A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
- AIREAN AIRE. Rápidamente, en un momento. Adarbeltz duk lagun on bat / Ethorria hire ganat, / Ditukan
penen, / Nahigabeen / Airean aire khentzerat. Ox 39.
- AIRE HANDI. Aire, aire libre. Kolore bizienak eta miñenak histen dire aire handian. Mih 36. Gauaz
nonbeit eta nolazbeit lokhartzen gare, aire handian, izarren azpian. Prop 1893, 76. Nahasi denean barnea, ez da
deus kanpoko aire handia bezalakorik, pirkoiltzeko. JE Ber 98. Karraskan bagoazi orai, gu ere. "Emeki, bada!
Emeki, othoi! Zer dira manera hok! Goxa giten orai bedereen ittan bat! Holako aroarekin!" Aholku saminak,
horiek: aire handiak sendatu baitzituen, gure andreenak. Hurritzen da berehala motorraren jokada. Ib. 101 (ref.
a un auto que circula a gran velocidad).
- AIRE HANDITAKO. (Persona) de aspecto y porte noble, distinguido. Etxe baten aitzinean khausitu zuen aire
handitako andre bat. Laph 55. Aire handitako jaun gazte bat ethortzen da arrastiri batez. Ib. 103.
- AIREAN GORA. Arriba, hacia arriba. Dagoenian jende oro aitzinian bildurik, / [iuje iauna] iauginen da
rigoroski sainduieki zerutik; / Iosafaten egonen da airian gora iarririk / bekhatorer eginen du arrangura
handirik. E 63. Gurutzean hala itzaturik airean gora ailtxatu zutenean. Mat 190. Eta hura hala nola haztoreak
xoria / Behatzez altxatzen baitu airean gora ttipia. EZ Man I 93. Arren zure gana igan bedi gure auhena, /
airean gora bezala khe insensuarena. EZ Man II 97. Nola erro xipittotik / haritz miragarria / airean gora
altxatzen / baita guztiz handia. EZ Noel 173. Eztuzue bada ikhusten / Airean gora argiak / Zeiñ klarki duten
distiatzen / Eta zeiñ diren eztiak? Gç 76. Itzatu ondoan airean gora altxatu zutenean. Arg DevB 178. Bere
xapela airean gora aurthiki ondoan. "Après avoir jeté son chapeau en l'air". Arch Gram 90. Beroa aidean gora
igotzen da, aize otzari leku emanez. Anab Aprika 85.
- AIREANZKO, AIDIANZKO. Hipótetico, no seguro, inconsistente. Eztira horik aidianzko elhe elibat; bena
bai hanitxko ikhertzez untsa borogatürik izan direnak. Eskual 2-10-1908, 4.
- AIRE HARTU (H). Tr. Documentado sólo en autores septentrionales.
a) Tomar el aire, airearse, estar al aire libre. "Aire hartzea, prendre l'air" H. Airearen hartzea, pasajeatzea,
[...] gitarraz edo zenbait bertze soinugarriz haritzea. SP Phil 366 (He 369 airehartzea). Egün hurak beitira jinik
Barkoxen / Ahargo gañiala aidiaren hartzen. Etch 550. Badeia emarik ere bere killoa edo orratza utzirik
hauzora bedere yalgiten ez denik aphur bat hats eta aire hartzera. Gy X. Arte zuen guziez hirirat jalgi; ez aire
hartzerat ez eta bazter ikusterat [...]. HU Aurp 97. Xutitzera ginoazin aire hartzera joaiteko. JE Bur 106. Eta
plazaño bat inguratzen dugu kalostrazpiz-kalostrazpi [...]. Iduri luke harat-hunat irakurtzen ibiltzeko, edo aire
hartzeko bederen, eginak izan direla. JE Ber 23. Pentze ñimiño bat, dena platanaz landatua, dena alki: aire
hartzeko toki goxoenetarik. Ib. 37.
