A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
aitalehen, aitalen (Lar, Añ). 1. Patriarca. Cf. Zerb IxtS 13n: "Patriarkeri aitalehenak erraten diote katixima
berriak". v. aitalehenen. Gutaz balerrakete Aita lehen zaharrez izkirabak dioena, egunez betherik hil direla.
Birjin 68s. Ama behar zitzaion jarraiki Abraham Aitalenaren sinheste bizi ta bizarroari. Ib. 240. Halako zen
gure aita lehenen bizipena, maiñateki bizi ziradian beren parekila bezala. Egiat 267. Adan geure lelengo Aita,
Abrahan Aitaleena, David erregia. Ur MarIl 61. Aita-gure eta Abe-Mariak garboso errezatuaz zirurien Lege
zarreko Aitalen bat. Zab Gabon 48. Aitalen errespetozko zar bat bere seme eta umezumeen erdian bezela.
"Anciano patriarca venerable". Otag EE 1882c, 510. San Jose Aitalen gloriosua. Etxe bakotxeko kristinau 4 (ap.
DRA). Gure aita Adan, Aitalen Abraham, Errege David. Arr May 73. Bibliako aitalen ospetsu aren semeen
antzera. A Eusk 1920-21 (I), 62. Dabid aitalehena hil zen eta lur eman zioten, eta hor dugu gaur ere haren
hilobia. IBe Act 2, 2. Isaakek Jakob sortu zuen eta Jakobek hamabi aitalehenak. IBk Act 7, 8 (Lç, He, TB, Dv
patriarka, Ol arbaso, Arriand erkabe, Ker erri-guraso).
(Fig.). Euskaldunen eta euskerazaleen Aitalen otsandiko Larramendik. Aran SIgn 206. Franzisko santu
aundiyaren eta pobrien aita-lenaren bizitza. Bv AsL 14. Abbadieko euskalduna ta euskaldunen aitalena. A
BeinB 35. Nire izen ta izatetxuak ezin dabena, aitalen baten izate ta izen onak egin begi. Ib. 36.
2. Padre fundador. Eskribatu zuen, luze, zearo ta garbi jaierazko itz-giro eztizkoan Aitalen [S. Inacio]
santubaren bizitza. Aran SIgn I. Aitalen otsandieneko San Inazio, Jesusen Konpañiaren fundatzallea. Aran EE
1885a, 72. Franzisko gure aita-len santua. Bv AsL 52. Asistik dijua Aita len santua Alverna mendirunz. Ib. 142.
Gure Aita-len biyak Domingo eta Franzisko. Ib. 171. Cataneoko anai Pedro ta Ordenako Aita-len San
Franzisko. Ib. 408. Mesa-barria Iñigo Aitalen donearen egunean emoteko. Ezale 1897, 230a.
3. Padre prior. [Markiñako Karmengo Prailletxeko] Aitalen edo nausi Bernardino agurgarriari, beronen
azpiko Aita eta beste guztiai. Ezale 1897, 372a. Sto. Domingoren egunerako Donostian Done aundi onen semeak
zeukaten etxera juan zan; Aita lenenak (Prior) orretarako alegin aundiak egin ziozkalako. JAg JBDei 1921, 80.
4. "Aitalen (V-arrig), bisabuelo" A.
5. (G-azp ap. Gketx), aitalen. Antepasado. "Aitaleen. Primer padre. Gue aitteleen arek ze eitten zoon jakiñ izan
balo..!" Gketx Loiola. Abarran dogu attalena. Arriand Mt 3, 9 (Lç, He, TB, Dv, Ur, Ur (V), Ip, Echn, Hual,
Samper, Ol, Leon, Or, Ker, IBk aita).
6. Patriarca, obispo de ciertas sedes importantes. Aingeru-Josepe Roncalli jaun Kardinale Veniseko Aitalehenak.
GAlm 1959, 31.
aitalehendar, aitalendar (Lar). "Patriarcal" Lar.
aitalehenen, aitalenen (Aizk). Patriarca. v. aitalehen. Aitalenen edo Patriarka, eta Igarla edo Profeten
bitartez emoniko legia. Astar I 12. Ez, ezta orazinoe au Aitalenen edo Patriarkaren batek irakatsija, ez Igarla
edo Profetaren batek konponduba. Astar II 250. Beren Aita-lenen Noe. Izt D 16n. Zori oneko Aitalenen Tubal
maitagarri au. Izt C 1. Zorioneko gure Aitalenen Tubal gogoangarriak. Ib. 5. Aitalenen eta lege-emalle txit
jakintsuak. 'El sapientísimo patriarca y legislador'. Aran SIgn 115. Esan dezagun nola ta zeren bidez izandu zan
[Aitor] gure Aita-lenenaren etorrera. Etxeg EE 1882c, 561. Betetara badoaz / Igarlen esanak, / baita
Aitalenenen / itxaropen danak. AB Olerk 639.
Oraingo surren aitalenena / bardinik inos euki eztabena / sur disparate barregarria! / sur asko eukia! Azc PB
261.
aitalekuko. v. AITA-LEKUKO.
aitalope. "Morcillón (V-arrig-oroz)" A Apend.
aitama (gral.; Urt III 402), aita-ama (gral.; aitte-ama G-goi). Ref.: A (aita-amak); Lh; Echaide Nav 324; EAEL
43; Elexp Berg (aitta-ama). (Pl.). Padre y madre. "Brephotrophium, [...] aitamarik gabeko haur erromesen
ospitalea" Urt III 402. v. aitetama.
Tr. Más frecuente al Norte y escaso en textos vizcaínos, donde no se documenta hasta finales del s. XIX
(aunque sí aparece en Lazarraga).
Zeinek bekhatu egin du, hunek ala hunen aitamék, hunela itsu sor ledin? Lç Io 9, 2 (Leon aitamek, HeH, EvS
aita-amek; He burasoek, Dv burhasoek, LE buratsoék, Ol, IBk, IBe gurasoek, Or, Ker gurasoak). Aita-amaok
efini dabe / Flora oi enzerradurik. Lazarraga 1179r. Erran zerauenean deabruak gure lehenbiziko aita amei. Ax
64 (V 42). Eztuzu zer ukha, zarel' ogenduru, / ez zer har ait'amen nahia [e]stakuru. O Po 18. Aita-amak
ohoratuko / lurrean aizen luzeki. Gç 214. Lekhuko dira Zakarias eta Elisabet Baptistaren aitamak. ES 158.
Berandetsiko lukee ene ait-am gaisoak. Mb IArg I 95. Adam eta Eva gure lehenbiziko ait'amak. CatLan 30.
Hondra itzazu zere ait-amak, ta orrela luzaro biziko zera. Ub 26. Esan nioten aita-amai, / zu bear zinduztala, /
baldiñ bazuten nai. Izt Po 113. Hamabi urthetan utzi nituen aita amak. MarIl 71. Ustez erosten nian aitamen
bakia / erosi ükhen nian ene thürmentia. Etch 180. Nere aita-amek, zioen, / edukatu ez ninduten. Gy 274. Aita-
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
598