A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
Ellande sekulan gainerat orduko, izigarrizko haize batean, hor heldu dira sorginak sorginen gainean. "Dans
un effrayant tourbillon". Barb Leg 134. Hezurrik gabe azkar erori / zait orain nire burua: / Aire naizela haize
batean / Mirenen bila banoa. Arti MaldanB 231.
2. Rumbo, cada una de las 32 direcciones comprendidas en la rosa de los vientos. v. HAIZE-LAURDEN.
Segidan dire ilhargia zein nahi haizetan denean ea zenbat orenetako plemara den. [...] Ilhargia nortean
nordestean laurdenean edo hegoan suduestean laurdenean deneko plemaren thaula. INav 136. Ioan ilhargia
haize hartaratzen den thaularat eta bilha desiratzen duen eguna, eta egun haren xuxenean kausituko duzu zenbat
oren eta zenbat minutetan izaren den plemara egun hartan. Ib. 136.
(Con lau, pl.). Los cuatro vientos, los cuatro puntos cardinales. v. haizealde (2), HAIZE-BAZTER (b),
HAIZE-ZOKO. Eta igorriren ditu bere Aingeruak tronpeta soinu handirekin, eta bilduren dituzte haren
elejituak laur haizetarik, zeruen bazter batetik haién berze bazterrerano. Lç Mt 24, 31 (TB, Ur, Dv, IBk lau(r)
(h)aize, He, Leon lau(r) kantoin, Echn lau eskina, Samper laur parte, Ol, Or lau aize-zoko). Otoitzak lurrinontzian
/ bialduz lau aizetara. Or Eus 259 (v. tbn. 261). Slogan eta ipui zabal ditezke lau aizetara. Vill Jaink 11.
Lau leio lau aizetara irikiak, argia zearka sartu dakion. Ibiñ Virgil 113.
3. (V-gip, G-goi; Lar, Añ (G)), axe (V-gip; Añ (V)). Ref.: Etxba Eib (aixiak); Arin AEF 1980, 64; Elexp Berg
(aize). Gas, ventosidad. "Flato" Lar y Añ. "Ventosear, echar ventosidades, (V) axeak, (G) aizeak, (c.) putzak
bota, egotzi" Añ. "Vents, haizeak, au pl., gaz qui se forment dans le corps" H. "Haizeek nekhatua nadukate, les
vents [du corps] me fatiguent" Ib. "Flatos. Umetxu onek aixiak darabiz, lo eitten lagatzen ez detsela" Etxba Eib.
"Aizek etaatzeko tea artu" Arin AEF 1980, 64. "Flatos. Ventosidades que muy a menudo tienen los niños
pequeños y por las que se sienten muy molestos hasta expulsarlas. Gure txikixak eztosku lo eitten laga aiziak
bota dittuan arte" Elexp Berg.
Gero pasaia zazue idia haize hanitx egin dezaken arteraino eta [...] pherakatuko diozue sabela naia sendo
batez. Mong 591. Atserija da atsaren gatxa, ta aserijak alan dabee: Atsitubak dira, ta guztiz atzeko aisiak
botaten ditubenian. Mg PAb 173s. --Jaten detanian [...] sentitzen det emen alako marmarako bat, [...]. --Ori ez
da ezer. Aizeen bat. Sor EE 1887a, 222. Bereala asi ziran zurrutian; baita ere, ardoa tripara erortzian, asi ziran
aizeak tripatik kanpora burrundara andian. Urruz Urz 49 (v. otro ej. en la misma pág.). Zorioneko gaztañ oiekin
/ betetzen badek zipota / oien aiziak ezingo dituk / kanpora nola-nai bota. Ib. 34. Gaztañ-aiziak dabiltzanian /
Zipot-barruan borroka, / Indarra ditek ateratzean / puskatutzeko arroka. Ib. 35. Eta gero ala diyo berriz farrez,
ots aundiko aize bat botiaz: Etxekoandre, aguro ibildu, galerna gañian degu ta. Iraola 50. [Astoa] beharriak xut
hatzetan pindar, / buztan azpitik haizeak hazkar. Ox 114. Andria bera gaitz bera dabill / Aiziak du persegitzen. /
Seme bat izan zuan ezkero / Ala dizkiyot aditzen; / Apenas duen nik bezelako / Dietarikan segitzen, /
Enfermedade bana daukagu / Alaxen zait iruditzen. Bertsol 8-5-1932, 218 (DRA, que cita este ej., dice: "(En
plural). Accesos histéricos atribuidos por los antiguos a ciertos vapores que suponían nacidos de la matriz").
