A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
hobekienik dagoenean atrapatzen du arrantzaleak. Ib. 60 (V 39). Otsoa ezta otso aragiti alha, ordea bai bertze
orotarik. O Pr 383. Gaiten haz belharrez eta gaiten alha / Zikiro kasta bezala. Gy 239. Larrun paretan alha
zirela ardiak. Hb Esk 233. Hainitz buru mota da lurrean [...] lerro ezin akhabatuak arthaldetan, buruzagiak
bakhan. Mintzo naiz bide goibeletan alha direnez. Hb Egia 56. Ameriketa on eta / ederra dela fama da. / Bainan
han ere antzara / bere mokoaz ala da. Etcham 46. Pentze-zolak berde agertzen zaizkigu, artho-alhorrak musker,
belhar ala landare guziak hezean ditazkelakotz alha. JE Ber 74. Handi bezain ederra da [zelaia]. Alha bide dira
hemen gozoki landareak, edozoin izan diten. Ib. 99.
(Con izan no explícito). Belhaudiko bortian Organbidexk'olha / Bere deskantsiala han ardiak alha. 'Les
brebis y paissent à l'aise'. Etch 346. Ba-zen, hetarik ez hürrün, urde saldo handi bat alha. Ip Mt 8, 30.
(Fig.). Hala atrapatzen da bada bekhatorea ere heriotzeak bere bekhatuei bere gogarenik datxetenean,
gozokienik alha zaienean. Ax 60 (V 39). Bihotzean ala zirela gure sendimenduak, han zutela beren iturburua. JE
Med 85. Aspaldidanik, bazka orietan aala da ene gogoa: eta jakina bazka beretan aalatzen direnak gozotasun
bera duketela biotzetan. FIr GH 1927, 184.
b) (S (Foix) ap. Lh; H, A (que cita a Ax)). Morder; remorder; corroer. "Ifernuan alha zaien eta alhako zaien
harra (Ax), le ver qui les ronge et les rongera en enfer" SP. "Barnea alha zaut, la conscience me reprend" H.
Eta haien hitza gangrena bezala alhako duk. "Et leur parole rongera comme gangrène". Lç 2 Tim 2, 17 (He
baratxe-baratxe irabaziaz doha, TB yankatuko du, Dv emeki-emeki bide eginez dihoa). Arra konzienziarena,
zein beti alako, eta euzekiko [sic] baizaiote bere buruei oroitzen diradela bekatu egin zituztenes. Ber Doc 123r.
Eta zeren neure faltaren harra bihotzean alha baitzeitan, ihartu naiz. Harb 323. Kanpoan suak erratzeintu, eta
barrenean harra alha zaie. Ax 594 (V 382). Haur da gau eta egun [...] alha zaien, eta alhako zaien harra: [...]
denbora ioanez gerozko damua. Ib. 595 (V 383). [Konzientzia] eztago alferrik ere, alha zaiku, saingaz eta
eranzutez dagoku. Ib. 426 (V 276). Zurari pipia, oihalari zerrena, urdaiari zedena eta haragiari harra bezala,
gau eta egun alha zaikuna. Ib. 340 (V 226).
(Con aux. no explícito). Ema zurzari, lurra ere alha. "À une veuve ou orpheline, la terre même à nuire
s'obstine". O Pr 689 (tbn. en PrASJU 285 y 389). Infernua gaitz eta thormenta guzien bilduma da, onik eta
arintgarririk batere gabe [...] barneko har kruela bethi bardin alha. Dh 165.
