A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
idorrek akulatzen gituzten gibeletik: Bazoazkete, ba gero, zaluxago! Ib. 98. Ildakoen aurrean amor-egizu ta
illotza ez egikezu akullutu. Zait Sof 190. Dakizutenez, Fortinbras Noruaikoak iñartzi gorrienak akullutu ta,
oraintsu irudia agertu zaigun gure atzeneko erregeari aup egin zion. Amez Hamlet 19. Hura emendik juanez
geroz, andere Mari Karrau orgina-joile eta airoski akhulatu ditu igandeko aire bihurriak. Herr 18-12-1958 (ap.
DRA). Eta aingeru gaixo bat ari zen, debruaren orde, ifernuko suaren akulatzen. JEtchep 22. Goseak akulatuta.
Osk Kurl 38. Batetik arthaldea akulatzea, bertzetik haren zaintzea otsotarik. Larz Senper 22. Oreinak zirikatu ta
aker-taldeak ziguin orlegietara akulatzeko. Ibiñ Virgil 35. Euskalkien galerak izateko arrazoia ken diezaioke
Atlas honi; kentzen ez badio ere, urritu behintzat bai. Bada, ordea, beste akuilatu behar gintuzkeen lehia ere.
MEIG VI 136. Utz dizaiogun, geure buruak edertzeko edo, akuilu beharrik ez dutenak akuilatzeari. MIH 209. En
DFrec hay 13 ejs. (9 septentrionales) de akulatu, 2 de akuilatu y 1 de akuilutu.
Katixa, akula su hori, apaila gerrena. GAlm 1922, 51 (ap. DRA).
akuilatzaile, akulatzaile (-kh- Dv (s.v. akhulari)), akuilazale (/akhül'asále/ S ap. Lrq). Aguijador; incitador,
estimulador. Emazteek, horrela aitzinatzekotz, behar zuten ukhan akhulazale norbeit. Prop 1887, 67.
Akulazalerik ez denean, badute liburuek aizina. JE Bur 75. Senpereko mugatik eta harat, Saratarrak gibelean,
kabalen akulatzaile. Barb Piar I 19. Haize hotxkara eztiño bat itsas-aldetik heldu, eskuen eta mihien akulatzaile.
Lf Murtuts 43. Kantuaren akulatzaile, Aita Xorhy, beti berdin gazte ta suhar. Herr 2-4-1956 (ap. DRA). Egia
erraitez herritatüxe dü 2 nazione, beitzakien arrajinen zirela, musde "Behar" akhulazale. Herr 21-2-1963, 3.
Azkenean, Sellery erretora buru eta akulatzaile, Jatsutarrak egin zuten 1899-an oraiko eliza nasaia. Ardoy
SFran 276. Horrelako akuilatzaileren baten premian geunden. MEIG III 117. Prai Bartolomek, nolanahi ere, ez
zuen akulatzailerik behar. MEIG IV 131.
akuilatze, akulatze. Aguijoneamiento; incitamiento, estímulo. Martxoaren 2an, uztartu ziren idiak. Hirur
pare hirur orgeri lothuak, bazauden akhulatzearen aiduru. Prop 1899, 159. Emeki, emeki, hainbertze zaizko
eskolari ohitu, non akhulatze edo hertsatze beharrik ez baitute, ikhastegirat biltzeko. Prop 1902, 115.
Ahapetik erraiten daut: "Ederra da", hitzik ez gehiago, eta zangoa dank kentzen du motorraren akulatzetik. JE
Ber 53 (ref. a la aceleración del coche).
akuilu (V, G, AN, Ae, Sal, S, R-uzt; SP, Añ), akulu (V, G, BN-arb-baig, S, R; Lar, H; -kh- Arch VocGr,
Chaho), akuilo (V-arrig, AN-erro, B, Ae; Urt I 121 (-kh-), Lar, H (V, G)), akulo (-kh- Dv A, H (L, BN)),
akillo (V-arr; SP), akilu (L-sar), akillu (G-to), akil. Ref.: A (akillo, akuillo, akhulo, akullu, akulu); A Apend
(akulu); EI 381 y 386; Lrq (akhüllü); Etxbe EEs 1931, 36; Satr VocP (akulia); Iz To (akilluba), ArOñ y UrrAnz
(akulu), Ulz (akullua); Etxba Eib (akulua); Ibarra Dima (akillue); Elexp Berg (akulu); Gte Erd 67.
