A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
aitzurrotx (V-gip, BN, R ap. A; VocBN, Dv, H (aitzur-hotx)), atxur[r]ortz (R ap. A), aitzur-hortx (H (BN)),
haintzurrotx. Bidente, tridente. "Trident, bident" VocBN. "Pioche à 2 ou 3 dents" Dv. "Bêche à dents: bident,
trident, à 4 dents" H. "Tridente, instrumento agrícola con que se desmenuzaban los abonos, etc." A (s.v.
atxurortz). "Aitzurrotx [...] bidente" Ib. (s.v. aitzur). "(AN, BN), tridente" Ib. (s.v. aitzurrotx). Aitzurrotx
berri bat. HerVal 19b. Kapera barnian, zürezko saindü bat, haintzürrotxa eskian. Eskual 30-5-1913 (ap.
DRA). Bat batean, ohartzen da muthila bere haitzurrotxa landan ahantzi duela; eta tresna haren beharretan ere
delakotz arthoen errekatzeko [...]. "Sa pioche à deux dents". Barb Leg 126 (v. tbn. 127).
aitzursaratu. "Atxúrsaatu, atxúrsaaketan, descortezar la tierra con azada" Iz ArOñ. Cf. AITZUR-SARAN, v.
saratu.
1 aitzurtu (AN-larr, L, BN, S; Lar, Añ (G), VocBN, Arch VocGr, Gèze, H, A), atxurtu (V-gip; Lar, Añ (V)),
(h)aintzurtu (SP (a-), Urt I 417 (hainzur-) y II 235, Ht VocGr 333 (hainzur-), Lar (ainzur), Dv (h-)), aitxurtu,
alzurtu. Ref.: Lh; Lrq (haitzürt); Asp Leiz2 (azal-a.); Iz ArOñ, Etxba Eib y Elexp Berg (atxurtu).
1. Cavar; trabajar (la tierra) con la azada. "Marrer, fouir" SP. "Bêcher, piocher" Ht VocGr. "Zapar, zapatu,
zapaz aitzurtu" Lar. "Labrar tierras" Ib. "Bêcher" VocBN, Arch VocGr y H. "Piocher" Dv, Gèze y Lrq. "Cavar
con el azadón. Airear la tierra con el azadón. Basuak be, noizian beiñ, atxurtu biarra eukitzen dabe iriak urten
deixan" Etxba Eib. "Orrek larrok, gurako leukie atxurtutzia" Ib. "Baso saill aundi bat atxurtzia gura dogu
aurten" Ib. "Baiña, zetan atxurtu dozu ori, perrejilla ereinda neukan da" Elexp Berg. Cf. AITZURREAN. v.
AZAL-AITZURTU.
Tr. Documentado al Sur desde finales del s. XVIII. Al Norte, antes del s. XIX, sólo lo emplean Leiçarraga y
Haraneder.
In loquo quem dicunt aiçurtucua (1099). Arzam.
Aitzur zezan lurrean, eta gorde zezan bere nabusiaren dirua. Lç Mt 25, 18 (Ur, Ol aitzurtu; He, TB, Dv, Ker,
IBk, IBe lurrean zilo / zulo (bat) egin). Irudi du etxe bat edifikatzen duen gizona, zeinek aitzurtu eta barna ireki
baitu, eta ezarri fundamenta arroka baten gainean. Lç Lc 6, 48 (He barna haintzurturik, TB aitzurtu eta zilhatu,
Oteiza atxurtu). Utzi ezak are urthe hunetan, inguru aitzurtu dukedano, eta ungarri eman dezakeodano. Ib. 13, 8.