c) Ocuparse en, trabajar; funcionar, marchar. "Horra guzien mihia zeren gainean zen bethi alha (Io), voilà ce
dont le monde ne cessait de s'entretenir" Dv (s.v. alhatu). "Eihera alha da, le moulin va, est en train. Mihiak alha
dira, les langues marchent, sont en mouvement. [...] Laudorioz zeruak alha dira, les cieux louent (parlent pour
rendre gloire) (Hm)" H (s.v. alhatzea). "Orena, arloia alha da, l'horloge marche, va" Ib. (in m.). "Alha, qui est en
train" Lf Gram 280. Sukhar gaixtoak alha dira bethi han edo hemen. Prop 1889, 85. Hortan zen ala beti
haren gogoa; ekarririk beroena holako lan batzuei buruz zuen. HU Aurp 148. Herri gotorretan, bana bertze,
bizitzea errexago da bazterretan baino; esku-lanak badakar diru, bederen alha delarik. JE Bur 201. Hiri ttipi
batek daukan eremu hertsian nekez alha ditake gizon erne bat. Ib. 48. Saindu bat bezain geldi dago eta ixil, orai,
bere kaderan. Alha zaizko haatik begiak, nahiz eztiki. JE Ber 72. Herriaz guziz zaizkigu alha begiak. Ib. 76. Alta
nork daki gure zangoen azpian nolako leize izigarriak alha diren, oro sufre eta su. Lf Murtuts 13. Zoin zen
egiazko Aita Saindua? Avignonekoa? Erromakoa? Holakoetan hain alha dire politika, gizonen apetitua eta
bertze lur huntako aphalkeria guziak! Zerb IxtS 107. Ez gara halere mintzo mundu zabalean alha diren sineste,
erlijio edo ideolojia mota guztiez. P. Xarriton De re publica edo politikaz (Donostia 2003), 20.
(Con aux. no explícito). Ordu osoa banagoke hemen gogotik, alfer, begiak bakarrik alha. JE Ber 51.
d) (Trans.). Alimentar, hacer alimentarse (prop. y fig.). Maria Sainduak aldiz gogoan zaduzkan ikusten eta
entzuten zituen guziak, eta bere izpiritua ere alha zuen gauza hekien gainean. Jnn SBi 39. Nahuzue jakin
zertako? Erroak alha dituelakotz alde batetik arbasoen lurrean... eta bertzetik, familiako eta Elizetako bazkaleku
gozo nasaiean. Etcheb MGaric 70.
- ALHAKO. "Bête en âge de paître et qui paît" Dv.
- ALHA-LEKU (Lar; -lekhu Hb ap. Lh). Lugar de pasto. "Dehesa, [...] alalekua" Lar. Ardiek sosegurik ez
bere alha-lekuetan; / Otsoak nihoiz trankill ez bere ardi masakretan. Gy 39.
- ALHAN (L, BN-baig, S; Dv). Ref. A (alhan); Lrq (alha); Satr VocP. Paciendo, alimentando(se). "Alhan doha,
il va paissant" Dv.
Tr. Documentado en textos septentrionales y en el salacenco Samper.
a) Comiendo, alimentándose. Abre bat bada alhan gure phentzeetan / Ederra, larria. Gy 273. Alhan zaudezen
ardiak / Gorphutzez yori guziak. Ib. 316. Bada, hekietarik ez urrun, bazen urdalde handi bat alhan. Dv Mt 8, 30
(Samper, Leon al(h)an; Lç alha zenik). Ikhusi duk behinere, Pello, mendian, iratze edo othe-pean, epher familia
bat alhan dabilala? Elzb PAd 16s. Behiak alhan zabiltzalarik. Ib. 24. Plazaren erdian alhan zabiltzala dotzena
bat edo hamabortz antzara. Ib. 31s. Orai hor gaindi gogotik alhan badabiltz ardi multzoak. Ox 29. Alhan uzten
ditu [jostagailuzko ardiak] Pupuna eta Maiderrek hedatu duten alegiazko pentze batean. Ib. 38. Pentze eder
hetan daude alan behorrak multxoka. Zub 119. Beia alan zelaik goizian patar gain hartan. Ib. 75. Ardiak [...]
harat hunat zoazin orai, alhan. Barb Leg 149. Kharrikan haurrak, zaharregi / alhan da harra zituetan. Mde Po
63. Behi gorhats eli bat hor baziren alhan. Mde Pr 131. Hantxet, berrehun ardiren erdian alan ari, bortuko
belar meheari tiraka. JEtchep 55. Horra alan nun diren / hantxe zonbait ari. Xa EzinB 63. Iragaitian ikhusi diat
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
784