A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
dituzala beti gauza onera. "Reprendiéndoles". Cap 98.
agiraka (V; Añ, Izt 117r), agirika (V-ger; Darric ap. DRA), agireka, agidaka. Ref.: A; Etxba Eib; Holmer
ApuntV (agirika).
Tr. Documentado en textos vizcaínos y en algunos guipuzcoanos, como Lardizabal o J.I. Arana. Además de la
forma más usual agiraka, hay agidaka en fray Bartolomé, agirika en Añibarro, Agirre y Altube, agireka en
Kirikiño y Bilbao, y agerika en JBDei. En DFrec hay 2 ejs.
I (Adv.). Reprendiendo; riñendo, atacándose de palabra. "Agirika dabiz" Darric (ap. DRA). "Agiraka jardun
desta uezabak, zergaitik barik" Etxba Eib. Zelan agiraka itoko ez nenduban? Mg CO 181. Asiko da agiraka,
txilijoka. Mg PAb 60. Persekuziña dauka / katuba miaoka / ostera etxeko andria / beti agiraka. DurPl 49. Orain
zapaltzen nau agiraka. VMg 29. Jazoera txikietan exetu, gogaitu, mukertu ta agirika asten danak. Añ LoraS
169. Zeinbat bidar, gurasook, alkarri agidaka, alkarri bidaoka? fB Ic I app. 24. Errosarijo bat erdi luan, edo
erdi agidaka ta prisaka errezeetia. Ib. app. 23. Deadarka, agiraka eta errieta bizian, iritxi zuen noizbait aiyek
gaiztakeri artatik atzeratzea. Aran SIgn 34. Modestak modu onaz bendau badau aita / Prantziskak aserratu oi
dau agiraka. AB AmaE 320. Agiraka asi yakon, berba onek esanaz. A BeinB 88. Orain agiraka ta gero
makillaka bizitteko, obeto da ez ezkondu. Echta Jos 223. Paula ta Martiñ agiraka zebiltzala. Ag G 292 (365
agirika). Asi da agiraka ta didarrez gustiz asarre. Kk Ab I 12. Agiraka artuko nindula uste neban. Or Tormes
77. Asi zan aldarrika amari laguntza eske ta eulijai agiraka. Otx 160. Ortan esku sartzerik ez duzula izango ta,
agiraka ari zera. Zait Sof 38. Beti zakust euron atzetik agireka eta esan-alean. Bilbao IpuiB 171. Muttiko
batzuekin agiraka ibiltzen zan. Osk Kurl 66. Jesusek [...] espiritu zikiñari agiraka agindu eutsan. Ker Mc 9, 25
(Ol larderiatu zun)
Peleando. Euria egingo dau: [...] Ariak eta auntzak gora-goraka ta agiraka dabiltzanean. Ezale 1897,
198a.
II (Sust.). 1. (V; Izt 105r, Dv (V), H), agirika, agireka (vEys). Ref.: A; Etxba Eib. (Sust.). Riña, reprimenda;
disputa. "Gurasuen agirakian bildurretan dago" Etxba Eib. Berba deunga, agiraka eta modu txarragaz.
Zuzaeta 137. Molde gabeko agirakak. Mg CC 151. Ikaratu zan damia agiraka bidebagako agaz. Mg CO 195.
