A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
Iudae 1, 10 (Dv, Ol, Ker, IBk abere; He bestia mutu, TB animale, IBe animali). Haragi guzia ezta haragi ber
bat: baina berze da gizonén haragia, eta berze, abren haragia: eta berze arrainena, eta berze xoriena. "Des
bêtes". Lç 1 Cor 15, 39 (Dv, Or QA 200 abereena, IBk, IBe aberearena; He bestiena, TB animalena). Bildur bat
da abereetan ta asko gizonetan. "Un miedo hay en los animales y muchos en los hombres". RS 391. Mendi gorak
higituren dire eta nabeak, / Eta abreek dituzte largaturen lezeak. EZ Man I 80. Arrañak ere iauzi / ziren paguz
urean: / abreak basoan eta / egaztiñak airean. EZ Noel 54. Halaber abre adimendugabek ere, arrazoinekin
erran ahal diazaiote: Hiregatik gu dilubio handi hartan [...] hondatu eta itho ginituan. Ax 568 (V 363).
Haragizko atseginen elkharganamendua da abreek ohi duten pitztura eta elkharganagarri bat, gizonen artean
adiskidetasunaren izena geiago merezi eztukeiena. SP Phil 283. Gizona hiltzen den bezala, aberiak ere hiltzen
dira. Tt Onsa 143s. Abretarik, edo animalietarik batek-ere eztu mintzorik baizik gizonak. ES 381. Bada eman
ziotzaten izenak bestiaki abre guziei eta zeruetako hegastiñei eta larreko bestia guziei. "Cuncta animantia". Urt
Gen 2, 20 (BiblE abere guztiei, zeruko hegaztiei eta piztiei). Zein andia zan zeure gozoa / Munduan iñok eztaki /
Abereak bere sentietan dabe / zenzun bageak izanik. Urqz 79. Ikhusten ditutzunean arbolak, landareak, loreak,
eta bertze hunelako gauzak; [...] Abereak ikhustean [...]. He Gudu 129s. Zein da gizona, [...] negar egingo ez
leukeana? ez lizateke gizona, bai abere, bai zenbor, bai arkaitzen bat. SermAzc 279. Ta ni lurreko ar edo
arrastakako abere au onra orretaraino igo nai nazu? Cb Eg II 20. Gure ira, edo abere ondo ezigabe beti
gerengan deguna. Ib. 163. Noe bere iru seme-errañekin ta abereakin kutx-ontzian sartu zaneko. Ub 13. Lurrean
lau-oinka dabiltzan abere edo animalietatik, ta aidean egatzen diran egaztietatik pare bana. Ib. 16.
(s. XIX). Daramagun bizitzeari behatu, ta erran liteke gure arima eztela gurea, gure etsairik handienarena
dela, abre baten arima dela. Dh 206. [Suzko ibai batek] erreko dituz gizonak, abereak, landarak. Añ EL 1 39.
Mendiren baten ill, ta abere ta egaztien janaritzat bera antxe geratutea. Añ LoraS 128. Birtutearen nekeagatik
damu balu jaio izana; Kristau izatea; edo deseatuko balu abere izatea. Gco II 74. Animali, abere eta pistia mota
guzien artean. Gco I 438. Eta esan diteke, abere, eta zentzugabeko animalia guziak baño zentzugabeago egiñ
zala gizona gai onetan. AA II 130. Deitzen die mendiai, arbolai, abereai ta egaztiai. AA III 338. Geldi, geldi,
dio Leoiak. Naiz ni Abere guzien Buru ta Nagusia. VMg 7. Lurreko abere ta goietako egaztiak. Ib. 49. Eziten
dira abererik uzubenak, leoe, katamotz, arz, otso eta arranuak. Astar II 195. Aingeru, gizon, abere, txori, eta
arrainai jaten emoten deutsena. Ib. 248. Abere zenzun bagak. Ib. 88. Eta ikhusi nuen itsasotik igaiten abre bat
zazpi buru eta hamar adar zituena. TB Apoc 13, 1 (Ker abere; Lç, He bestia, Dv basabere, Ur pisti, Ol bidutzi,
IBk, IBe piztia). Millaka, diotenez, dira abereak, bizitzen diradenak lur-pean sarturik. It Fab 118. Auxe berau
jazoten da sugiakaz, mixarrakaz ta beste abere askogaz. Ur Dial 29s (Ip abere; It, Dv animali(a)). Estai haltoko
abre hunen ibill-aira torpeaz. Gy 124 (ref. a un elefante). Gizona ez da abere. [...] Badu arima bat. Hb Egia 3.
