A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
Aker txarri ori! Ardiseme, emaki ori...! Erkiag BatB 190.
Etim. La idea (de Schuchardt?) de que sea un préstamo del lat. aries no puede ser aceptada por razones
fonológicas manifiestas.
ahardiko, ardiko (AN-erro, Ae). Ref.: A Aezk 289; Inza EEs 1915, 210. "Cerda joven" A Aezk. ardiko
(AN-ulz-egüés-ilzarb-olza). Ref.: Bon-Ond 142; Iz Ulz (ardíkua). Marrana, cerda. "Truie" Bon-Ond 142. "La
hembra del cerdo" Iz Ulz.
aharditsu, arditsu. Ilberria, ordotztsu; ilbera, arditsu. "Novilunio, abundante en cerdos machos; cuarto
menguante, en hembras". A EY III 64.
ahardixko, ardixko (AN-larr ap. Inza EEs 1915, 210). Cerda joven.
ahar-erazi. v. aharrarazi.
ahari (V-arr-ger-m-gip, G-azp-to, AN-gip-5vill, L, B, BN, S; SP, Urt I 336, Arch Gram, VocBN, Dv (BN),
Gèze, VocB, H), ari (V, G, AN, Ae, Sal, R; Mic 6r, Lar, Añ, H), adari (V-gip), arari (Hb ap. Lh), arai (V-gip).
Ref.: Bon-Ond 142; VocPir 418; A (aari, ari); Inza EEs 1915, 209, 210; Lrq /a)ha)i/; ContR 517 (ária); Satr VocP
(ardi); Iz ArOñ, UrrAnz (adaríxa), To, IzG (araixa), Ulz (ari); Etxba Eib (adarixa, arixa); Holmer ApuntV;
EAEL 84; Elexp Berg (aari, adari); Gte Erd 288. En la zona de acentuación I (vizcaína, guipuzcoana y parte
alto-navarra), se distingue arià 'el carnero' frente a ariá 'el hilo'.
1. Carnero. "Cordero", "carnero" Mic 6r. "Aharia, capitán de manada, carnero" SP. "Mouton" Gèze. "Mouton"
VocBN. "1. bélier, [...]; 2. mouton, en général" H. "Artzantza esaten diote ariari, ta aria, osatua danean" Inza EEs
1915, 210. "Según Lander, en L es el morueco o carnero padre y en BN el carnero que se destina al matadero"
DRA. v. aharzatz, zikiro. Es la calonia I cafiz de trigo, una quoarta de vino, I carnero quoal el fuero manda;
et esta calonia es clamada gauca aari. TAV 2.2.13. Arien grisolak Maiatzean dira onak. "Las turmas del
carnero en Mayo son buenas". RS 115. Mendi gorak iauzi ziren / ahariak bezala. EZ Eliç 261. Arzaiñak mendian
bere ardia eta aharia urte batian galdurik ere. Tt Onsa 69. Orduan naiko dezu ofrenda andia / orduan txaala eta
aaria (s. XVII). FLV 1982, 334. Mendi portitzak aariak bezela, danza. GavS 18. Denbor-artako presentak ziran
bildots, txekor, ari, idi, lepoak kendu ta aldarearen gañean erreak. Ub 29s. Otsoari dütügü ahariak emaiten.
Egiat 245. Ardiak edo ariak moztuarazi (76). LE-Ir. Irurogei ardi, aari bi ta zortzi aunz. Mg PAb 109. Gelditu
zan lagun gabe ari galant ta mardo bat. VMg 69. Eskeñi ziozkan, beste sakrifizioen artean, ogei ta bi milla
zekor, eta eun ta ogei milla ari. AA I 494. Sorthü hintzan axuri izateko ardi, / bena beldür nün egin hizala ahari.
Etch 412. Begira non datorren / lasterka aria. It Fab 197. Ahariak ez du ardirik jokhatu behar hiru urthe bethe
aintzinean. Dv Lab 271s. Larretan dabiltzazan aarijen okelan. Ur Dial 58 (Ip ahari; It zikiro, Dv zikhiro). Nausi
du aharia hezurrez, eta bereziki adarrez. Hb Egia 130. Topeka narabiltzu ari bat bezela, / Txomiñ, baña bakizu
bildotxa naizela. AB AmaE 410. Otsoak ahari bat / baitzuen klaskatu. Zby RIEV 1908, 767. Ahari hilari baizik
ez diola arranoak begirik. Barb Sup VI.
(s. XX). Ari mutur gorriya / bildu da etxera. Tx B 191. Ezin gainkatuzko aari, elbarri, adarrak eta ederra
galduak. Or Mi 43. Zenbait zaldi, zezen, txalgorri, aari, sai eta suga-itxurako izaki edo jainkoizunak. JMB ELG
50. Artaldeari beti aurrelari dabilkion ari adar-biurria. TAg Uzt 86. Ohoinak aserratu, ahari-ebaslea agertu. A
EY III 46. Sasian adarrez lothua, ahari bat ikusi. Zerb IxtS 20. Aharia eho gabe begiratzen bada. Egunaria 12-9-
1957 (ap. DRA, s.v. aharki). Euskera-auzion zu zaitugu zu, Unamuno, ugaldearen aurka juna ta juna, auskalo
noraño, aaririk aarien ori. SMitx Unam 23. Nik ikusi zuat ona! Irureun aari aza baten azpian bixaotan. And
AUzta 53. Ahariaren sabelki ta barrukiak. Zait Plat 58. Adari ta zezenen oparia. Ker EMeza 187 (ap. DRA).
Ahari zuri biurtu omen zen Pan Illargiaren maitasunez erreta. Ibiñ Virgil 106. Aari ta ardien beka-marraka
besterik ez dut nik aditzen. Berron Kijote 200.
v. tbn. AstLas 40. Arch Fab 167. Gy 39. HerVal 153. Elzb PAd 75. Elsb Fram 162. Arb Igand 94. Ezale 1897,
330b. Anab Poli 90. Arti MaldanB 200. Ari: Astar II 203. Izt C 241. EusJok II 129.
"Castrón, [...] (AN) aria" Añ.
"Euzkixak zeruan eiten daben bidian, amabi zatixetako bati esaten jako Arixa (Aries) eta zati artan Martixan
euzkixa" Etxba Eib. v. AHARI-IZAR. Ustai antzeko izar-gerrikoa ageri baita amabi izar-mordorekin; Aria,
Zezena, Bixkiak, eta abar ua ikusten nunan guzia batean. Or QA 189.
(Pl.). Ariak galdu, baiña "auntzak" irabazi. "Perdieron la apuesta de carneros, pero han obtenido el
desquite". Or Eus 151.
2. (BN-baig ap. Satr VocP). (Uso adj.). "Ardi, oveja [...]; aari, macho; urrix, hembra" Satr VocP. Familiaren
formatzen behar urrix eta ahariak, / bien arteko birtute horrek ekartzen fruitu berriak. Arrosg 113.
- AHARI-APUSTU. Apuesta de carneros. Ari apustuak. Izt D 180. Amezketako eliz-aita jaunak, aariapustu
zalea izan zalako, ezin zuen bada egon, aariak talkan ikusi gabe. Zubill 71.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
67