A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
- AIRE GAIZTO (AN, L, BN-baig, Ae; Aq 572, H (a. gaixto), VocB; aidegaixto S; Foix ap. Lh). Ref.: VocPir
90; A; A Apend; Lh (aide); Satr VocP; Iz Ulz; CEEN 1970, 346; Izeta BHizt2 (aide gaixto).
a) Rayo. "Aire gaixtoa, foudre" H. "1.º rayo; 2.º (L-côte), meteoro, piedra, granizo" A. "Áire gáxtoak yóa, el
herido del rayo" Iz Ulz. "Rayo. Aidegaixtoak il tu amar ardi" Izeta BHizt2. Ihortziria ixiltzearekin, aire-gaixto
ukhaldi borthitz bati beha bagaudezke; maizenik zuhamu kaskoak erretzen ditu. Prop 1893, 214 (ap. DRA; la ref.
es incorrecta). M. Irigoin pentzean zen, lanean ari [...]. Bat betan aire gaixtoa heien arterat erori da. Martin
kolpean erori da gorputz. Herr 2-7-1959 (ap. DRA).
b) "Airegaixtoak ioa da (Hb), il est atteint par une épidémie" Lh. "Aire gaxto, perlesiya" (AN-gip). v. supra (6).
c) "Aidegaxto (L-sar), genio que forma y dirige todas las tormentas" JMB At. "Aire gaixtotikako gaitza (L; Hb),
maléfice" Lh.
- AIRE GOGORREAN. Inmediatamente, rápidamente. Kutxilloa eskuan artu dabenean, / igesi ezpaneutsa
aide gogorrean; / onezkero, ay, Juakiñ joanda nenguan. AB AmaE 266.
- AIRE-JO. a) "Aireio (L-côte), encogido" A. Cf. supra (6).
b) "Aidéjua dauko, áidiak jo dau [sin. trad.]. Ardi bat aidejuak artu dost, se queda no pudiendo andar" Iz ArOñ.
c) "Aire jo, aire jotu, añublar, atacar el añublo o rayo a las plantas (L; Lh)" DRA.
d) Dar (a la pelota) a voleo. "Aide jo deu (V-gip)" Gte Erd 283 (junto a airera jo, aidean jo, boleo jo, etc., de
otras zonas).
- AIREKO (SP, Urt, Dv). a) Del aire, aéreo. "Aireko xoriak, oiseaux du ciel" SP. "Aereus, airezkóa, airez egiña,
airekóa, airetikákoa" Urt I 347. "Vitium aeris, airearen, aireko urrin gaxtoa" Ib. 341. "Aérien" Dv. Cf. aireko.
Lurreko bestién, itsasoko arrainén eta aireko xorién [...]. Lç Ins B 5r. Zuzi arraitsua, / lanpa airekoa, /
artizar goiztiarra, / argi etzin gabea. EZ Man II 197. Zeruko, aireko eta lurreko gauza guztiek. Ax 37 (V 23).
Lurreko animaliak, aireko hegaztinak, itsasoko arraiñak eta oihaneko zuhaitzak. Ib. 24 (V 14; v. tbn. aireko
hegastin en Hm 42, Lg I 279, Monho 72, aireko hegatztiñ en EZ Eliç 371, aireko egazti en Lard 165, y aideko
egazti en AA III 313 e Inza Azalp 32). Uzten bazintu erran hek guziak antsia gabe aireko fitsa bezala. Ch III 46,
2. Bizi izan baitzarete [...] aireko botheren prinzearen arabera. TB Eph 2, 2. Mantentzen dituenak / aireko
txoriak, / itsasoko arraiak, / lurreko piztiak. It Fab 168 (v. tbn. aireko (t)xori en Lg II 148, Bv AsL 210, Zerb IxtS
53, y aideko txori en Uzt Sas 317). Ez Anano-ren otsak, ez aireko suzko gizon eta beste adiragarriak izan ziran,
Juduak beren ondamen-bidetik ateratzeko adiña. Lard 538. [Noek] lurreko eta aireko bizikor, kutxan iduki zituen
guziak. Ib. 9. Belharrak ebasten diote lurreko gozoa eta ez dute uzten airekoa sartzera. Dv Lab 389. Nun zare
aideko armadak / Gu jarri bagarik dar dar? AB AmaE 152. Lurreko ala aireko ihiziez. HU Aurp 97. Ezkura
bear du zuaitz onek: aideko edo lurrekoa. Munita 152. Ez bait-die utsegiten aireko eltxoei, ezta lurreko artxoei
ere. Berron Kijote 203. v. tbn. Gand Elorri 155.