1. Aguijada; estímulo, acicate. "Akuillua, aiguillon, aguijón. Akuillu puntatzaillea, un attise-querelles,
estimulador, aguijador. [...] Akuilluz puntatzea, aiguillonner, aguijonear, agujar, garrochear, agarrochar" SP.
"Pertika honek eztik akülürik, esta ahijada [sic, por 'aguijada'] no tiene estímulo. Ostikoa akuluaganako idientzat
gaiso, coz para el aguijón, dañosa para el buey" A (s.v. akulu; cf. infra RS). "Pértiga" Satr VocP. "Akúllua
eztenaki, la vara (de boyero) con aguijón" Iz Ulz. "Vara para arrear a las vacas (con aguijón)" Iz ArOñ (recoge
tbn. dos acertijos). "Aguijada, aguijón. Akulu biarrik ez euken Ibargaiñen irixak" Etxba Eib. "Urritz makillak
erabiltzen die akuluak eitteko" Elexp Berg. "Behiari akulu xixta eman dakot (BN-arb)" Gte Erd 67. Cf. VocNav:
"Aculu, pértiga para arrear al ganado vacuno (Roncal)", "acullo, acicate; aguijón de hierro de la pértiga o
aguijada (Aézcoa, Valle de Erro)". v. ezten.
Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Al Sur se emplean sobre todo akulu entre los vizcaínos y
akullu entre los guipuzcoanos (como excepciones hay akullu en Añibarro y akulu en Cardaberaz y Anabitarte).
Hay además akullo en Iturriaga, Orixe y Munita, akulo en Arrese Beitia y EusJok (17), y un ej. de akil de
Jakakortajarena. En textos labortanos y bajo-navarros hay ak(h)ulu (Barbier, Etchamendi, Zubiri (19), Lafitte),
akhulo (Leizarraga, Duvoisin), akuillu (Pouvreau (Phil 289)), akillo (Goyhetche 133), akilo (Diharassarry) y
akhilu (Zerbitzari). Los escritores suletinos emplean akulu (Oihenart y Tartas) y akhüllü (Maister y Inchauspe).
En DFrec hay 4 ejs. de akuilu y 2 de akulu.
Gogor duk hiretako akhuloén kontra ostiko egitea. 'Durum est tibi contra stimulum calcitrare'. Lç Act 9, 5
(TB akuluaren, Dv akhuloari; Ol estenari). Ostikoa akulua ganako, idienzat gaso. "Coz para el aguijón, para el
buey dañosa". RS 180. Aküliaren kuntre ustikua auher. O PrASJU 221. Zien gorpitzak onsa gerrikaturik iduki
itzazie, zien haragiaren akuliak eta tentazione gaixtoak daudian onsa bridaturik. Tt Onsa 75. Han herabeztiak
süzko akhüllü eli batez akhüllatü izanen dira. Mst I 24, 3 (Ip akhülliez; SP esten, Ch punta zorrotz). Baña zuk
aurrea artu, ta ondo prestatuaz begiratzen badiozu, erioa bera ilko dezu, ta akulu zorrotza kendu ta gozo gozo
egingo dezu. Cb Eg III 240. Orduan Santuak bere akuluaz lurrari golpe bat eman [...] ta bereala iturri eder bat
sortu zan. Ib. 337. Penitenziarako akullu ta ziak. Añ EL 1 37. Akuluba. Mg PAb 149 (en una lista de objetos).
Jabeak akullua arturik, ematen ziozkan galantak idisko uzu eta ezi gabeari [...]. Onela geldika akulluaren bidez
ezi zuen, ta gero uztarria erakutsita beste gabe, etorri oi zan idiskotxoa burua makurtzera. VMg 58. Erokeri
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
769