A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
adile. 1. Oyente. v. aditzaile. Bada arritu ta txarmaturik utzi zituzten beren adile guziak ekusi ta esan
ziezten gauz on onen berriarekin. Mb IArg I 104. Fede santa ta siñistanza munduko adilleen biotzean sartu
zutenak. Ib. 357s. Predikar herejeak esan zien bein inditar bere adilei. Mb IArg II 268. Santuaren adille
gaistoen zenbaitek egin zutena. Ib. 94.
2. adila (H (que cita a fB); -ia det., Izt 44v). Entendimiento. "Entendement, intelligence" H (s.v. adimendua).
v. adilari. Geure adilia edo entendimentuba berez laburra dana Zeruko misterijuak ezaututeko. fB Ic I 5.
Batzuk dira eureenez adilla argijagokuak. Ib. 169. Argitu egizuz geure adillak. fB Ic II 270. Ija ezdaukee zetan
kansau geure adilliaren begijak luurreko gauza naastaubai ta itxusijai begira. Ib. 85.
adileku. "Cáthedra" Añ.
adimen (Añ). Tr. Casi exclusivamente meridional (al Norte sólo en J. Etchepare, Zubiri y Mirande). Se
documenta desde Añibarro (además de en un pequeño voc. al final de CO de Moguel), aunque no en la acepción
de 'entendimiento, razón' que predomina en adelante. En DFrec hay 28 ejs. de adimen.
1. Comprensión, intelección, inteligencia. "Aditu, adimena, entender, inteligencia" Mg CO 300. "Inteligencia"
Añ. Ezta asko [mandamentuak] buruz jakitea: jakin bear da zerbait azaldura edo esplikaziño euren
adimenerako. Añ MisE 139.
2. (V), aitumen (V-gip). Ref.: A; Etxba Eib (adimena, aittumena). Entendimiento, razón. "Adiña, adimena,
razón, juicio" Ur MarIl voc. v. 1 adimendu. Gorputzean, ariman eta adimenean. Ur BulaV 24 (BulaG 553
adimentuan, BulaAl 38s adiñian). Argiturik euren adimeneneko [sic] illuntasunak. Ur BulaAl 56. Nere
oroimena, nere adimena eta nere borondate guzia. Arana EE 1883b, 79. Bijotza ta adimena gudean dira
biarrago izkillubak baño. AG 1403. Ikasmenak baina astertuteko eskubidea guztiok daukagu adimena daukagun
aldetik. Arriand EAditza 758. Nire gomutea, nire adimena, nire biotza, nire izakerea, euskaldunarenak izango
dira beti. Ag AL 139. Zoro ori adimen argira biurtuten zanean. Echta Jos 270. Joanesen adimenak egundaño ez
bezela ezagutzen zituan Jaunaren betiko egi sakonak. Ag G 204. Adimena Egilleak laketu digun emaitz bikaña
da. Zink Crit 4. Arretatsua ta ulerkorra (adimen zorrotzekoa) zala. A Ardi 30. Zeugaz neurtzeko gertu nago,
naiz adimeneko naiz gorputzeko arazoetan. Kk Ab I 90. Gizonaren doairik / bikain ta onena, / Jaungoikoak
emanda / duan adimena. / Orixen ondatzen du / moxkorrak aurrena. JanEd II 112. Buruzko otoitza adimen utsez
edo barrengo pensamentu ta gogoz egitten dugun ura da. Inza Azalp 120. Orixe ezin du argitu Peru-Fermiñen
adimen urri ta landugabeak. Mok 19. Adimen (talentu) andija daukot-eta, bein baño geiagotan esaten dodanik
be eztot ulertzen. Altuna 81s. Alako sena ta adimena eban maltzur arek. Or Tormes 23. Negu latzak [...] histura
bihotzean eta ilundura adimenean sarrarazten. Zub 122. Euren artian adimen indartsua eben gizon asko ziran.
