A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
zuan, ba, Jaungoiko Jaunak gizona lur-loiaz eta aizeman zion bere aurpegian bizitz asnasa ta egin da gizona
bizi-bizia. Ib. 44. [Elaia] egaizka asi zan oe-inguruban, egalakin umiari axia emonaz. Altuna 16. Suari
aizematen ari ba zara, piztea eragotziko dizu. Or Mi 74. Erretzen dauzkigute begiak, erretzen dute bidea. Gu
ohartu orduko iraganak, haize emaiten daukute begitarterat eta bihotza zarrastatzen. JE Ber 92. Ta izaiostraillak
aize emanik. "Y el ventalle de cedros aire daba". Gazt MusIx 175 (Or in Gazt MusIx 178 aize zegion).
Txilibitu baten zuloetan beatzak ezarri, aoz aizeman eta soinurik ederrenak ateraten dituen bezala. Zait Plat 72.
[Sudur] zulo bietatik aize-ematen asiko banintza [...]. NEtx LBB 165. Eta hori esanez, haizeman zuen haien
gainera, eta esan zien: Har ezazue Espiritu santua. IBk Io 20, 22 (Dv haize egin, IBe arnasa egin).
v. tbn. Lek SClar 134. Lab SuEm 202.
(Con haize det.). Soplar, dar aire, echar aire. "Orear, darle aire, [...] axea emon" Añ. Aixia emon eutsoelako
aren bijoztxubetan ixitu zan gar txikijari, putz bategaz itxali eitekenari. Kk Ab I 33. [Jesusek] apostolu guzien
erdian jarririk esan zien: [...] Auek esan ondoan, aizea eman eta esan zien: Ar zazue Spiritu Santua. Inza Azalp
108 (BiblE Io 20, 22 haien gainera arnasa botaz). Gero ta handiagoa zan berotasuna. Hanitzek aizea ematen
zioten arpegiari paper lodizko deiekin. Osk Kurl 177. Atarian jarrita sendo jotzen zuten bostak-ala-bostak. A zer
zanpatakoak andrearenak! Nagusia aspo egiñik aizea ematen zuan bete-betean. Anab Poli 95.
(Uso sust.). Soplo. Zoritxar beltza gaurko zoria; / itun gaude... kupigarri, / eskutukoren aizeman otzak /
sugar maite bat itzali! EA Txindor 75.
b) Inspirar. Auta dezadan Zuk, egi, ziur eta on aizeman duzun zerbait. "Unum aliquid quod tu inspiraveris
verun, certum et bonum". Or Aitork 376.
c) Alentar; incitar. [Senargaia] aize-ematen ari zaio. 'La incita'. Zait Sof 19. Zerbait egingo ba zan,
Basaburukoak saiatu bearko zuten. Benitoren aldetik etzitzaion kontu ari aize aundirik emango, beiñepein. NEtx
LBB 58. Lagun karta bat idatzi dio Lertsundi jeneralari, Euskalerrira etor-gosea adieraziz berari. Euskal
jendeak laguntzen dio, ta aize emanaz amesari, Burdeosen da, agur egiñaz aurrez bere sendiari. Ib. 290. (Con
haize det.). "Aizía emon, hacer concebir deseos descabellados" Iz ArOñ.
d) Soplar, chivarse, mencionar. Gure asmoak Amerikara joatekoak, iñork etzeukan alako usterik. Lontxok ta
gure lagun aiek, beren aitari etzieten ezertxo ere aizematu, Ameriketara zijoaztelarik. Zubill 83.
e) Ensalzar. --Aren erdizkako esan eta itz illunekin, ez dek errez jakiten. --Ipui-utsa ori ere; ipui utsa! Beren
buruari aize emateko ta mailla batzuek gorago igotzeko gogoa galanta oiek. NEtx LBB 113. Zuen ekontza-lan
orri ez aize geiegi eman. Aspaldi igarrita bai natxegok, ezkontza arazo ori, Jainkoak giza-emakumeen bizkar
parre egiteko asmatua dala-ta. Ib. 120.
