br />
• Opio (Papaver somnífera)<br />
– Consumió opio (teriaca magna)<br />
• Testimonios <strong>de</strong> Claudio Galeno, Dión Casio, Julio<br />
Capitolino<br />
• Aceptado por los biógrafos posteriores<br />
(Farquharson, Hadot, Birley, McLynn)<br />
• Era ‘adicto’ al opio (T. H. Africa)<br />
– Se <strong>de</strong>sconoce la cantidad (un kyamos o haba egipcia:<br />
0,033 grs) y la periodicidad (hábito)<br />
– Probablemente no fue adicto sino un consumidor<br />
ocasional<br />
• Mandrágora (Mandragoras officinarum)<br />
– Varios autores (sobre todo, E. Ch. Witke)<br />
– Lo niega Pierre Hadot: se trata <strong>de</strong> una locución verbal<br />
clásica<br />
• ‘E.Ch. Witke ne paraît pas connaître le caractère<br />
proverbial <strong>de</strong> cette expression: «Avoir bu <strong>de</strong> la<br />
mandragore»’.
‘Lo que no beneficia a la colmena, no beneficia a la abeja’<br />
Meditaciones, VI, 54
Consumo/<br />
¿<strong>de</strong>privación? <strong>de</strong> opio<br />
Jornada laboral<br />
¿Úlcera<br />
psicosomática?<br />
excesiva<br />
Un panal <strong>de</strong> circunstancias<br />
Problemas<br />
<strong>de</strong> salud física<br />
Hemoptisis<br />
¿Anomalía<br />
alfa? ¿Apego<br />
Insomnio<br />
Enfermeda<strong>de</strong>s y muertes<br />
¿Infi<strong>de</strong>lidad <strong>de</strong> su esposa?<br />
El enigma Cómodo<br />
inseguro?<br />
Rebelión Avidio Casio<br />
Guerras pártica y marcomana<br />
Asuntos <strong>de</strong> estado<br />
Situación económica<br />
Catástrofes naturales<br />
Epi<strong>de</strong>mia<br />
Distimia<br />
athymía/άθνμίαν<br />
Schwermut
Consumo/<br />
¿<strong>de</strong>privación? <strong>de</strong> opio<br />
Jornada laboral<br />
¿Úlcera<br />
psicosomática?<br />
excesiva<br />
Problemas<br />
<strong>de</strong> salud física<br />
Hemoptisis<br />
¿Anomalía<br />
alfa? ¿Apego<br />
Pesadumbre<br />
Insomnio<br />
Enfermeda<strong>de</strong>s y muertes<br />
¿Infi<strong>de</strong>lidad <strong>de</strong> su esposa?<br />
El enigma Cómodo<br />
inseguro?<br />
Rebelión Avidio Casio<br />
Guerras pártica y marcomana<br />
Asuntos <strong>de</strong> estado<br />
Situación económica<br />
Catástrofes naturales<br />
Epi<strong>de</strong>mia
Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />
Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />
• Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la edad adulta (años 139-<br />
<strong>180</strong> d.C.)<br />
– Hemoptisis/epistaxis<br />
– ‘La verdad es que soy un hombre un tanto propenso a los catarros, pero hoy creo<br />
Trastorno <strong>de</strong>l sueño<br />
que estoy mucho más costipado. Así pues, me untaré la cabeza con aceite e<br />
intentaré dormir, pues no pienso añadir hoy a mi lámpara ni una gota <strong>de</strong> aceite, hasta<br />
tal punto me he fatigado por haber (¿SAO?)<br />
montado a caballo y por estornudar (‘Certe<br />
homo alioqui pituitosus, hodie tamen multo mucculentior mihi esse vi<strong>de</strong>or. Itaque<br />
oleum in caput infundam et incipiam dormire, nam in lucernam hodie nullam stillam<br />
inicere cogito, ita me equitatio et sternutatio <strong>de</strong>fetigavit’) (Frontón, 1992, p. 150).<br />
*<br />
¿Úlcera<br />
psicosomática?<br />
* Dailly y van Effenterre; 1954<br />
Reflujo gastroesofágico<br />
– ‘Por lo que se refiere a mis fuerzas, sin duda alguna comienzan a volverme: incluso <strong>de</strong>l<br />
dolor <strong>de</strong>l pecho no hay restos, pero se ha formado una úlcera (falta texto en el<br />
manuscrito original) en la tráquea (άπεργάζεται τής άρτηρίας). Probamos remedios<br />
