A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
ziran. Lard 14. Kutxan egondako abere, pisti eta egaztiak. Ib. 10. Abere eta lur-gañean dabiltzan beste bizikari
guziak. Ib. 1 (podría corresponder a la 2.ª acepción). Iñor mugan sartzen bazan, naiz gizona, naiz aberea, ilda
geratuko zala. Ib. 77 (podría corresponder a la 2.ª acepción). Lur gizenek abrea laster gizenduko; / abrek bethi
lurrari urin egorriko. Hb Esk 189. Ongarri izatekotzat, behar da abere, eta abere izatekotzat, behar da bazka.
Dv Dial 45s (It elea, Ur ganadua, Ip hazienda). Aberiak eri direnian hun da barrükiaren xuritzia. Ip Dial 80.
Animalia guziak eta abereak, bedeikatu ezazute Jauna (G). "Omnes bestiae et pecora". CantTP 25 ((V) pistija
guztijak eta aberiak, (L) animale guziak eta abereak, (S) animal güziak eta aberiak, (R) animale guziak eta
abriak). Dala arraiñak, dala txoriak, / abereak zeiñ pistiak. AB AmaE 57 (v. tbn. 355). Oilo, abre gizenak /
Jendeak laborarien / Eskutik ditu denak. Zby RIEV 1909, 108. Abere edo azienda zain zagolarik bere kideko
lagun batzuekin. Jnn SBi 59. Zakur eta otso, idi eta behi, lapin eta erbi eta bertze azinda eta abere, eta ihizi
errabi-arazi zituen. HU Aurp 76. Abereak uztarturik. HU Zez 71. Abere asko eukezan: artalde andiak. Ag AL 41.
Euren abereak (idi ta beiak) [...] sendoago asteko. Ezale 1897, 15a. [Seigarren egunean] lurreko abere eta
patariak. Itz Azald 28 (v. tbn. Berb II 60 abere ta patariak).
(s. XX). Abere asko daukadaz: zezen, bei, ardi, auntz da zaldi. Echta Jos 307. Azkenez, abere enda
guzitarikoak arkitzen dire, abeltxe, abelgorri, mando ta bertze zamari aunitz. Bera EEs 1915, 227. Abria da
nekazaritzian ondopea (Sal). Garral EEs 1925, 21. Erreka, zugatz, bedar, lora, abere, pizti, arrain, egazti [...].
Kk Ab II 113. Uztarpeko abere baten ume dan [astokoa]. Ir YKBiz 374. [Lurra] lantzeko bear diran abere ta
tramankuluak. Eguzk GizAuz 122. Erriko abere guziai [...] zintzarriak kendu. Etxde JJ 171. Ganadu-peria zan.
Gizona ta aberea asko bildu zan. Anab Poli 133. Arakin eta eiztariak [...] gutxietsi egiten zituzten, abereak,
piztiak eta egaztiak il egiten dituztelako. Zait Plat 53. Etxe barruko lanetan [...] aberiak gobernetan. BEnb
NereA 139. Uztak eta abereak zaitzen. Ibiñ Virgil 114. [Bere astoari] abere otxanagoa bait-zerizkion. Berron
Kijote 68. Basetxe bateko abereak. MEIG I 175.
v. tbn. Añ EL 2 106. Ur MarIl 96. Bv AsL 85. Arb Igand 69. A Ardi 29. Barb Sup 50. Ill Testim 14. Ox 68. Tx B
175. Otx 98. ABar Goi 42. TAg Uzt 241. EA OlBe 82. Lf Murtuts 15. Munita 132. Lek SClar 140. Erkiag BatB
56. Basarri 114. BasoM 14.
(Como primer miembro de comp.). Abere arranen dulun-duluna. Ag G 3. Ikhusiren düzü orano han abel
herroka bat ederra, "Petarian" tratü egitekotan sartzen giren abeltegietan. Eskual 14-8-1908 (ap. DRA). Abere
pare batek edo biek, buztarturik [...]. JE Ber 18. Aurkituko eutsan erremedioa beorraren antzutasunari. Iruñen
beintzat egongo zan abere-kontuan jakitunen bat. Bilbao IpuiB 116. [Ganadu-perian] abere-usaia aundia. Anab
Poli 133.
