A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
izan diradenai itz egiten badiet, ez naute aituko. Mg CC 226. Sinisten dot au adietan errazagua zala askozaz,
bestelango nastau ta euskera gaistokua baño. Mg PAb 163. Aita gurea [...] guziok jakin eta ondo aditu edo
ezagutu bear deguna. Gco I 402. Ezin ongi aditu zituen Jesu-Kristok aditzera ematen ziezten gauzak. AA I 611.
Ezin adi dezakete, nola izan diteken norbait boz eta dohatsu ziliziotan. Dh 191. Ez dozu olan aitu biar dotrina
au. fB Ic II 179. Zure arima orrek gomutia dauka, aitu edo entendietan dau. Astar I 28. Ezin nik aditu dot, zein
andija dan gaistakerija ta eskerbagatasun au. Ur MarIl 48 (Dial 118 aitu). Errex da orduan aditzea nola itsasoa
eta iguzkia dauden bethi hein berean. Dv Dial 110 (It kargu egin, Ur, Ip ezagutu). Ebandelioa dute bere liburua;
bainan aitzen dute nahi duten bezala. Hb Egia 77. Saiatu naiz alik argiroen eta aurrak berak ere erraz adi
lezakeen eran ipintzera. Arr GB 3s. Juan Dunsio Escoto Beneragarria, askok maisiatua eta gutxik ondo aditua.
Bv AsL 201. Izen batzuk erderara biurtuta irakurleak aditu dagian euren esanaia. AB AmaE 487. Uri-batzarrari
(aditu daien: Ayuntamientoari) [...] liburutxu bat [...] biraldu eutsan. A in Azc PB 16.
(s. XX). Bada emen gauza bat edo hobeki mixterio bat nihola ere adi edo konpreni eztezakedana. Prop 1902,
277. Eta onek esan zituen iru itzak entzun zituzten guziak, gañerakoan ezer aditzen ezpazuten ere. Goñi 45s. Ezin
adittu dot, zer egin leikean itxaslapur (pirata) orrek. Echta Jos 115. Aurra gero ta arrituagoa zegoan, ezin
adittuz esan zitzaiona. Inza Azalp 61s. Zeinbat gauza jakin eta aditu bear ditu kristauak ezagueran sartzean?
KIkG 5 (KIkV 9 ulertu). Okerragoa dek iñork ezin adi dezaken bezela itz egitea. Lek EEs 1926, 207. Burutsua
zan orraiti [...]. Orretara aitzen da errenterutik etxaun izatera eltzia. Kk Ab II 81. Irakurtu-arau adituko ez
nuenak, hel egin beza, othoi, liburuxkaren ondarrean jarria dutan hiztegirat. JE Ber 6. Adittu ezin leikezan
gauzakaz eztattekela salerosketan asi. Otx 98. Ori zegaitik dan aitu edo ulertu al izateko. Eguzk GizAuz 7.
Egurrak erran hitzetan / ez ziteken adi tuntik. Iratz 80. Gure entzumenak Iainkoa aditzen dula diago. Aditu, zuen
bizkaitarren antzera: buruz artu. Or QA 181. Hirutariko gertariok bi ustekizunen laguntzaz adi ditzakegu. Mde
Pr 335. Aditzeko errextasunaren gatik, Hiribarrenen pertsuetan hitz berri zenbeit eman ditugula. Zerb Azk 32.
Erderaz ezta aittuten ondo. Osk Kurl 74. Irutara adi diteke izen ori. Zait Plat 113 (v. tbn. 67). Donibane
Gurutzen olertitza bear bezela aditzeko. Gazt MusIx 163. Garbikerira jo zan itzetan, eta sarritan aditu be ezin
zer idazten zan. Alzola Atalak 128. Nik ez zaitut kanpora jaurti nai [...]. Gaizki aditu duzu. Lab SuEm 180. Ezin
eban aittu emakume aren esan-guria. Etxba Ibilt 475. Errex aditzen ez dutenentzat garbi erraiterat noa: /
arantzak dira nahigabeak, loreak amodioa. Xa Odol 346. Iztuetaren Kondaira hobeki adi daiteke zaldibiarraren
bizitzaz [...] gauza hagitz jakingarriak jakin direnez gero. MEIG IV 81.
v. tbn. Lar, carta a Mb 278. Zuzaeta 69. VMg 91. Añ LoraS 190. JJMg BasEsc 235. CatBus 47. Legaz III. Itz
Azald 13. Enb 147. Ir YKBiz 334. Txill Let 136. Larz Iru 66. Anab Poli 113. Berron Kijote 180. Aitu: Aran SIgn
200. Etxde JJ 75. BEnb NereA 28.
Entender(se) por (usado sobre todo en preguntas y respuestas o en definiciones).
