14.05.2013 Views

121-180 d. C. - Area de Salud de Badajoz

121-180 d. C. - Area de Salud de Badajoz

121-180 d. C. - Area de Salud de Badajoz

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

‘Sententia<br />

Platonis semper<br />

in ore<br />

illius fuit,<br />

florere civitates<br />

si aut<br />

philosophi<br />

imperarent<br />

aut<br />

imperantes<br />

philosopharentur’<br />

(Hist Aug,<br />

Marcus Antoninus<br />

Philosophus 27,7)<br />

‘Siempre tuvo en<br />

sus labios la<br />

sentencia <strong>de</strong><br />

Platón, según la<br />

cual las ciuda<strong>de</strong>s<br />

son florecientes si<br />

las gobiernan<br />

filósofos, o si los<br />

gobernantes<br />

practican la<br />

filosofía’<br />

(Hist Aug, b<br />

Marco Antonino el<br />

filósofo 27,7)


Marco Aurelio distribuyendo pan al pueblo, 1765<br />

Óleo sobre lienzo, 300 x 301 cms<br />

Joseph Marie Vien (1716-<strong>180</strong>9)<br />

Museé <strong>de</strong> Picardies, Amien (France)


1. Introducción<br />

Guión expositivo<br />

2. Objetivos e hipótesis <strong>de</strong> trabajo<br />

3. Metodología analítica<br />

4. Fuentes <strong>de</strong> consulta<br />

5. Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />

6. Conclusiones<br />

Estatua <strong>de</strong> Marco Aurelio adulto<br />

Museo Capitolino, Roma.


El interés general por Marco Aurelio<br />

Siglo II. d. C Siglo XXI. d. C<br />

1832 años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su muerte<br />

• Dión Casio<br />

• Herodiano <strong>de</strong> Antioquía<br />

• Claudio Galeno<br />

• Marco Cornelio Frontón<br />

• Aulo Gelio<br />

• Luciano <strong>de</strong> Samosata<br />

• Julio Capitolino<br />

• Flavio Eutropio<br />

• Eusebio <strong>de</strong> Cesárea<br />

• Sexto Aurelio Víctor<br />

• Paulo Orosio<br />

• Antonio <strong>de</strong> Guevara<br />

• Jean Astruc<br />

• Barthold G. Niehbur<br />

• Edward Gibbon<br />

• Joseph Ernest Renan<br />

• Arthur S. Farquharson<br />

• Pierre Hadot<br />

• Henry Dwight Sedgwick<br />

• Herbert W. Benario<br />

• Anthony Birley<br />

• Frank McLynn


El interés general por Marco Aurelio<br />

• Julián el apóstata<br />

• (San) Agustín <strong>de</strong> Hipona<br />

• Boecio<br />

• Tomás <strong>de</strong> Kempis<br />

• Michel <strong>de</strong> Montaigne<br />

• Tomás Moro<br />

• Thomas Gataker<br />

• Baruch Spinoza<br />

• Thomas Browne<br />

• Nicolás Maquiavelo<br />

• Blaise Pascal<br />

• C. L. <strong>de</strong> Secondat Montesquieu<br />

• Alexan<strong>de</strong>r Pope<br />

1832 años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su muerte<br />

Intelectuales, escritores, filósofos, estadistas, científicos…<br />

• René Descartes<br />

• François Marie Arouet Voltaire<br />

• Adam Smith<br />

• Immanuel Kant<br />

• Johann Wolfgang von Goethe<br />

• Charles Darwin<br />

• Fre<strong>de</strong>rick Nietzsche<br />

• Arthur Schopenhauer<br />

• John Stuart Mill<br />

• Walter Pater<br />

• Jean Jacques Rousseau<br />

• Jan Christian Smuts


¿Por qué estamos interesados en un emperador<br />

romano que vivió hace dos mil años?*<br />

ATRACTIVOS<br />

• Personaje histórico: excepcional<br />

• Persona (lidad): un misterio<br />

• Historia clínica: compleja. Muy interesante<br />

plantear el diagnóstico diferencial<br />

• Modo <strong>de</strong> encarar la enfermedad y la<br />

muerte: mo<strong>de</strong>lo paradigmático <strong>de</strong> ejercer<br />

la faena <strong>de</strong>l existir (pensamiento estoico)<br />

(*) McLynn (2009, p. XI)


¿Por qué estamos interesados en un<br />

emperador romano que vivió hace<br />

dos mil años?*<br />

GALENO<br />

‘PESTE’<br />

ENFERMEDAD<br />

MUERTE<br />

ESTOICISMO<br />

(*) McLynn (2009, p. XI)


¿Qué problemas <strong>de</strong> salud se le<br />

atribuyen a Marco Aurelio?<br />

1. Tuvo una salud precaria <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la infancia<br />

2. Pa<strong>de</strong>ció problemas abdominales y torácicos (vida<br />

adulta)<br />

3. Fue adicto al opio (tríaca o teríaca magna <strong>de</strong><br />

Andrómaco) y consumió mandrágora<br />

4. Se asegura que fue afectado por la epi<strong>de</strong>mia (‘peste’)<br />

antonina o <strong>de</strong> Galeno (164/5-170 d. C.)<br />

5. Se sostiene que la ‘peste’ fue la causa <strong>de</strong> su muerte


2. Objetivos <strong>de</strong> la investigación<br />

1. Primarios<br />

a) Estudiar los problemas ‘reales’ <strong>de</strong> salud<br />

b) Indagar sobre la causa (probable/posible) <strong>de</strong> muerte<br />

2. Secundarios<br />

a) Análisis <strong>de</strong> su forma <strong>de</strong> enten<strong>de</strong>r/aceptar la enfermedad<br />

b) Análisis <strong>de</strong>l modo <strong>de</strong> encarar la muerte


2. Hipótesis <strong>de</strong> trabajo<br />

• Sus problemas <strong>de</strong> salud pudieron:<br />

– tener un remoto origen en la infancia<br />

– se manifestaron durante la edad adulta<br />

– afectaron a la esfera psíquica y a la orgánica<br />

– probablemente no fue afectado por la epi<strong>de</strong>mia antonina<br />

– la causa <strong>de</strong> muerte no <strong>de</strong>bió <strong>de</strong> ser la ‘peste’


3. Metodología analítica<br />

Escollos y ventajas previos<br />

Carencias Experiencia<br />

Problemas metodológicos


Metodología analítica<br />

Escollos y ventajas previos<br />

• Carencias<br />

– Biografía (psicobiografía)<br />

– Historia<br />

– Historiografía/Historiología<br />

– Psicología<br />

– Filología griega y latina<br />

• Experiencia<br />

– Humanida<strong>de</strong>s<br />

– Clínica (historias clínicas)<br />

– Patología Infecciosa<br />

• Problemas metodológicos


Metodología analítica<br />

Escollos y ventajas previos<br />

• Carencias<br />

– Biografía (psicobiografía)<br />

– Historia<br />

– Historiografía/Historiología<br />

– Psicología<br />

– Filología griega y latina<br />

• Experiencia<br />

– Humanida<strong>de</strong>s<br />

– Clínica (historias clínicas)<br />

– Patología Infecciosa<br />

• Problemas metodológicos<br />

• Advertencia<br />

‘En todo tipo <strong>de</strong> conocimientos<br />

vale más, en mi opinión, ser<br />

totalmente inexperto e inculto<br />

que el ser ambas cosas a<br />

medias. En efecto, el que es<br />

consciente <strong>de</strong> que está privado<br />

<strong>de</strong> un conocimiento se arriesga<br />

menos y, por ello, con menos<br />

facilidad cae en el precipicio: la<br />

<strong>de</strong>sconfianza, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, está<br />

reñida con el atrevimiento. Pero<br />

cuando alguien muestra como<br />

cosa realmente cierta algo que<br />

conoce a la ligera, su falsa<br />

seguridad le hace resbalar <strong>de</strong><br />

múltiples formas’<br />

Frontón, 1992, p. 39.


Metodología analítica<br />

Escollos y ventajas previos<br />

• Carencias<br />

– Biografía (psicobiografía)<br />

– Historia<br />

– Historiografía/Historiología<br />

– Psicología<br />

– Filología griega y latina<br />

• Experiencia<br />

– Humanida<strong>de</strong>s<br />

– Clínica (historias clínicas)<br />

– Patología Infecciosa<br />

• Problemas metodológicos<br />

José<br />

<strong>de</strong><br />

Letamendi<br />

Gregorio Marañón y Pío Baroja<br />

París, 1939<br />

(Fotografía <strong>de</strong> la Diputación Foral <strong>de</strong> Guipuzcoa)


Metodología analítica<br />

Problemas metodológicos<br />

Busto en oro <strong>de</strong> Marco Aurelio, <strong>180</strong> d. C.<br />

Museo suizo <strong>de</strong> Avenches.<br />

• Patografía versus patobiografía<br />

• Psicobiografía y psicohistoria<br />

• Diagnóstico retrospectivo


Metodología analítica<br />

Problemas metodológicos<br />

3. Diagnóstico restrospectivo. El peligro <strong>de</strong>l presentismo<br />

•Modo <strong>de</strong> análisis histórico en el que las i<strong>de</strong>as y perspectivas actuales<br />

(presentes) se introducen anacrónicamente en la interpretación <strong>de</strong>l<br />

pasado.<br />

– Jon Arrizabalaga (1991, pp. 17-26/2002, p. 57):<br />

» ‘Tal es el caso <strong>de</strong> las patobiografías históricas, un área <strong>de</strong> trabajo que, en<br />

razón <strong>de</strong> la usual espectacularidad <strong>de</strong> sus resultados, con frecuencia posee<br />

una <strong>de</strong>sproporcionada «visibilidad» social, a pesar <strong>de</strong> la condición<br />

«amateur» <strong>de</strong> la mayoría <strong>de</strong> sus cultivadores’.<br />

» ‘La nominación <strong>de</strong> las enfermeda<strong>de</strong>s pasadas con etiquetas diagnósticas<br />

obtenidas <strong>de</strong>l marco representacional <strong>de</strong> la medicina mo<strong>de</strong>rna, mientras<br />

más atrás se viaja en el tiempo, mayor es la dificultad en hacerlo bien’.<br />

– Mirko Grmek (1995, p. 69)<br />

» ‘El diagnóstico retrospectivo <strong>de</strong> enfermeda<strong>de</strong>s antiguas, a partir <strong>de</strong><br />

testimonios escritos, es una empresa <strong>de</strong>licada y difícil, siempre hipotética,<br />

muchas veces problemática y, quizá, imposible’.


