A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
kontra adituak dire, ils se sont concertés contre moi" Dv. "Aitu daitezela auren artean! (V-arr)" Gte Erd 55.
"Alkarrekin ondo aitzen dira (V-gip), bi oiek ongi / gaizki aitzen dute elkarrekin (B), horrik arkalegaz ondo
aituten dire (V-arr), biek bietara ondo aituten dira (V-arr) [...] aregaz ez zen aituten (V-arr)" Gte Erd 202. v.
infra ELKAR ADITU.
Parabisua irabaztea gatik munduarekin ez aditzera. Harb 129. Akhusatu zuten bi lekhukok abadearen
aitzinean, abadearekin berarekin aditurik. Ax 378 (V 249). Nor zan Jainkoarekin aditu zana ta itz-eman ziona?
Ub 19. Sorgin deabruarekin aitzen zana gaixoak osatzeko. Mg CC 243. Ezta hargatik egin behar [...] barurik
[...] bere bidariarekin aditu gabe. Dh 70. Moro ta Sarrazenuak [...] sartu ziran Españako Erreiñu onetan
bertako gizon donga bategaz aditu ta alkarturik. Ur MarIl 21. Geratu ziran alkarregaz adituta nun, zelan ta ze
denporatan egingo ebeen gaiztakerija au. Ib. 83. Zaharrekin adituz saltzen abiatu. Hb Esk 208. Ez da hura
[notaria] hirian nihorekin aitzen. Ib. 211. Baña onetan beti itundu eta aitu bear gara konfesore zur eta jakitun
bategaz. Itz Azald 143. Bai Eladi, gitanoa beti gitano; alkarregaz ondo adittuta egongo ziñien biok. Echta Jos
197. Iyeki bakoitzaren saneurriya lotuko da, saltzeko, idazliekin aurretik aituta. EEs 1916, 235. Gizarteari
ikarea sartzeko darabillezan bideetan be alkarrekin naiko ondo aitzen dirala. Eguzk GizAuz 87. Nahi duzu
bakotxa bethi prest izan dadin guziekin aditzerat eta adoxterat. Herr 29-3-1956 (ap. DRA, s.v. adoxtu). Kaieko
jendearekin ezin aditu ta kanpotar eguraszaleak gozatu, alajaña. Anab Poli 18. Luzero alkarregaz ondo aitzen
zirala. Etxba Ibilt 470. Biak ziren euskaldun zintzoak ustean, / halere ezin adi elgarren artean. Xa Odol 179.
6. (G-to-bet, L-ain; Lar, Añ, H), aitu (G, AN, L-sar, B), aritu (AN-5vill). Ref.: A; EAEL 19. Oler, percibir un
olor. Sarthu berri hartan, usna on duzu, kiratsa aditzen duzu. Ax 91 (V 62). Bere konpaiñiako bati usaiña
aditurik. Ib. 414 (V 269). Hekin usaina bederen aditu nahi dute, eta doatsu dadukate hetarik iaten duena. SP
Phil 27 (He 26 usain egiñ nahi diote). Mandragoraren usaina urruititik eta iragaitzaz aditzen dutenek. Ib. 201.
Diabru zarrak aditzen dute / zure animan usaia. Tx B 185. Eta ark berriz aker zarraren / usaia aditzen badiyo.
Tx B I 233.
7. Obedecer. "Aur onek erran ta ez du aitzen [= 'no obedece'], [...] esan da eztu aitzen (AN-gip), errana aitzen
zuten (B), ez du inoren esanikan aitzen (AN-gip), aitu, ba(da), esana (G-azp)" Gte Erd 235. Cf. ESAN-
ADITZAILE. Txinbo da, adiskideak, / txakurren izena, / [...] / txit da txakur leiala / aditzen esana. Noe 24.
8. "(V), gobernar" A. "Aitu (V?), conservar, gobernar, mirar" Ib.
II (Adj.). (Urt II 319, Lar, Añ, H), aitu (V-gip ap. Etxba Eib; Añ, Izt 38r). Entendido, docto, experto.
"Entendido, sabio" Lar y Añ. "Gizon aittua legietan" Etxba Eib. Zeren estali baitrauztek gauza hauk zuhurréi
eta adituei, eta manifestatu baitrauztek haur xipiei. "Sages & entendus". Lç Mt 11, 25 (HeH adituei; IBe
ikasiei). Gauza hetan adituak iuiatuko duen bezala. EZ Man II 161. Zeren baitzinduen dotor / adituena entzun.