y tenemos cuidado <strong>de</strong> que no que<strong>de</strong> nada por hacer por culpa nuestra. En efecto, me<br />
doy cuenta <strong>de</strong> que las enfermeda<strong>de</strong>s dura<strong>de</strong>ras son tolerables por ninguna otra<br />
causa más que por el reconocimiento Bronquiectasias<br />
<strong>de</strong> un cuidado diligente y <strong>de</strong> la pru<strong>de</strong>ncia que<br />
impone el médico’
Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />
Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />
• Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la edad adulta (años<br />
139-<strong>180</strong> d.C.)<br />
• Hematemesis versus hemoptisis/epistaxis<br />
• Alteraciones <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n psicológico<br />
• Trastornos <strong>de</strong>l sueño<br />
– Sobre el insomnio<br />
– El <strong>de</strong>scanso tras la jornada laboral<br />
• Las sustancias psicoactivas<br />
– La controversia sobre la mandrágora<br />
• El emperador y las fiebres
Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />
Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />
• Año 177 d.C. (MA tenía cincuenta y seis,<br />
tres antes <strong>de</strong> su muerte) episodio aislado<br />
<strong>de</strong> fiebre (Birley, 2010, p. 280). Aloe. Luego<br />
teríaca.<br />
• Dolor <strong>de</strong> estómago, diarrea y subida <strong>de</strong> la<br />
temperatura (gachas <strong>de</strong> cereales y<br />
reposo).<br />
• Galeno. No tomó el pulso <strong>de</strong>l enfermo. Los<br />
médicos, entre ellos Pitolaus, le preguntaron<br />
a Galeno por qué no le tomaba el pulso y<br />
éste contestó con cierta ironía que ya tenía<br />
sus médicos.<br />
• el emperador no pa<strong>de</strong>cía <strong>de</strong> fiebre<br />
sino <strong>de</strong> un mal intestinal, tal vez una<br />
enteritis. Lo habitual era recomendar<br />
vino caliente pero al emperador le<br />
propuso ser tratado con una compresa<br />
<strong>de</strong> lana roja y pomada caliente.<br />
• masajes en los pies y le dieron vino <strong>de</strong><br />
Sabinia mezclado con pimienta.<br />
• Galeno era el primero entre los médicos y<br />
único entre los filósofos (K, 14, pp. 658-<br />
665; Nutton 2004, pp. 126-127).
El Emperador y la ‘peste’<br />
FIEBRE ‘PESTE’<br />
Estatua <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />
Museo <strong>de</strong>l Louvre<br />
París
Principales epi<strong>de</strong>mias <strong>de</strong> la Antigüedad<br />
11 siglos (V a. C.- VI d. C.)<br />
Nombre Escenario Fecha inicio Origen Causas Fuentes<br />
Epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Atenas Atenas 430 a.C. Etiopía Virus <strong>de</strong> Ébola Tucídi<strong>de</strong>s<br />
(<strong>de</strong> Pericles) Viruela/Tifus<br />
Epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Tebas Tebas 431-404 a.C. Atenas Brucela abortus Sófocles<br />
(<strong>de</strong> Sófocles o <strong>de</strong>l rey Edipo) Kousolulis et al, 2011<br />
Epi<strong>de</strong>mia antonina Imperio 164/165 d.C. Seleucia Viruela Galeno<br />
(<strong>de</strong> Galeno) Romano ¿China? Dión Casio<br />
Epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Imperio 189/190 d.C. ¿Roma? Desconocida Galeno<br />
Cómodo Romano Dión Casio<br />
Epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Imperio 541/42 d.C. Etiopía Yersinia pestis Procopio<br />
Justiniano Romano (Constantinopla) (Peste bubónica) Juan <strong>de</strong> Éfeso<br />
Evagrio Escolástico<br />
Muñoz Sanz A. Enf Inf Microbiol Clin, 2012
