A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
axkide (V-ger, G-goi-to, AN-ulz-erro; Hb ap. Lh, H), exkide (AN-olza). Ref.: A; Bon-Ond 152; ContR 516; Lh;
EI 290; Lrq (adixkide); Etxba Eib (aizkidia); Iz Als (aixkire), ArOñ (aiskire), Ulz (aiskídia, axkídia); EAEL 249;
Elexp Berg (aixkire).
Tr. Hasta mediados del s. XIX domina la forma adiskide, tanto al Norte como al Sur. Adixkide se documenta
en textos septentrionales por primera vez en el suletino Maister; su uso va creciendo desde mediados del s. XIX
y en el XX se convierte en la forma predominante en estos dialectos, en los que no parece tener valor expresivo.
Al Sur se encuentran formas con palatal desde Lizarraga de Elcano; luego figuran en obras de teatro y diálogos
en general, parece que con valor expresivo, valor que no se da en otros autores meridionales del s. XX que tbn.
las utilizan, como Inza, Zaitegi o Irazusta. Con -zk- se encuentra en autores meridionales del s. XX, en su mayor
parte vizcaínos (antes hay adizkire en un ms. alto-navarro y adizkide en J.B. Elizanburu). Cf. la etimología de
Arana Goiri (94): "Adizkide (amigo), de adi (inteligencia), z modal, k fonética e ide (semejante): co-pensante".
Las formas sin -d- figuran por vez primera en Lizarraga de Elcano; son más frecuentes al Sur y en obras en
verso, por necesidades métricas. Formas con ade- se documentan en Oihenart (PrASJU 351), en Tartas y en los
roncaleses Hualde y Mendigacha. Añibarro utiliza, junto a -kide, el final -kida. La forma popular con final en -
ire se documenta ya en una carta guipuzcoana del s. XVII. En DFrec hay 124 ejs. de adiskide y 22 de adixkide,
siendo éstos de textos septentrionales.
1. Amigo; por ext., persona que está en buenas relaciones con otra. Recientemente, en el lenguaje hablado, en
V, G y parte occidental de AN, lagun ha ocupado el lugar de adiskide, usándose éste sólo para sentidos marcados
o expresivos, sobre todo como eufemismo para 'novio, amante'...: v. EAEL 249. v. lagun.
Desir hura konplitu du Garaziko naturak / eta haren adiskide orai Bordelen denak. E 261. Haideak eta
adiskideak urte gutis atzendurik (Pamplona, 1564). TAV 3.1.18. Horra gizon gormanta eta hordia, publikanoén
eta bizitze gaixtotakoén adiskidea. Lç Mt 11, 19 (He, TB, Dv, Ur, Ur (V), Ip, SalabBN, Ol, Ker, IBk adiskide,
Echn aixkide, Hual adexkide; IBe lagun). Zure adiskidea nax. Lazarraga 1180r. Balia bekit, / oi badot
adiskiderik. Ib. 1202r. Ire etsaien emazte eukek ik adiskide. RS 234. Adiskideak gastigatu zidan deseatzen
zenduela jakitera non zen gobernadorearen jendarma. (c. 1597). FLV 1993, 459. Erakusten dugula onetan
garadela aren adiskideak. Ber Doc 137r. O ahaide adiskide noizbat hurbillekoak / bañan orain (diostee) atze
urrunekoak. EZ Man I 122. Ezkara obligatu [...] hekin maiz ibilzera, eta ez hekengana, adiskidetara bezala
ioaitera. Ax 326 (V 216). Guztiak ziran nere adiskire aren etsaiak (G, 1655). ConTAV 5.2.9, 129. Alonso
adiskidea, jakin egizu naxala ni ordi ona. Mic 14r. Adiskide zaharra berriagatik eztutzala. O Pr 540. Aristotesek
hiltzian [...] propos labur, on eta eder haur eduki ziala bere adeskider. Tt Onsa 17 (124 adiskide). Ezpazindu
zerurik ere / zure adiskideentzat / eta ifernurik ezpalitz / bekhatore etsaientzat. Gç 106. Othoizten naute adiskide
batzuek zenbait fagore eritarzun horren kontra egiteaz. Mong 586. Gure askazi, adiskide eta hilentako. Bp I 56.