Tr. Desde fines del s. XIX y sobre todo en el XX, decae notablemente su uso.
Baina zer aditzen duk hik Eskuinaz eta minzo aizen iarte horrez? Lç Ins C 6r. Nor aditzen duk hik gure
hurkoaz? Ib. D 8v. Bekhatuén barkhamendu haur, zer moldez egiten zaikula aditzen duk hik? Ib. E 6v.
Lokhartzea batzutan erran nahi da hiltzea: [...] baina haur gorputzaz aditu behar da eta ez arimáz. Lç Decl a)
4v. Zer aditzen duzu Sainduen partaletasunaz? Mat 71. Herioan aditzen da biziaren galtzea / eta gorputz eta
arimak elkhar bortxaz uztea. EZ Man I 41. Zer aditzen duzu erraten duzunean Kredoan dela Eliza sandua
Katolikoa? Ber Doc 113r. Kopetati eskua beheiti aldatzeaz adi daiteke Semea [...], bere Aita eternala ganik
prozeditzen dena. Harb 1s. Ene fedeaz, ene egia eta hunelakoak errana gatik eztira iuramentu, baldin Iainkoaren
fedea edo Iainkoaren egia hala errailleak aditzen ezpadu. Ib. 165. Eta haur hain ongi aditzen da zor iakinaz eta
aithortuaz, nola gauza ebatsiaz eta ixilik eramanaz. Ax 243 (V 163). Hirur ase hauk aditzen dira barureguneko
baraskariaz, aitzineguneko auhariaz eta biharamuneko askariaz. O Pr 67. Eztuzula uste hori aditzen dela xoilki
diruzko errentez. SP Imit III 27, 3 (Ch erran, Mst enthelegatü). Zer adietan dozu infernuen izenagaz? (1691).
ConTAV 5.2.11, 150.
(s. XVIII). Onenbeste aditzen da pintatzen edo dibujatzen, jai egunean enpleatzen dan pintoreagatikan ere.
OA 150. Biziak aditzen dirade, graziako estaduan eriotzeak mundu onetan arkitu zituan aek. Ib. 37s. Zer aditzen
dezu Kristoren gizonagatik? Iraz 9. Zer aditzen dezu Kristoren gizonzat? CatCeg 23. Nor besterik aditzen da
gurasoen izenez? CatBurg 29. Erraten dudanean kanpokoa aditzen dut gauza guti honesten gainean den
kuriostasun, ala begiezkoa, ala beharriezkoa. He Gudu 113. Infernuaz zer adietan dozu? Cb CatV 26. Dotrinan,
Fedeko gauza ta bear diran orazioak ondo erakusteaz gañera, aditzen da [...] bildur santu ta usadio onetako
bidea erakustea. Cb Eg III 360. Horra zer aditzen dugun galdetzen zaikun bihotz guziko amodioaz. Brtc 199.
Onez gañera ogiaren izenarekin aditzen da gure animen jan-edana. Ub 162. Su hartaz aditu behar dugu Izpiritu
Sainduaren sua. Lg I 208.
(s. XIX). Zer adietan dozu esanaz biztu zala Jesus? CrIc 24. Zer adituten da pekatubaren okasiño ezagunaren
izenez? Mg CO 120. Baña zer aditu oi degu eskuarkiro nagitasunagatik? Gco II 74. Beartua dago gurasoa [...]
bizitza ateratzeko modu egokia erakustera, aditzen da au bakoitzaren mallari ongi dagokan eran. AA II 75. Itz
oekin aditzen ditugu lenengo lekuan gure sortzea zor diegun gurasoak. Ib. 62. Birauaren izenez aditzen degu
geienetan izketa bat, zeñarekin adirazten duan batek opa diola norbaiti gaitzen bat. Ib. 30. Mastiaren izenez
aditzen da emen Israelgo jendea. AA III 357. Hau aditzen da ezin ihes egin dakieken paradez. Dh 50. Gatxaren
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
291