A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
4. (Urt), aitute. Sentido, significado. "Aequivocus, bi aditzetakoa" Urt I 335. Esan legi: berbiaren luze
laburra, askotasuna ta jagokan aitutia erakusteko, obeto daguala letra bitubagaz. fB Ic I 278.
5. (Lar, Añ, Hb ap. Lh ), aitute. Comprensión. "Pensamiento, acto de entender" Lar y Añ. "Intelección"
Lar. Ze gauza ona, kristinaubak misterijo santu oneen ezaubera ta aitute argija eukitia! fB Ic I 167s.
Laugarrena, zienzia, edo gauzen aitutearen doea. CatBus 37.
6. + aitute. Entendimiento, inteligencia. Geure eritxijak, geure ustiak, geure goguak, geure aitutiak, geure
umoriak, edo jenijuak bardinak ez dirialako. fB Ic II 208. Artzaiña erregeri aditze onagatik / guziz agradatu
zitzaion ordutik. Gy 316.
7. (Dv), aitute (Izt 24v). Conocimiento, ciencia. "Ez du deusetan aditzerik, il ne s'entend à rien" Dv.
8. (AN-gip ap. Gte Erd), aitze. Fama. "Aditze aundikoa da (AN-gip)" Gte Erd 122. Au da gure erriko /
Osa'tar Mateo, / aitze aundia daukagu / au izan ezkero. EusJok II 161. Ori dala merio / Mutrikuk aitzia. Ib. 164.
Beraz, gure lotsagarrikeriaren aitzea Mauleraño eldu da? Etxde JJ 126. Gabeko arriyak ez du bertuterik,
jauna [...]. Zarretatik ala da aitzia [= 'es fama, es tradición'], eta egundaño guk ere ez degu ezagutu. Sor Bar 48.
- ADITZEA IZAN (EDUKI), ADITZERA IZAN (EDUKI). Saber, conocer de oídas. "Zure aditzea banuen orain
baino lehen, je vous connaissais de réputation avant ce jour" Dv. "Aditzea dut goiz etzaten dena berant jeikitzen
dela" Ib.
Tr. Documentado en autores bajo-navarros, labortanos y guipuzcoanos. La forma más extendida y parece que
original es aditzea, aunque en los guipuzcoanos se da además aditzera. Los ejs. con eduki son escasos y
recientes.
Dugun edan berriz ere; bethi dut aditzea, / bien ondotik on dela hirurgarren kolpea. Monho 26. Bakulua
arturik / apropos illtzera / joan izandu zala / det nik aditzera. Izt Po 63. Badut ezen aditzea abereek [...] ez
dutela ahamen bakhar bat ere janen, non ez diren lehenik thorratuak eta garbituak. Dv Lab 225. Aditzea dut
ahul laitekeela. Ib. 186. Aditzera detanez, / dama begi alai, / zure ondoren dabil / makiña bat galai. Bil 101.
Aditzia badiat zaharretarikan: / surik ez den lekutik ez dela kerikan. NafEKZ 61. "Utzak jokua burutik / partitu
gabe mundutik!" / aditzia banian, bainan jokuak adarrak makur tik. Kantuz 148. Zuk ere bai al dezu / nere
aditzera? Auspoa 95-96, 33. Boluntariyuak dauka / suerte aberatsa, / nik aditzia dedanez / ez ala ere eskasa.
JanEd I 74. Nik aitzera dedanez publikuak / sakrifizioa egin du. Auspoa 61, 77. Aditzera ba zuten, erriko agure
xarren batzuk beren moduko izkuntza mordoillo bat lardastu zutela gaztetan. Mok 20. Arreba ta Sasiain [...]
kartzelara sartu. Aditzea izan zun Santa Kruzek eta, atsegin zan arekin! Or SCruz 56. Nik aditzera banun ziñala
/ itzai ikaragarria. Zepai in Tx B 227. "Esperanto"-aren aditzera guziok dezute. Ldi IL 138. --Gizon azkarra da.
