A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
v. tbn. Lg II 186. Egiat 237. Arch Fab 89. JAIraz Bizia 42. Herr 7-8-1959 (ap. DRA, s.v. adardun). Zait Plat 49.
Anab Aprika 75. JEtchep 56. Arti MaldanB 195. Alzola Atalak 48.
(Como primer miembro de comp.). Gure arrazoinezko arima egiten baita animalia eta abre-arima. SP Phil
413 (He 416 egiten baita bestienaren pare). Orano berak aberetürik hanitz abere künteren üdüriak adoratzen
zütien. Bp I 84. Abere kontuak ondo ezagunak dira gure baserri ta mendietan. VMg 89. Zeru zurikatuaren
aurrean, garbiro, abere itzal bat agiri zan: otsoa! Ag G 154. Iñok baño lenago ikusiko zuan [...] lokatz
bigunetako abere oñatza, bide ondotik joan ziran eperren aztarna. Ib. 2. Toki izenentzat abere izenak bitxi
zitzaidan eta zaizkit. FIr 166. Onelakoen iritziz, abere-irudia (gogoa, berak diotenez) aztikeriz menperatu ezkero,
bereala menperatu lezake eiztariak abere berbera ere. JMB ELG 49s. Aztarna-tokietan billatu izan ditugun
abere-ezurrak. Ib. 38. Abere izenak. Ib. 67. Iñoiz abere-itxuran edo abereen soiñ-atalak dituala [...] agertzen
emen da. Ib. 51. Abere-ortz zulodunak. Ib. 46. Farregin zuen basaki, eta [...] alde guzietatik aranotsak
(oihartzunak) sortu zituen haren farreak, abere irri urrundikoak. Mde Pr 151. Bideak / burdi-marraz eta / abereapatxen
oiñazez [...] ustelduta dagoz. Gand Elorri 198. Abere-mallatik giza-mallara. MAtx Gazt 58. [Gizona]
apurka-apurka [...] abere-oiturak utziaz dijoa. Vill Jaink 179.
(Como segundo término de comparación, como representación de la irracionalidad, brutalidad...; cf. infra (3)
ejs. de abereak baino abereago en Cardaberaz, Añibarro y Duvoisin). "Abre gisa , à la façon des bêtes,
brutalement" SP. [Iainkoaren ezagutzea] gabetarik dohakabeago baita gure kondizionea ezen ez abre
brutalena. Lç Ins B 8r. Ezpaita orduan abrea baiño gehiago arrazoiñaz baliatzen. Ax 407 (V 265). Hala
dabillanak, ezpaitu abreak baiño gehiago ethorkizunera behatzen. Ib. 390 (V 255). Eta hordikeria dela kausa
galdurik dagoenian, ordian ezta propi lurraren eta lurreko gauzen baizik aberen pare. Tt Arima 63s. Abreen
pareko bizitze batez desohora dezagun. Mih 6. Indio txit desonesto abereen gisa bizi ziranen artean. Cb Eg II
181. Abereen gisako libertade eragabeak. Ib. 42. Ori modu onean egin bear da ta ez abereen gisa. Cb Eg III
370.
(ss. XIX-XX). Zer aterako dogu egiteaz gauzak animalia edo abereak legez? Añ LoraS 178. Abereen antzera
bizi garealako asko, zenzun baga. Ib. 128s. Bere juizioa bere borondatez galtzen du, eta aberen pareko edo
antzeko egiten da. Gco II 59. [Guraso] asko arkituko dira guziz jakinezak, zabarrak, eta sasiko abereak bezala
bizi diranak. AA I 489. Zenzurik ez duen abereak bezala bizitzeko? Ib. 489. Asko ezkontzen dira abereak bezala,
edo beren gura asetzea baizik billatzen ez duela. Ib. 602. Asko dira abereak baño prestaera geiago egiten ez
duenak. Ib. 564. Zerori abererik zikiñena bezala bizi bazera. Ib. 600. Gorputz eder ura bertatik geratu zan
abereen antzeko egiñik. AA III 614. Au da, neure kristinaubak, egun oneetako jakitun barrijen egikizun nausija;
sazerdotetzia galdutia, ta guztiak aberen gisaan bizi izatia. fB Ic III 307. Baña gizonak ere abereen gisa, /
begiak itsuturik munduan gabiltza. It Fab 259. Ez dute bizi nahi abren arabera, / Yainko ganik dutela sinhesten
ethorki. Hb Esk 89. Ja abereen arauko libertate barraiatuak goan eta akhabatu dira hiretzat. Dv LEd 86.
