A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
[...] Xiberuan bada aide sanua nunnahi (S). Maulerat jun zen aide hunaren hartzera osagarriaren azkartzeko"
Gte Erd 148. "Aire, airecillo. Aide ederra egoten da Elgetako arkupian. Zabalduizu bentania aide puxkat sartu
deiñ" Elexp Berg. Cf. AIRE HARTU, IKATZ-AIRE. v. haize, egurats.
Tr. Documentado en la tradición septentrional ya desde Dechepare. Al Sur lo emplean Lizarraga de Elcano,
Beovide, F. Irigaray, Munita, Aresti, Gandiaga, Zaitegi, Azurmendi y N. Etxaniz.
En Arraizaga en Val d'Araquil testimonian Sancho Airetaco, Garcea Ormaesseco (c. 1257). GLarr 377.
Suiak bero, hurak xahu, hats hartzeko airia [...] zuiegatik ezarri dut gero neure bizia. E 65. Elementa gero sinple
lekhu beherekoan / Su, Aire, Itsaso eta Lehor zimenduzkoan. EZ Man I 79. Aire mehe batre ez korrunpitua. Ib.
135 (88 aire mehe). Haizeek soñu egiñen dute nola trunpetak / Eta Aireak habarrots alegia musketak. Ib. 79.
Bañan kontra airearen dudalarik desira / egon behar dut dudala sufre bitztuz kadira. Ib. 100. Deabruagatik gauaireak,
hotzak eta beroak ere, ixil pairatzeintuzu. Ax 517 (V 332). Aire beroaren daki / bere mugan igorzen: /
Elhur-hormok fite ditu, / uharretan bihurzen. Hm 158. Ondoek eta gorringoek, Pliniok dioen arauera, barrenetik
eta kanpotik umu izanez, diren bezala errazki edoskiten dute bere inguruneko aire gaixto eta lizun guzia. SP Phil
371 (He 375 aire gaxtoa). Hain gaixtoa zela airea, non hartan ezin bizi baitzitekeien nihor luzeki. Ib. 7 (He 6
airea hain zela gaxtoa). Airiaren xahütarzüna eta lürreko honak. FPrS 19. Eta nola aire honak eta garbiak
osasuna konserbatzen baidu, hala gaiztoak ere [...]. Mong 587. Laur elementiak Süia, Airia, hura eta Lürra. Bp
I 84. [Bizkaiako] airea eztia eta emea da, zeren mendiz inguratua baita guztia. ES 110. Zeren hitza eta mintzoa
egiten baitira barrenetik atheratzen dugun aireaz. Ib. 381. Banitatezko airea sartzen da solas hetan, zeiñak
lizuntzen baitu laster gure arima. Ch I 10, 1. Bekhatu mortala [...] aire phozoatu bat da, lorerik ederrenak
ihartzen dituena. Brtc 102.
(s. XIX). Aire hain korronpitua. Monho 108. [Moltsak] airez hantzen ez badire, ardura dire hutsak. Ib. 68.
Manátus eguzkiái, zeru, izár, lañu, aire, sú, lúr ta urái. LE Ong 34v. Bertze aldi batzuez, airea errepikan
zaukaten, haren ohoretan kantatzen zuten kantikoez. MarIl 113. Zuhurrena daite bethi / Ihes egitea kasko
arrailduari, / Aire sartzen zaionari. Gy 196. Buztana ere badabillka, / Bi sahetsetan aldizka, / Airea alferretan
yoka. Ib. 301. [Estomakak] airez bizi behar luke. Ib. 193. Erran suma ukhanen duzu, / baiña aldiz zuk emadazu /
aireari manatzea, / nere gogara egitea, / edo haize, edo uria, / goibela edo iguzkia, / tuzkedan arras aroak bethi
nahikarazkoak. Gy 141. Athe, leihoak ideki behar dira [...] airea barnean berri dadientzat. Dv Lab 217. Aireak
ontzen ditu landareak nihork uste dukeen baino gehiago. Ib. 72. Landareek hostoetarik eta erroetarik edaten
dute airearen gozoa. Ib. 72. Drainak urez husten direnaren arabera, airez bethetzen dira. Ib. 115. Medikuek
herriko airea manatu zioten. Laph 140. Izan dedilla alabatua nere Jauna / anai aiziaz, airiaz, odeiaz ta lañuaz.
