A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
4. Conocimiento, sentido, consciencia. Ihurzuri batek arthikitzen du tirabiraka. Guziek uste zuten hila zela,
bainan bi orenen buruko ethorri zitzaion adimendua. Hb Egia 19.
- ADIMENDUA ARGITU. Iluminar(se), aclarar(se) la mente. Zu zarela bihotzak garbitzen dituen eta
adimendua argitzen duen amorioa. "Intellectum illuminans". SP Imit IV 16, 3 (Echve adimentuak argitzen; Ch
espirituak argitzen, Mst enthelegia argitzen, Ol, Pi adimena argitzen). Argituko tu gure adimenduak. Gç 27.
Argitu zituan aen adimenduak, ta adirazi zizten, Eskritura Sagraduan dauden egiak. Ub 99. Argitu daiela zure
adimentua; berotu borondatea ta zolitu zure gomutea. Añ EL 1 15. Adimentua argitzen du. Gco II 63. Itz onek
argitzen ditu adimentuak. AA III 432. Ez, sekulan enganiorik ezin sarthuko da hekien adimendu, Jainkoaren
egiak berak argitzen dituenetan. Dh 179. Argi batzuek zeñekin argitzen ditu gure adimentuak. Legaz 37.
Jaungoikuak argiturik niri adimentua, ezagutu dezaten erlijio egiazkua. Bv AsL 218. Baña agortu zan ardoiturria,
argitu ere bai beren adimentuak. Urruz Urz 20. Gaizoari ordian argitzen zaio adimendua, eta dena
ulertzen. Zub 39. Bere adimendua ezin aski argituzko themarekin ikastetxe aipatuenetan hogoi urthe ereman
zituen entzule bipila. JE Ber 65. Adimenduak argituz, eta Ebanjelioko egiak aski luzaz erakutsiz ordu arte
betidanitik ilunbetan ziren paganoeri. Ardoy SFran 318.
- ADIMENDUA GALDU. Perder el juicio. Batek bere burua, bere adimentua eta juizioa [edanaren ondoren]
txit galdu eta batere ezin bera gobernatu eta zuzendu ditekean moduan. Gco II 60. Zelan galdu dogu adimentua?
Añ GGero 377.
- ADIMENDUA ILUMINATU. Iluminar el entendimiento. Iainkoaren Spiritua da [...] gure adimenduak
illuminatzen eta gure konszienziák seguratzen dituena. Lç Ins F 1r.
- ADIMENDUA ILUNDU. Nublar(se) el entendimiento, ofuscar(se). Bekhatuak ilhuntzen du adimendua,
flakatzen du memorioa eta gaixtatzen du borondatea. Ax 83 (V 57). Illuntzen due adimentua griña txarrak,
zokoz eta tolesturaz betea dago biotza. AA I 133. Au da gauza bat osotoro illuntzen duana adimentua, elkortzen
ta arri biurtzen biotza. AA III 608. Adimentua illundu, eta borondatea okertu zitzaien. Lard 537. Bekatien
errepetizioniakin iluntzen da adimendia (Luzaide, 1869). ETZ 275. Edari zaleai laburtu, illundu eta askotan
naastu egiten zaizte adimentua, naimen eta oroimena. Ayerb EEs 1916, 46.
- ADIMENDUA IREKI. Iluminar(se) la mente. Orduan ireki zezan haién adimendua, Skripturén aditzeko. "Il
leur ouvrit l'entendement". Lç Lc 24, 45 (Dv, Leon adimendua ideki; He izpiritua ernatu, TB izpiritua ideki,
Oteiza sentiduak iriki, Brunet adiera zabaldu, Ol, Ker adimena argitu, Or ezagumena idiki, IBk ezaguera argitu,
IBe adimena ireki). Sór ta mútu zegóna [...]. Istántean idikizékio adimentua, ta lazátu mia, ta mintzatzénze óngi.