4. Fuentes <strong>de</strong> consulta<br />

• Autobiográfica<br />

– Marco Aurelio Antonino (<strong>121</strong>-<strong>180</strong> d. C.)<br />

• Meditaciones<br />

• Clásicas (siglo II)<br />

– Historiadores/escritores (casi) coetáneos<br />

• Marco Cornelio Frontón (100-170 d. C.?)<br />

– Epistolario<br />

• Claudio Galeno (130-200 d. C.)<br />

– Opera omnia<br />

• Dión Casio Coceyano (155/164-229 d. C.)<br />

– Historia romana<br />

• Aulo Gelio (126/130-><strong>180</strong>?)<br />

– Noctes Atticae<br />

• Postclásicas (siglos III-V)<br />

– Historiadores/escritores más tardíos<br />

• Julio Capitolino: Historia Augusta<br />

• Herodiano <strong>de</strong> Antioquía, Flavio Eutropio, Eusebio <strong>de</strong> Cesárea, Sexto Aurelio<br />

Víctor, Paulo Orosio<br />

• Historiadores y biógrafos (siglos XVIII-XXI)<br />

– Gibbon, Niebuhr, Farquharson, Pierre Hadot, Frank McLynn, Anthony Birley<br />

• Otras fuentes. Referencias espaciotemporales y págínas Web


Fuentes <strong>de</strong> consulta<br />

• Autobiográfica<br />

– Marco Aurelio Antonino (<strong>121</strong>-<strong>180</strong> d. C.)<br />

• Meditaciones<br />

• Clásicas (siglo II)<br />

– Historiadores/escritores (casi) coetáneos<br />

• Marco Cornelio Frontón (100-170 d. C.?)<br />

– Epistolario<br />

• Claudio Galeno (130-200 d. C.)<br />

– Opera omnia<br />

• Dión Casio Coceyano (155/164-229 d. C.)<br />

– Historia romana<br />

• Aulo Gelio (126/130-><strong>180</strong>?)<br />

– Noctes Atticae<br />

• Postclásicas (siglos III-V)<br />

– Historiadores/escritores más tardíos<br />

• Julio Capitolino: Historia Augusta<br />

• Herodiano <strong>de</strong> Antioquía, Flavio Eutropio, Eusebio <strong>de</strong> Cesárea, Sexto Aurelio<br />

Víctor, Paulo Orosio<br />

• Historiadores y biógrafos (siglos XVIII-XXI)<br />

– Gibbon, Niebuhr, Farquharson, Pierre Hadot, Frank McLynn, Anthony Birley<br />

• Otras fuentes. Referencias espaciotemporales y págínas Web


Fuentes <strong>de</strong> consulta<br />

• Autobiográfica<br />

– Marco Aurelio Antonino (<strong>121</strong>-<strong>180</strong> d. C.)<br />

• Meditaciones (libro I) Farquharson/Gredos/Cátedra (85)<br />

• Clásicas (siglo II)<br />

– Historiadores/escritores (casi) coetáneos<br />

• Marco Cornelio Frontón (100-170 d. C.?)<br />

– Epistolario: Haines-Loeb/Palacios Martín-Gredos<br />

» 212/117 escritas por Frontón<br />

» 79 (67,5%) dirigidas a Marco Aurelio<br />

» 57 (48,7%) tratan <strong>de</strong> salud<br />

• Claudio Galeno (130-200 d. C.)<br />

– Claudii Galeni Opera omnia: Kühn<br />

» libros V, VII, XIV, XIX<br />

» ‘peste’: III, V, VII, IX; X, XII, XV, XVII, XIX<br />

• Dión Casio Coceyano(155/164-229 d. C.)<br />

– Historia romana: Loeb-Cary<br />

» libro 70 (el reinado <strong>de</strong> Antonino Pío, en un texto muy fragmentario), 71<br />

(Epítome <strong>de</strong>l libro LXXI), 72 (Epítome <strong>de</strong>l libro LXXII, don<strong>de</strong> se relata la<br />

muerte <strong>de</strong>l emperador) y 73 (Epítome <strong>de</strong>l libro LXXII, el reinado <strong>de</strong> Cómodo)<br />

• Postclásicas (siglos III-V)<br />

– Historiadores/escritores más tardíos<br />

• Julio Capitolino<br />

– Historia Augusta: Akal Clásica-Picón y Cascón/Loeb-LacusCurtius<br />

» Vida <strong>de</strong> Antonino Pío, Vida <strong>de</strong> Marco Aurelio, Vida <strong>de</strong> Vero


Escollos (más) <strong>de</strong> las<br />

fuentes <strong>de</strong> consulta<br />

• Escasez <strong>de</strong> datos<br />

–Biográficos<br />

• Marco Aurelio, Frontón, Dión Casio, Historia Augusta<br />

–Patográficos/Patobiográficos<br />

• Marco Aurelio<br />

• Galeno<br />

• Apenas en los biógrafos<br />

• Muy poco en los historiadores<br />

• No son originales<br />

• Cuestionamiento <strong>de</strong>l rigor histórico<br />

–Historia Augusta<br />

–A otros/as autores y obras


•A Julio Capitolino y la Historia Augusta:<br />

Críticas a las fuentes<br />

– Niebuhr:<br />

•’No hay peores fuentes históricas que la <strong>de</strong> los escritores <strong>de</strong> la Historia Augusta.<br />

Todos ellos, sin excepción, son personas <strong>de</strong> la mayor incapacidad’ (1849, p. 255, nota<br />

11).<br />

– Mommsen es implacable en su juicio:<br />

•niega que sea ‘una mera fuente contaminada sino una auténtica alcantarilla’<br />

(Birley, 2010, p. 333).<br />

– Long<br />

•Biógrafo en<strong>de</strong>ble (2005, p. 78)<br />

– Marguerite Yourcenar:<br />

•‘…eminentes eruditos han podido suponer razonablemente que es una impostura casi<br />

total, don<strong>de</strong> a falta <strong>de</strong> otra cosa po<strong>de</strong>mos encontrar un refrito <strong>de</strong> verdad’ (‘Las caras<br />

<strong>de</strong> la historia en la Historia Augusta’, p. 9)<br />

• ‘Encontramos en él [el libro] la opinión al estado puro, es <strong>de</strong>cir, impuro’ (Ibi<strong>de</strong>m, p.<br />

24)<br />

– Anthony Birley la califica <strong>de</strong> ‘terreno minado’. Los autores no existieron nunca<br />

– Vicente Picón y Antonio Cascón:<br />

•‘…escaso valor literario y con una narración <strong>de</strong>smañada, sinuosa e irregular’ (Hist<br />

Aug, 1989, p. 31).


• A Claudio Galeno<br />

– Información dispersa<br />

– Imitación <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo previo<br />

Críticas a las fuentes<br />

• A Dión Casio:<br />

– ‘… vago cuadro impresionista <strong>de</strong> eventos…’ (Ernest Cary)<br />

– Rasgos hagiográficos (Marco Aurelio), parcialidad, prejuicios (Faustina,<br />

Cómodo). Cronista chismoso (Garcìa Gual)<br />

– Su punto <strong>de</strong> vista está sesgado (Birley, p. 34)<br />

– El más maligno <strong>de</strong> los historiadores (Long, 2005, p. 78)<br />

• A Marco Cornelio Frontón<br />

– Menor valor literario e historiográfico <strong>de</strong> las cartas <strong>de</strong> lo que se pensó<br />

(Varios)<br />

– Hipocondríaco<br />

– Las cartas están llenas <strong>de</strong> trivialida<strong>de</strong>s y cotilleos…/estilo artificial (Birley,<br />

p. 34)<br />

• A las Meditaciones <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />

– ‘Son <strong>de</strong> sobra conocidas entre los eruditos las dificulta<strong>de</strong>s lingüísticas que<br />

surgen a cada paso al intentar la versión <strong>de</strong> esta obra, <strong>de</strong>bidas<br />

particularmente a la corrupción <strong>de</strong>l texto griego’. (Olañeta, 2008, p. 168)


5. Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />

• Perfil físico y<br />

espiritual<br />

• Historia clínica<br />

Marco Aurelio<br />

Proyecto Gutemberg


Perfil físico<br />

• Constitución física<br />

normal, sin <strong>de</strong>fectos<br />

• No marcas o señales<br />

faciales<br />

• Bien proporcionado (en<br />

torno a la estatura media<br />

<strong>de</strong> la época: 1,70 m)<br />

• Pelo rizado y barba<br />

abundante (filosófica)<br />

Patobiografía<br />

Estatua <strong>de</strong> Marco Aurelio.<br />

Museo <strong>de</strong>l Louvre, París.


Patobiografía<br />

Marco Aurelio.<br />

Obra <strong>de</strong> un escultor romano (siglo II d.C.).<br />

Museo Arqueológico, Éfeso (Grecia).<br />

Perfil espiritual<br />

• Educado y amable<br />

• en el ambiente doméstico:<br />

familia, criados, amigos<br />

• en el ámbito profesional:<br />

co-emperador Lucio Vero,<br />

senado, tropas <strong>de</strong>l ejército,<br />

adversarios y enemigos<br />

• Culto: formación helenística,<br />

filosofía estoica<br />

• Autocrítico, exigente, austero,<br />

pacífico, generoso, justo,<br />

trabajador<br />

• Carácter muy reservado,<br />

introvertido, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la infancia<br />

• Carente <strong>de</strong> sentido <strong>de</strong>l humor


Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />

Historia clínica<br />

• Anamnesis [αναμνησις]<br />

– Concepto:<br />

• ‘Arte <strong>de</strong>l examen clínico que<br />

reúne todos los datos<br />

personales, hereditarios y<br />

familiares <strong>de</strong>l enfermo,<br />

anteriores a la enfermedad’<br />

– Fuentes anamnésicas<br />

Detalle <strong>de</strong> Marco Aurelio.<br />

Museo <strong>de</strong>l Louvre, París


Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />

Historia clínica<br />

• Anamnesis [αναμνησις]<br />

– Concepto:<br />

• ‘Historia clínica que reúne todos los<br />

datos epi<strong>de</strong>miológicos, familiares<br />

y personales <strong>de</strong>l enfermo,<br />

anteriores y actuales respecto a la<br />

enfermedad’<br />

– Fuentes anamnésicas:<br />

• Meditaciones (I, II, III…)<br />

• Testimonios <strong>de</strong> los<br />

historiadores y biógrafos<br />

Detalle <strong>de</strong> Marco Aurelio.<br />

Museo <strong>de</strong>l Louvre, París


Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />

Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes epi<strong>de</strong>miológicos<br />

• Viajes al extranjero<br />

– Poco viajero en tiempos <strong>de</strong> paz/mucho en tiempos <strong>de</strong><br />

guerra (Adriano versus Antonio Pío)<br />

• Consumo <strong>de</strong> alcohol y tóxicos<br />

– Bebía vino con regularidad. No borracheras T C C N T<br />

– No pa<strong>de</strong>ció saturnismo<br />

– No tuvo episodios tóxicos por consumir setas<br />

• Hábito sexual / infecciones <strong>de</strong> transmisión sexual<br />

– Se inició tardíamente en el sexo<br />

– Heterosexual activo, contrario a la homo/bisexualidad<br />

– No tuvo amantes ni jóvenes mancebos<br />

• Dieta y consumo <strong>de</strong> alimentos o bebidas <strong>de</strong> riesgo<br />

epi<strong>de</strong>miológico<br />

– Muy austero a la hora <strong>de</strong> comer: poco y <strong>de</strong> noche<br />

• Contacto con animales reservorios <strong>de</strong> infecciones<br />

zoonóticas<br />

– Codornices, caballos, osos, jabalíes<br />

Lustratio<br />

Marco Aurelio realiza el ritual<br />

<strong>de</strong> Purificación sobre un<br />

altar portátil. La escena<br />

también representa<br />

la pietas <strong>de</strong>l<br />

emperador y el mantenimiento<br />

<strong>de</strong> las obligaciones para<br />

con los dioses.


Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />

Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes epi<strong>de</strong>miológicos<br />

• Viajes al extranjero<br />

– Poco viajero en tiempos <strong>de</strong> paz/mucho en tiempos <strong>de</strong><br />

guerra<br />

• Consumo <strong>de</strong> alcohol y tóxicos<br />

– Bebía vino con regularidad. No borracheras<br />

– No pa<strong>de</strong>ció saturnismo<br />

– No tuvo episodios tóxicos por consumir setas<br />

• Hábito sexual e infecciones <strong>de</strong> transmisión sexual<br />

– Se inició tardíamente en el sexo<br />

– Heterosexual activo, contrario a la homo/bisexualidad<br />

– No tuvo amantes ni jóvenes mancebos<br />

• Dieta y consumo <strong>de</strong> alimentos o bebidas <strong>de</strong> riesgo<br />

epi<strong>de</strong>miológico<br />

– Muy austero a la hora <strong>de</strong> comer: poco y <strong>de</strong> noche<br />

• Contacto con animales reservorios <strong>de</strong> infecciones<br />

zoonóticas<br />

– Caballos, osos, jabalíes<br />

Lustratio<br />

Marco Aurelio realiza el ritual <strong>de</strong><br />

Purificación sobre un altar portátil.<br />

La escena también<br />

representa la pietas <strong>de</strong>l emperador<br />

y el mantenimiento<br />

<strong>de</strong> las obligaciones para<br />

con los dioses.


Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />

Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes familiares<br />

Busto <strong>de</strong> mármol <strong>de</strong> Marco Aurelio.<br />

Autor anónimo (¿siglo XVI?).<br />

Colección Real. Museo <strong>de</strong>l Prado, Madrid<br />

• Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sus<br />

bisabuelos, abuelos,<br />

padres y hermana Ania<br />

Cornificia Faustina<br />

• Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> su<br />

hermano adoptivo Lucio<br />

Vero<br />

• Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> su<br />

esposa e hijos<br />

• Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los<br />

tutores y maestros


HIJOS DE MARCO AURELIO Y FAUSTINA II<br />

(or<strong>de</strong>n más probable <strong>de</strong> nacimiento)<br />

1. Domicia Faustina * (147-151 d. C.)<br />

2. Tito Antonino (gemelo <strong>de</strong> 3) (149-149 d. C.)<br />

3. Tito Elio Aurelio (gemelo <strong>de</strong> 2) (149-149 d. C.)<br />

4. Ania Aurelia Galeria Lucila (150-182 ? d. C.)<br />

5. Ania Galeria Aurelia Faustina (¿?-165? d. C.)<br />

6. Tito Elio Antonino (152 d. C.-¿?)<br />

7. IGR IV 1399 [1] (157/158 d. C.-?)<br />

8. Ania Aurelia Fadila * (159-211 d. C. ?)<br />

9. Ania Cornificia Faustina Minor * (160-213 d. C.)<br />

10. Tito Aurelio Fulvo Antonino * (161-165 d. C.)<br />

11. Lucio Aurelio Cómodo Antonino * (161-192 d. C.)<br />

12. Marco Anio Vero (César en 166 ) * (162-169 d. C.)<br />

13. Adriano (152-157 d. C<br />

14. Vibia Aurelia Sabina (170-¿ d. C.)<br />

[1] Las siglas IGR equivalen a Inscriptiones Graecae ad Res Romanas pertinentes.<br />

* Está documentada alguna enfermedad<br />

Ania Galeria Faustina II<br />

(125/130-175 d. C.)<br />

Museo <strong>de</strong>l Louvre<br />

París


Relación <strong>de</strong> maestros, preceptores y tutores <strong>de</strong> Marco Aurelio durante su infancia y<br />

juventud (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los 6-7 años hasta los 25)<br />

NOMBRE ORIGEN ENSEÑANZA<br />

Diogneto Pintura<br />

Andron Geometría<br />

Gémino Drama y música<br />

Euforión Literatura<br />

Trosio Aper Pola (Italia) Latín<br />

Tuticio Próculo Sicca Veneria (África) Latín<br />

Alejandro el Platonista Seleucia Elementos <strong>de</strong> retórica y<br />

19<br />

Alejandro el Gramático<br />

Caninio Celer<br />

Cotiateo (Siria)<br />

Grecia<br />

filosofía platónica<br />

Gramática<br />

Griego y retórica elemental 12<br />

Aninio Macer Grecia Oratoria<br />

Lucio Volusio Meciano Roma Jurispru<strong>de</strong>ncia<br />

Sexto <strong>de</strong> Queronea Boecia (Grecia) Filosofía estoica<br />

Cina Cátulo Filosofía estoica<br />

Apolonio <strong>de</strong> Calcedonia Colchis (Georgia) Filosofía estoica<br />

Claudio Severo Arabiano Arabia. Vivía en Pompeyópolis<br />

(Paflagonia, Asia Menor)<br />

Filosofía aristotélica<br />

Claudio Máximo Filosofía estoica<br />

Marco Cornelio Frontón * Cirta (África <strong>de</strong>l Norte) Retórica<br />

Hero<strong>de</strong>s Ático Maratón (Ática) Retórica<br />

Quinto Junio Rústico ¿Roma? Miembro <strong>de</strong> la muy po<strong>de</strong>rosa<br />

familia o gens Junia<br />

Filosofía estoica


Relación <strong>de</strong> maestros, preceptores y tutores <strong>de</strong> Marco Aurelio durante su infancia y<br />

juventud (<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los 6-7 años hasta los 25)<br />

NOMBRE ORIGEN ENSEÑANZA<br />

Diogneto Pintura<br />

Andron Geometría<br />

Gémino Drama y música<br />

Euforión Literatura<br />

Trosio Aper Pola (Italia) Latín<br />

Tuticio Próculo Sicca Veneria (África) Latín<br />

Alejandro el Platonista Seleucia Elementos <strong>de</strong> retórica y<br />

19<br />

Alejandro el Gramático<br />

Caninio Celer<br />

Cotiateo (Siria)<br />

Grecia<br />

filosofía platónica<br />

Gramática<br />

Griego y retórica elemental 12<br />

Aninio Macer Grecia Oratoria<br />

Lucio Volusio Meciano Roma Jurispru<strong>de</strong>ncia<br />

Sexto <strong>de</strong> Queronea Boecia (Grecia) Filosofía estoica<br />

Cina Cátulo Filosofía estoica<br />

Apolonio <strong>de</strong> Calcedonia Colchis (Georgia) Filosofía estoica<br />

Claudio Severo Arabiano Arabia. Vivía en Pompeyópolis<br />

(Paflagonia, Asia Menor)<br />

Filosofía aristotélica<br />

Claudio Máximo Filosofía estoica<br />

Marco Cornelio Frontón * Cirta (África <strong>de</strong>l Norte) Retórica<br />

Hero<strong>de</strong>s Ático Maratón (Ática) Retórica<br />

Quinto Junio Rústico ¿Roma? Miembro <strong>de</strong> la muy po<strong>de</strong>rosa<br />

familia o gens Junia<br />

Filosofía estoica


Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />

Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />

0-15 15-18 18-58<br />

Busto <strong>de</strong> Marco Aurelio niño.<br />

Obra <strong>de</strong> Massimiliano Soldani Benzi.<br />

1710-1711<br />

Museo <strong>de</strong> Liechtenstein<br />

Busto <strong>de</strong> Marco Aurelio joven<br />

(c. 140 d.C).<br />

Colección Albani.<br />

Museos Capitolinos<br />

Busto acorazado (mármol)<br />

<strong>de</strong> Marco Aurelio anciano<br />

Musé <strong>de</strong> Saint Raymond<br />

(Toulouse).


Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />

Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />

– Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la infancia-adolescencia<br />

(años <strong>121</strong>-136 d.C.): Los 15 primeros años<br />

– Dudosa buena salud física (infancia-adolescencia)*<br />

» ‘We know but little of the outward circumstances of those<br />

early years, the names of his masters, the honours he<br />

enjoyed...’ (Farquharson, 1951, p. 13)<br />

– Pudo sufrir <strong>de</strong> <strong>de</strong>sapego infantil (hipótesis)<br />

– Pudo tener predisposición a algún tipo <strong>de</strong> alergia<br />

juvenil (hipótesis)<br />

* La mortalidad infantil era <strong>de</strong>l 50%


Teoría <strong>de</strong>l apego infantil<br />

1. Origen: Teorías sobre el amor (Sigmund Freud, 1856-1939). Padre<br />

putativo <strong>de</strong> la Attachment theory: John Bowlby (1907-90)<br />

‘Una relación emocional especial que implica un intercambio <strong>de</strong><br />

confort, cuidado y placer, o como la propensión <strong>de</strong> los seres<br />

humanos a establecer lazos emocionales fuertes con otras<br />

personas’ (Bowlby, 1969/1977/1982).<br />

2. Características <strong>de</strong>l apego: A) Deseo <strong>de</strong> estar cerca. B) Comodidad y<br />

seguridad (frente a una amenaza). C) Base segura. D) Angustia <strong>de</strong><br />

separación (ansiedad por la ausencia <strong>de</strong> la figura principal).<br />

3. Estilos o patrones<br />

1. Seguro<br />

2. Ansioso-ambivalente<br />

3. Ansioso <strong>de</strong> evitación<br />

4. Desorganizado


Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />

Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />

Busto <strong>de</strong> Marco Aurelio niño.<br />

Obra <strong>de</strong> Massimiliano Soldani Benzi.<br />

1710-1711<br />

Museo <strong>de</strong> Liechtenstein<br />

¿Escasa afectividad<br />

materna?<br />

Autoritaria<br />

Preocupada por su instrucción<br />

Apenas convivieron<br />

Recuerdos <strong>de</strong> adulta<br />

Busto <strong>de</strong> Domicia Galeria Lucila


Cuantificación <strong>de</strong>l texto griego en el libro I<br />

<strong>de</strong> las ‘Meditaciones’<br />

• 3. Παρὰ τῆς μητρὸς τὸ θεοσεβὲς καὶ μεταδοτικὸν καὶ ἀφεκτικὸν οὐ μόνον τοῦ<br />

κακοποιεῖν, ἀλλὰ καὶ τοῦ ἐπὶ ἐννοίας γίνεσθαι τοιαύτης˙ ἔτι δὲ τὸ λιτὸν κατὰ<br />

τὴν δίαιταν καὶ πόῤῥω τῆς πλουσιακῆς διαγωγῆς.<br />

A la madre biológica<br />

Domicia Lucila<br />

32 palabras/195 caracteres<br />

(5,57%)<br />

Al padre adoptivo<br />

Antonio Pío<br />

557 palabras/3569 caracteres<br />

• 16. Παρὰ τοῦ πατρὸς τὸ ἥμερον καὶ μενετικὸν ἀσαλεύτως ἐπὶ τῶν ἐξητασμένως<br />

