A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
gordeleku nagusiena. Aitzulo aundi batean gordeta [...]. Ib. 11. Erreka ertz-ertzean errenkadan dagozan atxbitarteak
eta atx-zuloak lamiñek egiñek ei-dire. Akes Ipiñ 28 (v. tbn. 30). Mendietako aitz-zuloetan / artzen dot
neure ostatu. BEnb NereA 170. Ego zabalak izan, eta aitz-zulo mear baten barruan ibiltzera beartuak egon. Vill
Jaink 125. Oianetan, iize-aitzuloen artean. Ibiñ Virgil 63. Gure oea loretan, / leoi-aitzuloz bilbil ertsia. "De
cuevas de leones enlazado". Gazt MusIx 189. Etzun arima [...] gau beltzeko aitzulo ortatik argitara gabe utziko.
Onaind in Gazt MusIx 149. Gabaz mendiak oro beltz zauden aitzulo illun iduririk. NEtx LBB 349. Haitz-zuloetan
arkitzen ditugun Kantauri lurreko arrastoak. MEIG IX 119 (en colab. con NEtx).
v. tbn. Aitzulo: EEs 1921, 18. Atutxa Mugarra 60. Aitz zulo: MItziar Txoriak 58.
haitzulodun. Cavernoso, que tiene muchas cavernas. Alpina aitzulodunaren tontor garaiak igi-iduri ziren
eguzki izpitara. 'L'Alpille caverneuse'. Or Mi 100.
haitzune. Cueva. v. haitzulo. Laster billatu zuen uritik urrean aitzune ezkutatu bat. 'Halló pronto cerca de
la ciudad una cueva escondida'. Aran SIgn 23.
aitzur (G, L, B, BN, Ae, Sal, S; Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze (+ h-), Dv (h- BN), H (L, BN, S)), atxur
(V, G, AN-larr-5vill, S (h-), R; Mic 5r, Lar, Aq 122 (G), Añ, Dv (V), H (V, G)), ailtzur (AN-5vill-ulz-olza; Dv
(h-, G)), altzur (AN-5vill-araq-ulz-egüés-arce-erro-ilzarb; alzur AN-ulz-erro), (h)aintzur (AN-5vill, L, BN, S;
SP (ainzur), Urt II 236 (h-), Ht VocGr 298 (hainzur), Lar (ainzur), Dv (h-), H (+ h-)), aitxur (G-nav), antzur
(AN-erro), a(t)zur (AN-erro), eltzur (AN-larr-araq-olza). Ref.: Bon-Ond 157; A (aintzur, aitzur, atxur); A Apend
(ailtzur); Lh; Lrq /háicür/; Etxbe EEs 1931, 35: ContR 517 y 530; BU Arano (ukullu-atxur); Iz ArOñ, To y
UrrAnz (atxur), Als (aitxur); IzG y Ulz (ailtzur); Etxba Eib (atxurra); Echaide Nav 177; EAEL 138; Ibarra Dima
(atxurre); Elexp Berg (atxur); Gte Erd 69; Izeta BHizt2 (sonbor-aitzur). v. tbn. ilustración en Lh 400. EAEL
recoge además altxur en G-bet (Rentería), antxur en AN-gip (Fuenterrabía) y haintzor en L-côte (Ziburu).
1. Azada. "Tranche, marre, bêche" SP. "Bêche, pioche" Ht VocGr 332. "Azada", "azadón" Lar. "Bêche" Arch
VocGr y VocBN. "Pioche" Dv y Gèze. "Pioche, bêche, houe" H. "Haitzür (Sc), haitzur (BN), azadón" A. "Atxur
(V, G, R), azadón" Ib. "Atxurra. Eskuz lurra maneatzeko ortz zabala duen tresna (G-goi)" Etxbe EEs 1931, 35.
