A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
Onalaxen nai det nik, nere semiak eskera jun ta etortzia, kontentuz beterik. Bv AsL 82. Etxeko zeregiñak egiten
zituan bitartean, alde batetik eta bestera [...] bizilekuaren lau aldeetan ebiltzan txoriak, txori alaiak, inguragia
samurtasunez gaindituaz. --Gure neskeak darabillen aidea! --iñuan Iñesek. --Aspaldion eztogu, egia esan,
gurean, olako kanturik aditu. Erkiag Arran 148.
8. (L, BN, S ap. Lh; H). (Interj.). "Aire! Prenons-la (balle) à la volée!" H.
9. (G-goi ap. DRA), aide (V-gip ap. Elexp Berg; A). (Interj.) "Aide, [...] se usa significando 'vete'" A. "Aire
emendik! ¡Fuera de aquí! (G-goi)" DRA. "Aide! [...] ¡Largaos! Aide emendik, mutikuak! Aide danok kalera!"
Elexp Berg. Aide, aide; or konpon, ondo ibilli; gorantziak eta eskuetako munak eta oiñetako igortziak
oriodunari. A BeinB 69. Goazemak bada. [...] Ba al gera? Aide bada. Alz Ram 108. Andra-Mariren izena / ai
ene! / deabruentzat txarrena. // Entzun duten ordukoxe / ai ene! motrolloan danak aide... SMitx Aranz 209.
10. "Aire puska bat izatea, estar alegre, algo borracho (L; Darric)" DRA. Cf. infra AIRE PUSKATU.
11. (Como posposición, en exprs. como bazter aire, ezker aire... 'hacia un lado, hacia la izquierda'..., hurbil
aire 'bastante cerca'... .). v. BERANT AIRE (s.v. berandu). Gero, zeiarka bezala jartzen da, ezker aire. Barb
Sup 159. Eta Jon Doni Petrik, gibel aire puxka bat gelditurik, ahapetik berehala jende heieri: [...]. Barb Leg 61.
Etsia ez dute hartzen ene lagunek, Lasako herri bildu, ñimiñoa eskuinetarik, bazter-aire, ikustearekin baizik. JE
Ber 12. Zelai hertsi, gixen batean sartuak gira. [...] Bazter-aire, bere luzetasun guzian gure beribilek bezala
ibaiño batek kurritzen du. Ib. 74. Ikusi ditugu gero ontsa kokatuak Iruñen, "iguzkitik" ez urrun, erran nahi dut
Erregearen ganik hurbil aire. "Assez près du roi". Ardoy SFran 39.
12. Plastika buru-hauste bakoitzak bere aide berezia oi du. "Cada problema plástico tiene su valor particular".
MEIG IX 140 (en colab. con NEtx).
- AIRE-ALDATZE. Cambio de aires. Hartu zuen haren izabak haren berekin eramaiteko gogoa, phausuak
et-air-aldatzeak berre ziotzontzat ber-indar gau-atzarrez ta nekheaz akhituak. Birjin 387.
- AIREAN (BN-ciz; Urt, H; aidean V-arr-gip, G-azp, B). Ref.: Etxba Eib y Elexp Berg (aidian); Gte Erd 148.
a) En el aire; por el aire. "Est in aere, airean da" Urt I 343. "Airean edukitzea, tenir en l'air" H. "Air, élément.
Xoriak airean doazi, les oiseaux volent" Ib. "Aidian juaten dira sorgiñak, biderik okertu barik, [...] por el aire.
Euzkixak, iratargixak eta izarrak, aidian osotzen dittue euren bidiak, [...] en el éter" Etxba Eib. "Ileak airean
zabiltzan (BN-ciz), [...] ori aidian dijoa (G-azp), jo ta aidean bota zuen (V-arr, G-azp-goi, AN-gip, B)" Gte Erd
148. "Aidian dago puxikia" Elexp Berg. "Aize-bolariak kapelia aidian eruan zostan" Ib. (s.v. aize-bolara).
