A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
girela, lanetan perestu; bena bertutian eta debozionian aitzinatziaz eztugula arrangurarik. AR 15. Ezi mundian
jende zuhurren eta aguduen hantatuz nehor prootxatzen bada [...]. Ib. 96s. Argaitik esaten dabe / gizon agudoak
/ ez dabiltzaz ondo / munduban zoruak. DurPl 56.
(s. XX). --Oro laborariak dira? [...] --Haboruak laborari; hanitx artzain; saldo bat jualtero; oro agüdo.
Const 34. Izpiritia zorrotz, lüma agüdo. Lh in Const 14. Jadanik ene menpeko / aitzindari agüdueri / Düt arrunt
jakinerazi / baita armada osuari. 'Vaillants subordonnés'. Casve SGrazi 154. Galdürik kabalentako / gure bazka
hoberenak, / Gure lür barnetan / jarririk hor etsaiak. [...] Tzarkeria horiek izanik, / bardin heben bizitzia / Dua
halere aitzina, / agüdo beita jentia. 'Car la population est vaillante'. Ib. 85s. Burutapenak, orobat, ez dira
nolanahiko izango, baizik, orduko hitzez esateko, diskret eta agudo. MIH 241 (ref. a la obra poética de Oihenart).
aguda. (Forma de femenino). Aisa entendatudú aguda [...] dénak: tontaindáko explikatukodút. 'La que es
inteligente'. LE Prog 118.
2. (Urt I 348). (Adj.). Rápido, veloz. "Aeripes, [...] oiñ ariñ, agudoa, [...] oiñez agudo déna" Urt I 348. Artu
genduen / txalupa bat agurua. Xe 280. Azari zar bat badabillela / anka-biko agurua. PE 82. Beiak salto, guk
segi, / zer dibersiyua! [...] ganadu agurua / guretzat kaltian. Ud 100s. Bere ustez da italianua / guztiz agurua, /
orren kontrarioa / guztiz onrarua, / txatxarkeririk gabe / burrukari klarua. EusJok II 171. Bere kaderak Iparreko
aizea baino aguroagoak ziren. Arti Ipuin 27.
3. (V, G, AN; Lar, Añ), aguro (V-gip, G-azp-bet), abudo (AN-larr), aburo, auburo (VocZeg 285), auro. Ref.:
Iz IzG (sarri), ArOñ (aguro), Ulz; Etxba Eib y Elexp Berg (aguro); Asp Leiz2 (gañerakoan), Gehi (aldatu); Gte
Erd 211. (Adv.). Rápidamente, de prisa; pronto. "Aprisa", "(a) buen paso", "aceleradamente", "velozmente" ,
"prontamente" Lar. "Abrevia, date prisa, lasterregizu, ea agudo, ea laster" Ib. "Aceleradamente, con demasía,
lasterregi, agudoegi" Ib. "Presto, luego, laster, biziro, agudo" Ib. "(A) priesa" Añ. "Ea, vamos, pronto, (c) ea
laster, agudo, prest" Ib. "Brevemente, (c) laster, prest, agudo" Ib. "Agudo itzeliko diau alde ortara sue" Iz Ulz.
"Agúro, etórri agúro, ven pronto" Iz ArOñ. "Rápido, apresuradamente" Etxba Eib. "Ori zer gise torri ote da añ
agudo?" Ib. (s.v. ori). "Yan abudo txitxi ori, gañerakoan obera eramanen zaitut". Asp Leiz2 (s.v. gañerakoan).
"Aldatu abudo mutikoa, Mezarako tenorea da ta" Asp Gehi (s.v. aldatu). "De prisa, pronto, ligero, rápido. Aguro
etorri kaletik, eh. Aguro jan platerian daukazuna" Elexp Berg. Cf. VocNav s.v. agudo. v. azkar, laster.
Tr. Documentado en autores meridionales desde mediados del s. XVIII, si bien son escasos los ejs. hasta la 2.ª
mitad del XIX. A partir de esta época aumenta considerablemente su empleo y se documenta sobre todo en
bersolaris y textos populares. Al Norte se documenta tbn. en un ej. de Barbier (agudo). Hasta la 2.ª mitad del s.