Kk Ab II 80. Ezilkortasun-billa lor ta atsekabez / adimenan esnak idoro nai dabez. Laux BBa 128. Halere, ezin
xuxenago heltzen daukute adimenerat mihiak, ezpainek, jabearen gogo-erabakia. JE Ber 30. Baña mazkal itxura
onen ordez, adimena zolija eban. Otx 11. Etzaielako biotz-adimenetan landatu bear ainbe argiro ta errozki. Ldi
IL 53. Begiak zabaldu, adimena pizkortu. Markiegi ib. 7. [Ez dakigu] erromatar jainkoizunak berak ere, euskaladimenetara
sartzean, zer ikur artzen zuten. JMB ELG 103. Adimenaren bidez geroko gauzak oraingoakaz
alkartu ta erkatzen ditu. Eguzk GizAuz 92. Zurekiko ez, itsu, gor, adimen eta belarriak sorgor dituzun zurekiko,
ez. Zait Sof 67. Bere adimen satsuak (inteligencia abyecta) sortzen zittun asmakeri ta gezur ipui guziak
sinistaraziz. Etxde AlosT 25. Ez zituen noski ulertuko haurraren adimen gazteak [...] zorabiozko pentsamendu
horiek. Mde HaurB 9s. Urbildik argitzen du bakarrik adimenaren zuziak. Txill Let 134. Ez zan adimen
kamotzeko gizona. Anab Aprika 45. Adimenean argiaren izpiak ba darabiltz ara-ona. Erkiag BatB 135. Izadia,
adimen baten lana ote da, bai ala ez? Vill Jaink 45. Munduak, bere osotasunean arturik, adimen ordenatzaille
batengandik datorrelako zantzua edo susmoa uzten ziola. Ib. 53. Erleak iainko-adimenaren zati bat direla uste
dute askotxok. Ibiñ Virgil 112. Irutan Bat zaitugun Jaungoiko altsua, / Zu ikusteko oso det adimen lotua. NEtx
LBB 280 (cf. infra ADIMENA LOTU). Adimen kamutsa dudalako edo. MIH 338.
v. tbn. Ayerb EEs 1916, 172. JBDei 1919, 258. Garit Usand 21. KIkV 21. KIkG 14. Pi Imit III 2, 2. Enb 142.
ABar Goi 34. EA OlBe 48. Bilbao IpuiB 158. Gand Elorri 137. Alzola Atalak 131. Etxba Ibilt 480. Berron Kijote
32.
Persona inteligente. Euskalherriko adimen bizkorrak, euskararen eta euskal-kulturaren alde lan egiteko
ordez aphezgaitegian sartzen eta proselitismuaren aritzera ioaiten dira lurralde hurrunetarat. Mde Krit 34.
(Como primer miembro de comp.). Osasunez, gorpuz ta arimaz eder, adimen-burrukarako gai ta bizkor. Or
Mi III. Berezkoak zitun adimen argitasuna eta edozertarako ikusmen zolia. Etxde JJ 38. Adimen jauresle haiek,
zentzupera eror ditekeena bakarrik dute egiatzat hartu nahi. Mde Pr 310. Buruz, adimen-argitasunaz jokatuaz.
Erkiag BatB 150. Jatorrizko pekatuaz gure adimen-argia illundua ta naimen-indarra auldua gelditu da. MAtx
Gazt 87. Hemen herri batek bere buruarekiko oroitzapena galdu bide du, lurra kixkaldu da, gizona mututu,
adimen izpia iraungi. Lasa Poem 96. "Bizi ezik bizi naiz... eziñ illez nago iltear" dalako adimen-jokuak,
koplarien olertikeratik du ekarria. Gazt MusIx 160. Adimen-zurrunbilloan, / zorabio det. NEtx LBB 245.
3. Conocimiento, sentido, consciencia. Ordurik onako barririk eztakit; uste dot adimen baga egon nazala.
Echta Jos 272.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 256
mende.