Alperrik soldadu erkin, koldar ta guperia zapalduko dozu zemaiz ta agiraka garratzez. Mg PAb 204. Jolasez
bezela, agiraka, mukertasun ta zigor gabe erakasten dizutela irakurten. VMg V. Esaka zorrotz astun edenduak,
agirakak, deadarrak. Añ MisE 135. Agiraka uts batzuk egitia. JJMg BasEsc 7. Gustija da agirakia, gustija
diadarra. Astar II 104. Agirake [sic] edo erreprensio ain ikaragarri eta bidezko onegatik etzuten zerbait iristeko
ustea galdu. Lard 134. Badaukadaz agiraka gitxi batzuk zuri egiteko. Ur Apoc (V) 2, 20 (Dv errateko zerbait, Ol
akarkizun bat). Bere aita guztiz aserratu zanak, agiraka gogorrak egin eutsazan. Itz Azald 90. Juana Marik
egieutsazan agiraka gogorrak, beti ariñegi, arazo guztietan ebillelako. Echta Jos 79. Beste askok bere lekuan, a
zelako agirakak! eta agiraketan bakarrik geratuko elitxakezanak ez gitxi. Kk Ab I 110. Ona nago ni oin
andriagana yuateko; urte batzuetako agirekak irebazi dodazala ustot. Kk Ab II 78. Bere eretxi ta asmuak
ezetariko akar edo agirakarik merezi eztaben mallaraño eratsi. Eguzk GizAuz 83. Ango asarreak, agirikak,
erasiak. Alt LB 23. Gizona! --zirautsan agireka sutsuan. Bilbao IpuiB 212. Amordea, barriz, iñun direan
agirekak egiten asi yaken. Ib. 213. Bazekian etzuala itxaron behar agirakak eta zartadak baño. Osk Kurl 206.
2. Guerra; batalla. Nok eztau gomuta [...] 1874 garren urtean Naparroa guztian zan agiraka edo guda
odoltsua? Ezale 1897, 175a. Tesaliako Kazaklar-en, agirakarik andienean, agertu zan gerlarien artean
emakuma baserritar bat bere seme biakaz. Ezale 1897, 176b.
- AGIRAKA EGIN (V; Añ, Dv, H; agirika egin V-ger). Ref.: A; Garate 6.ª Cont BAP 1962, 257; Etxba Eib.
Reprender; reñir, disputar. "Reñir, reprehender" Añ. Begiratu zein dan murmuragillia; eta baldin bada bere
azpikua [...], egin agiraka. CrIc 94. Bear bezelako erreprensio edo agirakarik egin ote zion tentazio ondoan. Mg
CC 109. Egiten bazion agiraka, largatzen zuen gogorragoak eranzunda. VMg 57. Ume batak kasurik egiten ez
deutsala [...] bestiak agiraka ta jotera bere egiten deutsala. fB Ic I app. 7. Ze gogortasunagaz agiraka egiten
eutsen Jesu Kristok Fariseuai. Astar II 88. Etzako gurasuari agirakarik egingo edo etzaka erreprendiduko. Ib.
85. Alako baten agertu jakon, eta agiraka egin eutsan bere itxaropen laburra gaitik. Ur MarIl 73. Zelan beteko
dabe, eurai agiraka egiteko dauken eginbearra? Itz Azald 97. Agiraka egitea zan euren poza. Ag Kr 67. Agiraka
egitten jakan, osasuna galduteko arazoetan da arriskuetan ebillenean. Echta Jos 30. Agerika zegion bere anai
nausiari erantzun zion. JBDei 1919, 289. Akar eta agiraka be egiten dautse. Eguzk LEItz 26. Egurgiñak eta
emaztiak sarri agiraka egin eta esaten eutsoen... Altuna 95. Otsein bati agiraka egitean. Or Tormes 95. Irakasle,
zure ikasleoi agiraka egiezu. Ol Lc 19, 39 (Ker agiraka egin; Lç mehatxatu, He, Dv, Leon ixil(l)arazi, TB
larderiatu, IBe errieta egin). Mutil oneri zapotzeko bat jo ta agiraka egin edo makillatu dagijela. Otx 173.
Bearba, Jon-egazkuagaitik asarre edo agiraka egingo ete eutsan. Erkiag Arran 106. Gautxoriari alper-alperrik
zan agiraka eitia. SM Zirik 24. Fraileak agiraka egin zigun. Osk Kurl 86.
- AGIRAKETAN. Riñendo. Añ laster alkarregaz agiriketan da batak besteari zitalkeriak esaten. Ag Kr 70.
agirakada, agirekada. Reprimenda. Olloari agirekada batzuk egin eta arrautza pare bat ipiñi-erazo.
Bilbao IpuiB 256.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
405