Aguardinta gustatzen zaio / Aiziak asentatzeko, / Txokolatia berriz gañian / Barrunbia tenplatzeko. Ib. 218.
Atsuak ongi kuratutzen du / Estomaguko aizia, / Argatik dauka gilbor galanta / gizonak lepo luzia. Ib. 218.
Estomagoan aizeak ba'ditu beatzekin sabelean igurtzi batzuek egin ezkero aterako dizkio. Lab EEguna 66. Ta
alaxe Xerapi Goizuetako "kuranderuangana" jo nuen. [...]. Bi egunean aize txar guziak atera zizkidan. Ib. 66
(cf. infra HAIZE TXAR). Edozein edari arrazten badiote berehala goiti eldu zaio; beerakorik ezin, aizerik ere
ez. FIr 170. Astoa aize aiek bota ezkero, lasaiago. NEtx LBB 184. [Babarrunak] aize asko duela / gaur degu
esaten, / orrelako bildurrik / len etzan izaten. Uzt Sas 85.
4. (L-ain ap. A; SP, Dv). (Adj.). "Animalia haizea, haizatua, hazgaitza, eskura ezin herts [daitekeena], animal
sauvage, farouche, qu'on ne peut apprivoiser" SP. "Sauvage, qui fuit par sauvagerie. Zaldi haizea, cheval qu'un
rien effarouche, qui ne veut pas venir à la main" Dv. "(L-ain), salvaje huraño" A. "Animalia haizea, ezkura ezin
herts" Darric (ap. DRA). Bi urthez azpiko oilorik ez da xitan ezartzen. Oilo harro, haize edo basek ez dituzte
xitoak ongi atheratzen. Dv Lab 289.
5. "Dolor de reúma o resfriado" JMB At. v. aire. Estadu onian dago, eta ez balitz estul puxka orrengatik eta
belauneko aiziengatik eta [...]. Sor Gabon 44. Oillo nagi bat aizeak joa, / erdi-bizi zegoana. "Una gallina tarda,
medio viva, baldada por el reúma". Or Eus 314.
Etorri nintzanian / Frantziako kortetik / ama billatu nuan / etxian bakarrik. / Bakar bakarrik eta / bai triste
tristerik / sillan jazarri ta / haiziak harturik. (Interpr?). Balad 100.
6. (V-gip ap. Elexp Berg). (Adj.). "Casquivano, inquieto" A. "Casquivano. Zure alaba ori aize xamarra da"
Elexp Berg. v. haizeburu.
7. "Haize (Lc), espiración del aliento" A.
8. "Ze aize du korrek! (R), !qué garbo, qué arrogancia tiene ése!" A. "Harek [sic] badu bai aize! (R), !aquél sí
que tiene pretensión!" Ib.
(Pl.). Aires de grandeza. An azaldu zan Larrola. [...] Uraxe aundiputza! [...]. Ori, ori --zion Larrolak ere,
aizez beteta--. Ez ametsik egin! Loidi 37. Zein Mari-tente? [...] Aize batzuek baditu neskatxa orrek! Ezta
markesaren alaba balitz ere. NEtx LBB 137. Iretzat zegon! Aize onak dizkin mutillak! Ib. 200. --Eta gero;
markesa aide bat artzen dezue, etxetik irten orduko. --Zuek re, mutillok, nesken aurrean, alako aizeak jotzen
dituzue. NEtx LBB 146.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
693