A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
agon. "Amigo (Larramendi)" Garate 7.ª Cont BAP 1957, 46.
agondu (G-azp-goi). Ref.: A Apend; Gketx Loiola. 1. "Incorporarse" A Apend. "Incorporarse el enfermo en la
cama, mantenerse en equilibrio. Ezin da gaixoa agondu" Gketx Loiola. Cf. hago(a). Baña Yesu makurtuta asi
zan beatzez lurrean idazten. Ta galdeka aiek ekin baitzioten, agondu zan ta esan zien. Ol Io 8, 6s (Ker zutundu).
Aiek galdeka zekiotela, agondurik esan zien (Io 8, 7). Or MB 250 (Or Io 8, 7 Jesus xuxendu zan). Bildurrak lên
antzo arnas-ateri nauko. / Ontan, agonduz, begia dirdir gertatu zako. 'En esto, al restablecerse'. Ib. 543. Ordun,
Ixraelek, oputz eginda, oean agondurik, Yoseri esan zion [...]. Ol Gen 48, 2s (Ker bere ogean jesarri zan).
Gerta zait, ostots bildurgarriz etxekoak oro / jeiki, baiña ni lo. Esan ordûn neri "Mikolas" agopez; / agontzen
naiz usu. "Y al punto recobro el conocimiento". Or Poem 530.
2. Apoyarse. Oliondozko makil batean agondurik onela asi zan Damon. 'Incumbens tereti Damon sic coepit
olivae'. Ibiñ Virgil 54.
agonia (V-gip, L, BN, S; Urt I 26, VocBN, Gèze, VocCB, Dv, H (+ h-)), agonina, agoliña. Ref.: Lh (hagonia);
Etxba Eib; Elexp Berg. Agonía; congoja, angustia. "Abitio, agonia" Urt I 26. "Agonia, agónia, agónija,
azkeneko hátsa" Ib. 460. "Agonie" VocBN, Gèze, Dv y H. "Agonixa luzia izan dau koittau aundixak" Etxba Eib.
Tr. Documentado primero en Gasteluçar y desde mediados del s. XVIII tanto al Norte como al Sur. Emplean
la forma con aspiración inicial la mayoría de los autores septentrionales. La forma general es (h)agonia. Hay
agonina en Urquizu y agoliñian (det.) en B. Enbeita. En DFrec hay 5 ejs. de (h)agonia.
Jesusekin egigun othoitz / Eta sofri agonia. Gç 90. Nahi nuke bethi pairatu / bihotzean agonia. Ib. 106. Euki
eban tristeza, da agonia andia Ortu santuan. Urqz 13. Gurutze berean iltzez josi ta nekez ta tormentuz ta agoniz
illik utzi zutena. Mb IArg II 124. Agonían edo azken atsetán Eakindea. LE Ong 134r. Jesus, Maria, Josep, / Ene
agonian / Defenda nazazue / Etsaien erdian. Monho 92. Jesu Kristok igaro eban agonia ta larritasuna. Añ EL 1
220. Au bere gitxi da arimiak daukazan agonijeetarako. JJMg BasEsc 92. Zure hagoniaz eta pairamenez, libra
gaitzatzu, Jesus. Dh 80. Baldin presunak hagonia luzea badarama, irakurtuko da Oren saindua. JesBih 463.
[Donibane-Ziburun] badire ikhasiak lehen herrunketan, / Ager ditezkeienak edozein gorthetan. / Itxikitzen diote
bere sortzeari, / Hartzerat utzi gabe batasun nihori. / Buru onak badire aitzindarietan; / Heki da ematea hagonia
mentan. (Interpr?). Hb Esk 96. Eriozko agonia. Arr May 63. Agonia luze onetan. Camp EE 1883b, 524.
Dolorezko hagonia hori hain gogorra izan zen, non [...]. Lap 241s (V 108). [Mariaren] hilzia izan zen eritarzün
gabe, sofrimentü gabe, agoniarik gabe. Ip Hil 199. Jesus, Maria Josef, / hel zakiztaie ene azken agonian. Ib. 268.