(Con determinantes). Erran darotzut lurrak zein duen on airea hartzea eta belhar zikhinik ez ekhartzea. Dv
Lab 201. Yauregian badute non har aire ona. Hb Esk 148. Konpainiako menbro zaharrek eta flakoek aire ona
han har zezaten. Laph 244. Nik uste Frantsesk bazuela bat batean aire poxi baten hartzearen beharra, eta
Kagoshima bezalako hiri batean bazterrak hertsiegiz [...]. Ardoy SFran 219. Nire gainean lauza pisu bat
baitago, / ez omen dut bururik kanpora jasoko; [...] airerik hartuko, / musu bat emango. Arti MaldanB 214.
b) Tomar aire, respirar. "Aspiratio, haize egitea, airehártzea, hatsa hártzea, airatzea, hatsa aurthikitzea" Urt II
432. "Afflatus, haizátua [...], airehártua, aireharturikakoa" Urt I 404. Sudurrik ez baginu aire hartzeko [...].
JE Bur 90.
(Con determinantes). "Non potest ducere aerem, eziñ har dezáke airea, hatsa" Urt I 342. Ez dela mundu
huntan airerik edo hatsik hartu gabe bizitzen. Mong 587. Ezin munduko aire isuristatua har daite haren kutsu
gaixtoa sentitu gabe. Ardura beraz zoaz bakharrik egotera; han aire garbi bat hatzarekin hartuko duzu. Mih 20.
- AIRE-BAFADA. "Afflatus ventorum, [...] airebafada, haizebafada" Urt I 405. "Aire-bafada(k), vapores. J.
Etchepare" DRA.
- AIRE-BELAR. "Aide-belarra jo eta aren izardikin igurziaz kentzen die aideek (G-goi)" Arin AEF 1908, 63.
- AIRE BELTZ (aide V-gip, G-goi). Ref.: AEF 1955, 108; Iz ArOñ. a) "Carbunco bacteriano (lipue o aide
belza)" AEF 1955, 108 (ref. a enfermedades padecidas por las ovejas). "Aide baltza, 'aide, áidia', el aire, la
enfermedad de las ovejas; mueren en seguida" Iz ArOñ.
b) Uriaren buruzki erasota, berau oñazez yo du yainkoren batek, eskuetan sua ekarki, izurri ondagarria, ta
Kadmutar erria ustuz doa: Aide beltza, berriz asgorapen eta auriz aberasten. 'El negro Hades'. Zait Sof 58.
- AIRE BEREAN. (Echar de un lugar, marcharse, ir...) rápidamente, inmediatamente. Aire berean, Maria eta
Josep haurrarekin abiatu ziren Esiptorat. Dih MarH 468 (ap. DRA). Eta kanporat aire berean igorri behar
zinduzkedalarik, horra zertako barkatzen dautzudan. Barb Sup 161. Zertako ez dudan aire berean kanporat
igortzen? Atx! Hori bertzerik da! Ib. 151. Zoazi beraz, eta berehala, zoazi Izpiritu Sainduaren kausitzera [...].
Eta, aire berean, Izpiritu Sainduaren gana badoha Jon Doni Petri. Ib. 134. Eta bigaño hek behar dazkidatazu
jan aire berean. [...] galdatu bezala egiten du eta bi sagarrak iresten, Jainkoaren lorian. Ib. 22. Erran eta egin,
badoa, aire berean, untziko kapitain buruzagiaren gana. "Il fait comme il avait dit, et, dare dare, va trouver le
capitaine commandant un navire". Barb Leg 138.
- AIRE-BURU. "Aire-buru, ligero de cascos. Aire buru da (L; Darric)" DRA. v. HAIZE-BURU.
- AIRE-HERRI. Zaradela laudatua beraz lur beherean / Aire herrietan eta Zeruen garaitean. EZ Man I 34 (II
17 tbn. aire-herrietan).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
563