A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
98. Jainkoak... utzi zuen (San Frantses) ilhunbezko eta agortasunezko estatu batean. Jaur AndreB 145 (ap. DRA).
Zu [Maria] zare bakharrik kanpo bekhatuaren maledikzionetik, agortasunetik, erditzeko doloretatik. Jaur 352.
Gurutze au, agortasun eta desarret au. Arr Orac 32. Bere zoart-intzaz eztitzen zuelarik haurrak gizonaren
agortasun sukartsua. Mde HaurB 88.
2. (AN-larr-erro ap. A; Lecl, Chaho, Dv), agortarzun (-zün Arch ms. ap. DRA). Esterilidad. "Stérilité" Dv. v.
antzutasun. Ama hark agortasunean iragan zuen bere bizi gehiena [...], Jainkoak saristatu zuen, azkenean,
haren fede bizia. Eman zion seme bat. Lg I 251. Bere agortasun edo aurrik-eza arpegian emanaz. Lard 17 (v.
tbn. 29). Urte asko bere agortasunean egin arren, Rakelek etzuen noizbait ama izateko ustea galtzen. Ib. 38.
Gehienon gaitza agortasuna, elkortasuna, izan ohi da; egilearena berriz, ugaritasuna eta etorria. MEIG II
130.
agorte (V-gip, G, AN, L, S; SP, Urt II 227, Lar, Añ, Arch VocGr, Dv, H (s.v. agorra)). Ref.: A; Lh; Elexp Berg.
Sequía. "Temps de sécheresse, secano" SP. "Arere, agortea izatea. Arere valde, agorte haundia izatea. Aret
ager, agortea da. [...] Aret valde ager, agorte handia da" Urt II 227. "Seca, tiempo de seca" Lar y Añ. "Temps
de sécheresse, de stérilité. Idorte, sécheresse et agorte, stérilité, s'emploient fréquemment l'un pour l'autre, l'effet
pour la cause ou la cause pour l'effet" Dv. "Temps de sécheresse" H. "Agorteak aurthen kalte ekharriko du
laborantzari" VocBN 195 (ap. DRA). "Sequía. Gabonetan egundoko agortia zeuan" Elexp Berg. Eta agorte
handietan uraren eske lurra dagoen bezala. Harb 351. Babazuzak, harriak, suak, uholdeak, agorteak [...]. SP
Phil 276. Eta agorte luze batek erakharriko zuenean gosete ikharagarri bat. Lg I 333. Bereziki goseteko
denboran, agortetan, &c. CatLav 327 (V 161). Onkailua emanez ausarki lurrari, / Egiten zaio mami nola idiari;
/ Eta heldu denean aldiz agortea, / Ez lurra berehala izaten errea. Hb Esk 189. Gosete, agorte, izurrite eta
gerlak. Hb Egia 9. Agortean erabiltzen den lurra aphaintzen da hobekienik. Dv Lab 25. Olango agorte edo
sikiteetan. Akes Ipiñ 21.
(Uso fig.). Meditazionean gertatzen diren agorteez eta idortasunez. SP Phil 113 (He 116 ispirituko
agortasunez). Idorte eta agorte espiritualez. Ib. 483. Galzen ohi ditugu debozioneko sentimenduak, eta gare
erorzen izpirituko idortean eta agortean. He Phil 493 (SP 487 espirituko idortasunean eta agortasunean erorten
gara). Gure idorte eta agorte guzien artean ere, ez dezagula etsi, ez gogoa gal. He (ap. Dv). Elizetan seinale
yenden agortea / Hek dire mira onak, nola den fedea. Hb Esk 200. Ducos bezen yakinik nihor ez herrian [...]
Bizi da bere alde, Serresko etxean / Distiraziz berthute agorten mendean. Ib. 103. Ez da bere onetan hari
ferekatzen, / Ez duenaz geroztik deusere galdetzen: / Hark nahi lukena da berak egotea, / yakinik bertzetako
yenden agortea. Ib. 127.
agortegi. "(BN-mix), vertedero de cocina" A Lh (agorregi).
agortezgarri. "Insecable, agortezgarria, leorteziña" Lar. v. EZIN AGORTUZKO (s.v. agortu).
agortu (V, G, AN-gip-larr-erro, B, R, S; SP, Ht VocGr 431, Lar, VocS 143, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv,
H (s.v. agorra)), agurtu (B), aortu. Ref.: A (agortu, agurtu); Lrq; BU Arano; Iz ArOñ; Etxba Eib; Gte Erd 177;
Elexp Berg.
Secar(se), agotar(se) (un río, un pozo, el mar, las aguas...; algo menos frec. ref. tbn. a la tierra, los campos).
"Agortzea, sécher, tarir, enjugar, secar, agostar, despozar, desagotar. Eltzea agortu da, le pot est tari. Ithurria
agortu da, xukatu da" SP. "Tarir" VocS y Ht VocGr 431. "Seca" Lar. "Agostarse los campos, soroak, alorrak,
landak igartzea, eiartzea, agortzea" Ib. "Desaguar, (c) agortu, leortu" Añ. "Enxugar, secar [...] los ríos, (c.)
agortu" Ib. "Agortzea, répond au latin arere et arescere; idortzea répond à siccare" Dv. "Dessécher" H. "Tarir,
épuiser" Ib. "Agostarse, secarse, agotarse un pozo, etc." A. "Agort, agortze, tarir, se dit seulement pour les
sources et cours d'eau" Lrq. "Agortu, agorra iñ, vaciar un pozo. Agortu xaku itturrixa; agorketan da" Iz ArOñ.
"Agotarse. Aurten Matxari errekia oso agortu da, [...] se ha secado del todo. Ama koittaua, ume aundi arek,
ziero agortu eban, [...] la agotó del todo" Etxba Eib. "Itxasua agortutzia bezin gatxa, [...] como agotar el mar" Ib.
"Esne ontzi bardiñak, zeñek lenago agortzia jokatu eben, [...] quien había de agotar antes" Ib. "Urak agortu dira
(AN-gip)" Gte Erd 177 (junto a ibaiko urak apaldu dira, ibaiko urak txikitu egin dira, etc., de otras zonas).
"Agotar(se) una fuente o un pozo. Agostuan Lezango itturrixa agortu eittenzan. [...] Potzua denean sikatu ere
esan ohi da, baina iturria denean beti agortu" Elexp Berg. v. lehortu, idortu, ahitu.
Tr. Documentado al Norte ya desde Leiçarraga y al Sur desde la 2.ª mitad del s. XVIII. Ya en el s. XX, es más
frec. su empleo en textos meridionales que en septentrionales. En DFrec hay 16 ejs. de agortu.
Gero seigarren Aingeruak isur zezan bere anpolá Eufratesko flubio handira: eta agor zedin hartako ura. Lç
Apoc 16, 12 (He, TB, Echn, Dv agortu; Ur (G), Ip agor(r)erazi, Ur (V) sikatu). Eta bertan agor zedin haren odol
ithurria. Lç Mc 5, 29 (Dv agortu; HeH iabaldu (agortzea, akhitzea), TB gelditu, Ol idortu). Xori batek lehen
luke Ozeana agortu [...] damnatuen penek luten baño fiñamendua. EZ Man I 111. Ezen itsasoa zure agortzen da
manuan / arren aiuta gaitzatzu hel gaitezen portuan. EZ Man II 149. Itsasoko ur guztia [...] xinhaurri batek [...]
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
422