Ilten zala [...] iru orduko agonia larri, estu eta ikaragarrizkoaren ostean. Itz Azald 35. Hagoniak iraun behar
zuen hirur oren handi. Zerb IxtS 90. Joanes XXIII-garrena agonia luze baten ondotik itzali da. Herr 6-6-1963, 1.
Gertatzen dena, gure oarkabeak agonia asko ta asko ez ikusi iduri egiten dituela. Vill Jaink 119. Baña milla
agonixa barik ori ezingo neukianetik bete, Eriotza da infarnu itzal onetatik atarako nabena. Etxba Ibilt 487. Argi
bakoitza itzalean hiltzen da / agoni ixilean. Lasa Poem 70. Oraindik ere sasoi daukazu, / zu etzuaz agonira. Uzt
Noiz 87. Nere iritziz, euskararen agonia ikusi dugu, azkeneko 50 urteotan. MIH 132.
v. tbn. Zuzaeta 75. UskLiB 18. Ur MarIl 52s. Azurm HitzB 57.
"Campana funebris, partiadako ezkilla, agonia, hillezkillak" Urt I 26.
Anziñako gauza jakiña da, Peleara edo agoniara, guztia da bat, gizonak irteteko, lenago olioz egiñ edo eman
oi zirala, gorputza sendoago egoteko ta etsaien lazoai burla egiteko. Cb Eg III 237.
- AGONIA JO (H). Tocar las campanas por un moribundo. "Hagonia iotzea, sonner l'agonie" H. Cf. agoniako.
Ezkillak jo dezake nere agonia, / Beldurrez jarri nazu erdi illik iya. AB AmaE 411. Etorri zait nei / il bear
dedan garaia. [...] Jo zazue agoniya. Auspoa 49-50, 240. Oraindik illa ez nago baño jo zidaten agoniya. Lasarte
Auspoa 100, 58.
- AGONIAKO. (Adnom.). Cf. agoniako. v. AGONIAZKO. Triste anima, gorputza larri / Agoniako tranzean.
Bast 5. Hagoniako othoitzak. Brtc 259. Jesus zegoan dolorez, / agoniako peneen artean. Añ EL 1 221. Hagoniako
eri baten sendatzea. JesBih 403. Hobekiago eginen zuten erraitea ixilik, agoniako othoitzak. Elsb Fram 122.
Agoniyako trantzian. Ud 68. Bere agoniako / kalitza khiratsa. Zby RIEV 1908, 211.
- AGONIAKO KANPAI. Toque de campana por un moribundo. v. AGONI-EZKILA. Hau da urkamendiko /
haxearen hotza / seguru izango da / agoniko kanpa. Balad 219. "Agoniko kanpaien bidien imiñi, amenaza de
duro castigo (V-ger)" Ort Voc. v. agoniako. --Andrak, zeuek ezango zarie testigu! Agoniko kanpaien bidien
imingo zaitxut. Karanbo! [...] --Andrie! agoniko kanpaie esan zu? Tire ardure barik neuk esangotsat
sankristaueri kanpaie yoteko. Ort Oroig 45s.
- AGONIAN IZAN (EGON...) (V-gip ap. Elexp Berg; H). (Estar...) agonizando. "Hagonian d, il est à l'agonie"
H (s.v. agonia). "Hagonian da, il est dans les angoisses de la mort" Ib. "Agonixan dagonian azken-arnasetan
egoten da" Elexp Berg. Agonian denarentzat othoitza. Gç 155. [Misterio onek] ofrezietan dira agoninan
dagozanak gaiti. Urqz 8s. O nere Santu gozo, agonian edo iltzeko tranzean daudenen Bitarteko seguru. Cb Eg
III 296. Bere miserikordiazko begiez sogin dezan agonian edireiten diren pesone [sic] orori. UskLiB 81. Izan
ondoan gaizki, kasik hagonian. Hb Esk 15. Zure ohean jarriko zare, agonian bazine bezala. Laph 234. Lanparan
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
415