Danak, kristau ta abere, [...] gizarajua dute / ibiltzen burlaka. Bil 132 (v. tbn. kristau ta abere en NEtx LBB 96,
abere ta kristauak en Or Eus 130, abere ta kristiñauak en Erkiag BatB 111). [Basauntza] Jenobebaren aurrean
geratu zan. Abere hura ikusita Jenobeba zerbait izutu zan. Arr GB 44. Mundu guztira sare onexek / Bota nai
doguz, / Arraiñ ta abere dan-danak artu / Dagiezan. AB AmaE 129. Abre, xori, arrain, ibai, / mendi, zelhai,
ibarrak. Zby RIEV 1908, 203.
(s. XX). Itxasgizonaren zirikadea ezeban Indianoak ulertu. Aberea zer zan ezekian. Animalia esango eukean
berak eta. Ag Kr 101. Ziur zan ardia il eban aberea, sasi-zuloan barruan egongo zana ardiaren burua jaten.
Echta Jos 246. Guzti-guztiok entzun / Jainkoaren lanak; / abere ta egazti / edari ta janak. JanEd II 110. Urttantta
baten dakusguzan izakari guztiak, igikorrak izanda ere, eztira oro abereak. Bähr EEs 1922, 109. Abere
zikina da zakurra. JE Med 42. Bizi diren guziak, jende, abere ala landare, oro zelula paketa batzu dira. Ib. 18.
Badira bizkitartean abere batzu hain ttipiak non zelula bakar batez baitute hek egina beren gorputza. Ib. 19.
Irrits heier dagon gizona aberearen heinetik ez da hanbat goititzen. JE Bur 97. Ez dute esaten abere ta pistien
artean muxarra dala lotiena? A Ardi 30. Sugea zan abere guztietan maltzurrena. Inza Azalp 46. [Umeak] zumel
zorrotzagaz abere bati begijak ataraten eutsozanian. Altuna 95. Erregeren deiari abreak oro gor; / Hartz, azeri,
basurde, otso, basa behor. Ox 130. Ez baitugu arima bizirik ikusten, ez jende ez abre. JE Ber 40 (102 jende ala
abere). Ludian zer oro ba-da edertzale --arria, zuaitza, aberea-- nola ez bide-litzake gizona? Ldi IL 125. Beñola,
aberiak berba egitten eben aldijan [...]. Otx 57. Zenbait abere arrapatzeko eiztari askok alkar-artzen zuten. JMB
ELG 41. Baita bear-bada abere edo totem-agurtzak ere. Ib. 50. Gizona adimendun, errazoedun aberea da-ta.
Eguzk GizAuz 96. Bularretan sar bekizkit itsas-ibaien uhainak / Abre guzien orroak, marrumak eta mahukak.
Iratz 137. Irribarrez diardutso, / landako loreak [...] Lurreko abereak / bere mesedean / jaio ta arrazkero /
dagoz ardurean. Balad 204. Lurrean eta airetan bizi ziren gizon, abere eta hegaztin guziak itho ziren. Zerb IxtS
13s. Itsas-arrainen, zeruko egaztien, abere guzien, [...] narrazti guzien gain. Or Aitork 406. Psukhê hori ez dela
ekaiaren gain-fenomenu bat abere eta gizakentearentzat. Mde Pr 351. Batzuk egin gaituzak gizon; beste batzuk
abere. Bilbao IpuiB 20. Mundu guziko landare ta abere danak. MAtx Gazt 17. An yoiazan okerron arriak abere
otzanaren kontra. Txakur gaztetxuak [...]. Erkiag BatB 58. [Gizona] abere erlijioso bat dela. Vill Jaink 24.
Landareak, abereak, adimendun izakiak. Ib. 36. Gizona, abere guztietan txarrena [...] dela diote. Ib. 64. Lakoiña
(lynx) Aprikako aberea duzu. Ibiñ Virgil 57n. Jainkoak gure lur ontako abereak egin zituanean [...]. NEtx LBB
129. Abereak bere maskorra eratzen duen bezela. "A la manera del animal que segrega su concha". MEIG IX
136 (en colab. con NEtx).
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
143