XIX sólo se encuentra la forma agudo (salvo en Acto (aguro)); sin embargo a partir de esa época va
generalizándose aguro, si bien siguen empleando agudo Arrue, C. Otaegi, Urruzuno, Inza, Kirikiño, Olabide
(Iud 9, 48), Izeta y Berrondo, y alternando con aguro, Noe, P. Errota, Xenpelar, Arrese Beitia, D. Agirre,
Illarramendi y Txirrita. Hay además aburo en un ej. de Olerti (1960, 161), y auro en un texto de Inza, escrito en
el habla de Larraun (EEs 1913, 10). En DFrec hay 11 ejs. de aguro y 7 de agudo.
Aguro! [...] Bera datzan oearekin su emon prestuezari. Acto 138. Limosnea ona [...] izan dedin, egin bear da
laster, agudo, prest, pobrea itxaroten luzero euki baga. Añ MisE 184. Artzai maiteak [...] utzi agudo txabolak /
eta zuben ganadubak [...] guazen guztiok Belena. Echag 123. Ermentaria eta / Perra-ifinlea [...]: ezagutuko dute
/ agudo, ordea, / burni ta mandoaren / matxura gordea. Izt Po 138. Asko da zaku bustiak ifiñi eta maiz bustitzea
agudo sendatzeko. It Dial 78. Orduantxe aguro / damutu zitzaion. EusJok II 31. Zuaz aguro, zuaz korrika, / zuaz
lasterka. Bil 111. Aguro ezkontzeko dakat animua. Ib. 101. Bere zaldirik azkarrena eman, eta agindu zion, al
zezakean agudo eta lasterren zijoala. Arr GB 91. Inozentia utzitzen badu / gurasoak okerrean, / etsaiak ura
tentatuko du / agudo jeneralean. PE 25 (87 aguro). Aitari zion eskatu [...]. Alabak esan zuan moduan / agudo
zuan prestatu. Xe 335 (252 aguro). Zaldi gañera! dorrera agudo! Otag EE 1882c, 585. Aguro plater pare bat,
zergatik gosiekin ez degu ikusten. Sor AuOst 71. Altxa bedi, aguro! Alz STFer 134 (v. tbn. Burr 68). Nere
lagunak, fuerte / tira sokatikan, / aguro azaldu dedin / balia urpetikan. Arrantz 33. San Pelaiok milagrua / aguro
egin du. Ib. 34. Nork bere arraunari / aguro eraso; / aizerik bada gero / beren belak jaso. Ib. 101. Notiziak
aguro / zabaldu zian. AzpPr 37. Egin daben kaltea berberak aguro desegin daiala. Ag AL 82. Goazen agudo,
goazen agudo bai itxas zakon erdiruntz. AB AmaE 437. Baldin aguro ez bazatoze / Illa aurkituko nozue. Ib. 21.
[Odeiak] ze bizkor, ze agudo direan metatuten! / Banandu alkargandik baita bereala. Ib. 431. Goazan aguroago
/ Adoradu daigun. Ib. 360. Pedro, ez dakizu pobriak gerala eta etxe onek aundizkien etxiaren antza daukala?
Desegin biar da, bota lurrera ta aguro. Bv AsL 139 (v. tbn. 95 y 103). Ikusi bezain aguro aozpeztu zan Gil,
Santuaren oñetan. Ib. 61 (v. tbn. en contexto similar Sor Bar 37 beziñ aguro, Inza Azalp 80 bezin agudo, Muj
PAm 76, NEtx Antz 55, Anab Poli 113 bezin aguro, Etxde AlosT 55 bezain aguro, Erkiag BatB 64 baizen aguro).
(s. XX). --Nik uste det pintatu egiten dituela. --Bai? Aguro jakingo degu. Iraola 72. Aguro, baña aguro,
kalera. Ib. 88. Aguro ez banaiz joaten, ilko nau nere osabak. Ib. 19. Lipar baten, tximista bezin agudo, Martiñi
lepotik eldu. Ag G 274. Gabaz, betiko lanak amaitu ondoren, goizago esnatu zalata, nekatuta zegoala ta, aguro
jaikitzen zan sukaldetik lotara. Ib. 143. Ua eskribauagana eta esaiok etorri dedilla agudo. Urruz Zer 122. Bai
agudo iges egin ere. Begira nola dijuan egiñ-alan. Ib. 143. Laster niñuake zuekana [...] ollo lokea bere txitakana
baxen agudo! Kk Ab I 101. Zuaz aguro, galduko dezu meza bestela. Ill Testim 5 (20 agudo). Zer pasatzen zaizu?
Esan zaidazu agudo, Iñaxio. Ib. 19. Bai, agudo oien aspaldiko deseoa kunplitua geldituko da. Ib. 30. Zure
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
432