A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
xutka, agor, hondar eta akhaba ditzanean. Ax 604 (V 388). O amuriuaren üthürri ezin agort daitiana. Mst III
10, 2. Agortuko dira zeruko odeiak eta ez dute ur tanta bat ere botako. Mb IArg I 367. Aitzen ta agorzen ez den
atseginezko iturri bizia. Ib. 240. Eun milloi urtetik urtera itxasotik ur tanta bat aterako baliz, ta dana, itxaso
guzia orrela aortu bear baliz. Cb Eg II 126. Ur guzia orrela aortu bera baliz. Ib. 126. Etzen yausten ur xorta bat
lurrerat, eta azkenean ibaia hura agortu zen. Lg I 349. [Populuaren] gaixtakeriek agortu dute haren
samurtasunaren ithurburua. Mih 56. Bethi edaten dute ligarainokoan Jaunaren koleraren jarroa eta ezin
agortuko dute sekulan. Brtc 148. Sortzepena dela ühaitz agortzen eztenaren pare. Egiat 184. Nahi ükhen zien
Darius-i eraman, harek ezetz, ziolarik behar zereitzela nigarrak ützi agortzera, gero ikhusiren ziala. Ib. 238.
(s. XIX). Zazpi iturri edo Sakramentu graziaren ur gozoa beti ematen ari, eta beñere agortzen ez diranak. AA
II 13. [Zeruko ondasunen itsasoa] ez da agortzen. AA I 456. Zerua ta lurra gogortu, agortu ta leortuko dira
zuretzat. Añ MisE 144. Agortu dire graziazko ithurriak. Dh 161. Eguzkija geratutia, Itxasuak agortutia. fB Ic III
292. Itxasua da erreren, / Hurak oro agortüren. UskLiB 217. Are illgarriagoa da, urak agortu eta kare bizi ta
sokaranak osin zuloetan botatzea. Izt C 108. Urak lurraren gainean agortu arteo. Dv Gen 8, 7 (Urt idortu, Ur
legortu). Bertzenaz [lurra] busti bezain laster agortua da. Dv Dial 44 (It legortu, Ur liortu, Ip idortu). Aixtian
erran darotzut mendi arbolez gabetuak agortzen direla. Dv Lab 310. Oxin [...] iñoz sikatu eta agortu ezin
leiyana. Ur BulaAl 33s (BulaG 531 osiñ leortu ezin lezakean bat). Illargiya odolak artu [...] eta gañera / erriyo
danak agortu. Xe 383. Onela jarraitzen badiagu, agortuko dizkiagu iturri, erreka eta ibaiak. Urruz Urz 11.
[Iturri batzu] arrunt agortu dira. HU Zez 16. Negar arkaitzak! negar mendiak! / Agortu arte iturriak. AB AmaE
7. Agortu errekak, lurtu itxasuak. Ib. 8. Aiñ luzaroan nire biotzak eukan patiña / dalako oso iya gelditu
agorturik. Ib. 133.
(s. XX). Betiko agortu dan iturriaren tankera. Ag G 261. Jaunak [Jordan orren] urak agortuta, lenago itsaso
Gorria ere [...] agortu zuan bezala. Inza Azalp 15. Hau da [...], neure odola, [...], / Edan guziek, ixuri baitut
zainak hustuz, agorturik, / Lurrean hanitz izan ditezin odol hunek salbaturik. Ox 75. [Erreka] agortua ere kasik.
JE Ber 39. Olerti iturria agortu edo olerkariak aitu diralako. Aitzol in Laux BBa IV. Txerriaren kurruxkak
goiena jo dute; [...] Oraiño odola ba du; laister agortuko. Or Eus 136s. Ordûn beorrak eguzkitara, / izardia
agor dakien. "Para que se les seque el sudor". Ib. 347. Bei mardulen baten errapea agortu. Or Mi 31. Bereala
agortu zan aren odol-iturria. Ir YKBiz 96. Ainbesteraño agortzen baitizkiote gal-zuztarrak azaletiko umo-tanto
guztiak azkenengo kondarretarañoxe [lurrari]. TAg Uzt 263. Barneko herratu hori ez zaitzue ba agortu?[...] Hil
da ta, zuek hiltzaile. Iratz 136. Ur-xirripak doatzi menditik behera. / Agortu nahi ditut: gaindi egin dute. Ib. 40.
