A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
ahakatu (SP, Izt 62v, Dv, H). Reñir, disputar. "Se prendre de paroles, ahakatu gara" SP. "Incitar, provocar"
Izt 62v. v. ahakartu.
aaki. v. adaki.
aako. v. harako.
ahakoa. v. ahaiko.
ahakoka. "(Lf; BN-lab), à pleine gorge. Ahakoka irri egitea, rire à gorge déployée" Lh.
ahaku(a). v. ahuku.
ahal (V-gip, G-nav, AN-larr-erro, L, BN, S; SP, Ht VocGr, Lar, Gèze, Dv, H), al (V, G, AN-gip-larr-5vill-arce,
Ae; Lar, Añ). Ref.: A (aal); Lh; EI 273; Iz ArOñ (aal); Etxba Eib y Elexp Berg (al); EAEL 202; Gte Erd 204 y
262. Tr. De uso gral., aunque algo más frecuente al Norte. Al Sur, además de la forma usual al hay aal en
CatBurg y Larramendi, y ahal en Mendiburu (IArg I 153) y Ubillos (198); en el s. XX crece notablemente el uso
de ambas formas (el de la segunda a partir de mediados de siglo), casi siempre por parte de los autores de mayor
pretensión literaria.
Para formas contractas convertidas en prefijos v. alba-, albai(t)-.
I (Partícula). 1. (Con verbos a los que confiere un sentido potencial).
A) (Con aspecto imperfectivo). Tr. En textos antiguos, tanto al Norte como al Sur, se emplea con formas no
indicativas del verbo: ekar ahal dezaket, ekar ahal dirot, etor ahal nadin, etc. Desde la segunda mitad del s.
XVII aparece en autores suletinos -t(z)en ahal dut (nuen, etc.); a partir de mediados del XIX se extiende a otros
autores septentrionales, y su uso se hace gral. y dominante al Norte, aunque sin llegar a desplazar a ekar ahal
dezaket (nezaken, etc.) que se encuentra todavía en Goyhetche (201), Duvoisin, J.B. Elissamburu (Po 217),
Joannateguy, Arbelbide (Igand 114), J. Etchepare, Constantin (20), Zubiri (67), Mirande (Pr 206) y Lafitte, y, en
construcciones del tipo -t(z)en ahal dezaket, en Joannateguy (SBi 82), J. Etchepare (Bur 207) y J.B. Etchepare.
La construcción -t(z)en ahal dut (nuen, etc.) se documenta en autores meridionales del s. XX como Lizardi,
Orixe (Eus 284), F. Irigaray (153), Izeta (DirG 22) u Oskillaso (Kurl 189). Al Sur, desde mediados del s. XVIII,
se encuentran ejs. del tipo ekarri al dut 'puedo traer', etorri al naiz, etc. (asimilándose a vbs. como behar izan),
aunque lo habitual es el uso con potencial (al dezake, naiteke, leike, etc.).
(Con formas no indicativas del verbo). Konszienzia sanotan bizi ahal garen. Lç Ins F 8r. Zeinek salba ahal
baititzake zuen arimák. Lç Iac 1, 21. Gloria ahal nadinzát Kristen egunean. Lç Phil 2, 16. Inolako maneraz
defendidu al bagagizu emun gura deuskuen tormentu onetarik. Lazarraga 1154v. Baneidio bati berba, /
palagadu al banegi. Ib. 1190r. Oni aparta al dagiona, / ditxa onezko semea. Ib. 1196r. Oi aldioneri albanegi
enpara (Lamentación de Pedro de Abendaño). TAV 3.1.6. Jainkoa ez nezan ikus, kondena al nendin, / gauza
tristea lizate, ordea badate (Poesía alto-navarra del s. XVI o XVII). Ib. 3.1.19. Zeren izanen baitute desea al
dezaketen ondasun guzia. Ber Doc 119v. Ezen begiak nabari ahal dezan guztia / gauza xoil itsusia da eta
izigarria. EZ Man I 104. Behar eta desira ahal dezakedan guzia zure baithan da. Harb 383. [Untzi] hetan
bulkhatzen zituen ediren ahal zitzan alfer guztiak. Ax 31 (V 18). Eta orduko ongi egitea zer balia ahal
dakidikaio? Ib. 176 (V 118). Ene borondateak deseatu al leian baño andiagoa. Cap pról. Ze remedio izan al
leite. Ib. 71. Kausit ahal baneza / nonbait berhez-berheza. O Po 28. [Tentazioneak] zure fermutasuna inharrots
eta kordoka ahal liro. SP Phil 450. Desira ahal dezakegu / nahi duguna zeruan. Gç 117. Jinkoa korpitzeko
begiez ikhus ahal dirogia? Bp I 29. Imajinatu al ditean gaitzikan andiena. OA 39. Zorrak pagatu al
ditzakealarik. Ib. 164. Gizonari hitzez egin eta eman ahal dakioken laidorik handiena. ES 119. Apartatu al
ditekeala. Iraz 63. Irakhatsi darotzut nola altxa ahal zaitezken. He Gudu 133. Bortxa aphür bat hatsarrian gure
bürier egin bageneza, gero gaizak oro ehiki eta alegeraki egin ahal gintzake. Mst I 11, 5. O zerbait eta asko
zugatik egin al baneza! Cb Eg II 69. Zure gorputz ori nola pekatuaz deabruaren serbitzari, edo esklabo egiñ al
diteke? Cb Eg III 382. Segurki erran ahal daite ez duzula maite mundua baizen. Mih 64. Nola arindu ahal
ditzakegu Purgatorioko animen nekeak? Ub 213.
(s. XIX). Ekusiko det zer egin al dezakedan. Mg CC 175. Nere ditxia, zertan edo atan serbidu al bazengidaz.
Mg PAb 113. Ah! Oxala / hik bezala / Mineta zain ahal baneza. Monho 46. Arratsaldeko dotrinara nola etorri al
gaitezke? AA III 411. Oi ala nere bizia ongi enplegatua bailetake, hoin gauza handi batetakotz sakrifika ahal
banezake! Dh 82. Baru egin al badai, egin biar dau. Astar II 240. Haren ez sendatzea, egin ahal dezakegunean,
haren hiltzea da. Jaur 128. Etzitzaion iñori bururatzen [...] baratza gauzak ezer eman al zezakeanik. Izt C 156.
Dena bethe ahal baneza / adiskide egiazkoez. Gy 105. Bere eskuz egin ahal dezakeena. Dv Lab 139. Esan
zadazu nola duen izena billatu al dezatan. Bil 163. Baso bat sagardo izan al leiken onena. Sor Bar 94. Zeñek
emon al leike edertzat gauzea. AB AmaE 313. Egin zuenean jasan ahal zezaken bezenbat. Jnn SBi 62. Jinkoa jin
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
15