(airetako). Airetako bothereen prinze haren [...] nahikaretarat. He Eph 2, 2. Iduri [xoriak] airetako
marinel direla. Hb Esk 237.
(Para expresar aquello que es poco seguro, poco probable o inconsistente). Jauna: adiskideak gastigatu
zidan unzien gainean ondo informatu naiz, baina ezta aireko gauzarik baizen. (c. 1597). FLV 1993, 464s. Gaur
emen, bigar an eta etzi Akelarren oi dabillen irabazi apur airekoak iges egin zebanean. Izt C 180. Ta zentzuz
yokatzekotz, nihoiz segurekoa, / Airekoaren menturan ez dela utztekoa. Gy 29. Oiñbitakotan komun da
gaizokeria hori: / utzirik funtsezko gauza lotzea airekoari. Ib. 127. Eta ez da hori xoilki aireko hitz bat, bainan
lege bat hertxiki obligatzen gaituena. Lap 65 (V 33). Zer zorokeria den eskuko xoriaren uztea airekoaren
menturan. Arb Igand 27.
b) "Aidekua, flojo, inconstante. Berbetan zalla, baña ostian aideko gizona, obstinado hablando, pero en lo demás
flojo" Etxba Eib. Galdez senarra aiñ kaltegarrizko alderian zergaitikxa, emaztiak aitzen emon zetsan esanaz,
euren etxe obian sorgiñ gaiztuak tratu txarrian erebixelako, zurkatxa sarturik ariman barrurañok. Zaldunak,
sinistu ezin-da orrelako aideko ipoñik [...]. Etxba Ibilt 467.
[Serorak] bere eginbidetan gidatuz zeruak, / ez detzakete egin aireko buruak. Hb Esk 175.
- AIREKO BARBER. Curandero que deshace hechizos y maleficios. Izatu da denbora, zeinetan barberak /
Baitziren sendatzeko ahal zen baxerak. [...] Baziren ere bertze aireko barberak, / Sorgin kontra zuztenak balios
indarrak. Hb Esk 204s.
- AIRE-KOLIKA. "Chordapsus, sabeleko miña, sabeleko dolórea, kolika [...], aire kolika, kolika airosa" Urt V
3.
- AIRE-MIN. "Aidemin (G-goi), neuralgia" JMB At.
- AIRE-OGI. "(BN-mix), trigo que se da al sacerdote por bendecir los campos" A.
- AIRE ON. Donaire, gracia. Soñu zar pijoa, / onenetakoa, / jotzen dek, txanbolin, / aire onarekin. It Fab 204.
- AIRE-ORRATZ. Antena. Ta gaur guk irratirako antolatua. [...] Bijoa gure aide-orratzetan. NEtx LBB 129.
- AIRE-ORRO. "(BN-mix), ruido producido por la piedra que cae de las nubes" A.
- AIRE-PISU (Lar, Dv, que cita a Otag REusk 1880, 123). Presión atmosférica. "Barómetro, airepisuaren
neurria" Lar.
- AIRE PUSKATU. "Aire puskatu, alegrarse, emborracharse ligeramente. Aire puskatua da, está alegrillo. Aire
puskatzen da, se emborracha de vez en cuando (Darric)" DRA.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
564