A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
uzaña, serpolet" H. "Orégano" A. "Atx usaña, Calamintha en Lekeitio" Arzdi Plant1 274.
- HAITZ-USO. "Aitz-usoa. [...] Paloma bravía (columba livia). [...] Aitz-uso au, etxe-uso-aren odolekoa omen
da. Itxas bazter eta... baita emen barruko arkaitz mendietan bizitza egiñaz, koba ta aitz zuloetan kabiak egiten
omen dituzte" MItziar Txoriak 58.
- HAITZ-ZULO. v. haitzulo.
- BURDIN HAITZ. v. burdina.
Etim. Según una opinión muy extendida, haitz es el primer elemento de varios nombres de instrumentos: aizto,
aizkora, haitzur, etc. Según Vinson (Études... (París, 1878), 238s.) es la que sostienen "les savants du pays". Al
parecer, A. Baudrimont (Histoire des Basques ou Euscaldunais primitifs (París, 1854)), sostiene ya que aizkora
'hacha', viene de aitz. Aún si suponemos que esto es así, no se trata de algo excepcional puesto que, por ejemplo,
la segunda parte de al. messer 'navaja' está considerada por todos como emparentada con lat. saxum 'peña', lo
mismo que haitz.
haitz. v. haritz.
haitzaditar. "Serrano, [...] aitzaditarra" Lar.
haitzaga (Lar, Añ (G), H (V, G)), atxaga (Lar, Añ (V)). "Peñascal, aitzaga" Lar y Añ (Añ tbn. atxaga).
"Breñas, tierras ásperas y de peñascos, aitzetak, arkaizteak, atxagak" Lar.
ahitzaile. (El, lo) que agota, consume. "Celui qui use, épuise, consomme. Bekhatore madarikatuak, su
ahitzaileak etzaituztete menderen mendetan ahituko, O pécheurs maudits, le feu destructeur ne vous détruira pas
dans le cours des siècles" Dv.
aitzakia (V-gip, G, AN, L; SP, Lar, Añ (G), Dv (G, L-côte), H (G, L)), atxakia (V; Lcc, SP, Lar, Añ (V), Izt
46v, Hb ap. Lh , H (V, G, L)), aitzeki (G-azp), atzekia (det., Urt Gram 7, H), atxekia (S), atxikia (atxikie
B), aitziki (G-azp, AN-gip), atzikia (Ht VocGr 409), aitxakia (V-gip), atzakia (V-gip; det. H (G)), atxaikia
(Lcc), aritzakia. Ref.: A (aitzaki, atxaki, atxeki), Iz ArOñ (atzákixa); Gte Erd 138; Elexp Berg; Izeta BHizt2
(atxikie).
Tr. Aitzaki(a) es la forma mejor documentada en textos guipuzcoanos, con pérdida de -a que aparece ya en
Ubillos y parece generalizarse desde mediados del s. XIX; le sigue en menor frec. aitzeki, documentado desde
finales del s. XIX. Al Norte es tbn. aitzakia la forma más gral. (cf. tbn. aitzakigabe (q.v.) en Etcheberri de
Ziburu), si bien emplean atxakia Leiçarraga, Haramburu y Axular. En menor proporción se encuentran además:
aitzekia en Haraneder (junto a atzekia), Chourio, Baratciart (junto a atzekia) y Duhalde (en éste junto a
aitzaki(a)), atzekia en Mihura y Jauretche, atzakia en HeH y aritzakia en ArmUs. Atxakia es la forma propia de
la tradición vizcaína (atxaki en algunos autores modernos), si bien hay atxekija en f. Bartolomé (junto a
atxakija), aitxaki en E.M. Azkue y aitzaki(a) en autores modernos. Lazarraga emplea atxaki. En la tradición altonavarra
hay aitzaki en Mendiburu, atxekia en Lizarraga de Elcano, atxaki en un texto de Fuenterrabía de finales
del s. XVIII (PlFuent 289), aitzeki y aitziki en otro de Goldaraz de la primera mitad del XIX, aitzeki en Inza y
aitzaki(a) en Iraizoz. El baztanés Echenique emplea aitzakia. En DFrec hay 45 ejs. de aitzakia, 14 de atxakia, 4
de aitzeki y 2 de aitxakia.
1. Excusa, pretexto, disculpa. "Ocasión o achaque, atxakia" Lcc. "Achacar, atxaikia ifiñi" Ib. "Ésas son
excusas, aitzakiak dirade oriek. Anda buscando pretextos, aitzaki billa, atxaki eske dabil" Lar (s.v. achaque).
"Excusar, [...] aitzakiatu, [...] aitzakiak eman" Ib. "Excusa, pretexto. Gaur aitzakixan bat asmau biakot etxian,
bestela entzun biakoittu ederrak" Elexp Berg. "Excusa. Zu beti atxikiekin. Zure atxikiek eztute deus balio" Izeta
BHizt2. AxN explica desenkusa (50) y estakuru (57) por aitzegi [sic], desenkusarik (27) por aitzikierik y
aitzintzeaz [?] (295) por aitzeki. v. estakuru, desenkusa, apuko, esesio, akiakula, eskusa. Tr. Documentado
en la tradición meridional desde Lazarraga. Al Norte sólo se encuentra en textos labortanos hasta finales del s.
XIX y en Xalbador.
Orain dator fraile malmaz arro bat, / atxakiz arturika bisitea. Lazarraga (B) 1182vb. Hala edireiten ditugu
bada guk ere okhasinoak, desenkusak, estakuruak, atxakiak eta itzurpideak bekhatutan egoiteko. Ax 51 (V 33).
Egun gelditzen bazare aitzakia baten gatik, bihar naski estakuru handiago bat etorriko zaitzu. SP Imit IV 10, 4
(Ch arrazoiñ, Mst gaiza, Echve gauz). Ahal dukeien aitzakiarik hoberena ekhartzen dugula haren faboretan. SP
Phil 347 (v. tbn. aitzakia ekharri Dh 249; aitzekiatzat ekharri He Gudu 97). Ezen ezta aitzakiarik, ez
desenkusarik bat bederak sortzetikako hitzkuntzaren ez jakiteko. ES 168. Eta zabiltza zure buruaren edertatzeko
aitzekia billha. Ch III 46, 1 (Echve eskusak). Hura da xoilki lagunza bat gure flakotasunarenzat, ez ordean
aitzakia bat gure laxotasunarenzat. CatLav 308 (V 153). Baña orduan bertan junta etzidin batzarrerik, asmatu
zuen aitzakia ortik, luzagarri emendik [...]. Lar Fueros 226. Aitzekia edo estakuru ederren azpian. He Gudu 69
(v. infra AITZAKIAN). Zer aitzaki ager dezakezu eskatzen dizkitzun bezain gauz errazak ez egiteko? Mb IArg I
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
629