A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
3 agun. "(BN-ciz, Sc), llanta de la rueda" A.
hagun (L, BN, Sal, S, R; SP, Lar, VocBN, Dv (BN), H, Foix ap. Lh), habuin (AN-mer, L, Ae; SP, Lar (a-), Lar
Sup, Añ (abuiña AN), Izt 47r, H (L)), haboin (L-ain), gahun (S; Dv (S), H), kaburin (L-côte (+ -riñ), BN-arb; H
(+ -riñ)), gaurin (L-côte), haburin (L-ain; Hb ap. Lh, H (a- L)), ahurin (L; H), kaurin. Ref.: Bon-Ond 137;
VocPir 77; Darric LBasque 5; A (habuin, haboin, hagun, ahurin, gahün, kaburiñ); Lh; Satr VocP (aguna).
Tr. Documentado sólo en textos orientales. Hay (h)abuin en Axular, en Lizarraga de Elcano y en un texto de
Erro del s. XIX, hagun en Leiçarraga, TB, Joannateguy, Hiriart-Urruty, J. Etchepare, Leon, Lafitte y Oskillaso,
gahun en Archu, kaburiñ en Goyhetche, ahurin en Hiribarren y kaurin en Zerbitzari.
1. Espuma de la boca. "Habuina, écume de bouche, haguna. Habuina dario ahotik, il écume de la bouche" SP.
"Espumajo, espumarajo", "espuma, [...] abuina, haguna" Lar. "Écume, bave" Dv. "Ahurina, écume qui coule de
la bouche" H. "Habuina, écume que l'on jette de la bouche, bave" Ib. v. 1 adur, lerde, arrapo, 1 barauts. Eta
lurrera eroririk [semea] iraulzkatzen zen haguna lariola. Lç Mc 9, 20 (He, Leon haguna; TB hedarra, Dv
heldorra, Or aparra; v. tbn. Lç Lc 9, 39 haguna dariola). Beha iazozu haserretua dabillan bati, nola mintzo den,
nola ahotik habuiña darion. Ax 280 (V 187). Persona batzuk [...] zokos zoko dabilzanak mantxatzen guzia beren
mi gaiztoaren abuñas (160, 220, 284). LE-Ir. Lehoa kasik da erhotzen / Ahotik gahuna du galtzen. Arch Fab
101. Otsoari gozoz dario yadañik, / Kaburiña hortzetarik, / Eta nigarra begitik. Gy 33. [Zezenak] ezdaki nori
iazar, ahurin zurrutan. Hb Esk 221. [Otso bat] mihia kanpoan eta arrapoa edo haguna zariola. Jnn SBi 116.
Beren hortzak karraskatuz, haguna zariotela ahotik, xakhur errabiatuer bezala. Elsb Fram 175. Nahi bezenbat
xixtu eta fuera eta tomate edo sagar ustel orok leihoetarik burura [ministroari]; ezin egona baitu ordean. Zortzi
guziez, edo gehienez, han edo hemen behar du horrela bere haguna aurdiki. HU Zez 182. Egintzetan gaindi
doakona deus ez da, gizon tzar horren barnea [...] betetzen duen pozoinaren haguna baizik. Ib. 179. [Zakurra]
begiak odoletan, nahasiak, haguna zariola ahotik, ile-ondoak xutik. JE Bur 63s. [Borda-ttipiko nausia] begiak
sutan, hasarre gorria, haguna zariola. Lf Murtuts 8. Begietarik nigar, ahotik kaurin. Zerb "Astoa" (ap. DRA).
2. (Lar, VocS 133, VocBN, Gèze, H), habuin (Lar (a-), H), gahun (Gèze), kaburina (det., H), aun (BN ap. A).
Espuma. "Écume" VocS, VocBN y Gèze. "Écume en général" H. "Eltze haguna, écume d'un pot qui bout, d'un
pot-au-feu. Itsas haguna, l'écume de la mer agitée. Zaldi hagunez estalia, cheval suant et couvert d'écume.
Uhaguna, eau qui bouillonne, que se précipite et écume, écume qu'elle produit. Esne haguna, écume du lait
qu'on agite. Salboin haguna, écume de savon" Ib. "Aun (BN), espuma de leche cocida (no es la nata)" A. Cf.
itsas kaburin. Itsasoko baga dorpeak, ber bileniéz hagun egiten dutela. Lç Iudae 13 (TB haguna). Itsasoaren
orroek lazkatzen zituela; urek batak berzeas golpe emanez, abuñak zeruraño goititzen zirela (AN-erro, s. XIX).
ETZ 266 (Satr lo interpreta como "uhain, olatu"). [Uhina] orroaz eta haguna burrustan zariola, bat-bedera
xutitzen zen bertan pareta zabal baten idurirat. JE Ber 79. Labaiñea ugelaz leguntzen ari zan aita, arpegia
bitsaz zuri zuri zualarik. Gero [...] haguna ta bizarrak batera khentzen zituan labaiñaz. Osk Kurl 102.
Eltxanoari agunara gendu. ZMoso 59.
- HAGUN-ZALI. Espumadera. v. agorxali. --Maria, zer egin duzu hagunzalhia? --Besainka botatu, andrea:
dena zilho zen-eta! Herr 16-1-1958 (ap. DRA).
Etim. Para Schuchardt (Bask 6, 30) de occit. bavün (bauün REW 853). Faltan variantes occidentales. Se podría
partir de *babune suponiendo metátesis y disimilación, aunque no sin dificultades.
hagundatu (L, BN, S ap. Lh; VocBN, Dv (BN), H, A), gahuntatu (-hüntatü S (Foix) ap. Lh), haundatu,
haguntatu (S ap. Lh; -güntatü Gèze), gahundatu (Lander ap. DRA). 1. Espumar, quitar la espuma. "Ôter
l'écume d'un pot" VocBN. "Écumer, ôter l'écume d'un pot-au-feu" H. "Espumar un puchero" A. "Écumer, enlever
l'écume" Lh. v. hagunstatu. Galharragan Pulluna, elhekarien ama, / Harek dian lana da etxez etxe ebiltia, /
Jaun erretorari gero berrien eramaitia, / Nula gahüntatzen deron Phetiri Santzek thipiña. Etch 364. Utz
erakitzera memento bat ongi estalirik, haunda zazu eta emazu zure jelea unzietarat. ECocin 48. Egosaraz zaitzu
bi libera sukre bi baso uretan, erakitaraz zaitzu eta haunda. Ib. 49.
2. (A), gahuntatu (-hüntatü S ap. A y Lh). "Espumarajear, echar espuma" A. "Rejeter de l'écume" Lh.
hagundatzeko (L, BN, S ap. Lh; H), gahuntatzeko (S (Foix) ap. Lh). "Écumoire" H y Lh.
hagundu (H), habuindu (L ap. Lh; H (+ a-)), gahundu. Babear. "Habuintzea, écumer, baver" H. "Haguntzea,
écumer, devenir écumeux" Ib. Xikhiroak / atxikiten badü ahoa zabalik / hats hartzeko, / gahüntzen badü,
odola ixurten badü / südürretik [...]. "S'il écume". Arch Gram 127.
hagunstatu, gahunstatu. 1. Llenar de espuma, de babas. Zedaliek dereie büriala odola igaiñeraziten, begiak
eskanborratzen, ahoa gahünstatzen. Egiat 231.
2. agunztatu (Sal, R ap. A). "Echar espuma, espumajear" A.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
435