Ez naiz iñoiz izan osin-agortu zale. [...] Ura arkitu bai. Agortu ez. Lek SClar 140. Laster iturriak agortuta,
errekak leortuta. Munita 13. [Pertsularien] ithurria ahortzen baita. Herr (ap. DRA; tal vez errata por agor-).
Edaten die ere ederki, nasaiki. Bigerren botilla ez agor ba agor hartan zien. GAlm 1958, 54. Bizi-iturria agortu.
Erkiag BatB 139. Egarriaren egarriz, iturriak ez-eze errekak be agortu biarrian. SM Zirik 18. Sagardotegi
gizpukoarrak / gaur ez dakit nun zeraten, / Agortu ziran kupel ederrak; / ez dute mamik ematen. Basarri 156.
Gure errian ez da agortzen / maitasunezko iturria. And AUzta 155. Itxasoko ura zu baziñake: / agortzeraiño
edango nuke. NEtx LBB 333. Zure iturri ona ez dadila agor. Xa Odol 335. Ernal iturria agortu ahala, hizkuntza
bera ere agortuz doala. MIH 251. Azkuek ez zuen iturri hori zeharo agortu. MEIG VII 68.
v. tbn. ETZ 130 (Berastegi, 1763). CatS IV. Goñi 45. Mok 14. Jaukol Biozk 17. Mde HaurB 7. Zerb Azk 40. Akes
Ipiñ 23. Zait Plat 6. MAtx Gazt 43. BEnb NereA 225. Ibiñ Virgil 72. Ardoy SFran 59. ZMoso 62.
Reducir(se) (una salsa, caldo, etc.). Emazu arno xuria kasola ttipi batean kanela puxka batekin eta hirur
kullera sukre; utz zazu agortzerat luzeki su eztian. ECocin 29. Harzazu exalota, perrexila, tipula, honyuak, xeha
zaitzu horiek eta frigi kasolan, utz zaitzu ongi agortzerat. Busti zazu baso bat arno xuriekin. Ib. 30.
Bero ari zuen itsuski. Jon Doni Petri, ahoa agortua, alderdi guzietarat beha zagon [...]: Ez othe diagu
ithurriño bat ere ikusiko hemen gaindi? Barb Leg 62.
Zuek, konfiteiko litxarrerikin agortuak zauzte; baña gu, baba zarra ta ardua naikua degula... (Besuak
zabalduaz). Alz Bern 58.
(agortzenago). Mertxika guria / yaterakoan, / ez duk lênen-ozka / bezelakorik. [...] Berdin duk oporra: /
lênean, onen; / agortzenago ta / mikatzagotzen. Ldi UO 27.
(Uso fig.). "Diruak agortu jakozenian laster etorri zan etxera" Elexp Berg. Utzi zaitut ur biziaren ithurri
zarena, agortzen diren kontentamenduei lotzeagatik. Mat 225. Ahalkez gorritzen bainaiz ikusteaz [...] hain
agorturik eta bihotzeko afekzione gaberik nagoela. SP Imit IV 14, 1 (Mst hañ idor, Ch zeren agor). Ezi haren
grazien tresorak ezin agortzen badira, haren miserikordia ere mugarik gabe duzu. AR 105. Izpirituaren
barratzeko eta bihotzaren agortzeko baizen ez dire baliatzen. In Ch I 2 (final; ed. 1788). Zeren partikülarki
mespretxatzen baitüte Spiritü-Seindia, haren graziak agortüz. CatLan 118. [Tristezia eta desalaiak] dereitze
odola idortzen [...] iziritze ta megopia güziak agortürik bere minen üthürrian egünkal handitzen. Egiat 231.
Eztira agortu, leortu, amaitu, indarbagetu Jangoiko ta bere Santuen graziak. Añ MisE 229. Jaunaren
urrikalmendu hura guzia agortua dela haren alderat. Dh 136. Emen agortuten da gizonaren jakiturija. fB Ic I
64. Urrhek zirauteno bakhotxari bat eman zuen Iñaziok. Agortu zirenean, elizatik athera zen. Laph 64.
[Aphezgeiak] etxearen bethetzeko ez badira aski, aski eta sobera dira gure ahalen agortzeko. Prop 1887, 227.
(s. XX). Etzuan berealakoan amaituko, Ana Josepak itza kendu ezpalio. --Tira, joari Oñatira, naikua data.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
423