A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
Lab 276. Hau ezagützen da nitre-gatz den bazkagietan alhatzen diren aharien haragian. Ip Dial 58 (Dv
alhatzen; It gatza dan lurretan dabiltzan zikiroen aragian). Zagon ez urrin kantik txerri saldo andi bat alatan.
Hual Mt 8, 30 (podría tratarse tal vez del ines. indet. de ala, aunque cf. p. ej. ib. 26, 26 aigaltan zauden, y 26, 21
zagolarik xa xaten; Lç alha zenik). Sarako arthalde bat mugarriz alde hartara alhatzen zenean. Elzb PAd 73.
Bedustarrek bere haziendak batzietan harat eramaiten zütien alhatzera. Ip Hil 192s. Ardiak lerro-lerro, luzaz
alhaturik, / Gau etsaiaren ihes bordara doazi. Ox 184. Itsuka yuan nindukan, asto bat larre agorturat yuaiten
den bezala alatzeko menturan. Zub 50. Behiak eta behorrak [...] han alatzen dira udaberritik udazkeneraño. Ib.
55. Zamaria alhatzen ützi zian bere laxiala. Mde Pr 123. Osto ta belarrekin alatu oi baitira. Ibiñ Virgil 105.
Hetan kokatu zikinkeriek bide egin dezakete aitzina, alatuz, alatuz, barnez barne, beharrietaraino, dabiltzan
guneak oro beren kutsuaz andeatzen dituztela. JE Med 14.
(-lh- Dv), aalatu. (Fig.). "Zure gogoari Jainkoaren legea emozu alhatzera, donnez à votre esprit la loi de Dieu
à méditer" Dv. Cf. GOGOAN ALATU. Nere Jauna, zuk erakutsirikako egia huntaz alhatu, eta berriz eta
berritan huntaz nahi dut on-egin eta berme jarri. Dv LEd 60. Aspaldidanik, bazka orietan aala da ene gogoa:
eta jakina bazka beretan aalatzen direnak gozotasun bera duketela biotzetan. FIr GH 1927, 184. Anima, alatzen
danetik alaitzen da. "Inde quippe animus pascitur, unde laetatur". Or Aitork 414. Zure gogoa alha dadiela ez zu
baitan, bainan inguruko alhapidetan. Larz Senper 36s.
2. (SP, Lar, Lar Sup, Aq 1387, H; -lh- SP, H). (Con dat.). Remorder. "Bere buruari alhaturik, se rongeant soimême"
SP. "Despecharse, [...]. Alatzen zait, zatzu, zaio, &c., me despecho, te despechas, se despecha" Lar.
"Reprehender, alhatu" Lar Sup. "Cansado de sí mismo, bere buruari alhaturik" Ib. "Enfadar a otro, o fatigar" Aq
1387 (en la parte del ms. debida a Larramendi). "Alatzea (transitif), irriter quelqu'un; (réciproque), s'irriter,
enrager. [...] Alatu zait, je me suis mis en fureur" H (s.v. ala). "Bere buruari alhatu, estar enojado consigo
mismo (Darric)" DRA. Axular parece ser la fuente (declarada o no) de todos los lexicógrafos, también de
Larramendi. [Bekhatorea], predikarien konseillu onez, eritasunez [...] ikharatzen da, minberatzen da,
sentikortzen da, eta bere buruari alhaturik, ethorkizunaz gogoetan iartzen da. Ax 97s (V 67). Bekhatu hartzaz
orhoitzen zara arratsean, alhatzen zaitzu zeure konzientzia. Ib. 106 (V 71). Den gaixtoenari ere, noizik behin
bedere alhatzen zaika bere konzientzia. Ib. 426 (V 275).
(Con objeto directo). Hacer remorder. [Iainkoak] deitzen gaitu aphur bana, emeki, eztiki, maiñaz,
konzientzia alhatuz, eritasunak emanez. Ax 102 (V 69).
3. Ocuparse en, trabajar. Egunak hurrena hurren, / Badu berdin salhatzen: / Orobat zaika gaubori, /
Laudorioz alhatzen (Ps 18). "Dies diei eructat verbum, / Et nox nocti indicat scientiam". Hm 43 (H traduce:
"parlent pour rendre gloire").
