A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
(blasfemia), ezi da bizio puros, zeren oroat doaielaik denbora ta aldartea erranes Jesus, Maria, ala ere naiago
dute itxuli injurias Jangoikoaren kontra (23). LE-Ir (el ed. traduce "el tiempo y el malhumor"). Bertze tenore eta
bertze aldarte zenbeitez, bada iguzkia, galerna, euria, mariñelen nekhea, batzuetan gose eta egarria. Prop 1896,
110. Ixilik bederen egon banindadi! Bainan ez. Holako aldartean Pelo eiherazainak ere etzuken athera segur,
mintzo gogor batekin adiarazten dutan solas hau. JE Ber 97. Urrikari othe gituzten gure aldarte txarrean. Ib. 99.
Ordu beretik, operazionearen egiteko aldarteak bakandu ziren. JE Med 58. Zeruak eta alabearrak eta aldarte
onak lagundu ez balidate. "El caso". Berron Kijote 108.
3. (G-azp-goi, AN-gip-5vill, B ap. Gte Erd; Izt 119r). Humor, disposición anímica. "Aldarte ona dauka gaur
(G-azp-goi), aldarte onean dago gaur (G-azp-goi, AN-gip-5vill, B)" Gte Erd 294. Orien ondoren dabil gazte
txarra gau ta egun, ta aldarteak ematen dionetan, edo beintzat anitz eta asko aldiz. Mb OtGai I 35. Orien
mukerkeri eta aldart gaiztoak me-meki arzea. Mb IArg I 304. Zuk beti aldarte edo umore ona. A Txirrist 148.
(s. XX) Emaztearekin duelarik gizonak bere gogoa, zenbat ara berezi gizon batetik bertzera eta gizon beraren
baithan, adin arau, aldarte arau, ahal edo behar ordu arau! JE Bur 110. Odol-ila izanarren, beti aldarte oneko,
beti gogaldi alaiz ikusten nuen. A EEs 1916, 306. Larritu ote dio aldarte beti alaia, sakel-zabalegi izateak! A
Ardi 47. --Orain ere logale?-- esan nion, aldarte ona, enuena, idurikatuz. Ib. 49. Aldarte onetantxe zegoela ots
egin zuen Adrianek iluntze batez. Ib. 89. Aldarte, uste ta beste nolakotasunen arauz. "Según el humor, las ideas y
otras cualidades". Zink Crit 63. Atzo ere oso atsegin ta aldarte onekoa zegon plazan etorri zitzaigunean! Lab
EEguna 74. Elitzake makala aldarte beltza argitzeko. Ldi IL 88. Lauso mamiak sortu omen dizkizut adimenean.
Oietxek argitzeko, bada, egite'aal nizuke alegin, betarik eta are aldarterik banu. Ib. 113. Nik erakutsi dizutedan
bidea aldarte onak (umore onak) eratua da. A Y 1934, 10. Goizaldetik zekarran aldarte errea zerbait gozatu
naiean. TAg Uzt 41. Bein aldarte txarrak jo ezkero. Ib. 188. Erasoko lieke ukabilka bazterreko arkaitzai ere.
Geroago ta miñagotzen zaio aldartea. Ib. 42. Mendiyan iñoiz aldarte txarrik / ez det izan, lasai nago, / aldi bat
ezik bizitz osua / nai nuke bertan irago. EA OlBe 16. Nere baruko aldarteak eta bideko zuloak galazten zidaten
loa. Anab Aprika 81. Iakinaren gainean aren aldarte aldagarriei alki (konforme) izanik basa-piztia aukeran
darabilen zaintzaileak bere esanetara dakarrenez, Atenaiko erria orrelaxe zerabilten sasi-iakitun aiek. Zait Plat
124. Aldarte onez aien lepotik alamenka parre egiten daki. Ib. 117. Goiz eta arratsalde, ez didate pakerik eman
[...]. An ari izan zaizkit nere aldartea ta giroa ondatzeko asmotan. NEtx LBB 116. Ez dago dudarik, gai batzuek
ikuitzekoan, zerikusi aundia dutela gizonaren aldarteak eta baita ere, batzuetan, urtegaraiak. Garm EskL I 70.