- HAIZE-EMANKA (aize-emaka G ap A), HAIZEMAKA. Soplando; dando aire. Orain sorberri degun
Donostiako Argia [...]; argitxo ori itzalia izan diten aizeka, aize emanka bizi izango lirake alde batetik
Bayonako Gure Herria, bestetik Bilboko Euzkadi. A in GH 1922, 489. Aize leuna zelai lilitsu batean / aizemaka
leunki zabaltzen danean... / zelaitik usai goxoa / aizian gora dijoa. EEs 1928, 61. Bekokietan iratxoen [...] egoukaldi
izoztua senti dute aizemaka ta iñarroska. 'Éventées, fouettées par l'aile des fantômes'. Or Mi 73. Suko
autsaren azpian badaude txinar batzuk, ikatz bizi batzuk; aizemaka asten bazera, aiek agertuz, surik ez duzu
piztuko, bear bada. Or QA 144. Haren gainean Ipar-haizea ari zen haizemaka eta marruka. MEIG IX 104.
v. tbn. Aize-emaka: Gand Elorri 100.
- HAIZE ERARA JARRI. "Sobreviento, estar o ponerse a sobreviento, aize erara jarri, egon" Lar.
- HAIZE-ERASO, H.-ERASOALDI. Vendaval, temporal de viento. v. HAIZE-ERAUNTSI. Orain bederatzi
urte izan zan aize-eraso gogoangarriak zortzireun bat metro kubiko kendu zizkion [piñudiari]. Munita 65 (90
aize-eraso, 19 aize-eraso-aldi). v. tbn. NEtx LBB 168.
- HAIZE-ERAUNTSI (G, BN-baig ap. A). "Temporal, huracán" A. "Aize-erauntsi batek oro abarrikatu itu (BNbaig),
un ventarrón" Ib. (s.v. abarrikatu). Ta aize-erauntsi zakar bat asi zan uiñak ontziaren gañera iraizten ta
onzia betetzen. Ol Mc 4, 37. Ta orduantxe, bat batean, lurretik zurrunbillo batek aize-erauntsia erakori zun,
ortzi gaitza ta ibar dana estali zun, oianeko orri guztiak eratxiaz. Zait Sof 172. Ipar naiz ego, aize-erauntsiak /
nai zutenean etorri; / dardarrik ere eragin ezetz / gure fede-zuntoiari! SMitx Aranz 93. Askotan gogora zait zuri
gertatua: Iainkoa etzegola aize-erauntsi artan, ez ostots artan, ez sugar aietan; xixtu legun artan mintzatu
zitzaizula. Or QA 124. Trankilago bizi gaitezke uholdeek eta haize-erauntsiek ere iharrosten ez duten etxean.
MIH 227. Gure aldiko haize-erauntsiek urriki gabe astindu badute ere. Ib. 33.
- HAIZE ERO (AN-larr, R). Ref.: A (aize-ero); Asp Leiz (aize eroa). "Corriente de aire" A. "Viento huracanado"
Asp Leiz.
- HAIZE ERRE (V, G), HAIZERRE (V-gip; A). Ref.: A (aize-erre); Iz ArOñ (aisé-erre, aizerria). Viento cálido.
"Aisé-erre, viento cálido y seco. Aizeerria ibili da" Iz ArOñ. "El viento abrasador" Ib. Aixe erreak zeu
[Gernikako aretxa] igartzerik / Iñoz ez eien jaritsi. AB AmaE 76. Ordu deungan onentzat / asi zan gudea / mats
eldu eztanentzat lez / urrilgo aize errea. Azc PB 275.
- HAIZE-ERROTA (V, G, L-sar ap. A; Urt II 228, Lh), HAIZERROTA (a- L ap. Lh; Urt II 228, H; a- Lar, H,
A). a) Molino de viento. "Ventosa mola" Urt II 228. Eta ikusiko duzu leihorraren gainean haize errota bat.
INav 55. Gizonak mekanika dire, maxina bat, haize erroten anaiak, turnabroxen ahaideak [...]. Hb Egia 137.
Gaztañ-aiziak dabiltzanian / Zipot-barruan borroka, / Indarra ditek ateratzean / puskatutzeko arroka; /
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
699