Epi<strong>de</strong>mia antonina<br />
Síntomas referidos por Galeno en sus Opera Omnia<br />
Síntomas 1 Referencias en Opera omnia<br />
Exantema o lesión cutánea Met Med, 5.12; DAB 4<br />
Fiebre C 1 HL 6 E Aph 29 y 57<br />
Diarrea <strong>de</strong> heces negras DAB 4; C 3 y 4 E Aph 31 y 57<br />
Vómitos y malestar gástrico Met Med, 5.12<br />
Aliento fétido DpexP 3.4<br />
Catarro y tos MM 5.12<br />
Úlceras mucosas Met Med, 5.12<br />
Galeno hizo una <strong>de</strong>scripción parcial y <strong>de</strong>sperdigada en su amplia obra<br />
1. Litmann y Litmann, 1973
Síntomas referidos por Galeno en sus Opera Omnia<br />
Síntomas Referencias en Opera omnia<br />
Exantema o lesión cutánea Met Med, 5.12; DAB 4<br />
Fiebre C 1 HL 6 E Aph 29 y 57<br />
Diarrea <strong>de</strong> heces negras DAB 4; C 3 y 4 E Aph 31 y 57<br />
Vómitos y malestar gástrico Met Med, 5.12<br />
Aliento fétido DpexP 3.4<br />
Catarro y tos MM 5.12<br />
Úlceras mucosas Met Med, 5.12<br />
Galeno hizo una <strong>de</strong>scripción parcial<br />
y <strong>de</strong>sperdigada en su amplia obra
Síntomas referidos por Galeno en sus Opera Omnia<br />
Síntomas Referencias en Opera omnia<br />
Exantema o lesión cutánea Met Med, 5.12; DAB 4<br />
Fiebre C 1 HL 6 E Aph 29 y 57<br />
Diarrea <strong>de</strong> heces negras DAB 4; C 3 y 4 E Aph 31 y 57<br />
Vómitos y malestar gástrico Met Med, 5.12<br />
Aliento fétido DpexP 3.4<br />
Catarro y tos MM 5.12<br />
Úlceras mucosas Met Med, 5.12<br />
Galeno hizo una <strong>de</strong>scripción parcial<br />
y <strong>de</strong>sperdigada en su amplia obra
Diferentes propuestas sobre el origen geográfico<br />
<strong>de</strong> la epi<strong>de</strong>mia antonina (164/5-170 d.C.)<br />
Autor Lugar Referencia<br />
Luciano <strong>de</strong> Samosata Etiopía LS Quomodo Hist. Conscr 15<br />
Eutropio Siria E Brev. Urb. Con VIII, 6<br />
Dión Casio Armenia DC LXX 3.1<br />
Julio Capitolino Babilonia (Seleucia) HA Vita Verus VIII, 1<br />
Ammiano Marcelino Asia AM Hist XXXI 6.24<br />
Duncan-Jones* Asia Central** JRA, 1996; 9: 108-136<br />
Muñoz Sanz China Presente trabajo
Dinastía Han <strong>de</strong>l este<br />
(25-225 d. C.),<br />
reino <strong>de</strong> (China),<br />
posible origen<br />
<strong>de</strong> la epi<strong>de</strong>mia antonina
164<br />
d.C.<br />
Dinastía Han <strong>de</strong>l este<br />
(25-225 d. C.),<br />
reino <strong>de</strong> (China),<br />
posible origen<br />
<strong>de</strong> la epi<strong>de</strong>mia antonina
165<br />
d.C.<br />
164<br />
d.C.<br />
Dinastía Han <strong>de</strong>l este<br />
(25-225 d. C.),<br />
reino <strong>de</strong> (China),<br />
posible origen<br />
<strong>de</strong> la epi<strong>de</strong>mia antonina
167<br />
d.C.<br />
165<br />
d.C.<br />
164<br />
d.C.<br />
Dinastía Han <strong>de</strong>l este<br />
(25-225 d. C.),<br />
reino <strong>de</strong> (China),<br />
posible origen<br />
<strong>de</strong> la epi<strong>de</strong>mia antonina
168<br />
d.C.<br />
167<br />
d.C.<br />
165<br />
d.C.<br />
164<br />
d.C.<br />
Dinastía Han <strong>de</strong>l este<br />
(25-225 d. C.),<br />
reino <strong>de</strong> (China),<br />
posible origen<br />
<strong>de</strong> la epi<strong>de</strong>mia antonina
Extensión <strong>de</strong> la epi<strong>de</strong>mia<br />
Lugares (señalados con una estrella) don<strong>de</strong> se hallaron<br />
las diez piedras inscritas con el oráculo a todos los dioses y diosas<br />
Jones CP. Ten <strong>de</strong>dications ‘To the gods and god<strong>de</strong>sses’ and the Antonine Plague.<br />
JRA 2005; 18: 293-301.
