A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
haiztzar. "Peñón, peñol aiztzarra, arkaiztzarra, atxandia" Lar.
haizu (L, BN, S ap. A; SP, Ht VocGr 400, Gèze, Dv, H (L, BN, S)), hauzu (AN-larr-erro ap. A; SP, Lar, Lar
Sup, Dv (que cita a SP), H), hauzo (BN ap. A; VocBN, Lh).
Tr. Salvo algunos pocos ejs. de hauzu en Leiçarraga y Oihenart (que tbn. emplean haizu), la forma gral. es
haizu (aizu en un ej. de Larzabal).
1. Lícito, permitido. "Hauzua, zilhegia, libre, haizua" SP. "Permis" Ht VocGr 400. "Lícito, zileia, zillegia, [...]
hauzua" Lar. "Lícito, sori, zilhegi, hauzu" Lar Sup. "Hauzo (adj.), permis, sans empêchement" VocBN. "Haizü
(adj.), permis; pouvant; digne de" Gèze. "Ce qui est permis, non défendu, licite, libre, loisible" H. "Haizu, libro,
permis (terme général)" Lf Gram 280. v. zilegi, 1 sori. Zer-nahi haizu nahiz, berentzat lehenik, / Erlisioneari
dire aiherrenik. // [...] Eskolan eman ditek Jainkoa debeku. Zby RIEV 1909, 232.
2. Libre. Zeren eta atsaldeko ez dute sekula utzi nahi lan hori, eta inhala, bururik altxatu gabe ari dira
lanhari lotuak goiz guzia, lehiatsuki. [...] Eta, zertako, errain duzie, irakurle maiteak, nahi dute ile moxleek
atsaldia haizu izan? Zub 98 (cf. infra HAIZU IZAN). Bere semeengatik ez baininduten nai aizu. "Me liberum
esse nunquam volebant". Or Aitork 214. Bera aizu egonik, balditzen zan ene menpekoaz. "Liber ab illo vinculo".
Ib. 147 (149 aizu egonik).
- HAIZUA BIHURTU. Dar permiso. v. HAIZU UTZI. Ikusirik kasaillaren pizteak ez duela balio, andreak
haizua bihurtzen dio senarrari, errepikatzen diola, goizik itzul dadin etxerat. SoEg Herr 2-12-1965 (ap. DRA).
- HAIZU IZAN (BN-arb-lab ap. Gte Erd 54 y 263; H, que cita a Lç).
Tr. Hasta mediados del s. XIX sólo se documenta en Leiçarraga, Oihenart, Duhalde y Duvoisin. A partir de
esta época tiene un notable auge en el Norte. En la tradición meridional sólo lo emplean Eguzkitza y Zaitegi. En
cuanto a las formas de futuro, hay haizuko en Hiriart-Urruty y en Lafitte y haizu izanen en sendos ejs. de Laphitz
y Mirande. En Hiriart-Urruty hay tbn. un ej. de haizuz (v. infra ej. en EZ HAIZU IZAN).
a) (Intrans. unipersonal más subordinada con sust. vbal. -t(z)era(t) como complemento). Estar permitido (a
alguien), permitirse (a alguien), ser lícito (a alguien). "Enaiz hauzu, haizu, je ne suis pas libre. Hauzu baninz
erraitera, s'il m'était permis de dire" SP. "Bakoitzak nai duna esateko eskubidea du (G-azp, AN-gip), bakotxak
[sic] bera nahi duena erraiterat haizu da (BN-arb)" Gte Erd 54. "Haren etxean zangorik sartzerat haizu ez
naizenaz gainean (BN-lab)" Ib. 263.