Bv AsL 399. [Haurrak] itsas airearen beharra badutelakoan. Itsas airea! Hobe lukete arto eta zingar pozi bat.
HU Zez 73. Zerua gorri samur batean; airea gorriegosi; jasan ahala epel eta pisu. Ib. 14s.
(s. XX). Aire bustia, hala nola baita toki uspeletan, kalte du [eriak]. JE Bur 187. Bulharrak gain hetako aire
meheaz ezin asez. Ib. 161. Beherago eta beroago, airea bakhanduz zohan; oro sapan eta geldi. Ib. 161. Airearen
harat-hunatari, bertzalde, bidea hesten diotelarik. Ib. 189. Ordu berean, aire fresko gaziño bat hautemaiten
dauku bat-bederari sudurrak. JE Ber 77. Menditik bulharretarat heldu zaikun aire sendoari hautemaiten diot. Ib.
95. Bero izana gatik, bada aire; saparik ez dugu hautemaiten. Ib. 40. Bainan xutitzen zaizkit ene sei adizaleak
[mahain lagunak], batzu afaldurik, bertzeak aire galdez. Ib. 97. Iguzkirik eta airerik gabeko etxe batzuetan. Barb
Sup V. Ardiak, arratsalde aphalean atherako dire hautako aire goxorat. Ib. 51s. Buruileko goiz bat ederra zen;
airea arin, zerua urdin. Ib. 29. Airea goxo, arin; mendian bakea. Ox 83. Fruituari kalte gehiago egiten diola
kanpoko aire tzarrak baino barneko harrak. Zerb IxtS 99. Jaun horiek ez baitziren Larrungo airetik bizi,
Urruna, Bera, Sara eta Azkainek hazten zituzten. Zerb Azk 44. Jendeak itxas-aizea ta mendi-aidea egarri izaten
duan sasoia. NEtx Antz 154. Gizonaren biriketara dijoan aidea garbitu. Munita 21. Autopsia eginez geroz [...]
aire-falta... seinale more asko gorputzean. Arti Tobera 280. Ganbarako berinak zabalik ezarriak zituen aire
zahar eta usainduaren erreberritzeko. JEtchep 25. Goizeko aire biphila. Ib. 25. Airea aphal. Arbolak geldirik.
Abarrak hilak, hormatuak, gogortuak. Ib. 99. Ez dago aizerik. Aidea bakarrik. Gand Elorri 175. Odi batek
zekarren aize zanpatuaren (aize zapaldua, aide konprimidua) eragitez egan asten zan zurezko usoa. Zait Plat 15.
Aide argi ta geldia mendi ta zabaletan. Azurm HitzB 67. Aho aide gabean, aho nekatuan, aho zaurituan. Ib. 43.
Panpa-aldeko aidea artean zorrotza zetorren. NEtx LBB 42. Enarak aidea astinduz / badatoz ugari. Ib. 352.
Landarea bezala, gizona ere ez da bakarrik airetik bizi. Ardoy SFran 26. Aidearen goraltza. "Elogio del aire".
MEIG IX 120 (en colab. con NEtx).
v. tbn. Egiat 195. Elsb Fram 94. FIr 192. Mde Pr 152 (136 aide). Aide: EEs 1916, 268.
(En exprs. del tipo aireari mintzatu, aireari kolpeak eman...). Nik bada, hala laster egiten dut, ez eztakidala
nola. Bataillatzen naiz, ez aireari baneraunsa bezala. Lç 1 Cor 9, 26 (He ez aireari jazartzen banio bezala, TB,
Dv aire, Ol, Ker, IBe, IBk (h)aize, BiblE ukabilkadak hutsean jo). Zeren soinu hutsa bezala aireari mintzatuko
baitzitzaizkon. ES 395. Eta zure kolpeak alferrik eta aireari eman ez diotzatzuntzat. He Gudu 104.
(Uso fig.). Dohatsu dire beharriak Iainkoaren inspirazioneko aire emea hartzen dutenak. SP Imit III 1, 1.
Begira detzagun bada artharekin gure beharriak hitz erhoen airetik, zeren bertzela gure bihotzak laster har
lezake hekin izurria. SP Phil 305 (He 306 hitz erhoen airea harzetik). Esan bearrik ez dago, azkar asko uxatu ta
aienatu zirala Teatro guzitik tristezi-aireak. Algarazko eztanda bat izan zan Txirritari Teatro guztiak eman zion
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
555