Mortalidad por la epi<strong>de</strong>mia antonina<br />
Autores Tasa <strong>de</strong> letalidad<br />
Otto Seek 50%<br />
Gilliam 1-2%<br />
Litman & Litman 7-10%<br />
Zelener 25%<br />
Disparidad en cuanto a la magnitud <strong>de</strong> la epi<strong>de</strong>mia<br />
(mortalidad)
Mortalidad por la epi<strong>de</strong>mia antonina<br />
Autores Tasa <strong>de</strong> letalidad<br />
Otto Seek 50%<br />
Gilliam 1-2%<br />
Litman & Litman 7-10%<br />
Zelener 25%<br />
Disparidad en cuanto a la magnitud <strong>de</strong> la epi<strong>de</strong>mia<br />
(mortalidad)
Claudio Pompeyano<br />
Claudio Severo<br />
Bruto Presens<br />
Vitrasio Polio<br />
Aufidio Victorino<br />
Cómodo<br />
Marco Aurelio y la muerte<br />
Dernières paroles <strong>de</strong> l'empereur Marc Aurèle<br />
Óleo sobre lienzo, 348 x 260 cms.<br />
Eugène Delacroix, 1844.<br />
Museé <strong>de</strong> Beaux-Arts, Lyon (France).
Marco Aurelio y la muerte<br />
• Contacto personal temprano y dura<strong>de</strong>ro con la muerte<br />
– Vivió la muerte <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 20 personas cercanas en el afecto:<br />
• Su padre Anio Vero III, bisabuelo Lucio Catilio, abuelos paternos (Anio<br />
Vero II y Rupilia Faustina) y maternos (P. Calvisio Tulo y Domicia<br />
Lucila), madre (Domicia), hermano adoptivo y coemperador (Lucio<br />
Vero), once hijos, esposa Ania Galeria Faustina, varios tutores (Frontón)<br />
y preceptores, abuelo adoptivo Adriano y padre adoptivo Antonino Pío<br />
(emperadores)<br />
– Catorce (70%) <strong>de</strong> ellos con menos <strong>de</strong> 50 años:<br />
• padre, madre, once hijos y hermano adoptivo<br />
• Experiencia ‘profesional’ <strong>de</strong> la muerte <strong>de</strong> jóvenes y adultos<br />
– Guerras pártica y marcománica<br />
– Epi<strong>de</strong>mias<br />
– Inundaciones <strong>de</strong>l Tíber<br />
– Hambruna<br />
Dernières paroles <strong>de</strong> l'empereur Marc Aurèle<br />
Óleo sobre lienzo, 348 x 260 cms.<br />
Eugène Delacroix, 1844.<br />
Museé <strong>de</strong> Beaux-Arts, Lyon (France).
Marco Aurelio y la muerte<br />
• La muerte en las Meditaciones<br />
– Cita la muerte (17): M, II, 11, 12, 17; III, 3, 7; IV, 5; V, 33, VI, 2,<br />
24, 28; VII, 20, 58; IX, 3, 21; X, 36; XII, 23, 35.<br />
– Inevitabilidad (10): M, III, 3; IV, 3, 6, 32, 48, 50; V, 33; VI, 47;<br />
VIII, 25, 31.<br />
• I<strong>de</strong>as fundamentales relacionadas con la muerte que expone en las<br />
Meditaciones, la muerte <strong>de</strong>be aceptarse.<br />
– obra inevitable <strong>de</strong> la naturaleza<br />
– no se libra nadie pues alcanza a todos con in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> su<br />
categoría o condición (filósofos, emperadores, médicos,<br />
etcétera)<br />
– no supone un mal para quien la sufre<br />
– es algo natural, uno se <strong>de</strong>be preparar para la muerte pues la<br />
vida carece <strong>de</strong> interés<br />
– ¿qué viene <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la muerte?: o hay otra vida o no hay<br />
nada<br />
Dernières paroles <strong>de</strong> l'empereur Marc Aurèle<br />
Óleo sobre lienzo, 348 x 260 cms.<br />
Eugène Delacroix, 1844.<br />
Museé <strong>de</strong> Beaux-Arts, Lyon (France).