(G, S; Lar, Añ, Foix ap. Lh), abre (AN, B, Sal, R; Añ (AN), VocB). Ref.: Bon-Ond 142; VocPir 363; A; Lh; Iz
To, Ulz (ábria); ContR 516 (abre); AEF 1960 59; BU Arano; EAEL 81; Izeta BHizt (abre). (Ref. específicamente
al ganado caballar). "Jumento, bestia de carga" Lar. "Cabalgadura, (c.) zamaria, aberea; (AN) abrea" Añ. "(S;
Foix), cheval, monture" Lh. "El animal caballar o asnal" Iz To. "Aberea o ganado caballar. Al ganado caballar
llaman aberea, aunque actualmente se va introduciendo la costumbre de llamarle kaballerie (G-goi)" AEF 1960,
59. "Es solamente ganado mular. No el vacuno ni el asnal" BU Arano. "Abre gañean etorri naiz" Izeta BHizt. Cf.
VocNav: "Averíos o abríos: nombre que dan a las caballerías de labor (Ribera)". v. infra ABERE ZAMARI.
Tr. No hay testimonios en vizcaíno.
[Samaritanoak] ezarririk [gizona] bere abrearen gainean, eraman zezan ostaleriara. "Sur la bête". Lç Lc 10,
34 (Dv aberearen gainean, He abrearen gaiñean; TB zaldiaren gainean). Eramazu ene abrea establiora.
"Menez mon cheval à l'étable". Volt 157. Ezin suportazaket abres ioatea. "Je ne puis supporter le chevaucher".
Ib. 205. Nausiaren begiak gizentzen du abrea. "Le cheval". Ib. 165. Bein nebilelaik nere abrean ziudadea barna.
LE-Ir. Zoielaik abrean, abre gañean. Ib. Abade yaun bat iduri, / Dioan abre gaiñean / Morgarik handienean. Gy
200. Kapitan biri agindu zien, bere-bereala prestatu zitzatela [...] irurogeita amar [soldadu] zaldizko [...] eta
abere bat San Pablorentzat. Lard 524s. Aberen ferrak. HerVal 199. Izia aberer. Ib. 205. Aberea bakardegi edo
monasterioan utzi zuen; [...] ezpata eta doga [...] elizako pillare batean ixegi zituen. Aran SIgn 20. --Pillipe;
galdu gera; emen datoz aberez gure billa, gorde zaitez Pillipe! [...] (nabaitzen dira tronpeta soñuak eta aberean
golpeak). Ill Pill 20. [Samariarrak] artu zuen abere gañean, ostatu batera eraman zuen ta artaz ardura izan
zuen. Ir YKBiz 267. Abere-gaiñetik jeitxi ziran Don Kijote ta Santxo, eta, astoa ta Rozinante beren gisa ango
belar-bazka ugaritan utzita [...]. "Apeáronse". Berron Kijote 163. Abere-gaiñera igo ziran ta azkar-azkar ibilli
ziran. "Subieron luego a caballo". Ib. 121. Eta, biok nor bere abere-gaiñean egokitu ziranean, bentako ateondora
joan-ta [...]. "Ya que estuvieron los dos a caballo" Ib. 189s.
2. (Lar, Añ, Gèze, Dv, H), abre (R-is ap. Iz R 401; SP, Urt I 198, Lar, Añ, H). Animal (opuesto en muchos de
los ejs. a 'ave' y 'pez' --así en Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu, Añibarro, Aguirre de Asteasu, V. Moguel,
Astarloa, Arrese Beitia, Zalduby, JanEd, Zerbitzari y Orixe-- o, como irracional, a 'hombre', etc.). "Animal,
animalia, aberea" Lar. "Alimaña, todo bruto o animal" Ib. (v. tbn. s.v. cordilo). "Acosar, perseguir fieras,
abereak larritu" Ib. "Animal, bestia" Añ. "Animal, bête" Dv. "Bête en général" H. "Abre bat, un animal (R-is)"
Iz R 401. v. larrabere, ITSAS-ABERE, ZEBRA-ABERE...
Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos.
Naturalki abre brutalek bezala ezagutzen dituzten gauza guzietan korrunpitzen dirade. "Bêtes brutes". Lç
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
142