κριθέντων˙ καὶ τὸ ἀκενόδοξον περὶ τὰς δοκούσας τιμάς˙ καὶ τὸ φιλόπονον καὶ<br />

ἐνδελεχές˙ καὶ τὸ ἀκουστικὸν τῶν ἐχόντων τι κοινωφελὲς εἰσφέρειν ˙ καὶ τὸ<br />

ἀπαρατρέπτως [εἰς] τοῦ κατ ἀξίαν ἀπονεμητικὸν ἑκάστῳ ˙ καὶ τὸ ἔμπειρον ποῦ<br />

μὲν χρεία ἐντάσεως, ποῦ δὲ ἀνέσεως˙ καὶ τὸ παῦσαι τὰ περὶ τοὺς ἔρωτας τῶν<br />

μειρακίων˙ καὶ ἡ κοινονοημοσύνη καὶ τὸ ἐφεῖσθαι τοῖς φίλοις μήτε συνδειπνεῖν<br />

αὐτῷ πάντως μήτε συναποδημεῖν ἐπάναγκες, ἀεὶ δὲ ὅμοιον αὐτὸν<br />

καταλαμβάνεσθαι ὑπὸ τῶν διὰ χρείας τινὰς ἀπολειφθέντων˙ καὶ τὸ ζητητικὸν<br />

ἀκριβῶς ἐν τοῖς συμβουλίοις καὶ ἐπίμονον, † ἀλλ οὐ τό˙ προαπέστη τῆς<br />

ἐρεύνης, ἀρκεσθεὶς ταῖς προχείροις φαντασίαις˙ καὶ τὸ διατηρητικὸν τῶν φίλων<br />

καὶ μηδαμοῦ ἁψίκορον μηδὲ ἐπιμανές˙ καὶ τὸ αὔταρκες ἐν παντὶ καὶ τὸ<br />

φαιδρόν˙ καὶ τὸ πόῤῥωθεν προνοητικὸν καὶ τῶν ἐλαχίστων προδιοικητικὸν<br />

ἀτραγῴδως ˙ καὶ τὸ τὰς ἐπιβοήσεις καὶ πᾶσαν κολακείαν ἐπ αὐτοῦ<br />

‹συ›σταλῆναι˙ καὶ τὸ φυλακτικὸν ἀεὶ τῶν ἀναγκαίων τῇ ἀρχῇ καὶ ταμιευτικὸν τῆς<br />

χορηγίας καὶ ὑπομενετικὸν τῆς ἐπὶ τῶν τοιούτων τινῶν καταιτιάσεως˙ καὶ τὸ<br />

μήτε περὶ θεοὺς δεισίδαιμον μήτε περὶ ἀνθρώπους δημοκοπικὸν ἢ<br />

ἀρεσκευτικὸν ἢ ὀχλοχαρές, ἀλλὰ νῆφον ἐν πᾶσι καὶ βέβαιον καὶ μηδαμοῦ<br />

ἀπειρόκαλον μηδὲ καινοτόμον˙ καὶ τὸ τοῖς εἰς εὐμάρειαν βίου φέρουσί τι, ὧν ἡ<br />

τύχη παρεῖχε δαψίλειαν, χρηστικὸν ἀτύφως ἅμα καὶ ἀπροφασίστως, ὥστε<br />

παρόντων μὲν ἀνεπιτηδεύτως ἅπτεσθαι, ἀπόντων δὲ μὴ δεῖσθαι ˙ καὶ τὸ μηδὲ<br />

ἄν τινα εἰπεῖν μήτε ὅτι σοφιστὴς μήτε ὅτι οὐερνάκλος μήτε ὅτι σχολαστικός, ἀλλ<br />

ὅτι ἀνὴρ πέπειρος, τέλειος, ἀκολάκευτος, προεστάναι δυνάμενος καὶ τῶν<br />

ἑαυτοῦ καὶ ἄλλων. πρὸς τούτοις δὲ καὶ τὸ τιμητικὸν τῶν ἀληθῶς<br />

φιλοσοφούντων, τοῖς δὲ ἄλλοις οὐκ ἐξονειδιστικὸν οὐδὲ μὴν εὐπαράγωγον ὑπ<br />

αὐτῶν ˙ ἔτι δὲ τὸ εὐόμιλον καὶ εὔχαρι οὐ κατακόρως˙ καὶ τὸ τοῦ ἰδίου σώματος<br />

ἐπιμελητικὸν ἐμμέτρως, οὔτε ὡς ἄν τις φιλόζωος οὔτε πρὸς καλλωπισμὸν οὔτε<br />

μὴν ὀλιγώρως, ἀλλ ὥστε διὰ τὴν ἰδίαν προσοχὴν εἰς ὀλίγιστα ἰατρικῆς χρῄζειν ἢ<br />

φαρμάκων καὶ ἐπιθεμάτων [ἐκτός]˙ μάλιστα δὲ τὸ παραχωρητικὸν ἀβασκάνως<br />

τοῖς δύναμίν τινα κεκτημένοις, οἷον τὴν φραστικὴν ἢ τὴν ἐξ ἱστορίας νόμων ἢ<br />

ἐθῶν ἢ ἄλλων τινῶν πραγμάτων, καὶ συσπουδαστικὸν αὐτοῖς , ἵνα ἕκαστοι κατὰ<br />

τὰ ἴδια προτερήματα εὐδοκιμῶσι ˙ πάντα δὲ κατὰ τὰ πάτρια πράςσων, οὐδὲ<br />

αὐτὸ τοῦτο ἐπιτηδεύων φαίνεσθαι, τὸ τὰ πάτρια φυλάςσειν. ἔτι δὲ τὸ μὴ<br />

εὐμετακίνητον καὶ ῥιπταστικόν, ἀλλὰ καὶ τόποις καὶ πράγμασι τοῖς αὐτοῖς<br />

ἐνδιατριπτικόν˙ καὶ τὸ μετὰ τοὺς παροξυσμοὺς τῆς κεφαλαλγίας νεαρὸν εὐθὺς<br />

καὶ ἀκμαῖον πρὸς τὰ συνήθη ἔργα˙ καὶ τὸ μὴ εἶναι αὐτῷ πολλὰ τὰ ἀπόῤῥητα ,<br />

ἀλλ ὀλίγιστα καὶ σπανιώτατα καὶ ταῦτα ὑπὲρ τῶν κοινῶν μόνον˙ καὶ τὸ ἔμφρον<br />

καὶ μεμετρημένον ἔν τε θεωριῶν ἐπιτελέσει καὶ ἔργων κατασκευαῖς καὶ<br />

διανομαῖς καὶ τοῖς τοιούτοις, ‹ὡς› ἀνθρώπου πρὸς αὐτὸ τὸ δέον πραχθῆναι<br />

δεδορκότος, οὐ πρὸς τὴν ἐπὶ τοῖς πραχθεῖσιν εὐδοξίαν. οὐκ ἦν ἀωρὶ λούστης,<br />

οὐχὶ φιλοικοδόμος, οὐ περὶ τὰς ἐδωδὰς ἐπινοητής, οὐ περὶ ἐσθήτων ὑφὰς καὶ<br />

χρόας, οὐ περὶ σωμάτων ὥρας. ἡ ἀπὸ Λωρίου στολὴ ἀνάγουσα ἀπὸ τῆς κάτω<br />

ἐπαύλεως˙ καὶ τῶν ἐν Λανουβίῳ τὰ πολλά˙ τῷ τελώνῃ ἐν Τούσκλοις<br />

παραιτουμένῳ ὡς ἐχρήσατο καὶ πᾶς ὁ τοιοῦτος τρόπος. οὐδὲν ἀπηνὲς οὐδὲ<br />

μὴν ἀδυσώπητον οὐδὲ λάβρον οὐδὲ ὥστ ἄν τινα εἰπεῖν ποτε˙ “ἕως ἱδρῶτοσ ”˙<br />

ἀλλὰ πάντα διειλημμένα λελογίσθαι ὡς ἐπὶ σχολῆς, ἀταράχως, τεταγμένως,<br />

ἐῤῥωμένως, συμφώνως ἑαυτοῖς . ἐφαρμόσειε δ ἂν αὐτῷ τὸ περὶ τοῦ<br />

Σωκράτους μνημονευόμενον, ὅτι καὶ ἀπέχεσθαι καὶ ἀπολαύειν ἐδύνατο τούτων,<br />

ὧν πολλοὶ πρός τε τὰς ἀποχὰς ἀσθενῶς καὶ πρὸς τὰς ἀπολαύσεις ἐνδοτικῶς<br />

ἔχουσι. τὸ δὲ ἰσχύειν καὶ ἔτι καρτερεῖν καὶ ἐννήφειν ἑκατέρῳ ἀνδρός ἐστιν<br />

ἄρτιον καὶ ἀήττητον ψυχὴν ἔχοντος, οἷον ἐν τῇ νόσῳ τὴν Μαξίμου.


Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />

Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />

Busto <strong>de</strong> Marco Aurelio niño.<br />

Obra <strong>de</strong> Massimiliano Soldani Benzi.<br />

1710-1711<br />

Museo <strong>de</strong> Liechtenstein<br />

¿Escasa afectividad<br />

materna?<br />

F<br />

U<br />

N<br />

D<br />

A<br />

M<br />

E<br />

N<br />

T<br />

O<br />

S<br />

– Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la infanciaadolescencia<br />

(años <strong>121</strong>-136 d.C.):<br />

Los 15 primeros años<br />

– Casi no conoció al padre<br />

biológico (Anio Vero II)<br />

– Se educó en un mundo <strong>de</strong><br />

adultos (Adriano, Antonino Pío) y<br />

<strong>de</strong> ancianos (bisabuelo, abuelo<br />

materno)<br />

– Apenas tuvo contacto con otros<br />

niños <strong>de</strong> su edad<br />

»Fue instruido y educado en su casa<br />

»No fue al colegio: Quintiliano (I, 2),<br />

Juvenal (VII, 215 y XIV, 10)<br />

»Apenas tuvo amigos <strong>de</strong> la infanciaadolescencia<br />

»Hipòtesis <strong>de</strong> la higiene<br />

»alergia


Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />

Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />

Busto <strong>de</strong> Marco Aurelio niño.<br />

Obra <strong>de</strong> Massimiliano Soldani Benzi.<br />

1710-1711<br />

Museo <strong>de</strong> Liechtenstein<br />

¿Escasa afectividad<br />

materna?<br />

F<br />

U<br />

N<br />

D<br />

A<br />

M<br />

E<br />

N<br />

T<br />

O<br />

S<br />

– Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la infanciaadolescencia<br />

(años <strong>121</strong>-136 d.C.):<br />

Los 15 primeros años<br />

– Casi no conoció al padre<br />

biológico (Anio Vero II)<br />

– Se educó en un mundo <strong>de</strong><br />

adultos (Adriano, Antonino Pío) y<br />

<strong>de</strong> ancianos (bisabuelo, abuelo<br />

materno)<br />

– Apenas tuvo contacto con otros<br />

niños <strong>de</strong> su edad<br />

»Fue instruido y educado en su casa<br />

»No fue al colegio: Quintiliano (I, 2),<br />

Juvenal (VII, 215 y XIV, 10)<br />

»Apenas tuvo amigos <strong>de</strong> la infanciaadolescencia<br />

»Hipòtesis <strong>de</strong> la higiene<br />

»alergia


Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />

Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />

– Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la infancia-adolescencia (años <strong>121</strong>-<br />