LE Urt ms. 102r (ed. 1846, 288 adimentua edo entendimentua).
- ADIMENDUA ITSUTU. Nublar(se) el entendimiento, ofuscar(se). Erran behar da adimendua itsutu
zaikala. Ax 358 (V 237). Zeren haur da haragiaren desira desordenatuak egiten duen lehenbiziko kaltea eta
kolpea, adimenduaren itsutzea, liluratzea, nahastea eta zoraturik ibentzea. Ib. 348 (V 231). Sar-arazten du
fiñean [amodio likhitsak] pozoiña bihotzeraiño, arrazoiña edo adimendua itsutzerañokoan. He Gudu 110. Baña
infernuan sartu ezkero, galdu dau libertadeak bere indarra; itsutu da adimentua; gogortu borondatea. Añ
GGero 379. Ezen hetarik ilkhi lanho beltzak adimendua bera goibelduko eta itsutuko du. Arb Igand 150s.
- ADIMENDUA KLARATU. Iluminar(se) el entendimiento. Klarazazu adimendu illhunbean sarthua / eta
egitekoetan indazu konseillua. EZ Man I 38s.
- ADIMENDUAN EGON. Estar cuerdo, en sus cabales. Ohoin bat, iokari bat, arnegari bat, putaner bat,
gaixto da: ordea gizon da, bere adimenduan dago [...] Zeren gizon izaitea da adimenduan egoitea [...]. Beraz
hordia, hordi deiño, ezta gizon. Zeren orduan ezpaitago adimenduan. Ax 407 (V 265). Eztut uste lizatekeiela bat
ere egiteko hartan sar litekeienik; ez behintzat adimenduan dagoenik, zentzua buruan duenik, zoro eta itsu
eztenik. Ib. 390 (V 255). Zeure adimentuan egongo etzarean denporarako [...], zenzunik ez bururik izango
eztozun denporarako zeure egitekoa euki ta luzetu. Añ GGero 173.
- ADIMENDUAREN ADIN. Edad del uso de razón. Adimenduaren adinera heldu garen ondoan. CatLav 163
(V 83). Sei urte eta erdi nintuen Ameriketarik Frantziarat aitamekin etorri nintzanean. Adimenduaren adina, edo
nunbait han, diotenaz. JE Bur 7.
- ADIMENDU GABEKO (Dv). "Dépourvu de raison" Dv. v. adimendugabe. Iduri bestia adimendu
gabekoak. Ch III 12, 4 (SP abre mutuak bezala, Mst abere mütü elibat bezala). Nazione adimendu gabeko batez
sumiñaraziko zaituztet. He Rom 10, 19 (Lç adimendu gabe). Eta zer-ere ethorkiz ezagutzen baitute, hartan beren
buruak andeatzen dituzte adimendugabeko abere batzuek bezala. Dv Iudae 1, 10.
- ADIMENDUKO (SP). (Ref. a personas). "Adimenduko gizona, homme d'entendement" SP. v.
ADIMENDUTAKO.
- ADIMENDU OSOAN. En pleno uso de razón. Apezak ez ditugula erakustuntzat onesten, non ez den beren
adimendu osoan apezteko xedea hartu dutenen alderat. JE Bur 54.
- ADIMENDUTAKO. "Horra gizon bat adimendutakoa, voilà un homme de sens" Dv. v. ADIMENDUKO.
- ADIMENDUTAN SARTU. Entrar en razón. Noiz artean ibiliren naiz hanpuruskeria ergel batzuetan
burtzoratua? Noiz sarthuren naiz adimendutan? Dv LEd 155.
- ADIMENDUTIK ATERA. Poner(se) fuera de sí, ofuscar(se). Baldin kolereak [...] alan itsutu, izutu, zoratu,
zenzun ta adimentutik ateraten badau. Añ GGero 214. Oraiko idazleak, gutiz geienak eskualdun berriak, nola
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
259