A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
navarros y suletinos, mientras que los labortanos (al menos hasta finales del s. XIX) emplean por lo gral.
ahalkatu. Ahalgetu se documenta ya en CatLan; su uso va creciendo hasta hacerse dominante al Norte en el s.
XX. Hay además algún ej. de ahalgatu en Duhalde. Al Sur se encuentra alketu en Beriayn, Lizarraga de Elcano y
Zaitegi, aalketu en F. Irigaray y ahalketu en Aresti.
1. Avergonzarse. "Affligere" Urt I 393. "Avergonzarse" Lar y Añ. "Devenir honteux" VocBN. "S'intimider"
Lrq. "Olako tsuskeriek kusi ta alketu ginen" Izeta BHizt2. v. lotsatu. Eta ene kadenáz eztuk ahalketu izan. Lç
2 Tim 1, 16 (Bibl ahalgetu; He ahalke izatu, Ol alke izan, IBe lotsatu). Ni alketuko naiz konfesatzeas neure
Aitaren aurrean. Ber Trat 55r. Emakek heure eskua heure ahoaren gañean, har ezazantzat hitz erhoan eta
ahalka ezadin. EZ Eliç 186. Ene etsai guziak ahalka beitea. Harb 321. Ahalketzen baita erhokeria heken
ikhusteaz eta enzuteaz. Ax 282 (V 188). Xoil ikharatzen naiz, eta ene baitan ahalketzen. SP Imit IV 6, 1 (Phil 44
ahalkatu). Bisaia zait ahalkatzen, / bekhatuek ikharatzen. Gç 159. Gure ogenen ezagütziaz ahalketürik. Bp II 42.
Enperadore hau nola ahalkatzen zen, bere arrebaren mintzatzeko astrugaitzkeriaz. ES 168. Ahalka zaite beraz
zerbitzari laxo eta errenkuratia. Ch III 3, 4. Zure baitan gorri eta ahalkatzekotzat. He Gudu 157. Ahalke zite,
arren, zerbütxari herabeztia eta plañütsia. Mst III 3, 3. Horra zergatik ahalkatu ziren erori orduko, eta estali
zituzten bere gorphutzak phiko hostoz. Lg I 21. Eztiela Giristinuak ahalgetü behar behin ere kürütziaz. CatLan
126. Gorritzen eta ahalkatzen naiz ene laxokeriaz eta ene eskergabetasunez. Mih 50. Eta nork beiraturik / ain
guzía garbi emén, / eztá asiko alketurík / bere etxéa garbitzén? LE Kop 149.
(s. XIX). Handizki ahalga zaite horietan egin dituzketzun hutsez. Dh 265 (212 ahalkatu, 213 ahalgetu). Bere
tontokeriaz ahalketurik / beliak. Arch Fab 77. Ez ahalka ungiaz. Hb Egia 35. Eta Adam eta bere emaztea
buluzgorririk ziren biak: eta etziren ahalketzen. Dv Gen 2, 25 (Urt etzuten ahalkerik). Nuiz ere haien
[errelijioneko egien] sinhestez ahalketzen beikira. CatS 42. Ez zare ahalkatzen, zure adinean, plaza publikoan
dantzan haritzeko? Elzb PAd 67. Non da jendea begia aski garbi duena ahalkatu gabe harri begira egoteko. Jnn
SBi 33. Eta zozo ez denean, are gehiago ahalgetzen da bere buruaz. HU Zez 83.
(s. XX). Gogoa erpil eta gure ez-deusaz ahalgeturik bezala! JE Bur 185. Eskualdunak bakarrik othe dira bada
mintzaira hortaz ahalketuko? Barb Sup VII. Goihenetx ahalketürik gibeltü zen. Const 41. Aalketurik bear nuke
erran ez duela ogei urte orañik Axular-ekin ezaguntzak egin nituela. FIr EEs 1927, 242. Zoin ahalgetzen naizen
erranez: Basarri! Iratz 38. Nerau, berriz, ume antzo orren ongi iñutzen naun Zoriaren lotsaz ez naiz alketuko.