136 d.C.): Los 15 primeros años<br />

– El ‘apego inseguro’ se asocia a una anomalía cerebral<br />

(onda alfa en el EEG)<br />

– Actúa como un indicador <strong>de</strong> un estado <strong>de</strong> mayor vigilancia<br />

(hipervigilancia) durante el sueño nocturno.<br />

» Se sigue, durante el día, <strong>de</strong> síntomas secundarios a haber<br />

tenido un sueño no reparador.<br />

» El apego inseguro pue<strong>de</strong> aumentar el estrés percibido<br />

» ‘Presentamos la primera evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> que un patrón en<br />

estrecha relación interpersonal, particularmente la inseguridad<br />

ansiosa sobre la relación íntima, se asocia con una medida<br />

biológica <strong>de</strong> disturbio <strong>de</strong>l sueño, la anomalía <strong>de</strong> la onda alfa en<br />

el EEG, asociada a notables problemas <strong>de</strong> salud’ (Sloan et al,<br />

2007, 1: 20. )


Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />

Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />

–Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la infanciaadolescencia<br />

(años <strong>121</strong>-136<br />

d.C.): Los 15 primeros años<br />

– Pudo tener predisposición a<br />

algún tipo <strong>de</strong> alergia juvenil<br />

(hipótesis)<br />

» Hipótesis <strong>de</strong> la higiene 1<br />

» Patocenosis 2<br />

» Hipótesis <strong>de</strong>l estrés materno 3<br />

‘Las madres <strong>de</strong> los niños atópicos parecen<br />

tener más dificultad <strong>de</strong> comunicación con<br />

sus hijos’. 3<br />

‘El apego inseguro en la infancia precoz<br />

conduce a reacciones <strong>de</strong> estrés<br />

fisiológicas las cuales pue<strong>de</strong>n influir en el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l sistema inmune’ 4<br />

Busto <strong>de</strong> Marco Aurelio niño.<br />

Obra <strong>de</strong> Massimiliano Soldani Benzi.<br />

1710-1711<br />

Museo <strong>de</strong> Liechtenstein<br />

1. Strachan, 1994; Gereda, 2000; Bach, 2005. 2. Grmek, 1969; Gourevitch, 2005. 3. Buske-<br />

Kirschbaum, 2000; Gieler y Niemeier, 2002 4. Maun<strong>de</strong>r y Hunter, 2001. .


Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />

Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />

15-18<br />

Busto <strong>de</strong> Marco Aurelio joven<br />

(c. 140 d.C).<br />

Colección Albani.<br />

Museos Capitolinos


Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />

Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />

• Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la edad adulta (años 139-<br />

<strong>180</strong> d.C.): <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los 16 hasta los 59 años (41 años)<br />

• Hematemesis versus hemoptisis/epistaxis<br />

• Alteraciones <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n psicológico<br />

• Trastornos <strong>de</strong>l sueño<br />

– Sobre el insomnio<br />

– El <strong>de</strong>scanso tras la jornada laboral<br />

• Las sustancias psicoactivas<br />

– La controversia sobre la mandrágora<br />

• El emperador y las fiebres<br />

Busto <strong>de</strong> Marco Aurelio.<br />

Obra <strong>de</strong> un escultor romano<br />

(siglo II d.C.).<br />

Museo Capitolino, Roma (Italia).


ώς μή πτύειυ αίμα καί<br />

JOS ME PTUEIN JAÍMA KAÍ<br />

I 17


Texto griego y traducciones <strong>de</strong> la sentencia (I, 17) <strong>de</strong> las Meditaciones al latín y a lenguas romances<br />

G<br />

L<br />

I<br />

F<br />

P<br />

Editor/Traductor<br />

Lengua<br />

Ioannes Stich.<br />

Griego<br />

Henricus Schenkl (1859-1919).<br />

Griego<br />

Jan Hendrick Leopold<br />

Griego<br />

JM Schulz (<strong>180</strong>2).<br />

Latín<br />

Meric Casaubon<br />

Inglés<br />

George Long<br />

Inglés<br />

John Jackson<br />

Inglés<br />

Gerald Henry Rendall<br />

Inglés<br />

Charles Reginald Haines<br />

Griego e inglés<br />

André Dacier (1651-1722) / Jeremy<br />

Collier (1650-1726)<br />

Francés a inglés<br />

Alexis Pierron (1814-1878)<br />

Francés<br />

J. Barthelemy –Saint Hilaire<br />

Francés<br />

Jean Pierre <strong>de</strong> Joly (1697-1774).<br />

Francés<br />

Luis A. P. Varela Pinto<br />

De inglés a portugués<br />

Texto<br />

ώς μή πτύειυ αίμα καί<br />

ώς μή πτύειυ αίμα καί<br />

ώς μή πτύειυ αίμα καί<br />

Quod per insomnia mihi remedia data sunt cum alia tum<br />

adversus sanguinis excretionem et capitis vertiginem<br />

how I might stay my casting of blood, and cure my dizzenesse<br />

and against bloodspitting and giddiness<br />

…how to cure my giddiness and the spitting of blood<br />

For help vouchsafe in dreams, more particularly for relief<br />

from bloodspitting and dizziness<br />

Griego: ώς μή πτύειυ αίμα καί<br />

Inglés: … and against spitting of blood and vertigo<br />

That Remedies were prescrib’d me in a Dream, againts<br />

Giddiness and Spitting of Blood<br />

et particulièrment contre mes crachements <strong>de</strong> sang et mes vertiges<br />

Si <strong>de</strong>s reme<strong>de</strong>s m’ont eté revelés dans mes songes,<br />

particulièrmente contre les crachements <strong>de</strong> sang et les vertiges<br />

sur tout pour mes crachemens <strong>de</strong> sang & mes ètourdissemens<br />

Especialmente nos casos dos scarros <strong>de</strong> sangue e das vertigens<br />

Escupir<br />

sangre<br />

Excreción<br />

sangre<br />

Expectorar<br />

sangre<br />

Expectorar<br />

sangre<br />

Esputos <strong>de</strong><br />

sangre


Vómitos <strong>de</strong> sangre<br />

20%<br />

Traducción al castellano <strong>de</strong> la sentencia (I, 17) <strong>de</strong> las Meditaciones<br />

Editor/Traductor Texto<br />

Dolç<br />

Haber recibido, entre sueños, la revelación <strong>de</strong><br />

diversos remedios, y especialmente para mis<br />

vómitos <strong>de</strong> sangre y mis vahídos <strong>de</strong> cabeza<br />

Cortés Gabaudan<br />

Haber recibido en sueños remedios<br />

especialmente para no escupir sangre y no tener<br />

Rodríguez Gervás<br />

mareos<br />

Segura Ramos<br />

El haber recibido ayuda en sueños, entre otras,<br />

muy especialmente para no escupir sangre ni<br />

tener vértigos<br />

Estevanez<br />

El haberme indicado durante el sueño<br />

diferentes remedios, sobre todo para mis<br />

vómitos <strong>de</strong> sangre y mis vahídos <strong>de</strong> cabeza<br />

Cano Cuenca<br />

Haber recibido ayuda en sueños, entre otras<br />

cosas para no escupir sangre y no tener mareos<br />

Montes <strong>de</strong> Oca<br />

El proponerme, entre sueños, aquellos<br />

remedios, <strong>de</strong> que yo necesitaba y, entre otros,<br />

los que me habían <strong>de</strong> servir contra el esputo <strong>de</strong><br />

sangre y los vahídos <strong>de</strong> cabeza<br />

Bergua<br />

El haber recibido en sueños diversos remedios<br />

para mis males, especialmente para corregir<br />

mis vértigos y los esputos sanguinolentos que con<br />

frecuencia arrojaba<br />

Bach Pellicer<br />

El haber recibido, a través <strong>de</strong> sueños,<br />

remedios, sobre todo para no escupir sangre y<br />

evitar mareos<br />

Díez Fernán<strong>de</strong>z<br />

Haberme revelado en sueños varios remedios,<br />

especialmente contra mis expectoraciones <strong>de</strong> sangre<br />

Aguirre <strong>de</strong> Carcer<br />

y mis mareos<br />

Campos Daroca<br />

Que me fueran ofrecidos remedios en sueños<br />

para diversos males, sobre todo para no escupir<br />

sangre y no tener vértigos<br />

Escupir sangre<br />

Expectorar<br />

Esputos<br />

80%


Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />

Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />

•Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la edad adulta (años 139-<br />

<strong>180</strong> d.C.)<br />

–TESTIMONIO DE MARCO AURELIO A FRONTÓN<br />

–‘La verdad es que soy un hombre un tanto propenso a los catarros, pero hoy creo que<br />

estoy mucho más costipado. Así pues, me untaré la cabeza con aceite e intentaré dormir,<br />

pues no pienso añadir hoy a mi lámpara ni una gota <strong>de</strong> aceite, hasta tal punto me he<br />

fatigado por haber montado a caballo y por estornudar<br />

(‘Certe homo alioqui pituitosus, hodie tamen multo mucculentior mihi esse vi<strong>de</strong>or. Itaque<br />

oleum in caput infundam et incipiam dormire, nam in lucernam hodie nullam stillam inicere<br />

cogito, ita me equitatio et sternutatio <strong>de</strong>fetigavit’) (Frontón, 1992, p. 150).<br />

–‘Por lo que se refiere a mis fuerzas, sin duda alguna comienzan a volverme: incluso <strong>de</strong>l dolor<br />

<strong>de</strong>l pecho no hay restos, pero se ha formado una úlcera (falta texto en el manuscrito<br />

original) en la tráquea (άπεργάζεται τής άρτηρίας)…’<br />

–‘…En efecto, me doy cuenta <strong>de</strong> que las enfermeda<strong>de</strong>s dura<strong>de</strong>ras son tolerables…’


Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />

Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />

•Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la edad adulta (años 139-<br />

<strong>180</strong> d.C.)<br />

–TESTIMONIO DE MARCO AURELIO A FRONTÓN<br />

–‘La verdad es que soy un hombre un tanto propenso a los catarros, pero hoy creo que<br />

estoy mucho más costipado. Así pues, me untaré la cabeza con aceite e intentaré dormir,<br />

pues no pienso añadir hoy a mi lámpara ni una gota <strong>de</strong> aceite, hasta tal punto me he<br />

fatigado por haber montado a caballo y por estornudar<br />

(‘Certe homo alioqui pituitosus, hodie tamen multo mucculentior mihi esse vi<strong>de</strong>or. Itaque<br />

oleum in caput infundam et incipiam dormire, nam in lucernam hodie nullam stillam inicere<br />

cogito, ita me equitatio et sternutatio <strong>de</strong>fetigavit’) (Frontón, 1992, p. 150).<br />

