A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
urrenguan, al dodantxuaz, / gertu egongo naiatzu. Enb 129. Aal-dedantxoaz laguntzen diot. Ldi IL 110. Al
dezakedantxoaz ordaintzen baitut. Zait Plat 129.
E) (En oraciones negativas; incluimos aquí ejs. tanto de aspecto imperfectivo como perfectivo o futuro).
Tr. Se emplea con algo mayor frecuencia al Norte, aunque al Sur se documenta ya en Lazarraga; el primer
testimonio septentrional seguro es de Maister (también se puede leer en Harizmendi (145), pero en realidad no
en el original sino en una copia manuscrita de mediados del s. XIX con la que el editor Vinson suple la falta de
varias páginas); más adelante se encuentra en Larreguy y UskLiB (34), y su uso crece desde mediados del s.
XIX: así en Duvoisin (LEd 18), Laphitz (139), CatS (25), Elissamburu, Joannateguy (SBi 25), Lapeyre (107 (V
51)), Arbelbide (Igand 28), Inchauspe, Hiriart Urruty (Aurp 108), J. Etchepare (Bur 195), St. Pierre, Barbier (Sup
4), Constantin (22), Zubiri (110), Mirande (Pr 52), J.B. Etchepare, Lafitte (in Zait Plat XIII), Larzabal (Iru 106) y
Xalbador (EzinB 75). Al Sur es sobre todo frecuente ahal izan o ahal izango: así en Agirre, Azkue, Kirikiño (Ab
II 108), Lizardi, Zaitegi (Sof 68), N. Etxaniz (Antz 157), Bilbao (IpuiB 128), Gaztelu (MusIx 73), y Villasante
(Jaink 73). Sin izan o izango se encuentra en F. Irigaray (190), Zaitegi, Izeta (DirG 20), Anabitarte, Villasante
(Jaink 8) y Berrondo (Kijote 148). Cf. EI 84, donde sólo aparece documentado en tres localidades suletinas y una
de Mixe.
Junto a ezin se encuentra (además de en construcciones del tipo ezin konta ahal) en Leiçarraga (Ins C 7v),
Lazarraga (1153v), Tartas (Arima 71), Maister (I 13, 2), Astarloa (II 32), Jauretche (174), Arrue (May 34),
Joannateguy (SBi 170), Iturzaeta (Azald 166), Mujica (PAm 9), Lizardi (BB 82), Otxolua (96), Erkiaga (Arran
145) y Gandiaga (Elorri 224).
Remediorik emun al baga. Lazarraga 1153r. Ezta thenpora lüzaz hunian egonen ahal. Mst I 24, 7. Ez da
deusere Jainkoaren graziak egin ahal ez dezakenik. Lg II 99. Etzituzten bildu ahal ene yeneralek. Hb Egia 94.
Gutiz gehienak, edo espakatu ahal ez zirenak. Elsb Fram 122. Ezpeitzen ebilten ahal. Ip Hil 86. Ezeban
Ozinbeltzeraiñoko osterea egin al izango. Ag AL 83s. Esan didakan erdia eztiat ulertu al izan. A Ardi 18. Etzuen
deus egiten ahal. StPierre 30. Ez dute ukatu izan aal. Ldi IL 109. Gaitzetan ere aztu al ez nun betargi
maitegarriena. Zait Sof 45. Ez dugu zure gomita errefusatzen ahal. JEtchep 85. Artean, ura naigabea
erretraturik egin aal ez izatea! Anab Aprika 19. Ez baniz Xinan sartzen ahal aurten. Ardoy SFran 340.
2. (L, BN, S; Dv, H), al (V, G, AN, R). Ref.: A (al); Lrq; ContR 517. Probablemente, seguramente, al parecer
(sin una constancia o certeza total); (en oraciones interrogativas) por lo visto. "Ez ahal da oraino ethorriko" Dv.
"Ez ahal zinuen hauzi hori hasiko, jakin bazinu zer gostako zitzaitzun" Ib. "Hogoi eta bortz urthe ahal zituen
orduan" Ib. "Hik egin ahal duk lan itsusi hori, c'est toi probablement qui as fait cette laide action" H. "Lo al
beizagon (R-uzt), acaso estaba dormida" A. "Sans doute, vraisemblablement" Lrq. "Kóri al dá, ése debe ser (el
mes)" ContR 517. "Ba ahal da bertze holako joiarik? il y a bien, je pense, d'autres perles de ce genre?" Lf Gram
222. Azkue (s.v. aal) cita el ej. de HeH y traduce "por ventura". Tr. Mejor documentado en la tradición
septentrional. Al Sur es más frecuente en textos antiguos y en autores del s. XX.