(Ref. a máquinas). Funcionar, trabajar. "En parlant de moulin, moudre. Ihara alhatzen denean, quand le
moulin moud" Dv. Urik ez bada, ez daite eihera alha. Elsb Fram 30.
4. Moverse, ir. --Noiz jina zira? --Erenehun! Ez naiz oraino nehorat alhatu ... Zuen etxerat jitekoa nintzan
berriekin! Larz Iru 128 (Lek ez naiz oraindik iñor ikusten asi). Han eta hemen ni ere alhatu niz. Ib. 38. Etxea,
etxeko lanak, igandetako atheraldi hori elizarat, horra hunen bizia. Ez dut bertze nehorat alhatzerat utzi. Larz
Senper 44. Frantzinaren falta da dena. Bere gizona hobeki konprenitu balu, ez zitzaion bertzetarat alhatuko.
Larz HilEspos 42s.
5. "Alhatu (L, BN, S), [...] volver" A (Interpr?).
II (Aux. trans.). 1. Empujar, llevar a. Hunela hasi zitzaion / hizten koleraturik, / Iainkoaren alderako /
zeloak alhaturik. EZ Noel 89.
2. Hacer trabajar, hacer funcionar. "Errota alhatzea, engrener" SP (s.v. errota). "Diruak alhatu (BN-mix),
encaminar el dinero, mandar a su destino" A (cf. DRA: "Según Lander [...] se debe traducir por 'dar a logro,
prestar con usura'"). Bere botherea noizbeit du alhatzen [Jainkoak]; / Ezdenari dio badadin manatzen, / Zeru
lurrak dire orduan agertzen, / Bizia ere da sortzen. Zby RIEV 1908, 206.
3. (AN-larr, R-uzt; -lh- VocBN, H). Ref.: A (alatra); Asp Leiz. Llevar al pasto, apacentar. "Conduire des
animaux à des pâturages de dehors" VocBN. "Faire paître. Alha zatzu ardiak, paissez les brebis" Dv. "Mener au
pâturage" H. "Alatra (R-uzt), conducir al pasto el ganado" A (se trata evidentemente de una expresión adverbial;
cf. alatzera s.v. alhatze). "Sacar el ganado de la cuadra o establo al monte o pastizal para que paste. Ardi oiek
alatu bearko dituzu" Asp Leiz. v. alharazi. Errakelek berak alhatzen zuen arthaldea. "Pascebat". Dv Gen 29,
9. Sebeonen astoak alhatzen zituelarik. Ib. 36, 24 (Bibl alatu; Urt ian eragin, Ur larrean erabili, Ol, Ker
astozai(n) egon, BiblE larratu). Zuk alhatuko duzu Israelgo ene populua. "Tu pasces populum meum Israel". Dv
2 Reg 5, 2. Ene artzainek ezen ez dutelakoz bilhatu ene arthaldea; bainan beren buruak dituztelakoz alhatu, eta
ez ene arthaldeak. "Pascebant pastores semetipsos". Dv Ez 34, 8. Alhazatzu ene bildots eta ardiak. Hb Egia 111.
Hire gain uzten diat ene arthaldea. / Bildotsen bai ardien xuxen alhatzea. Zby RIEV 1908, 603. Ardien alhatzea,
batzea, moztea, deiztea. JE Bur 192. Bazka gurietan alatuko ditut ene ardiak [...]. Nik alatuko ditut ene ardiak
eta abaro egiñaraziko diet, diago Jaunak (Ez 34, 14s). Or MB 177 (Ol larratu). Artaldea alatu ondoan. Zerb Azk
39. Eta Labanen gainerateko abereak Jakobek alatzen zituen. Bibl Gen 30, 36 (Dv alharazi).
Alimentar. Zeruko erregea Dieteko arzuloan alatu zutelako. Ibiñ Virgil 110. Garai artan Partenope
amultsuak alatzen ninduen ni, Bergili. Ib. 118. Alargunak Eliasi zitua eman zion alatzean, baitzekin gizon
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
862