Zait Sof 87s. Ahalgetu nintzan. Ez nakien hea burua baztertu behar nuenetz. JEtchep 112. Hango inglesak asko
lotsatu eta ahalketu ziren. Arti Ipuin 47. Alde huntako entzule miseria ikusi eta, ahalgeturik egoite naiz ni
askotan. Xa Odol 53.
v. tbn. Egiat 174. Ahalkatu: Hm 212. CatLav 149 (V 76). Brtc 244. Lap 131 (V 61). Ahalgetu: Laph 4. Prop
1884, 27. CatJauf 17. Osk Kurl 218.
(SP, Lar, VocS, Dv), ahalkatu (Lar, Dv, H, A), ahalgetu (Dv, H), alketu (AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond
157; Añ (AN), VocB (tachado)). Avergonzar. "Affronter" VocS. "Afrentar" Añ. "Ahalkatu nau, il m'a fait honte"
Dv. "Faire, causer de la honte" H. v. ahalkearazi. Ala Iainkoaren Elizá menospreziatzen duzue eta ahalketzen
dituzue eztutenak? Lç 1 Cor 11, 22 (Bibl ahalgetu; He ahalkarazi, TB ahalke egin, Dv ahalkea eman, Ol
lotsarazi). Deusez ere eztuzu hala ahalketuko zeure etsai gaizki egillea, nola pairatzeaz. Ax 297 (V 198). Eta
zerk ahalkatzen nau neure ingratasunak baizen? Harb 232. Jendeak ene exenpluz ahalkatzea gatik. Ib. 276. Gure
salbatzailleak haren ahalkatzeko eta ixiltzeko erran zioena. SP Phil 451. Horrek bada doloratzen nau eta
ahalkatzen zure aitziñean. Ch III 20, 2. Zure faltegatik ahalketü izatiari, ihesi egiten beitüzü. Mst III 46, 2 (Ch
beheratua eta mezprezatua izateko). Horrek [...] nizü zure aitzinian ahalketzen. Ib. 20, 2. Ahalgetu nahi balu
bezala inguruneko edertasunaren zoragarria. JE Ber 11. Ahalgetzen nu orhoitzeak berak. Ib. 97. Ez naute gero
ahalgetuko / hor gaindiko zonbait lilik. Xa EzinB 116. Ez nau ahalgetzen, guk errekestarik ez dugula ikusteak.
Xa Odol 53.
(Part. en función de adj.). "Alketua nago (B)" Gte Erd 141. Bera laudoriorekin eta bertzeak ahalketuak
gelditu ziren. Ax 313 (V 208). Presuna beraz bentzutua izateaz ahalkatua eta gorritua. He Gudu 159. Parisxume
aiphamenaz osoki hanpatuak [donibandarrak], / Eskaldunaren izenaz hurren ahalkatuak (1765). RIEV
1923, 154. Laztua eta ahalkatua kausitzen zen bera. Lg II 127. Bertzen ausartziaz / arras ahalkatuak / eta
estonatuak. Monho 54. Guzia ahalgetua, bazterrerat egin nuen. MarIl 72. Aldiz zangarren moldurak ahalketua
nauka. Gy 63. Eta afruntu hortaz net ahalkatua. Ib. 69. Ahalkatuak egin gogo zuten gaizki handiaz. Jnn SBi 167.
Horra bekatu itsusian aurkitua izan den emazte ahalkatu eta umiliatua. Lap 380 (V 173). Ahalketua ere nago
zuen maina guziez. Barb Sup 22. Ni ahalgetua nintzan. JEtchep 38.
v. tbn. Ahalkatu: Hb Egia 28. Elsb Fram 71. Ahalgetu: Xa Odol 224.
2. ahalgetu (H). Intimidar. "Causer de l'appréhension. Mamu horiek xoriak ahalgetzen dituzte, ces fantômes
font peur aux oiseaux" H.
3. ahalkatu (Urt IV 7, Urt Gram 386 A, Dv). Deslumbrar. "Caecare" Urt IV 7. "Éblouir" Urt Gram 386.
"Iguzkiak ahalkatzen nau, le soleil m'éblouit" Dv. "Se dice de los niños que son ofuscados por una luz demasiado
viva (L; Darric)" DRA.
- AHALKETZEKO. "Ahalkatzeko, honteux. Ahalkatzeko gauzak egiten ditu" Dv. Ahalkatzeko gauza da,
bainan aithortu behar dut ez dakidala. Dv Dial 112.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
53