A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
aitxona. v. aitona.
aitxuna. v. aitona.
haitz (V-gip, G, AN, L, BN-baig; SP Dv, H; aitz Lar, Aq p. 63, Añ (G), Dv (V, G), H (V, G)), atx (V; Lcc,
Mic 8v, Lar, Añ (V), Dv (V), H (V)). Ref.: A (aitz, atx); Iz ArOñ (aitz), UrrAnz (aitza); Etxba Eib (aitza, atxa);
Holmer ApuntV; Elexp Berg (aitz, atx). Peña, roca. "Pierre vive" SP. "No hay lugar ni ejercicio más gustoso,
que donde uno se ha criado, aitzean aziak aitzera nai (G)" Aq p. 63 A (cf. infra RIs). "Aitz, haitz, harri, oro
bat dituzu haukien arabera. Harri handi, mendietako kotorrer (rocher, peña), erraiten ohi zuten beihala aitza,
Baigorriko eskualdean" JE Bur 153. "Aitz-zórrotz, peña afilada" Iz ArOñ. "Aitzgorri baño gorrixago agertzen da
Anbotoko atxa" Etxba Eib (s.v. aitza). "Aitzetara bota zeban olatuak barkua. [...] Eguarbitzako atxian
azkonarrak ei dabitz" Elexp Berg. v. harkaitz, 1 arroka, peña.
Tr. Documentado en autores guipuzcoanos y vizcaínos desde los primeros textos (tbn. en Mendiburu y Orixe).
Al Norte se encuentra sólo en unos pocos autores del s. XVII: Etcheberri de Ziburu, Oihenart e INav y en
Hiribarren (ej. no claro). La forma atx aparece ya en Lazarraga, y es la propia de la tradición vizcaína, aunque
algunos autores modernos parecen vacilar entre atx y aitz (Arrese Beitia emplea ambas formas); hay además aitx
en E.M. Azcue y, salvo errata, aritz en la versión al habla de Olazagutia de la balada de Orreaga.
Cui vocabulum est Sancte Marie de Izpea, subtus penna, in territorio Busturi (CSM 151, año 1051). TAV
2.2.6. In Diacastello, unam mediam peçam in Aizkibel (307, 1218). Lac Irach 321. Mikael de Lerat (tenente),
Aizluzean. Enekone de Oriz, Aizorroz (1187). Ib. 226. Aitzorrotz (1187). GLarr SJ 61. Aizluzean (1195). Ib. 80 y
(1197) 94.
Aitzean jaioak, aitzera nai. "El nacido en la peña quiere volver a la peña". RIs 1. Xori batek lehen luke
Ozeana agortu / eta Kaukasako haitza bihika aldaratu. EZ Man I 111. Emaitzak hausten'tu haitzak. "Les rocs".
O Pr 134. Zerren erria izanik ain banatua eta daukana etsagunzaak ainbat montaña eta atx artean. Cap (ed.
1893), pról. Segidan da ilhabethe guztietan alba denean guarda zein haitzetan den. INav 162 (130 aitz). Orduña
aldeko atxa / bego iregi baga, / zuok ere bazaozke or / gure mearik baga. BBizk 23. Bere lema galdu duen onzia
itsasoko aizeak eta bagak [...] botatzen dute alde artako aitzen batera. Mb IArg I 199. Aisa galeraziko dute
bekatuaren aitz gaizto ta putzu izugarrian. Ib. 199. Edatekorik etzuten aldian [...] agerzen zien aitz gogorrean
iturria. Ib. 270. Ur bazterreko aitz andi [...] igitzen ez dena bezala. Mb IArg II 355. Uraren falta erremediatzeko
Moisesek Jaungoikoaren ordenaz bere zigorraz aitz bat jo zuen; eta aitz artarik bereala urak ugari irten ziran.
Gco I 122. Itsasten zate emengo gauzai olagarroa aitzari itsasten zaion eran. AA II 169. Arri eskergak eta atx
ikaragarrijak datoz mendija beera bilinbolaka. Astar II X. Urduñoko atxeko zelatakadia. Ib. IX. Eguzkia
ilunduten da; irargia odoldu; lurra ikaratu, ta atxak apurtu. Añ EL 2 226. [Auntzak] erriko aitzetan / saltoka. It
Fab 183. Txakurrak ondoren darraiozkan basa auntza aitzetik aitzera saltoka ibilli oi dan bezala. Izt D 131.