–‘Por lo que se refiere a mis fuerzas, sin duda alguna comienzan a volverme: incluso <strong>de</strong>l dolor<br />

<strong>de</strong>l pecho no hay restos, pero se ha formado una úlcera (falta texto en el manuscrito<br />

original) en la tráquea (άπεργάζεται τής άρτηρίας)…’<br />

–‘…En efecto, me doy cuenta <strong>de</strong> que las enfermeda<strong>de</strong>s dura<strong>de</strong>ras son tolerables…’


Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />

Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />

• Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la edad adulta (años 139-<br />

<strong>180</strong> d.C.)<br />

– Hemoptisis/epistaxis. DIAGNÓSTICO DIFERENCIAL<br />

– ‘La verdad es que soy un hombre un tanto Alergia propenso a los catarros, pero hoy creo<br />

que estoy mucho más costipado. Bronquiectasias<br />

Así pues, me untaré la cabeza con aceite e<br />

intentaré dormir, pues no pienso añadir Fibrosis hoy quística a mi lámpara ni una gota <strong>de</strong> aceite, hasta<br />

tal punto me he fatigado por haber Neumonía montado a caballo y por estornudar (‘Certe<br />

homo alioqui pituitosus, hodie tamen Tuberculosis multo mucculentior mihi esse vi<strong>de</strong>or. Itaque<br />

oleum in caput infundam et incipiam Embolismo dormire, pulmonar nam in lucernam hodie nullam stillam<br />

inicere cogito, ita me equitatio Síndrome et sternutatio <strong>de</strong> Cartagener <strong>de</strong>fetigavit’) (Frontón, 1992, p. 150).<br />

Neoplasias (Ca/adneoma)<br />

– ‘Por lo que se refiere a mis fuerzas, sin Cardiopatías duda alguna comienzan a volverme: incluso <strong>de</strong>l<br />

dolor <strong>de</strong>l pecho no hay restos, Vasculitis pero se (Wegener) ha formado una úlcera (falta texto en el<br />

Goodspasture<br />

manuscrito original) en la tráquea<br />

Conectivopatías<br />

(άπεργάζεται τής άρτηρίας). Probamos remedios<br />

y tenemos cuidado <strong>de</strong> que Hipertensión no que<strong>de</strong> nada pulmonar por hacer primaria por culpa nuestra. TAC DE En TÓRAX efecto, me<br />

doy cuenta <strong>de</strong> que las enfermeda<strong>de</strong>s Hemopatías dura<strong>de</strong>ras son tolerables BRONQUIECTASIAS<br />

por ninguna otra<br />

causa más que por el reconocimiento Síndrome <strong>de</strong> Eisenmenger<br />

un cuidado diligente y <strong>de</strong> la pru<strong>de</strong>ncia que<br />

impone el médico’<br />

Anticoagulación


Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />

Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />

• Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la edad adulta (años 139-<br />

<strong>180</strong> d.C.)<br />

• Hematemesis versus hemoptisis/epistaxis<br />

Ψ<br />

Υ<br />

Χ<br />

ή<br />

• Alteraciones <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n psicológico<br />

• Trastornos <strong>de</strong>l sueño<br />

– Sobre el insomnio<br />

– El <strong>de</strong>scanso tras la jornada laboral<br />

• Las sustancias psicoactivas<br />

– El opio y la mandrágora<br />

• El emperador y las fiebres<br />

Busto <strong>de</strong> Marco Aurelio.<br />

Obra <strong>de</strong> un escultor romano<br />

(siglo II d.C.).<br />

Museo Capitolino, Roma (Italia).


Alteraciones <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n psicológico<br />

• ‘Pero, en lo que se refiere a mi «falta <strong>de</strong><br />

coraje» (athymía/άθνμίαν), no cabe duda<br />

<strong>de</strong> que mi ánimo aún está temeroso y un<br />

tanto triste’ (Haines, M. Caes. ad Front, p.<br />

108).<br />

• ‘Era una persona <strong>de</strong>primida, tal vez por<br />

las responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l cargo’ (Niebuhr,<br />

1849).


Trastornos <strong>de</strong>l sueño<br />

Sobre el insomnio<br />

• Debió <strong>de</strong> pa<strong>de</strong>cer insomnio, a la luz <strong>de</strong> la correspon<strong>de</strong>ncia<br />

con Frontón y <strong>de</strong> la importancia que le atribuye al sueño.<br />

• ‘Atien<strong>de</strong> ahora unas cuantas cosas en contra <strong>de</strong>l sueño y a favor <strong>de</strong>l<br />

insomnio. Y eso que estoy, creo yo, <strong>de</strong> parte <strong>de</strong>l adversario. Porque<br />

constantemente, <strong>de</strong> día y <strong>de</strong> noche, estoy dispuesto a dormir y ni lo<br />

<strong>de</strong>jo ni consiento que me <strong>de</strong>je a mí, hasta tal punto nos consi<strong>de</strong>ramos<br />

como <strong>de</strong> familia’(Frontón, 1992, p. 92) (‘Accipe nunc perpaucula contra<br />

somnum pro insomnia: quamquam, puto, praevaricor, qui adsidue diei ac<br />

noctis somno adsum, neque eum <strong>de</strong>serum neque is me <strong>de</strong>serat, ado sumus<br />

familiares’) (Fronto, I, 90-96).<br />

• ‘Pues bien, por favor, sea en bromas o en serio, <strong>de</strong>ja que yo te<br />

suplique que no te prives <strong>de</strong>l sueño y que guar<strong>de</strong>s los límites <strong>de</strong>l día y<br />

<strong>de</strong> la noche’.<br />

• ‘Así pues, Marco, si tú necesitas en este momento cualquier sueño,<br />

pienso que pue<strong>de</strong>s dormir a gusto y tanto cuanto <strong>de</strong>sees, y ha <strong>de</strong><br />

sobrevenirte lo que <strong>de</strong>seas cuando estés <strong>de</strong>spierto’ (Frontón, 155,12).


Trastornos <strong>de</strong>l sueño<br />

Sobre el insomnio<br />

•‘La anomalía (alfa) actúa como un indicador <strong>de</strong> un estado<br />

<strong>de</strong> mayor vigilancia (hipervigilancia) durante el sueño<br />

nocturno, el cual se sigue, durante el día, <strong>de</strong> síntomas<br />

secundarios al sueño no reparador. El apego inseguro pue<strong>de</strong><br />

aumentar el estrés percibido y dificulta que el individuo<br />

recurra a otros para amortiguar la situación estresante o para<br />

recuperarse <strong>de</strong> ella’ (Sloan et al, 2007, 1: 20).


El <strong>de</strong>scanso tras la jornada laboral<br />

Horas <strong>de</strong> trabajo y <strong>de</strong>scanso <strong>de</strong> Marco Aurelio y <strong>de</strong> Galeno<br />

(obtenida <strong>de</strong> Elliot, 2010)<br />

Tanto el emperador como sus asistentes trabajaban una jornada larga, entre nueve y nueve horas y media<br />

al día, con ligeras variaciones hacia arriba o hacia abajo en verano y en invierno, respectivamente<br />

Galeno, San Tu, K, 6406/Marcial, Epi IV, VIII, 1; 5/ Plinio Epist III, 1, 8-9/ HA, Adriano, XXII, 7


Las sustancias psicoactivas<br />

El opio y la mandrágora<br />

• Opio (Papaver somnífera)<br />

– Consumió opio (teriaca magna)<br />

• Testimonios <strong>de</strong> Claudio Galeno, Dión Casio, Julio<br />

Capitolino<br />

• Aceptado por los biógrafos posteriores<br />

(Farquharson, Hadot, Birley, McLynn)<br />

• Era ‘adicto’ al opio (T. H. Africa)<br />

– Se <strong>de</strong>sconoce la cantidad (un kyamos o haba egipcia:<br />

0,033 grs) y la periodicidad (hábito)<br />

– Probablemente no fue adicto sino un consumidor<br />

ocasional<br />

• Mandrágora (Mandragoras officinarum)<br />

– Varios autores (sobre todo, E. Ch. Witke)<br />

– Lo niega Pierre Hadot: se trata <strong>de</strong> una locución verbal<br />

clásica<br />

• ‘E.Ch. Witke ne paraît pas connaître le caractère<br />

proverbial <strong>de</strong> cette expression: «Avoir bu <strong>de</strong> la<br />

mandragore»’.


‘Lo que no beneficia a la colmena, no beneficia a la abeja’<br />

Meditaciones, VI, 54


Consumo/<br />

¿<strong>de</strong>privación? <strong>de</strong> opio<br />

Jornada laboral<br />

¿Úlcera<br />

psicosomática?<br />

excesiva<br />

Un panal <strong>de</strong> circunstancias<br />

Problemas<br />

<strong>de</strong> salud física<br />

Hemoptisis<br />

¿Anomalía<br />

alfa? ¿Apego<br />

Insomnio<br />

Enfermeda<strong>de</strong>s y muertes<br />

¿Infi<strong>de</strong>lidad <strong>de</strong> su esposa?<br />

El enigma Cómodo<br />

inseguro?<br />

Rebelión Avidio Casio<br />

Guerras pártica y marcomana<br />

Asuntos <strong>de</strong> estado<br />

Situación económica<br />

Catástrofes naturales<br />

Epi<strong>de</strong>mia<br />

Distimia<br />

athymía/άθνμίαν<br />

Schwermut


Consumo/<br />

¿<strong>de</strong>privación? <strong>de</strong> opio<br />

Jornada laboral<br />

¿Úlcera<br />

psicosomática?<br />

excesiva<br />

Problemas<br />

<strong>de</strong> salud física<br />

Hemoptisis<br />

¿Anomalía<br />

alfa? ¿Apego<br />

Pesadumbre<br />

Insomnio<br />

Enfermeda<strong>de</strong>s y muertes<br />

¿Infi<strong>de</strong>lidad <strong>de</strong> su esposa?<br />

El enigma Cómodo<br />

inseguro?<br />

Rebelión Avidio Casio<br />

Guerras pártica y marcomana<br />

Asuntos <strong>de</strong> estado<br />

Situación económica<br />

Catástrofes naturales<br />

Epi<strong>de</strong>mia


Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />

Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />

• Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la edad adulta (años 139-<br />

<strong>180</strong> d.C.)<br />

– Hemoptisis/epistaxis<br />

– ‘La verdad es que soy un hombre un tanto propenso a los catarros, pero hoy creo<br />

Trastorno <strong>de</strong>l sueño<br />

que estoy mucho más costipado. Así pues, me untaré la cabeza con aceite e<br />

intentaré dormir, pues no pienso añadir hoy a mi lámpara ni una gota <strong>de</strong> aceite, hasta<br />

tal punto me he fatigado por haber (¿SAO?)<br />

montado a caballo y por estornudar (‘Certe<br />

homo alioqui pituitosus, hodie tamen multo mucculentior mihi esse vi<strong>de</strong>or. Itaque<br />

oleum in caput infundam et incipiam dormire, nam in lucernam hodie nullam stillam<br />

inicere cogito, ita me equitatio et sternutatio <strong>de</strong>fetigavit’) (Frontón, 1992, p. 150).<br />