Egiia al diok, Eneko (Guevara, s. XVI). TAV 3.2.3. Zer ari naiz? Zertan nabil? Arritu al naiz (Poesía altonavarra,
s. XVI o XVII). Ib. 3.1.19. Parerik eztozuna al dakizu, / guztioen gañetiko larrosea. Lazarraga 1186v.
Ama enea seme baga / zuk ifiniko al dozu? Ib. 1144r. Andraetan diskreziorik / ez dala uste al dozu? Ib. 1175r. Ez
al deustak / bardin egia kontaetan? Ib. 1197r. Han Iesus haurra baturik, / troxaturik / utzioan zatzala, / gurrez
iar zazkion apaltzen, / nor ahal zen / zakitenak bezala. 'Qui il devait être'. O Po 62. Debotak zer diozue / orai
zeben gogoan? / Gau beltza ahalduzue / bihotz eta ahoan. Arg DevB 15. Uste al dozu Bizkaian / ain jente biguna
dala / nola zeuen alardeen / bildurrak dagoezala. BBizk 10. Eta segur ere, hitz suerte hek lothu ahal izan
zaizkola [...] jende arrotzetarik. ES 98. Ez al nok aditu. Acto 123. Damaseko urek balio ahal dituzte Israelgo ur
guziak. Lg I 371. Ahal dakizu maite zaitudala. Lg II 294. Baldinbada gizon galantik / herri huntan / ez ahal dire
glub hortan! Monho 32 (v. tbn. 102). Arrazoin ahal da hortaz artha handi bat ukhan dezadan. Dh 204. Ozta
izango al da / errian neskatxik / dotea nik adiña / izango duenik. It Fab 40s. Mündian ez ahal da ni bezañ
trixterik. Etch 70. Zer bada zuen nahien / gathibo garela izanen / pentsatu ahal duzue? Gy 111s. Bakharra ahal
zara, Ierusalemen hoin arrotz zarena, non ezpaitakizu zer iragan izan den azken egun hautan? HeH Lc 24, 18
(He zu zare; v. Lg II 288 bakharra ahal zara Yerusalemen zer iragaten den ez dakizuna). Bainan has zaite,
othoi, sorho agorretarik; ezen hekiek ahal dira ontzeko gaitzenak. Dv Lab 104. Ez ahal dute uste naski
apostoluak sorgin zahar zenbait zirela. Hb Egia 144. Ez ahal nuzu dukia, / ez eta Aitorren semia! "Sans doute".
ChantP 342. Ez al diogu diru-talde txarra eraman! Zab Gabon 26. Ez ahal zen ikhusi, nihoiz ez nihon, orduan
Frantzia ederrean ikhusi zena. Elsb Fram 86. Jainko Jaunaren ontasuna nolakoa ahal den, Jenebako Jauna hain
ona denaz geroz. Jnn SBi 170. Zein eder ahal zen orduan gizona! Zby RIEV 1908, 206. Egun bat beretzat atxiki
badu, ez ahal du xoilki bere buruari behatu. Arb Igand 64. Gutiz gehienak ohartu ahal dire, zerbeit bazela. HU
Zez 94. Alabainan, ez ahal zen bera jarria gizon hori herrian auzapez? Norbeitek izendatua zen araiz. HU Aurp
128.
(s. XX). Xinestian nago orai xa sontotruk al dagola. Mdg 126. Oro egun guziez aiduru ahal daude haren;
esku lanak ez ahal du aphaltzen. JE Bur 147. Ur-ardotan pitxerdi-inguru edan al du. A Ardi 122. Ez ahal duk
egun guziez etxean holako pestarik egin! StPierre 16. Gaixo haurra! Ez ahal da guti unhatua. Barb Sup 76.
Lehen aldia ahal duzue burdin bideetan zabiltzatela? Ib. 81. Ba ahal dakizue nor ziren laminak. Ox 26.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
19