Mundua mundu dan arte iraungo duten mendi, aitz, muno, munaiska, lur [...]. Izt C 6. Hernioko aitzaren
besangan. Ib. 78. San Adriango aitz zulatura. Ib. 502 (35: San Adrian-go mendia edo Aitzulatua). Udalako aitza.
Ib. 56. Garaiko urak aitz bat egiñik geratu eta beekoak itsasoronz joan ziran, ibaiean bide zabal ederra uzten
zutela. Lard 109. Horebko aitzaren gañean. Ur Ex 17, 6 (Dv harriaren gainean). Gorde ziran arzuloetan eta
mendietako aitzetan. Ur (G) Apoc 6, 15 (Ur (V) atxetan; Lç hartokétan, TB arroken artean, Dv harkadietan, Ip
botxietan, Ol arkaitzetan). Aitz gogorra. Ib. 184. Urriñak badu haitza, ez eskas harria, / kisugai ala biden
antolagarria. Hb Esk122. [Basauntzak] aitzak eta sasiak ariñ eta azkar igaroaz. Arr GB 101. Ugarte beraren
aitzetan printzatu eta purrukatu zuten [ontzia]. Aran SIgn 41. Asiera du mendi onek Pasaiako Arandoko aitzean.
Zab Gabon 85. Euskaldunak zorroztuten dabeez bitartian euren yaurtigeiak eta aizkorak Ibañetako aitz eta
arriyetan (V). Orreaga 26 (G, B aitz; G-nav aritz, L, S harri, AN-larr-araq-ulz malkor, AN-gulina peña, BNbaig
arroka). Erdaldun izan baño lenago / Atxok nai dogu zelaitu, / Mendi tontorrok beera jausirik / Landa
eginik geratu. AB AmaE 67s (102 aitz). Mendi eta atx altuak. Ib. 81s. Or dago [ontzia] itxas bazterrean / Atx
kontran eginda erdi erdi bi. Ib. 381 (128 atxaren kontra). Aitz batzuek parete orma gisakuak. Bv AsL 146.
Lenago urtuko ziran atx da lur guztiak menditarrai egindako iraiñak aztu baiño. Ag AL 124. Donian Batxi dago
/ Gaztelugatxean / gaztelarrentzat gaitza / izan zan aitxean. Azc PB 96 (in Ur PoBasc 222 atxian).
(s. XX). Legorrako atx irme gogorrakaz burruka [...] amorratuan. Ag Kr 139. Eutsiten geuntzan txalopeari,
lapeak atxari baño gogorrago. Ib. 92. Anbotoko atxa, gogorra, legorra. Ib. 205. Itxasoak atxetara jaurti oi
dituan abe zakarren irudira. Ib. 198. Joan zirean atxik-atx arrapatera lapa, lanperna [...]. Echta Jos 17. Jo eban
txalupeak atx txikitxo bat. Ib. 82. --Alarauak entzun dituk beraz? --Ta nolakoak! Aitzari ere mara mara negar
eragitekoak. Ag G 158. Kostata jetxi degu / Karrikara aitza, / txoferra're ezda juan / uste bezin aixa. Tx B III
127. Euri-jasa arek aitz aietatik / iges eiten du jauzikor. Or Eus 183. Aitz batzuben ganetxuban eregiriko etxetxu
aretan. Otx 106. Orduñako aitza. JMB ELG 98. Aitzur aitze'tik dator. Ib. 68. [Maitetasun-eskea] gogoak sarri
askotan, aitz andiaren pisua baiño astunagotzat jo oi dauana. Erkiag Arran 94 (BatB 78 atx). Antxe eliza jaso
bear zan, [...] aitz zankar batean zalko. SMitx Aranz 85. Poli aitz baten gañean jarri zan urari begira. Anab
Poli 14. Atxuiko aitza. Gezaltzako baserriak aurrez-aurre daukaten aitz aundi bat da, Aloña-aldera. And AUzta
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
626