Hainak dira ene adiskide itxurazko batzuek ene hutsei jazartzeko mihiak sufle eta arin tuztenak. ES 196.
Bakharrak dire hagitz adiskide leialak. Ch III 45, 2. Zergatik, nola adiskideak baitire, beti biak akonpanatzen
dire. El 75. Au dok fiesta zalea gure adiskidea. Acto (ed. 1983), 253. Ala asi oi ditut nere ezagunai ta adiskideai
bialtzen dioztedan kutunak. Lar, carta a Gandara 161. Gure adiskidetzat har detzakegun arterañokoan. He Gudu
97. Mündiaren etsai ziren, bena Jinkuaren ezinago adixkide. Mst I 18, 4. Jateko ta edateko ta gauzak arzeko
guziak aide ta adiskide, baña nekerako ta ari lagunzeko ezagun ere ez. Mb IArg I 252. Pistia itsusi oiek dira
gure adiskide. Cb Eg II 193. Chusai, Dabiten adiskide ohia. Lg I 313. Tresor aberats bat da adiskide leial bat.
Mih 67. Adiskide bat galtzen badut, bertze bat egiten dut. Brtc 139. Jainkoaren gogoko ta adiskide egiten
gaituan grazia. Ub 140.
(s. XIX). Naizúte gibelarázi anáiek, aideék ta aiskideék. LE Doc 47. Paratu zio Alejandro andiak Hefestion
bere aiskideari erastunaren marka ezpañetan (226). LE-Ir (s.v. adiarazi). Adiskide kalitatian / orai minzadi.
Xarlem 315. Umiak ez igesik egin; gizon ona ta adiskide barri bat da, ta ezteutsube gatxik egingo. Mg PAb 93.
Ezagun ta adiskidak. Añ EL 1 91 (LoraS 112 adiskide). Beldurra ta izua sartuaz ez dala adiskiderik egiten. VMg
19. Abel ta Kain adiskidiak zirian; Abel zeruban dago ta Kain inpernuban. fB Ic I 61. Orduan lagun eta adiskide
guziei ez-axolarekin behatuko deraiet. Dh 126. Ama izango da alaba bataren adiskidiago, bestiaren baino. Aita
izango da seme bataren adiskidiago, bestiaren baino. Senarra izango da auzo baten adiskidiago, emaztiaren
baino. fB Ic II 208. Gaur ere berriz / onera gatoz / adiskide on legean, / zelebratzera / Errege eguna. Echag 247.
Egiten baitu Jainkoaren haur, haren adixkide. Jaur 116. Maitatuko dezu zure adiskidea zu zerori bezela. Ur Lev
19, 18. Hartako du herrian axkide ausarki. Hb Esk 143. Zuen guzien erdian, guziak ahaide edo adixkide,
munduaren erdian aurkhitzen naiz. Laph 161. Nola aurtxo zanetik gaxo eta beartsuen añ adiskidea baitzan. Arr
GB 14. Topatu zuan bere lenagoko adiskide batek. Bv AsL 50. Nere adiskide abade jaun eta euskera zale dan
On Jose Maria Bernaolakoari. AB AmaE 216. Sartu zen adiskide batzuen arterat joan balitz bezein ezti eta botz.
Jnn SBi 158 (129 adixkide). Nork ez du ezagutzen Azkain? Nork ez du adizkide bat bedere herri maithagarri
hortan? Elzb PAd 30. Ikusi dituenean bere adixkide ohiak Panamako saltsa beltz hortan igeri. HU Aurp 65 (Zez
198 adiskide). Igartzen dau bere aizkide bat dala kantetan dagona. AG 455 (adizkide en el poema
"Kantauritarrak" in Mauro Elizondo 559 (ap. NeolAG)). Santa Ageda bere egun-aurrean / da gazteen adiskidea;
/ gau ilunean emoten deutse / berba egiteko bidea. Azc PB 63.
(s. XX). Ene adexkide bati berze adexkide batek, oiltu zaun besugo puxka bat. Mdg 132. Gaztetako adiskide
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
279