[Nekazalgoko lanak] nola lantzea, alzurtzea, laiatzea, eraikitzea (69). LE-Ir. Ereingo dute lino-azia, lurra
atxurtu ta zimaurturik. VMg 24. Utziko det [mastia] etze; ezta moztuko, edo iñausiko, ez eta atxurtuko ere. AA
III 434. Mastuia atxurtu, / soyak apurtu. / Ta azpiko lurrak ganera. / Katanarrua etzan agertu, / ez eta beste
dirurik; / baya mastuiak alan atxurtu, / eta mats-mordaz [sic] beterik [...]. Zav Fab RIEV 1909, 35. Solua
atxurtu baga, erin baga. Astar II 20. Ez dezaket aitzurt lurra; eta eskatzeko ahalke naiz. TB Lc 16, 3. Soroak
ondeatu, zelaiak atxurtu, [...] sasiak erre. Izt C 180. Berentzako labaki andi bat zillegi lurretan jo, atxurtu, [...]
eta garia bertan ereiñik ifintea. Ib. 238. Aurten iñauteriko / festa egunean / gaude baratzgilleak [...] aitzurtzen
eta dantzan / denbora berean. Echag 257. Atxurtu eta giyetan ez dan lurrak, emoten ditu arantza eta larrak. Ur
MarBi 166. Golde nabarrez / batuzie itzultzen, / eta aitzurrez / barnaixka aitzurtzen. Arch Fab 171. [Larre-lur]
haintzurtu berriak ez du hainbertze balio nola usteltzen atxikiak. Dv Lab 185. Mahastiak estekatzea eta
haintzurtzea. Ib. 206. Ebakitzerakoan, lurra haintzurtzen da inguru guzian. Ib. 376 (Dv Is 5, 6 haitzurtu). Zen
familiazko aita bat zoinek plantatu baizion arduntze bat eta zerratu unguriuan; eta atxurtuz egin zion artan lago
bat, eta obratu zion torre bat. Hual Mt 21, 33 (Samper aitzurtuz; SalabBN zilatzen). Adierazi dizadaten, neronek
aitzurtu nuela putzu au. Ur Gen 21, 30 (Urt zillhatu, Dv zilhatua). Ni illtzen naiz, obiratuko nazu Canaango
lurrean neretzat aitzurtu nuen obian. Ib. 50, 5. Lurrak laiatu ta aitzurtzera. A. Arzac EE 1884a, 34. Hanitz pena
gosta zen aintzurtzean, ezin helduz hain behera. Ducq 377 (ap. DRA). Batek [baratzeñoa] aintzur, bertzeak ihizta
eta jorra. EGAlm 1895, 37 (ap. DRA, s.v. aintzur). Lur iraultzea, haitzurtzea eta bertze hainitz horrelako. Arb
Igand 83. [Lurrak] iduri zuen irauli edo aitzurtu berria. HU Zez 51. [Lurrak] atxurtu, arretu ta erein. NecCart 5.
(s. XX). Mâstia aitzurtzen kirten motzekin / ari duten egiñala. Or Eus 237. Gaurko azal gogorra atxurtu,
jorratu ta lurpean ezkutaturik [euskerak] daukan altxor bikaña azaleratu egin bear degu. Etxde AlosT 12.
Lurraldeak aurretiaz goldatu, atxurtu, saratu. Erkiag BatB 92. Ametsez haintzurtzen ari denak ez du hezurrik
hautsiko. Egunaria 21-2-1964 (ap. DRA). Eurak, gizonak alegia, lurpe sakonetan aitzurtu altxabeetan oporrean
bizi dira. Ibiñ Virgil 101. Soroa aitzurtu. Ib. 90. Bertze lanik ez zuenak, bere etxea aitxur (Sal). Inza NaEsZarr
2369. Geldi gaitezen etxean, aitzur dezagun geure baratzatxoa. MEIG VIII 63. Ez da, haatik, esan horrenbestez
gramatikaren eremu osoa, alor eta soro, erabat eta berdintsu aitzurtua zegoenik. Ib. 108.
v. tbn. Iratz 179. Atxurtu: Añ MisE 76. Enb 184. Haintzurtu: Prop 1897, 127.
2. atxurtu (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). "Emborracharse. Banoia etxera, ziero atxurtu baiño len" Elexp
Berg.
- AITZURTUXE (S ap. Lh). (Forma de dim.).
- AITZURTZEKO. "Arabilis, iraultzeko ondéna, haintzurtzékoa, haintzurtzeko ondéna [...], haintzur daitena"
Urt II 234. v. aitzurgarri.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
675