A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
aux. indic. (que es tbn. la usual en los escritores meridionales). Sin embargo, todavía utilizan la construcción más
antigua Larreguy (II 291), Baratciart, Eguiateguy (158), UskLiB (100), Jauretche (162), Duvoisin, Laphitz (118),
Zubiri y Arradoy (SFran 119). Por el contrario, aparece con izan o ukan al Norte en Etcheberri de Sara, Maister
(I 13, 2), Baratciart, Duhalde, TB, JesBih (440), Duvoisin (LEd 74), Laphitz (133), CatS (96), Joannateguy (SBi
173), Inchauspe (Hil 83), Hiriart Urruty, UNLilia (2), J. Etchepare, Constantin (16), Barbier (Leg 140), Lafitte
(Murtuts 16), Zerbitzari (Azk 112), Mirande (Pr 222), Larzabal (Senper 128), Arradoy (SFran 300), Xalbador
(Odol 27) y Casenave (SGrazi 88). Con izan o ukan antepuesto a ahal se encuentra en Leiçarraga (Adv ** 2r),
Maister (I 11, 2), Kirikiño (Ab I 104) y Berrondo (Kijote 45). Cf. EAEL 202, donde el uso de ahal izan (ukan) +
aux. aparece como gral.
Mosen Bernat, iakin bahu gauza nola jinen zen, / Bearnora gabetarik egon ahal inzanden. 'Tu aurais pu te
passer d'aller'. E 229. Nolatan ahal date Iesus Krist [...] halako kondemnazionetan izan ahal den? Lç Ins C 5r.
Eta Clauda deitzen den islato baten beherera iragan genenean, nekez batelaren iabe izan ahal genen. "Pûmes
nous". Lç Act 27, 16 (He jabe izan ahal baiginen; TB nausitu ahal izan ginen, Dv bildu ahal izan genduen).
Egundaiñotik gure etsai deabruak gure enganatzeko ediren ahal duen biderik eta arterik hoberena. Ax 45 (V
28). Hargatik [...] egon ahal dira traburik gabe bere barrenaren errekaitatzen. "Vacare potuerunt". SP Imit I 11,
2. Bat bederak entzun ahal izatu duken bezala. ES 156. Tratamendu gaixto zenbeit egin ahal darotaden guziak.
Brtc 26. Egin ahal izatu dituen huts guziak. Ib. 263. Egundaino saindu guziek salbatu ahal izan duten baino
arima gehiago galdu du exenplu gaxtoak. Dh 229. Ontasun harek asmatu ahal duen hori guzia. Dv LEd 69.
Negarrak itxutu eta ozta esan al izan ziozkan hitz oek. Arr GB 8. Euki al izan baleuz diruak osorik. AB AmaE
322. Jerüsalemen egon ahal izan zeno. Ip Hil 191. Deusek ez du hunkitu ahal izan haren bihotza. HU Aurp 47.
Al izan ebanean / eragin minari. Azc PB 58. Nola finkatu ahal izan diren zenbeit herritan. JE Bur 201.
Zalpurdietan eraman al izan zituen guztiak. Ag G 90. Urrengo itz auek [...] berak esan zituen erara artu al izan
nituen. A Ardi 120. Nork ikusi ahal du lanpide hortako gizon bat [...] ardo gorriari itsuki emana ez dena? Zub
26. Kalte barik urten al ixan eban urmaeletik. Otx 157. Atzerrietan oso merke saldu al izan dabez. Eguzk GizAuz
137. Ezer gutxi lagundu al izan zien. NEtx Antz 31. Etxera ekarri al izan zunan iñudea. Or QA 44. Amari bere
gogoa egin-arazi ahal ukan bazuen. JEtchep 61. Ori zan jakin al izan eben guztia. Etxba Ibilt 460. Bost ziren
bakarrik elgarretaratu ahal izan. Ardoy SFran 150.
(Con aux. potencial). Zertako ungentu goastatze haur egin izan da? Ezen haur hirur-ehun dinero baino
gehiagotan saldu ahal zaten, eta eman paubrei. "Pouvait être vendu" Lç Mc 14, 4s (TB saldua izan zaiteken).
Zelan iaio al zaatean Maria Birjineaganik? "¿Cómo pudo nacer?". Cap 30. Sendi duzunean idiak iretsi ahal
dukela animale zenbait, emozue lehen bait lehen esnia. Mong 591.
