A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
airatoki. "Circunspiracula, hatsharlekhuak, atseginlekhuak, airalekhuak, [...] airatókiak" Urt V 133. v.
airaleku.
airatu (L, BN, S; SP, Ht VocGr 438, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv A, H), aidatu (L, B, BN, S; H). Ref.: A
(aidatu); Lh (airatu, aidatu).
Tr. Airatu es la forma gral. Hay aidatu en autores meridionales: Iztueta (junto a airatu), Lauaxeta , S.
Mitxelena, N. Etxaniz, Ataño, Sorarrain y ejs. de Egan y EgutAr. Al Norte tbn. lo emplean Xalbador (junto a
airatu) y Casenave. Hay, además, salvo errata, un ej de aidotu en P. Errota.
1. Volar; echar a volar. "Voler, avec ailles, hegaldatzea, airatzea" Ht VocGr 438. "Voler, s'envoler, volé"
VocBN. "Voler, s'enlever" Arch VocGr y Gèze. "S'envoler" H. "S'élever dans les airs" Lh.
Tr. Documentado en autores septentrionales no suletinos desde principios del s. XVII, y en los meridionales
Lauaxeta y S. Mitxelena.
Nola xoriak airatzen baitire [zuhaitz] berzetara / Tristeki begiratzeko berze ohatzetara. EZ Man I 46. Aztore
hetarik bata ioan baitzen airaturik eta ez gehiago bihurtu. Ax 248 (V 167). Nola hegaztinari emaiten baitzaitza
hegalak airatzeko eta hegaldatzeko [...]. Ib. 34 (V 20; v. tbn. 495 (V 320) [hegaztin] airatzen eta hegaldatzen
zena). Hala nola bada naturalezaren autorak hegastinari emaiten baitiotza hegalak airatzeko eta hegaldatzeko
[...]. ES 184. Nork emanen dauzkit hegalak / airatzeko? / Lagunduko ene ahalak / ilkitzeko, / desterru triste
huntarik. Monho 88.
(ss. XIX-XX). Laster gizonak airatuko dire eta ibiliko Balonetan! Hb Egia 138. Handik zitzaien usoa / bere
hegalez airatu. Zby RIEV 1908, 418. Ez du bere parerik / errobot zabalak; / Pilotak airatzeko / han ditu hegalak.
Ib. 92. Eta nola hegastinak beren ohantzetik, berdin neurthitzak hegaldaka airatuko ziren haren ezpainetarik.
Arb Igand 53. [Irrintzinaren] hegalekin bortuan / aira zadin ene mina. Ox 153. Betbetan xoriak dira iratzartzen,
/ Hekalaz [sic] harrotuz lorian airatzen. Ib. 165. Xoriak, beren lumak inharrosiz, tiutaka eman ziren, iñarak
zerura airatu. Barb Sup 143. Airatzen ahal banintz urtzoa bezala, / Bisitaz joan nindaike eta berehala. Etcham
219. Barneko zugatz onettatik txorijak aidatu ziranarren, abar-dardarea ezta amattu. Laux AB 13. Xori airatu
nahia. Zerb GH 1936, 120. Eliza-xori. [...] Zeru-alde kantuz ari. [...] Zoin gora zoazten, zoin gora! / Hegalño
bat, hegalño bi, / Gutarik, otoi, ez aira! Iratz 107. Kantuz ginauden ta kantuz / gogoa hegal eta su, / mundu
huntarik airatuz / zeruan bezein dohatsu. Ib. 142. Gauero aidatzen dan / Zeru-egaztia / ez uka antziñakoai / dala
Andra-Maria. SMitx Aranz 205. Oihan beltzean zer nahi xori airatzen zen arboletarik heien urhatsak
hautemanik. JEtchep 17. Ustez kaiolan lo zauden, eta xoriak gauaz airatuak! Ardoy SFran 91.
v. tbn. Lander RIEV 1912, 556.
2. (SP, H), aidatu. Airear, exponer al aire; hacer público. "Mettre à l'air, éventer, publier" SP. "Épandre,
divulguer (jeter au vent). Bertzeren sekretu barren bat airatzea" H. Sekretu barren bat airatu dut, zein agindu
bainuen estalirik idukitzeko. EZ Eliç 156 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Atheratzen du [bihia] noizik behin
kanporat, airatzera eta iguzkiztatzera. Ax 37 (V 22). [Huts edo falta] berehala harrapatzen dute, eta are
batzutan berreturik, airatzen eta kanpatzen dute. Ib. 28 (V 16). Besteren etxeko zatar zarrak aidatzeko asmoan.
Ataño TxanKan 153.
3. Distraerse, dispersarse. v. barreiatu. Gogoa airatuz gero, gaitz da sosegatzen eta bere lekhura bihurtzen.
Ax 404 (V 263). Nola konpaiñia prestuak utzirik, bere egitekoei gibela emanik, loa galdurik, bera bakharrik
itzalgaizka, airatua, basatua eta idurikortua ibiltzen den? Ib. 357 (V 237). Eta hartaraz gero emaztea ere
komunzki airatzen, kilikatzen eta gogoetan lurrera beha iartzen da. Ib. 350 (V 232). Eta zeren nahiago duten
handi izan, ezenez humil, hargatik airatzen zaie burua bere gogoetetan. SP Imit I 3, 6 (Mst hartakoz bere
phensamentietan khe bat bezala ezdeüstüren dira). Hain erne elhetara, hain logale beilla sainduetara. Hain
kexatua akabatzera; hain airatua zinetan hari behar bidean. SP Imit IV 7, 2 (Ch haiñ gogo barraiatua
othoitzeko, Mst hañ barreiatü goguaren behar den bezala etxekiteko). Deklarazazu ea hura [gezurra] erran
duzunz banaloriz, zure buruaren laudatzeko eta eskusatzeko edo alegrianzaz airaturik edo nabarbendurik. "Par
vaine joie". SP Phil 157s (He 160 edo alegeratasun ergel batez). Gorphutzaren molde onak bazaukala barneko
bildura handiago batean, edo, airatzen bazitzaion ere izpiritua, gorphutzaren othoitzak bere baitharatzen zuela
laster. Jnn SBi 82.
(Dv, H). (Part. en función de adj.). Distraído, disperso; atolondrado, casquivano, ligero. "Neskatxa airatua,
jeune fille évaporée" Dv. "Emazte airatua, femme légère (Ax)" H. Ne respicias mulierem multivolam, [...]
(Eccli 9, 3). Eztiazozula beha emazte arin, airatu, leihariari. Ax 392 (V 256). Bertze alde, bethi minzatzea eta
erastea, bertzei bere gogara minzatzeko astirik eta lekurik eman gabe, hori xori buruaren eta airatuaren
seinalea da. SP Phil 364 (He 367 buru arin eta airatu baten seiñalea baita hori). Iakinik bertze gauza bat dela
oren laurden batez gogoan iragan zaizun banaloria airatua eta hagitz berzeago gure bihotzean trikatu dena
egun bat, bia, hirur. Ib. 158 (He 160 banitate iragankor bat). Eta maiz gutiago naizela ene gorputza den
lekhuan, ezen ez ene gogoeta airatuek naramaten lekhutan. Ch III 48, 5 (SP aitzitik nora neure gogoetek
bainaramate).
"Airetu, [...] nervioso. Bestak direla ta denak airetuek. Gure neskatikoa ere arront airetue" Izeta BHizt2.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 552
mende.