Ikusiko dezu gaur zer itzalditxoa egingo digun. --Aditzera ba-det bai. Lab EEguna 107. Nik aditzea badaukat
beti, / hobe dela [andre] eskualduna. Etcham 226. Nik aditzea dudanez / Leitzan mutil piñik ez. Canc. pop. in Or
Eus 26. Aditzea badut Kattalin ere holako zerbait egitekotan dela. Lf Murtuts 46. Dezula zure galai / nik det
aditzera. Auspoa 120-21-22, 307. Aditzera dedanez, Markina-inguruan [...], papera egiteko "pasta"-ola
jasotzera dijoaz. Munita 71. Zuberoa geienean ere ezpaitzan aren aitzea etzunik. Etxde JJ 22. Baldin Baztan
[sic, en caso absoluto] aditzea badaukazu. Anab Poli 71. Nik aditzea dudanez, bestera dago egia. "Según mis
informes". Or in Gazt MusIx 38. Ez du gure lanbidea, aditzea dudanez, inongo elizak eskumikatu. MIH 204.
(En contextos negativos o interrogativos, con -(r)ik). Ez dezu Ganbelu anaien aditzerik? Bada gu gera.
Urruz Urz 14. Piarresek etzun segurki [...] lur aietxek berak erromatar kulturaz edertu zuten buruz ain
landutako gizonen aitzerik. Etxde JJ 238s. Film honen oinarritzat hartu duten irakurgaia oso ezaguna omen da
Ipar-Amerikan: ez genuen halere horren aditzerik. MEIG I 129.
- ADITZE-ALDI. Audición. Elduden astelehen arratsean, bederatziak ondoan emana izanen da gure eliza
ederrean kantu eta soinu aditze aldi bat. Herr 7-8-1958 (ap. DRA).
- ADITZE BEREAN. Al oír, nada más oír. Orden hau aditze berean ekusi nuen zer esan nai zuen [...]
mandatu misteriozko neretzat gord-estali batek. Mb IArg I 53. Hau aditze berean arritu ziran. Ib. 127. Orregatik
berotu ziran zeruko suz gure barrenak, aren hitzak eta Eskrituren klaranzak aditze berean. Ib. 284.
- ADITZEN EMAN (emon Añ; adietan emon Añ). v. ADITZERA EMAN.
Tr. Documentado exclusivamente en la tradición vizcaína.
a) Hacer entender, explicar. "(Hacer) entender" Añ. --Zetarako dira Elexeen mandamentu santu oneek? --
Obato erakusteko eta adietan emaiteko Iaungoikoenak. "Para más explicar". Cap 55. Gero adiñera dediñian
aituten emon edo esplikau biarko jakon doktriñia. JJMg BasEsc (ed. 1845), 24. Azaldu eta adituten emon zinaike
ori zerbaitegaz? Itz Azald 125. Alan irakasten dau siniste santuak, aituten emoten dau errazoe berezkoak eta
egiaztu eta ziurtetan dau erri guztien eta gizaldi guztietako eretxi guztienak. Ib. 39. v. tbn. Zuzaeta 74 (adietan
emon).
b) (emon Añ; adietan emon Añ; aitzen emon V-gip). Ref.: Etxba Eib y Elexp Berg (aitzen emon). Hacer saber,
informar, advertir. "(Dar a) conocer algo a alguno" Añ. "Dar a entender", "insinuar, dar a entender" Ib. "Avisar,
advertir, hacer saber. Aitzen emoixok ire anaiai biar afaixa au dagola" Elexp Berg. "Iru aldiz aitzen emon notsan
ixilik egoteko, baiña kasoik pe ez" Ib. Nai dau orrela adietan emon / zetara jakun etorri. Urqz 80. Saltoka
dabil bere Semia / oraindo jaio bagarik, / zeure ditxa da gozo andiia / adietan emon gurarik. Ib. 79. Eta adietan
emon gura izan eban bere llobeak zituban aide aberatsak, eta aetatik uste zituban urrezko mendiak edo
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
299