C) (En futuro). "Egiñen ahal, ou ahalko duk, tu pourras bien le faire" H. "(Hb) [...]. Ahalko dut, je pourrai" Lh.
Tr. En la tradición meridional lo más habitual es a(a)l izango; hay tbn. participio + -ko + (a)al, en Moguel,
Astarloa, Alzaga, T. Agirre (Uzt 288), Zaitegi y Orixe (QA 47). Hay participio más alko en Zaitegi (Sof 134), con
algo en T. Etxebarria y con aalgo en Berrondo (Kijote 112); con un vb. sobreentendido hay estas formas ya en
Añibarro: zelan alko dozu (GGero 184), eztakigu gero algo badogu (ib. 363). Al Norte la construcción
tradicional es part. + ko (o -(r)en) + ahal, pero desde el s. XIX alterna con ahalko, que llega casi a desplazar a la
anterior en el XX (sólo en Barbier y Mirande (HaurB 52)); emplean ahalko Jauretche (ap. Dv), Lapeyre (103 (V
49)), Hiriart Urruty, J. Etchepare (Bur 109), Barbier, Etchamendy (163), Iratzeder (127), Lafitte, Zerbitzari (IxtS
87), J.B. Etchepare, Larzabal (Iru 12), Arradoy y Larre; ahalko precedido de participio Hiriart Urruty, J.
Etchepare, Etchamendi y Arradoy (SFran 136), con part. + -ko o -(r)en Jauretche y Barbier, y con -t(z)en
Iratzeder, Lafitte, J.B. Etchepare, Larzabal, Arradoy (SFran 120) y Larre. Por otra parte, hay ahal izanen en
Duhalde (168), Constantin (18) y Mirande (HaurB 39), en los tres con participio.
Ezen ethorri da haren hiraren egun handia: eta nor da igurikiren ahal duena? Lç Apoc 6, 17 (TB egonen
ahal da; He iraun dezake, Ur (G) egon daiteke, Ip dauke). Zaude beraz erne zure gainean lehenik, eta gero begia
idukiko ahal duzu zure lagunaren gainean. SP Imit II 3, 1. Nula soferitüren ahal dütüzü thormentü eternalak?
Mst I 24, 6. Obe det itxaran denpora obeago batera; gerora kenduko al det okasio gaiztoa. Mg CC 210. Zelan
egin al izango dogu bekatariok? Añ LoraS 104. Ezkondu ezkero egingo al ditubezan [...] gauzetan pensetan eta
gozatuten badira. Astar II 137. Etorriko da garaia, noiz eta nik esan al izango dizudan: egiña dago guzia. Arr
GB 47. Nor da salbatuko ahal dena? Jnn SBi 128. Bertze bi erosiren ahal ditut. Arb Igand 119. Hiruetan hogoita
bortz urtetarik goiti gozatu ahalko duten erretreta hartaz. HU Zez 204. Goizean ezer artu al izango ete da? Itz
Azald 114. Nork esan al izango du, uts onek emango dioten naigabea? Inza Azalp 116. Ez dakit, ama, lo
handirik eginen ahalko dutan. Barb Sup 77. Xerra zonbaitño harturen ahal diozkatzu. Ib. 86. Gela pixka bat
txukundu bearko det. Aldareko apainketak geroxeago tajutuko al ditugu. Alz Ram 114. Gaztelara noz yuan al
izango ziran. Kk Ab II 164. Nire zeregiña egin nai ba-dok, gizendu al izango az i be. Eguzk GizAuz 103. Itsasarraina
ez zenaz geroz ja-goitirik Milafrangaraino baizik igaiten ahalko. Lf Murtuts 2. Gaurgero ezin bixitatu al
/ izango zaitut berriro. SMitx Aranz 194. Zer zoritxar berri izango al diñagu, ene aizpa, aitagandik onela
aldenduki? Zait Sof 153. Errez egin al izango dute ori. Munita 10. Baiña azeriari irabazi al izango eutsan gero?
Bilbao IpuiB 187. Ostera be esango al eutsen auzokoeri buru asko barik be berak naiko diru egiten ebala. Ib.
103. Ez baniz hiltzen hobe, gero ere urratzen ahalko diat. JEtchep 59. Orrekin bakarrik gutxi egin al izango
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
17