*<br />

¿Úlcera<br />

psicosomática?<br />

* Dailly y van Effenterre; 1954<br />

Reflujo gastroesofágico<br />

– ‘Por lo que se refiere a mis fuerzas, sin duda alguna comienzan a volverme: incluso <strong>de</strong>l<br />

dolor <strong>de</strong>l pecho no hay restos, pero se ha formado una úlcera (falta texto en el<br />

manuscrito original) en la tráquea (άπεργάζεται τής άρτηρίας). Probamos remedios<br />

y tenemos cuidado <strong>de</strong> que no que<strong>de</strong> nada por hacer por culpa nuestra. En efecto, me<br />

doy cuenta <strong>de</strong> que las enfermeda<strong>de</strong>s dura<strong>de</strong>ras son tolerables por ninguna otra<br />

causa más que por el reconocimiento Bronquiectasias<br />

<strong>de</strong> un cuidado diligente y <strong>de</strong> la pru<strong>de</strong>ncia que<br />

impone el médico’


Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />

Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />

• Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la edad adulta (años<br />

139-<strong>180</strong> d.C.)<br />

• Hematemesis versus hemoptisis/epistaxis<br />

• Alteraciones <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n psicológico<br />

• Trastornos <strong>de</strong>l sueño<br />

– Sobre el insomnio<br />

– El <strong>de</strong>scanso tras la jornada laboral<br />

• Las sustancias psicoactivas<br />

– La controversia sobre la mandrágora<br />

• El emperador y las fiebres


Patobiografía <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />

Historia clínica. Antece<strong>de</strong>ntes personales<br />

• Año 177 d.C. (MA tenía cincuenta y seis,<br />

tres antes <strong>de</strong> su muerte) episodio aislado<br />

<strong>de</strong> fiebre (Birley, 2010, p. 280). Aloe. Luego<br />

teríaca.<br />

• Dolor <strong>de</strong> estómago, diarrea y subida <strong>de</strong> la<br />

temperatura (gachas <strong>de</strong> cereales y<br />

reposo).<br />

• Galeno. No tomó el pulso <strong>de</strong>l enfermo. Los<br />

médicos, entre ellos Pitolaus, le preguntaron<br />

a Galeno por qué no le tomaba el pulso y<br />

éste contestó con cierta ironía que ya tenía<br />

sus médicos.<br />

• el emperador no pa<strong>de</strong>cía <strong>de</strong> fiebre<br />

sino <strong>de</strong> un mal intestinal, tal vez una<br />

enteritis. Lo habitual era recomendar<br />

vino caliente pero al emperador le<br />

propuso ser tratado con una compresa<br />

<strong>de</strong> lana roja y pomada caliente.<br />

• masajes en los pies y le dieron vino <strong>de</strong><br />

Sabinia mezclado con pimienta.<br />

• Galeno era el primero entre los médicos y<br />

único entre los filósofos (K, 14, pp. 658-<br />

665; Nutton 2004, pp. 126-127).


El Emperador y la ‘peste’<br />

FIEBRE ‘PESTE’<br />

Estatua <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />

Museo <strong>de</strong>l Louvre<br />

París


Principales epi<strong>de</strong>mias <strong>de</strong> la Antigüedad<br />

11 siglos (V a. C.- VI d. C.)<br />

Nombre Escenario Fecha inicio Origen Causas Fuentes<br />

Epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Atenas Atenas 430 a.C. Etiopía Virus <strong>de</strong> Ébola Tucídi<strong>de</strong>s<br />

(<strong>de</strong> Pericles) Viruela/Tifus<br />

Epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Tebas Tebas 431-404 a.C. Atenas Brucela abortus Sófocles<br />

(<strong>de</strong> Sófocles o <strong>de</strong>l rey Edipo) Kousolulis et al, 2011<br />

Epi<strong>de</strong>mia antonina Imperio 164/165 d.C. Seleucia Viruela Galeno<br />

(<strong>de</strong> Galeno) Romano ¿China? Dión Casio<br />

Epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Imperio 189/190 d.C. ¿Roma? Desconocida Galeno<br />

Cómodo Romano Dión Casio<br />

Epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Imperio 541/42 d.C. Etiopía Yersinia pestis Procopio<br />

Justiniano Romano (Constantinopla) (Peste bubónica) Juan <strong>de</strong> Éfeso<br />

Evagrio Escolástico<br />

Muñoz Sanz A. Enf Inf Microbiol Clin, 2012


Epi<strong>de</strong>mia antonina<br />

Síntomas referidos por Galeno en sus Opera Omnia<br />

Síntomas 1 Referencias en Opera omnia<br />

Exantema o lesión cutánea Met Med, 5.12; DAB 4<br />

Fiebre C 1 HL 6 E Aph 29 y 57<br />

Diarrea <strong>de</strong> heces negras DAB 4; C 3 y 4 E Aph 31 y 57<br />

Vómitos y malestar gástrico Met Med, 5.12<br />

Aliento fétido DpexP 3.4<br />

Catarro y tos MM 5.12<br />

Úlceras mucosas Met Med, 5.12<br />

Galeno hizo una <strong>de</strong>scripción parcial y <strong>de</strong>sperdigada en su amplia obra<br />

1. Litmann y Litmann, 1973


Síntomas referidos por Galeno en sus Opera Omnia<br />

Síntomas Referencias en Opera omnia<br />

Exantema o lesión cutánea Met Med, 5.12; DAB 4<br />

Fiebre C 1 HL 6 E Aph 29 y 57<br />

Diarrea <strong>de</strong> heces negras DAB 4; C 3 y 4 E Aph 31 y 57<br />

Vómitos y malestar gástrico Met Med, 5.12<br />

Aliento fétido DpexP 3.4<br />

Catarro y tos MM 5.12<br />

Úlceras mucosas Met Med, 5.12<br />

Galeno hizo una <strong>de</strong>scripción parcial<br />

y <strong>de</strong>sperdigada en su amplia obra


Síntomas referidos por Galeno en sus Opera Omnia<br />

Síntomas Referencias en Opera omnia<br />

Exantema o lesión cutánea Met Med, 5.12; DAB 4<br />

Fiebre C 1 HL 6 E Aph 29 y 57<br />

Diarrea <strong>de</strong> heces negras DAB 4; C 3 y 4 E Aph 31 y 57<br />

Vómitos y malestar gástrico Met Med, 5.12<br />

Aliento fétido DpexP 3.4<br />

Catarro y tos MM 5.12<br />

Úlceras mucosas Met Med, 5.12<br />

Galeno hizo una <strong>de</strong>scripción parcial<br />

y <strong>de</strong>sperdigada en su amplia obra


Diferentes propuestas sobre el origen geográfico<br />

<strong>de</strong> la epi<strong>de</strong>mia antonina (164/5-170 d.C.)<br />

Autor Lugar Referencia<br />

Luciano <strong>de</strong> Samosata Etiopía LS Quomodo Hist. Conscr 15<br />

Eutropio Siria E Brev. Urb. Con VIII, 6<br />

Dión Casio Armenia DC LXX 3.1<br />

Julio Capitolino Babilonia (Seleucia) HA Vita Verus VIII, 1<br />

Ammiano Marcelino Asia AM Hist XXXI 6.24<br />

Duncan-Jones* Asia Central** JRA, 1996; 9: 108-136<br />

Muñoz Sanz China Presente trabajo


Dinastía Han <strong>de</strong>l este<br />

(25-225 d. C.),<br />

reino <strong>de</strong> (China),<br />

posible origen<br />

<strong>de</strong> la epi<strong>de</strong>mia antonina


164<br />

d.C.<br />

Dinastía Han <strong>de</strong>l este<br />

(25-225 d. C.),<br />

reino <strong>de</strong> (China),<br />

posible origen<br />

<strong>de</strong> la epi<strong>de</strong>mia antonina


165<br />

d.C.<br />

164<br />

d.C.<br />

Dinastía Han <strong>de</strong>l este<br />

(25-225 d. C.),<br />

reino <strong>de</strong> (China),<br />

posible origen<br />

<strong>de</strong> la epi<strong>de</strong>mia antonina


167<br />

d.C.<br />

165<br />

d.C.<br />

164<br />

d.C.<br />

Dinastía Han <strong>de</strong>l este<br />

(25-225 d. C.),<br />

reino <strong>de</strong> (China),<br />

posible origen<br />

<strong>de</strong> la epi<strong>de</strong>mia antonina


168<br />

d.C.<br />

167<br />

d.C.<br />

165<br />

d.C.<br />

164<br />

d.C.<br />

Dinastía Han <strong>de</strong>l este<br />

(25-225 d. C.),<br />

reino <strong>de</strong> (China),<br />

posible origen<br />

<strong>de</strong> la epi<strong>de</strong>mia antonina


Extensión <strong>de</strong> la epi<strong>de</strong>mia<br />

Lugares (señalados con una estrella) don<strong>de</strong> se hallaron<br />

las diez piedras inscritas con el oráculo a todos los dioses y diosas<br />

Jones CP. Ten <strong>de</strong>dications ‘To the gods and god<strong>de</strong>sses’ and the Antonine Plague.<br />

JRA 2005; 18: 293-301.


Mortalidad por la epi<strong>de</strong>mia antonina<br />

Autores Tasa <strong>de</strong> letalidad<br />

Otto Seek 50%<br />

Gilliam 1-2%<br />

Litman & Litman 7-10%<br />

Zelener 25%<br />

Disparidad en cuanto a la magnitud <strong>de</strong> la epi<strong>de</strong>mia<br />

(mortalidad)


Mortalidad por la epi<strong>de</strong>mia antonina<br />

Autores Tasa <strong>de</strong> letalidad<br />

Otto Seek 50%<br />

Gilliam 1-2%<br />

Litman & Litman 7-10%<br />

Zelener 25%<br />

Disparidad en cuanto a la magnitud <strong>de</strong> la epi<strong>de</strong>mia<br />

(mortalidad)


Claudio Pompeyano<br />

Claudio Severo<br />

Bruto Presens<br />

Vitrasio Polio<br />

Aufidio Victorino<br />

Cómodo<br />

Marco Aurelio y la muerte<br />

Dernières paroles <strong>de</strong> l'empereur Marc Aurèle<br />

Óleo sobre lienzo, 348 x 260 cms.<br />

Eugène Delacroix, 1844.<br />

Museé <strong>de</strong> Beaux-Arts, Lyon (France).


Marco Aurelio y la muerte<br />

• Contacto personal temprano y dura<strong>de</strong>ro con la muerte<br />

– Vivió la muerte <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 20 personas cercanas en el afecto:<br />

• Su padre Anio Vero III, bisabuelo Lucio Catilio, abuelos paternos (Anio<br />

Vero II y Rupilia Faustina) y maternos (P. Calvisio Tulo y Domicia<br />

Lucila), madre (Domicia), hermano adoptivo y coemperador (Lucio<br />

Vero), once hijos, esposa Ania Galeria Faustina, varios tutores (Frontón)<br />

y preceptores, abuelo adoptivo Adriano y padre adoptivo Antonino Pío<br />

(emperadores)<br />

– Catorce (70%) <strong>de</strong> ellos con menos <strong>de</strong> 50 años:<br />

• padre, madre, once hijos y hermano adoptivo<br />

• Experiencia ‘profesional’ <strong>de</strong> la muerte <strong>de</strong> jóvenes y adultos<br />

– Guerras pártica y marcománica<br />

– Epi<strong>de</strong>mias<br />

– Inundaciones <strong>de</strong>l Tíber<br />

– Hambruna<br />

Dernières paroles <strong>de</strong> l'empereur Marc Aurèle<br />

Óleo sobre lienzo, 348 x 260 cms.<br />

Eugène Delacroix, 1844.<br />

Museé <strong>de</strong> Beaux-Arts, Lyon (France).


