A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
(Con instr.). Terminar (de). Bethi hiltzen daude, behinere hiltzeaz akhabatu gabe. Dh 160. Eztozked akaba
leitiaz. Mdg 139.
Terminar (con). Akabatu ezazu ume doakabe onekin beriala! Ill Pill 26.
(Empleado en la expr. bere egunak akabatu 'terminar sus días'). Oihuz eta othoitzez zegoela, bere egunak
akhabatu zeitzan, arimak egin zeraukan. Ax 167 (V 112). Hekien herrian nahi zituela akhabatu bere egunak. Hb
Egia 32. Akhabatzera zohazkola lur huntako egun beltz eta luzeak. Jnn SBi 48.
(Uso sust.). Fin. Munduaren akabatuan edo azkenean. Cb CatV 27.
2. (V-gip), akatu. Ref.: Elexp Berg (akaau). (Aux. trans.). (Ref. a personas, a veces con sentido despectivo o
valor expresivo). Acabar con, matar. "Ixilik ezpaago jota akaau eingo aut" Elexp Berg.
Zer da haur, Ioab, kapitain famatua? Zer egin gogo duzu? Akhabatu nahi othe gaituzu? Asko egin duzu,
garaitia baduzu, utzkuzu bizia. Ax 212 (V 142). Noeren denboran, zortzi presunaz bertze guztiak, uholde batez
hondatu eta akhabatu zituen. Ib. 141 (V 93). Geiegizko amore orrek biotza erdiratu ta bizia kendu dio [...].
Santu asko amorioak onela akabatu ditu. Cb Eg III 330. Amorioz iltzala, edo amorezko miñak akabatu zuela. Cb
Just 127. Abimelek supherrak etzuen nahi izan zadin errana emazteki baten eskuz galdu zuela bizia: manatu
zioen bere eskutariari arren akhaba zezan lehen-bai-lehen. Lg I 218. Eztüdan haboro phenarik / akaba nezazie /
azken hatsian nizala / ikusten düzie. Xarlem 1000. Zortzi persona ez, ze munduko beste guziak, aragizko pekatu
orregatik ito eragin eta akabatu zituan Noe Santuaren denboran. Gco II 43. Aman arro kolerikoak Mardokeo
gizon prestu eta santua bere puebloko guziakin akabatu nai izan zuan. Ib. 52. Tripala gogorrak akabatu zaizala.
Añ MisE 212 (NekeA 247 akabau). Gizonak nola ziran / denboraz ioritu, / eta ioriturik / bait-ziran gaiztotu, /
gure Jaungoikoa zan / guztiz asarratu, / eta nai izan zuen / gizona akabatu. It Fab 225. Jaunak esaten dio: / Noe,
aurrera nik / ez det akabatuko / onela jenderik. Ib. 227. De Launay, gisa guzietara gaizki eta krudelki tratatzen
baitzuten, oihu heiagoraz zioen akhaba zezatela. Elsb Fram 78. Astotzar orrek bere emaztea kolpeka ia akabatu
dula. Etxde JJ 128. Ura an lertu izan bazan, bost eun lagun akatuko zituan gutxienez. Ugalde Iltz 15. Ama oiean
laguntza gabe utziko ba'ukek, ori ama akatzea izango ukek. Ugalde Ama gaxo dago (Caracas, 1964; ap. DRA).
Nahi banauzu akabatu, jo, ebagi, bihurritu, hestekatu, torturatu, herioztu, akabatu nazakezu. Azurm HitzB 49.
Akaba ditzagun, beraz, lehen baino lehen euskalariak eta bake ederrean biziko gara aurrerantzean euskalduneuskaltzaleok.
MIH 203. Maiz aurkitzen da senarra bere emaztea 'akabatzeko' behar gorrian. MEIG I 128.
"Orretara lan eittia da akabatzia, trabajar de esa manera es matarse" Etxba Eib.
(V-arr-gip, G-azp-goi, AN-larr). Ref.: JMB LEItz 97; A EY I 438; Asp Leiz2; Etxba Eib; Elexp Berg (akaau).