"Pioche (mais non pas 'bêche' ni 'houe')" Lrq. "Itxuatxurra, la [azada] de cuatro dientes para sacar el estiércol" Iz
ArOñ. "Kaletarrak maillukiakin bezela, baserritarrak atxurragaz ataratzen dabe bizimodua, [...] con el azadón"
Etxba Eib. Cf. JE Bur 153: "Jakintsunek baitiote, noizbeit, lehenago, burdinari ohartu aitzinean, gizonak aitz edo
haitz zorrotz batzuekin urratzen zuela lurra, ageri da nola gure arbasoer mihirat jin zitzeien hitz hau: aitzurra edo
haitzurra. Hastapenean erraiten bide zuten: aitzlurra, haitzlurra, bainan emeki emeki jan zakoketen hitz huni zer
ere baitzukeen ahokotzat gogorrik eta hura, athera baitzen: aitzurra, haitzurra". Cf. LzG achur (Araya). Cf. tbn.
VocNav: "Aizurre. Nombre vasco de la azada (Baztán)". Para los nombres de diversas clases de azadas, v. Azkue
s.v. aitzur y EGIPV s.v. azada. Cf. ondeaitzur, otaitzur, GOROTZ-AITZUR, LANDARE-AITZUR,
MAHASTI-AITZUR...
Tr. Documentado al Sur desde mediados del s. XVIII. Al Norte se encuentra en Oihenart, Haraneder y
posteriormente en textos desde mediados del XIX. Atxur es la única forma empleada en la tradición vizcaína
desde los primeros textos. En autores guipuzcoanos se documentan tanto aitzur como atxur (esta segunda forma
ya en GavS y Aguirre de Asteasu), alternando ambas formas en algunos autores. Al Norte la forma mayoritaria
es aitzur (con aspiración inicial en Duvoisin y Leon), seguido del menos frec. haintzur (ya en Haraneder). Hay
ailtzur en Lizarraga de Elcano (junto a alzur) y Garbizu. En DFrec hay 7 ejs. aitzur y 1 de aitxur.
Estas son las bustaliças de Luçayde [...]: Ayçurra (1284). Lac VM 45.
Iorraia aitzurraren bardin nahi. "La bêche" O Pr 271. Artzen badet aitzurra [...]; arzen badet jorrai txiki bat
[...]. Lar Cor 152. Aitzur, golde, bost orzeko ta lurrak ongi maneatzeko zituen erremient andi-ederrak. Mb IArg I
211. Atxur burdiñara, ta / golde biurturik, Nekazari langiñak / ongi giaturik: / Emango ditu lurrak / garia ta
artoa. GavS 33s. Jorratu soluan / artua atxurragaz. DurPl 69. Utzi alzúrra eta láia atárian. LE Prog 98 (LE-Ir
(381) ailtzurra). Zoijak txikartu biar dira atxurraz. Mg PAb 150. Erdibitu bear danian [agoia], imiten deutsa
gatzamalliak atxurra, ta gabi-mallubak emoten deutsan joaldi edo kolpiaz erdibituten da. Ib. 127. Garbituten da
solo bat atxurragaz lurra saratuta. Mg CO 80s. Baldin zuk erosi al bazentzake aitzur bat, kolpe bakoitzean
ukuitzen duan guztia, dala arria, dala lurra, urre do zillar biurtzen duana [...]. AA III 359. Ezta geiago iñausiko
eta podatuko; ez du beregan geiago ekusiko aitzurrik; ta estaliko due guztia sasiak, larrak, aranzak. Ib. 356s. Ez
dau lurrak emoten / berez ondasunik, / atxur ta laieagaz / eragin bagarik. Zav Fab RIEV 1909, 38. Golde
nabarrez / Batuzie itzultzen, / Eta aitzurrez / Barnaixka aitzurtzen. Arch Fab 171. Bakhotxak berea du bilduren
ardura, / Hartuz orratza edo kanpoko haintzurra. Hb Esk 177. Komentuko langilen aitzurrak obra zahar bat jo
du, harririk ederrenez egina. Laph 239. Ona ganbelu anai / gizon jakitunak, / gaba ala eguna / dan ez dakitenak;
/ jan-edanian daude / neurritik irtenak, / bi aitzurrentzat ai zer / nolako kirtenak! Urruz Urz 18 (59 atxur).
Eskuan zuan atxurrarekin bost edo sei artalandara zatituaz. Apaol 47. Hartzen du bi eskuz aitzurra, eta emekiño
hasten da lur igituaren altxatzen. HU Zez 54. Jenioa mudatzen du aitzurrak eta palak. EE XXIX 220 (ap. DRA).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
670