Ala eznaiz haizu nahi dudanaren egitera neure onéz? "Ne m'est il pas loisible?" Lç Mt 20, 15 (HeH ez naiz
haizu nahi dutanaren egitera?, Dv nahi dudanaren egitera ez othe naiz haizu?; He ez zait zilhegi, Echn e'naiz
benturaz zile nautena 'itea?, Ol zillegi ez ote zaidak nai dikadana egitea?). Hauzu zarete [...] kondenatu
eztenaren azotatzera? Lç Act 22, 25 (TB zilhegi zautzue). Hauzu naiz hirekin mintzatzera? Ib. 21, 37 (TB zilhegi
zerauta). Iaunaren zerbitzatzera haizu garenzat. Lç Ins F 8 rs. Maite dut, eta naiz maitatu, / Bana naiz hanbat
desditxatu [...] nik maitenik dudana, / Ezt' ehon hauzu hurbilzera nigana. O Po 22. Zurekin izatera haizu //
Ezpanaiz ere gorpitzez. / Alabadere banarraizu / Bethi gogoz, et' orhitzez. O Po (ed. 1847), 231s. Serorak ere,
soinekoz aldaturik bederen [...] haizuko direla herrietarat itzultzera, eta eskola emaitera?... Haizuko ba! Giren
bezalako gaixo ahulak, sineskorrak gu! Ip Hil 179 (92 hatsaren hartzerat haizuko direla, 114 haizuko ginela [...]
nahi ginituen eskolen hautatzera). Xakurrik ez bada haizu / sartzerat elizetan [...]. Etcham 50. Ikusliarrik ez da
haizu sartzera. Tenteen arteketarik gagozkio beha bi begiez. JE Ber 61. Ez banintz hain ona [...] ez nintzen haizu
izanen baratze eder hauetan sartzera. Mde Pr 91. Ordukotz giristino zirenak haizu zitazken giristino gelditzerat.
Ardoy SFran 222. Soldadoak ez dira soldado baizik izanen [...] ez dira haizuko ezkontzerat, ez herritik
atheratzerat baimenik gabe. Lf in Zait Plat XVII. Eta hura ez dela haizu onddo jaterat, harek, hortxet, ohean
egon behar duela. JEtchep 24. Bertsolari bat ez bada haizu hoinbesteren esatera, / berriz baimena lortuta ere ez
noa kantuz hastera. Xa Odol 270 (v. infra EZ HAIZU IZAN). Frantzian aski barna sartuz geroz, haizu ziren
arrotz horiek egoiterat. Ib. 172.
v. tbn. Zerb IxtS 99.
(Con sintagma nominal con suf. -ra(t) como complemento). Kapelarat ez baitziren haizu mezaren
entzuteko [...]. StPierre 37. Etzuten karriketan ibili behar, etziren haizu iturrietarat [jitoak]. Zerb Azk 13.
Baratze ederrak ziren, eta ihoiz ez zitzaion haizu edozein haurri heietan sartzea. Ohore handi bat zen beraz
Bertharentzat harat haizu izatea. Mde Pr 89.
(Con sust. vbal. -t(z)ea). Ez othe naiz haizu ene onthasunaz egitea nahi dudana? TB Mt 20, 15. Liburu
sainduetan ez direlakotz oraino trebe, populiari mintzatzea ez dire haizu izanen. Laph 89. Aizu ziren elgar
ikustea, bainan gure bistan bakarrik. Larz Senper 88.
(Con sust. vbal. -t(z)eko). Badakit ez nizala haizü gaiza hoien behar bezala ezagüterazteko, nihaurek
hoietzez eztüdanaz geroz üdüripen bat baizik. Ip Hil VI.
(Con complemento no expreso). "J'ai la permission, haizu naiz, zilhegi naiz" Ht VocGr 400. Nahi baduzu
Anton salbatu zure hutsa jujeri aithortuz, aizu zira, bainan ez zira hortaraino kontzientziaz bortxatua. Larz
Senper 14.
b) (S ap. A y Gte Erd 31). Atreverse. "Enük haizü erraitera, no me atrevo a decir" A. "Haizü niz horren egiteko
(S)" Gte Erd 31 (junto a ausartzia izan, ausarti izan, etc., de otras zonas). Ausartkiago hitzez minzatzera
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
728