Marco Aurelio y la muerte<br />

• La muerte en las Meditaciones<br />

– Cita la muerte (17): M, II, 11, 12, 17; III, 3, 7; IV, 5; V, 33, VI, 2,<br />

24, 28; VII, 20, 58; IX, 3, 21; X, 36; XII, 23, 35.<br />

– Inevitabilidad (10): M, III, 3; IV, 3, 6, 32, 48, 50; V, 33; VI, 47;<br />

VIII, 25, 31.<br />

• I<strong>de</strong>as fundamentales relacionadas con la muerte que expone en las<br />

Meditaciones, la muerte <strong>de</strong>be aceptarse.<br />

– obra inevitable <strong>de</strong> la naturaleza<br />

– no se libra nadie pues alcanza a todos con in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> su<br />

categoría o condición (filósofos, emperadores, médicos,<br />

etcétera)<br />

– no supone un mal para quien la sufre<br />

– es algo natural, uno se <strong>de</strong>be preparar para la muerte pues la<br />

vida carece <strong>de</strong> interés<br />

– ¿qué viene <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la muerte?: o hay otra vida o no hay<br />

nada<br />

Dernières paroles <strong>de</strong> l'empereur Marc Aurèle<br />

Óleo sobre lienzo, 348 x 260 cms.<br />

Eugène Delacroix, 1844.<br />

Museé <strong>de</strong> Beaux-Arts, Lyon (France).


Marco Aurelio y la muerte<br />

• La muerte en las Meditaciones<br />

– Cita la muerte (17): M, II, 11, 12, 17; III, 3, 7; IV, 5; V, 33, VI, 2,<br />

24, 28; VII, 20, 58; IX, 3, 21; X, 36; XII, 23, 35.<br />

– Inevitabilidad (10): M, III, 3; IV, 3, 6, 32, 48, 50; V, 33; VI, 47;<br />

VIII, 25, 31.<br />

• I<strong>de</strong>as fundamentales relacionadas con la muerte que expone en las<br />

Meditaciones, la muerte <strong>de</strong>be aceptarse.<br />

– obra inevitable <strong>de</strong> la naturaleza<br />

– no se libra nadie pues alcanza a todos con in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> su<br />

categoría o condición (filósofos, emperadores, médicos,<br />

etcétera)<br />

– no supone un mal para quien la sufre<br />

– es algo natural, uno se <strong>de</strong>be preparar para la muerte pues la<br />

vida carece <strong>de</strong> interés<br />

– ¿qué viene <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la muerte?: o hay otra vida o no hay<br />

nada<br />

Dernières paroles <strong>de</strong> l'empereur Marc Aurèle<br />

Óleo sobre lienzo, 348 x 260 cms.<br />

Eugène Delacroix, 1844.<br />

Museé <strong>de</strong> Beaux-Arts, Lyon (France).


El modo <strong>de</strong> sentir la enfermedad<br />

‘…que estootras no nos pertenecen, y que por esto no nos han <strong>de</strong> perturbar ni afligir’<br />

• Influencia <strong>de</strong> Antonino Pío:<br />

– ‘Después <strong>de</strong> los ataques agudos <strong>de</strong> dolor <strong>de</strong> cabeza volver al punto con<br />

vigor y energía a las tareas habituales’ (M, I, 16)<br />

– ‘Ser fuerte y resistente y en ambas cosas ser sobrio, como en la<br />

enfermedad <strong>de</strong> Máximo’ (M, I, 16)<br />

• Influencia <strong>de</strong> sus preceptores<br />

– ‘De Apolonio [<strong>de</strong> Calcis] : el ser siempre inalterable, en los<br />

agudos dolores, en la pérdida <strong>de</strong> un hijo, en las enfermeda<strong>de</strong>s<br />

prolongadas’ (M, I, 8).<br />

– ‘De [Claudio] Máximo: el buen ánimo en todas las<br />

circunstancias y especialmente en las enfermeda<strong>de</strong>s’ (M, I, 15).<br />

• Influencia <strong>de</strong> Heráclito <strong>de</strong> Éfeso: presente, fluir <strong>de</strong>l tiempo<br />

• Influencia <strong>de</strong> Epicteto y otros filósofos (estoicismo)<br />

• Su propia (estoica) visión <strong>de</strong> ser incardinado en la naturaleza<br />

– El dios interior<br />

– Inmanencia (ente intrínseco <strong>de</strong> un cuerpo) versus trascen<strong>de</strong>ncia<br />

La muerte <strong>de</strong> Sócrates<br />

Jean Louis David (1748-1825)


Opiniones varias sobre la<br />

causa <strong>de</strong> la muerte <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />

• Asesinado por envenenamiento<br />

– Dión Casio, Díaz <strong>de</strong> Miranda<br />

• Murió por la ‘peste’<br />

– Julio Capitolino, Niebuhr, Díaz <strong>de</strong><br />

Miranda, Zinsser, García Gual, McLynn<br />

• De ‘enfermedad’<br />

– Herodiano, Sexto Aurelio Víctor,<br />

fray Antonio <strong>de</strong> Guevara<br />

• Problema estomacal<br />

– Ernest Renan<br />

• No se sabe<br />

– Birley (¿Para qué especular?)


Nuestra opinión sobre la<br />

causa <strong>de</strong> la muerte <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />

• Dato cierto. La fecha <strong>de</strong> su muerte<br />

– El diecisiete <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong>l <strong>180</strong> d.C., junto al río Danubio (Julio<br />

Capitolino, Herodiano, Sexto Aurelio Víctor...)<br />

• Dato no resuelto. El lugar <strong>de</strong> la muerte<br />

– El evento final probablemente ocurrió en Vindobona (la actual<br />

Viena), según Sexto Aurelio Víctor (16.4, 12, 14, 17), o en Sirmio,<br />

en la baja Hungría, según Tertuliano (Apol, 25).<br />

• Dato especulativo. La causa <strong>de</strong> la muerte<br />

– Casi todos los autores apoyan la hipótesis <strong>de</strong> la ‘peste’ (viruela)<br />

– Nadie dice que él tuviera algunos <strong>de</strong> los síntomas y signos<br />

– Lo mismo cabe <strong>de</strong>cir para otras etiologías:<br />

• Tifus exantemático, fiebre tifoi<strong>de</strong>a, gripe esporádica o epidémica,<br />

<strong>de</strong>ngue, fiebres hemorrágicas víricas, paludismo, peste bubónica,<br />

ántrax.<br />

• Dato literario. El po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> la imaginación<br />

– El relato figurado -y nada fiable- <strong>de</strong> fray Antonio <strong>de</strong> Guevara


Nuestra opinión sobre la<br />

causa <strong>de</strong> la muerte <strong>de</strong> Marco Aurelio<br />

• Nuestro razonamiento, entre cierto y especulativo<br />

– Lo cierto:<br />

• Falleció por un cuadro febril agudo provocado por una grave<br />

enfermedad<br />

– siete días <strong>de</strong> evolución (fiebre <strong>de</strong> corta evolución)<br />

• Los factores asociados <strong>de</strong> agravamiento favorecieron o<br />

aceleraron la muerte<br />

– Negativa a beber, negativa a comer, abandono a su suerte<br />

• No es posible, hasta hoy, i<strong>de</strong>ntificar la enfermedad mortal<br />

– Lo especulativo: Meditar, reflexionar con hondura, teorizar<br />

• Amplio diagnóstico diferencial (opinión)<br />

• No <strong>de</strong>bió <strong>de</strong> ser viruela (opinión)


Estatua ecuestre, en bronce dorado, <strong>de</strong> Marco Aurelio. 176 d.C.<br />

Museo Capitolino, Roma.<br />

‘Que todo es opinión’<br />

[Meditaciones II, 15]


HISTORIA CLÍNICA<br />

Nombre: Marco Aurelio Antonino<br />

Nacimiento: Roma, 26 abril <strong>121</strong> d. C.<br />

Muerte: Vindobonna, 17 marzo <strong>180</strong> d. C.<br />

Profesión: Emperador (16º) <strong>de</strong> Roma<br />

Marco Aurelio Antonino Augusto.<br />

Fragmento <strong>de</strong> un retrato en bronce, posterior a 170 d.C.<br />

Museo <strong>de</strong>l Louvre, París<br />

PATOBIOGRAFÍA<br />

Conclusiones<br />

Pa<strong>de</strong>ció una enfermedad respiratoria crónica<br />

expresada como hemoptisis<br />

Muy probablemente también sufrió algún<br />

trastorno digestivo<br />

Pa<strong>de</strong>ció trastornos <strong>de</strong>l sueño (insomnio)<br />

Pudo sufrir alguna forma <strong>de</strong> trastorno <strong>de</strong>l<br />

estado <strong>de</strong>l ánimo (distimia)<br />

Consumió sustancias psicoactivas (opio)<br />

El origen remoto <strong>de</strong> sus pa<strong>de</strong>cimientos pudo<br />

iniciarse en la infancia<br />

No fue afectado por la epi<strong>de</strong>mia antonina<br />

(¿viruela?) (167 d. C.), ¿China <strong>de</strong> Han?<br />

Murió por una enfermedad febril aguda<br />

agravada por otros factores


HISTORIA CLÍNICA<br />

Nombre: Marco Aurelio Antonino<br />

Nacimiento: Roma, 26 abril <strong>121</strong> d. C.<br />

Muerte: Vindobonna, 17 marzo <strong>180</strong> d. C.<br />

Profesión: Emperador (16º) <strong>de</strong> Roma<br />

PATOBIOGRAFÍA<br />

Conclusiones<br />

Pa<strong>de</strong>ció una enfermedad respiratoria crónica<br />

expresada como hemoptisis<br />

Muy probablemente también sufrió algún<br />

trastorno digestivo<br />

Pa<strong>de</strong>ció trastornos <strong>de</strong>l sueño (insomnio)<br />

Pudo sufrir alguna forma <strong>de</strong> trastorno <strong>de</strong>l<br />

estado <strong>de</strong>l ánimo (distimia)<br />

Consumió sustancias psicoactivas (opio)<br />

El origen remoto <strong>de</strong> sus pa<strong>de</strong>cimientos pudo<br />

iniciarse en la infancia<br />

No fue afectado por la epi<strong>de</strong>mia antonina<br />

(¿viruela?) (167 d. C.), ¿China <strong>de</strong> Han?<br />

Murió por una enfermedad febril aguda<br />

agravada por otros factores

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!