Yainkoa khenduz geroz, etziteken deus on edo gaxto. [...] Abereak bezala zitezken ethorkian, bizian eta
akhabantzan. Hb Egia 10. Adimendugabeko abere batzu iduri [...] ezagutzen ez dituzten gauzen kontra burhoka
hariz. Dv 2 Petr 2, 12 (Lç animal brutal). Abereak baño askoz geiago dan gizonak [...]. Eguzk GizAuz 92.
Aberen pare gizona triste lur beltzari so dabila. Iratz 72. Geienean edan-edan eginda etorri oi zen, abereak
bezelatsu etxera bideko senaz. Etxde JJ 32. Eta ez ote diat abereak baiño geiago balio? Ib. 127. Abereak bezala
beren sabela asebete oi zuten erritar arruntek. Zait Plat 30. Aberearen pare laiteke gizona, / ukatzen baginio
gure esker ona. Xa Odol 307.
(En las exprs. abere bat eginda... 'hecho un animal, un bruto', abere bihurtu 'hacerse un bruto, un animal'...).
Alan aurkituten da arimia abere bat eginda gauza on guztietarako atzeratuba. Mg CO 108. Gure siniste onak
erakusten diguna, eta abere biurtu ez diranak aitortzen duena. AA II 129. [Gizona] biurtu zala abere edo astoen
anzeko. Ib. 130. Adoratutzen zuten oiek iguzkia [...]. Beren Jaungoiko onaz / betiko azturik, / bizi ziran abere /
batzuek egiñik. It Fab 229. Amorruz eta asarrez beterik, [...] abere-abere bat egindda bigurtu zan etxera.
Markolbek semia ain amorraturik eta itxura ain gogorretan etorten ikustian [...]. Otx 134.
3. (L, BN, S ap. Lh; Lcc, Lar, Añ, Dv, H), abre (SP, Añ (AN), Lecl). (Adj.). Bruto, animal. "Bruta cosa, gauza
aberea" Lcc. "(Es un) animal, es un salvaje, abere bat da, animalia da" Lar. "Alarbe, bárbaro, bestial" Ib.
"Bruto" Añ. "Brute, brutal" Dv. "Según Landerretche, en L, inculto, que no tiene cultivo ni labor, y fig. el
individuo de modales rústicos o de corta instrucción" DRA. v. 2 abereki.
Hordia, ardankoia, abre da, ezta gizon. Ax 407 (V 265). Non zan nere fedea ta legea? Abereak baño
abereago egin naiz. Cb Eg II 15 (Dv LEd 42 abereak baino abereago). Nor da gizon aski seindimendu gabia, eta
aberia [...] oro utzirik Prinziaren Seme hura lagunduko berere eztiena? AR 167. O abereak baño bere
abereagoak! O itsutasuna! Añ EL 1 86. Abererik zikiñenak baño abereago biurtzen diranak. AA III 607. Gaixo
emaztekia, bere gizon abrearen eskuetan zerbeit jasan duke. Prop 1891, 74. Baña zuek eurak baño abereagoaak
ta otsoagoaak, deslai daukazuez zeuen semealabatxu errukigarriaak. Itz Berb II 66. Eleizari ainbeste negar
eragindako abere au gudarozte baten iges zijoala izungura (pantano) baten ondatu zan zaldi ta guzi. J.M.
Tolosa EEs 1913, 179. Etsai abreak, lagun galduak, Jesusek ditu ikhusten, / Erhoen oihu, irri zikhinak Jesusek
ditu entzuten. Ox 79. Aski hola, gizon abrea, aita baten, ama baten bihotzminaz hoin guti axolatu gizon abrea!
Barb Piar I 241s. Ilko geranik oartu nai ez, / txarkeriz minduta gaude, / burtzoro gera, lezetar, itxu, / geon kaltez
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
144