Marco Aurelio y la muerte<br />
• La muerte en las Meditaciones<br />
– Cita la muerte (17): M, II, 11, 12, 17; III, 3, 7; IV, 5; V, 33, VI, 2,<br />
24, 28; VII, 20, 58; IX, 3, 21; X, 36; XII, 23, 35.<br />
– Inevitabilidad (10): M, III, 3; IV, 3, 6, 32, 48, 50; V, 33; VI, 47;<br />
VIII, 25, 31.<br />
• I<strong>de</strong>as fundamentales relacionadas con la muerte que expone en las<br />
Meditaciones, la muerte <strong>de</strong>be aceptarse.<br />
– obra inevitable <strong>de</strong> la naturaleza<br />
– no se libra nadie pues alcanza a todos con in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> su<br />
categoría o condición (filósofos, emperadores, médicos,<br />
etcétera)<br />
– no supone un mal para quien la sufre<br />
– es algo natural, uno se <strong>de</strong>be preparar para la muerte pues la<br />
vida carece <strong>de</strong> interés<br />
– ¿qué viene <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la muerte?: o hay otra vida o no hay<br />
nada<br />
Dernières paroles <strong>de</strong> l'empereur Marc Aurèle<br />
Óleo sobre lienzo, 348 x 260 cms.<br />
Eugène Delacroix, 1844.<br />
Museé <strong>de</strong> Beaux-Arts, Lyon (France).
El modo <strong>de</strong> sentir la enfermedad<br />
‘…que estootras no nos pertenecen, y que por esto no nos han <strong>de</strong> perturbar ni afligir’<br />
• Influencia <strong>de</strong> Antonino Pío:<br />
– ‘Después <strong>de</strong> los ataques agudos <strong>de</strong> dolor <strong>de</strong> cabeza volver al punto con<br />
vigor y energía a las tareas habituales’ (M, I, 16)<br />
– ‘Ser fuerte y resistente y en ambas cosas ser sobrio, como en la<br />
enfermedad <strong>de</strong> Máximo’ (M, I, 16)<br />
• Influencia <strong>de</strong> sus preceptores<br />
– ‘De Apolonio [<strong>de</strong> Calcis] : el ser siempre inalterable, en los<br />
agudos dolores, en la pérdida <strong>de</strong> un hijo, en las enfermeda<strong>de</strong>s<br />
prolongadas’ (M, I, 8).<br />
– ‘De [Claudio] Máximo: el buen ánimo en todas las<br />
circunstancias y especialmente en las enfermeda<strong>de</strong>s’ (M, I, 15).<br />
• Influencia <strong>de</strong> Heráclito <strong>de</strong> Éfeso: presente, fluir <strong>de</strong>l tiempo<br />
• Influencia <strong>de</strong> Epicteto y otros filósofos (estoicismo)<br />
• Su propia (estoica) visión <strong>de</strong> ser incardinado en la naturaleza<br />
– El dios interior<br />
– Inmanencia (ente intrínseco <strong>de</strong> un cuerpo) versus trascen<strong>de</strong>ncia<br />
La muerte <strong>de</strong> Sócrates<br />
Jean Louis David (1748-1825)
Opiniones varias sobre la<br />
causa <strong>de</strong> la muerte <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />
• Asesinado por envenenamiento<br />
– Dión Casio, Díaz <strong>de</strong> Miranda<br />
• Murió por la ‘peste’<br />
– Julio Capitolino, Niebuhr, Díaz <strong>de</strong><br />
Miranda, Zinsser, García Gual, McLynn<br />
• De ‘enfermedad’<br />
– Herodiano, Sexto Aurelio Víctor,<br />
fray Antonio <strong>de</strong> Guevara<br />
• Problema estomacal<br />
– Ernest Renan<br />
• No se sabe<br />
– Birley (¿Para qué especular?)