Bi eskuekin eldu-ta zanga-zanga irentsi zuan fede onean ta aldarte obean. "Talante". Berron Kijote 189. Musika
ez dela gauza gogo-giroak edo aldarteak adierazteko. MIH 156. Stepan Stepanovitx Gilinek oso aldarte txarra
du esnatzean. MEIG IX 107. Berez nagusitu zitzaidan aldarte hori, ez saiatu nintzelako. Ib. 93.
(V, G, AN-gip, L-ain, B), altarte (R). Ref.: A (aldarte, altarte); A Apend. "Humor, disposición del cuerpo" A.
"Aldarte gaizto (AN-gip), desmayo" Ib. "Altarte (R), disposición del cuerpo" Ib. "Temple" A Apend. "Gaur
aldarte txarra du = aldi txar, gaitz" (AN-gip). Beti ez da iguala / gorputz-aldartia, / gaztetan izandu du /
osasun fuertia, / debil egotia / berak du kaltia. AzpPr 120. Aldarte gaiztoz ordurarte borrokari begira egon
zitzaioten zalgurdiko andreak (Quijote IX). "Con gran desmayo". Anab RIEV 1928, 612 (AIr ib. 607 atsekabe
andiarekin, Or RIEV 1929, 9 alditxarturik bezala, Ldi ib. 211 naigabe biziz).
4. (G-to, AN ap. A; HeH Voc). Intervalos de la luna. "Ilhargi arteak, aldarteak, ilhargi aldiak" HeH Voc.
"Intermitencias de la luna" A.
(Ref. a su supuesta influencia en trastornos mentales). "Lunas, aldiak, aldarteak; y esta voz última, lúcidos
intervalos" Lar Sup. Cf. Lar: "Lunas, tener lunas, aldiak izatea, eukitzea. Lat., per intervalla insanire".
Apaintzen dira arrotasun andiarekin [...]. Zer dator emendik? Ekusten dituen ezkutariak esatea: "Egoaren kolpe
andiak ditue oek, nor bizi oen aldartearekin? eta nork irozo oen janzia?". AA I 601.
5. "Aldarte, lado, cuarto, parte del cuerpo" Lar. Cf. infra ALDARTEKO. v. alderdi.
6. Apuro, tribulación, vicisitud desfavorable. "Tribulación" A (que cita HeH). Gero heldu zitzaizkotenean
aldarteak eta atsekabeak hitza gatik, berehala behaztopatzen dira. "Tribulatione". HeH Mc 4, 17 (He ezaldarte;
Lç tribulazione, Dv hestura, Ker larrialdi, IBe estuasun).
7. (G, AN, BN, Sc ap. A; VocBN, H) Tiempo libre, tiempo disponible. "Période suspensive d'action, de
mouvement ou de travail" VocBN. "Occasion, momment favorable de loisir [...] Aldarte batez ethorriko naiz, je
viendrai en un momment de loisir" H. "Intervalo de descanso, tiempo libre" A. v. 1 asti. Erlisioneari esker
ditu jende xehe eta nekhazaleak bere biziaren arintzeko egun horiek [eliza bestak], eta Eliza ama sainduak berak
nahi du bere haurrak, holako aldartetan, lehenik bere besotan eta gero elgarren batasunean deskantsa
dakizkion. Zby RIEV 1908, 83. Iraganik badirela berrehun hogoi urte, / Eskualdun arraintzariek gudu bat egin
dute: / Egun haren aiphatzeko bainuke nik aldarte! Ox 186.
8. Capricho. Haren aldarte gaxtoentzat berentzat maiz bazuen laudorio bat, bethi estakuru bat. Laph 2 (Dv
traduce: "pour ses mauvaises boutades"). Gogaldi onak ematen dionean sukaldea isastuko du [...]. Aldarteak
artzen ba du ordea, gaixoa zu! 'Qu'il lui prenne un caprice'. Or Mi 74.
9. Carácter, temperamento. Aldarte oneko barregarriren bat. Otx 12. Goianengotik eginda zegoen aldarte
oneko gizon parregarriren bat bezala zeukaten Sokrate. Zait Plat 99. Egingo nuke Bilintx, azken buruan,
ezagunago dela gizarte honetan, Arrese Beitia baino. Garaiz eta aldartez, zeharo ezberdinak dira. MEIG IV
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
927