Tr. Documentado al Norte desde Dechepare y al Sur desde mediados del s. XVIII. Con el sentido de '(volar,
andar, ir, desplazarse...) en el aire, por el aire', la forma gral. en todas las épocas y dialectos es airean (frente al
escaso empleo de airetik (v. infra AIRETIK); sólo aisladamente se encuentra acompañado de zehar (AB AmaE
433 airean zear doian lasto igar bat, y NEtx LBB 318 errota arriaren negarra / aidean zear doa), barna
(StPierre 21 airian barna abiatu ziren) o barrena; cf. tbn. aideak zear en S. Mitxelena (v. ej. supra (2)).
Iustu oro iganen da bertan goiti airian / eta egonen eskoinetik iujearen aldean. E 63. Hala nola arkuari soka
gibelatzean / Urrunago arthikitzen baitu fletxa airean. EZ Man I 91. Hek guztiak ioan zaizkigu nola airean
lanhoa. Ib. 113. Xoriek ere dituzte / bere egoitzak airean. EZ Noel 49. Eta arranoak airean dohanean, bere
umetara bezala, zuk ere enegana begia edukiko duzula. Ax 11 (V 5). Zuek ere hedoi belzak [...] aphur bat egon
zaitezte / erori gabe airean. Gç 76. Plazerak, tresorak, gloria, airean dituk bolatu. Ib. 162. Airean doan osto
baten / gisa nauzula moldatu. Ib. 180. Nork emanen darozkit hegalak uso bati bezala, hegalda nadintzat, airean
noan. Ch III 31, 1. Mila zortzi ehun eta hogoi eta zortzian / Mirakulu bat gertatu zen eskualdunen artian. /
Protestant bat ezkondurik Ezpeletako herrian / Neska koket bat harrapatu du zabilana airean. AstLas 65.
Inareák emán anitz ta anitz buélta airean, ta apénas arrapatzendú eltxobát. LE Prog 120. Aidean egatzen diran
egaztietatik pare bana. Ub 16. [Demoniuak] barreatzen dira airian eta dabiltza gure üngürünian gure
tentatzeko. CatLan 29.
(s. XIX). Eguzkia sartzen danean gela baten ekusten dira aidean mota, ispita, lauso bestela ekusten ez
diranak. Mg CC 221. Pozik egaz egiteko aidean. Añ LoraS 128. Ta aidean ezarten dirian tiroak legez, ilten
eztitubezalako [...] bizio txarrak ta kaltetsuak. Ib. 148. Ni nabill, edo lurrean oñez, edo aidean egaa. VMg 34.
Begira airean dabiltzan egaztiai. AA II 169 (III 282 aidean). Airean agertu bezain sarri suntsitzen den lanho
bati bezala. Dh 126. Tirorik zuzenenak ez dira itura elduten. Kolperik indartsubeenak airian geratuten dira. fB
Olg 34. Txori bat aidian. Astar (ap. H, s.v. aidatzea). Eta nola oihu egiten baitzuten goraki [...] aurthikitzen
zuten herrauts airean. TB Act 22, 23. Ona non aingerubak / dabiltzan aidean, / Jesus Mariyarekin / Joseren
gañean. Echag 57. Jainkoak airean / nai du ni ibiltzea, / zu berriz lurrean. It Fab 149. Bialdu zuen / usoa airean,
/ eta biurtzen zaio, / ez joan bezela, / baizik oliba-adar bat / mokoan duela. Ib. 227. Amargarren illean / sartu
ziranean, / mendien puntak ziran / agertu airean. Ib. 226 (ref. al diluvio universal). Ez aizeak ustekabean nondik
ez dakiela arturik, airean jira-bira oi darabiltzkien geldo illaun ta litxen antzekoak. Izt C 6. Ulia bilhatzen du
airean enadak. Hb Esk 237. Laphurdi bazterrean, iphar alderditik, / Bardoitz mendixken puntan, errekak artetik,
/ Ikusten da airean bere lur mehekin, / Etxeak dituela xuri gusturekin. Ib. 151. Ots onen ondoren bereala airean
agertu ziran suzko mingañ-antz batzuek. Lard 481. Kapak bota eta autsa airean banatzen zuten. Ib. 523. Lurrean
legar izpi bezenbat, airean lauso edo pits bezenbat. Dv LEd 226. Jaungoikoaren Ama argiz eta gloriaz ingurutua
airean agertzea. Arr May 176. Ikhusten ere zuen aingeru bat bezala airean eta argiz inguratua. Laph 72.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
559