EZ Noel 147. Iakintsunek eta adituek. SP Phil 494 (He 501 presuna jakiñtsunek). Juiziozko persona aditu askok
diona da. Cb EBO 52. Hain zagokon ederki aitzindegia, non edireten baitziren haren baitan gizon adituenetarik
igurik ahal zitezkeien guziak. Lg I 204. Gizon aditu, jakintsu, legea erakusten zuenak. Ub 85. Jarten da bat
pekatu egiteko arriskuban gizon aitu edo jakitunen eretxijan. Mg CO 121. Itandu eiozu konfesari aditu bati. Añ
MisE 233. Ni naiz Sendagille edo Mediku txit aditua. VMg 43. Gai onetan igoal zikiñik ez egiteko, galde giezu,
nere kristaua, gizon zintzo eta adituai. AA II 192. Gizon aitu ta letra andijetakuak bere zer pensau asko oi
daukeen. JJMg BasEsc 196. Maisu aditu aspaldikoa. Echag 141. Kapitan armada errealekoa, itsas-gizon aitua
ta asko ikusia. Izt C 476. Ditut ere ikhusi nere bidaiean, / asko yende aditu sabant medikuntzan. Gy 76.
[Zoroaster], handizki aitua izar itzulietan. Hb Egia 72. Agintari aditu eta trebearen lanak egin zituen. Lard 167.
Etsai guziak igesi joan ziran, buru aditu hura gabe arkitu ziranean. Ib. 126. Mediku adituak. Arr GB 32. Zenbat
gizon adituk eta zenbait itzkera-modutan Santu onen bizitza eskribatu duten. Aran SIgn I. Gizon adituen ustean
premia edo estualdi andia denean. Legaz 34. Iduritzen bazaitzu hainitz gauza badakizula eta gauzetan aski
aditua zarela. Dv Imit I 2, 3. Gurutze au ekustean, lan oetan adituak direnak, esan izan dute mirariturik. Zab
Gabon 107. Gizon adituen iritzian. EE 1884b, 434. Iaiua zala agertu zan gidari bezela ta aditua. Bv AsL 199.
Etxe eder edo bertze obra batek egile aitu eta jakin bat frogatzen duen bezala. Lap 31 (V 17). Gizon aituen
eretxian astunak eta estuak direan bear-orduetan. Itz Azald 120. Izketan aditua ta aditzen goorra. Iñarra Ezale
1898, 159a. Edesti-jakitean adituak eta ikustunak ziran gizonai galdetzen zien. Ayerb EEs 1915, 292. Nekazari
zerbait adituak [...]; itxasgizon adituak. EEs 1917, 74. Erritar txêak, larri: galdua dakuste; / adituak, ordea, ez
estu batere. Or Eus 150. Gizonen bihotzaren ezagutzaile aditua zen Isabela. Mde HaurB 22. Antzelari baino
antze-zale adituago nauzu. Ib. 71. Au nere lagun au dozu erloju-konpontzallia, puntarenguetarikua gañera. Oso
aitua da au orretan. SM Zirik 65. Gixon aitu biri, alango pago bategaz zeinbet iketz egin leiken euren eretxi bat
agertuteko esan geuntsien. Akes Ipiñ 23. Nere ta gizon adituen iritzian. Zait Plat 87. Ez [da] txakur txiki ondo
erakutsittakorik, noren zaunkak aittuko ez zittuanik beste aitturen batek. Etxba Ibilt 486. Bateko eta besteko
adituak (logikoak, matematikoak, injineroak, linguistak eta abar) bildu omen zituzten. MIH 196.
(Con reduplicación expresiva). Ardura aundidun salerosketak / eukezan batek eskuan, / gizon jakitun aituaitu
bat / nai eban euki inguruan. Ormaetxe Ipuin 26.
(Urt, Añ), aitu (Añ, Izt 99v y 73v). Sensato, juicioso, prudente. "Pater familias attentus, familiako aita [...]
aditua" Urt III 47. "Prudente", "despejado" Añ. v. zuhur. Beragatik asmatu dot, asti ta eraldi utsak erle zur
aituaren antzera emotea. Añ EL 1 3 (EL 2 5 erle egille aituaren antzera). Birjiña txito aitua. 'Virgo prudentissima'.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
293