(Ref. a ciertos animales, reptiles e insectos). Matar. (No se emplea con el significado de 'sacrificar' o 'matar para
el consumo'; v. hil). "Ez astoazaz, ez erleazaz eta ez beiezaz akabatu diranik ez da esan bear; galdu egin dirala
baño. Akabatu suga, zapo eta beste pixti txarrentzat bakarrik da [...] (Ataun)" JMB LEItz 97. "Dichos que
sustituyen a sugea il: [...] subea akabau (V-arr), akabatu (G-azp)" A EY I 438. "Matar (hablando de reptiles)"
Asp Leiz2. "Mendixan agertu jakun subia, bertantxe akabau dogu" Etxba Eib. "Atxurrakin buruan jota akau
juan txakurra" Elexp Berg. v. kalitu, amaitu (2), tragatu (4).
Gurako zenduke [sugea] akabau ta zapaldu bertan. Mg CO 156. Txakur ori egon da / beti auleriyaz / [...] /
gosiak akabatu / diyo miseriyaz. Noe 37. Nere amigo batek / joka akabatu dit / geiago ez det izango / alako
katurik. [...]. // Botillakin buruan / jo ta akabatu. Ib. 128. Artu du apalian zeukan ardo zatua eta jo eta
akabatuko zuen [txakurra] ez baziyoten eldu. Iraola 130. Sugeari abarrakin kaskarreko zital bat ezarri zion, aiñ
egoki, eze, nun bertan akabatu bait zuan. Elizdo EEs 1913, 106. Mikelek suma du satagina (satandera), / ta,
arturik sarde-girtaina, / kali (akabatu) du [...]. Or Eus 301. Suge bat akabatzen duenak... A EY I 438. Nik
akabauko eiaz arkakusuok. Ib. 383. Txakurra izatekotan akabatuko zuan. Anab Aprika 22. Bedeinkatutako ura
saltzen omen zieten Naparroako baserritarrai, subeak eta zomorroak akabatzeko ona zala-ta. BasoM 148.
Arruinar, destrozar. Ez dut uste, ordea, inor euskalkien etsai denik, are guttiago euskalkiak akabatzearren
dabilenik. MEIG VII 165.
3. (V-gip ap. Elexp Berg), akatu. (Aux. intrans.). Morir. "Iru eguneko txala akau jakue" Elexp Berg.
"Akabautako animalirik ezta jan ber" (G-azp). AxN explica desohorezki finatua (346) por deshonrarekin
akabatua. v. galdu (4). Egotzi zuten labera, eta an akabatu zen. Ber Trat 111r. Ezin sinhets dezakegu, adinak
berak akhaba arteiño, akhabatuko garela. Ax 64 (V 42). Oh kolpü murtala / abanzü nük akabi. Xarlem 1153.
Azken hatsetara züzün / Adrian akabirik. 'Adrien, abattu, / Était au dernier souffle'. Ib. 1278. Judas traidoreái
ere barkatukozió [...] baña deskonfiatzearéki yago akabatuzé galdus, ezi saltzearéki bere Jauna. LE Ong 90r.
Eta hil-gabe bethi hiltzen? Akhabatu-gabe, bethi akhabatzen? Dv LEd 226. Fitetzago akhaba zadin, eman zuten
bere presondegiko zolan aurkhitzen zen ganbera batean, non ez baitzuen ez airerik, ez argirik. Elsb Fram 114.
Kolpe izugarri bat / artu du [katuak] burutik, / arekiñ akabatu ta / juana da mundutik. Noe 128. Erañegun saldu
zenidan zaldia gaur goizean akatu zait. EgutAr 3-2-1957 (ap. DRA). Egun berri hartan, hiltamu latz batean,
animali guztiak akabatu ziren. Arti MaldanB 201.
(Part. en función de adj.). Ikusazu mortuan dizdiraz lehoi akabatuaren hezur igar eta goria. Azurm HitzB
55.
(Con instr.). Morir (de). Gota [...] S. Bonifacio Apezpikua órtas akabatuzé. LE Ong 67r. Lumazko
bururkoan dauka deabrua, / penaz akabatzeko gure medikua. 'Para que muera de pena el médico'. Canc. pop. in
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
738