Nuestra opinión sobre la<br />
causa <strong>de</strong> la muerte <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />
• Dato cierto. La fecha <strong>de</strong> su muerte<br />
– El diecisiete <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong>l <strong>180</strong> d.C., junto al río Danubio (Julio<br />
Capitolino, Herodiano, Sexto Aurelio Víctor...)<br />
• Dato no resuelto. El lugar <strong>de</strong> la muerte<br />
– El evento final probablemente ocurrió en Vindobona (la actual<br />
Viena), según Sexto Aurelio Víctor (16.4, 12, 14, 17), o en Sirmio,<br />
en la baja Hungría, según Tertuliano (Apol, 25).<br />
• Dato especulativo. La causa <strong>de</strong> la muerte<br />
– Casi todos los autores apoyan la hipótesis <strong>de</strong> la ‘peste’ (viruela)<br />
– Nadie dice que él tuviera algunos <strong>de</strong> los síntomas y signos<br />
– Lo mismo cabe <strong>de</strong>cir para otras etiologías:<br />
• Tifus exantemático, fiebre tifoi<strong>de</strong>a, gripe esporádica o epidémica,<br />
<strong>de</strong>ngue, fiebres hemorrágicas víricas, paludismo, peste bubónica,<br />
ántrax.<br />
• Dato literario. El po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> la imaginación<br />
– El relato figurado -y nada fiable- <strong>de</strong> fray Antonio <strong>de</strong> Guevara
Nuestra opinión sobre la<br />
causa <strong>de</strong> la muerte <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />
• Nuestro razonamiento, entre cierto y especulativo<br />
– Lo cierto:<br />
• Falleció por un cuadro febril agudo provocado por una grave<br />
enfermedad<br />
– siete días <strong>de</strong> evolución (fiebre <strong>de</strong> corta evolución)<br />
• Los factores asociados <strong>de</strong> agravamiento favorecieron o<br />
aceleraron la muerte<br />
– Negativa a beber, negativa a comer, abandono a su suerte<br />
• No es posible, hasta hoy, i<strong>de</strong>ntificar la enfermedad mortal<br />
– Lo especulativo: Meditar, reflexionar con hondura, teorizar<br />
• Amplio diagnóstico diferencial (opinión)<br />
• No <strong>de</strong>bió <strong>de</strong> ser viruela (opinión)
Estatua ecuestre, en bronce dorado, <strong>de</strong> Marco Aurelio. 176 d.C.<br />
Museo Capitolino, Roma.<br />
‘Que todo es opinión’<br />
[Meditaciones II, 15]
HISTORIA CLÍNICA<br />
Nombre: Marco Aurelio Antonino<br />
Nacimiento: Roma, 26 abril <strong>121</strong> d. C.<br />
Muerte: Vindobonna, 17 marzo <strong>180</strong> d. C.<br />
Profesión: Emperador (16º) <strong>de</strong> Roma<br />
Marco Aurelio Antonino Augusto.<br />
Fragmento <strong>de</strong> un retrato en bronce, posterior a 170 d.C.<br />
Museo <strong>de</strong>l Louvre, París<br />
PATOBIOGRAFÍA<br />
Conclusiones<br />
Pa<strong>de</strong>ció una enfermedad respiratoria crónica<br />
expresada como hemoptisis<br />
Muy probablemente también sufrió algún<br />
trastorno digestivo<br />
Pa<strong>de</strong>ció trastornos <strong>de</strong>l sueño (insomnio)<br />
Pudo sufrir alguna forma <strong>de</strong> trastorno <strong>de</strong>l<br />
estado <strong>de</strong>l ánimo (distimia)<br />
Consumió sustancias psicoactivas (opio)<br />
El origen remoto <strong>de</strong> sus pa<strong>de</strong>cimientos pudo<br />
iniciarse en la infancia<br />
No fue afectado por la epi<strong>de</strong>mia antonina<br />
(¿viruela?) (167 d. C.), ¿China <strong>de</strong> Han?<br />
Murió por una enfermedad febril aguda<br />
agravada por otros factores
HISTORIA CLÍNICA<br />
Nombre: Marco Aurelio Antonino<br />
Nacimiento: Roma, 26 abril <strong>121</strong> d. C.<br />
Muerte: Vindobonna, 17 marzo <strong>180</strong> d. C.<br />
Profesión: Emperador (16º) <strong>de</strong> Roma<br />
PATOBIOGRAFÍA<br />
Conclusiones<br />
Pa<strong>de</strong>ció una enfermedad respiratoria crónica<br />
expresada como hemoptisis<br />
Muy probablemente también sufrió algún<br />
trastorno digestivo<br />
Pa<strong>de</strong>ció trastornos <strong>de</strong>l sueño (insomnio)<br />
Pudo sufrir alguna forma <strong>de</strong> trastorno <strong>de</strong>l<br />
estado <strong>de</strong>l ánimo (distimia)<br />
Consumió sustancias psicoactivas (opio)<br />
El origen remoto <strong>de</strong> sus pa<strong>de</strong>cimientos pudo<br />
iniciarse en la infancia<br />
No fue afectado por la epi<strong>de</strong>mia antonina<br />
(¿viruela?) (167 d. C.), ¿China <strong>de</strong> Han?<br />
Murió por una enfermedad febril aguda<br />
agravada por otros factores