A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
Cb Eg II 136.
2 amatu (c. sg. A; SP, VocBN, Dv, H). Hacerse madre (indistinto con respecto a la concepción o al
nacimiento). "Rendre ou devenir mère" SP. "Devenir mère. Ene ama bekhatutan nitaz zen amatu" Dv. "Amatu
zinen Birjina gelditurik" H. v. 2 aitatu.
Tr. Documentado exclusivamente en la tradición septentrional, excepción hecha del ej., con sentido figurado,
de Azkue.
Egun handi hura, zeinetan Biryina bat behar baitzen amatu eta Jainko bat gizon egin. Lg II 97. Amatu zenaz
geroz batere goibeldu gabe bere biryinitatea. Ib. 116. Beti birjina zelarik, / Maria zen amatu. Monho 76. Sela
ere amatu zen Tubalkainez. Dv Gen 4, 22 (Urt erdi izan zen Tubalkaiñez). Zeren amatuko eta erdiko baitzare
seme batez, zeinaren burua ez baitu ukituko bizarnabalak. Dv Iud 13, 5. Birjina Sainta Jinkuaren Amatürik,
bethi Birjina egon deia? CatS 25. Izpiritu Saindua ganik, / Birjina guziz garbia, / Zu bethi birjina izanik / Amatu
zinen, Maria. Zby RIEV 1908, 207. Zure Semea hiltzen / Ari zelarikan / Gutaz amatu zinen / Dolore handitan. Ib.
288. Emérdiak, seme batez amatü zirenak, theiü bezala egoiten zirén berrogei egünez. Ip Hil 111. Mariak [...] ez
zian garbitü beharrik; Birjina zen amatü aitzinian eta birjina egon zen amatü ondoan. Ib. 112. Birjinak amatzian
bere ohoria xahü begira lezan jentén aitzinian. Ib. 64. Jakin zian zelütik / zer zen agitüren, / Birjina zegoelarik /
zela amatüren. UNLilia 6. Ez aitamarik, ez nausirik, ez eskola-emailerik erakusteko nola behar dituen bethe,
emaztekitu denean eta amatu, eratxikiak zaizkon eginbide baitezpadakoak. JE Bur 69. Astoaren gainean, jarria
gurbilduz, / Amatzera zoaken emazte bat gertuz. Ox 64. Arreba begi-urdin amatu. Iratz 169. Huna non amatuko
ziren; seme bat sortuko duzu eta Jesus emanen diozu izena. Leon Lc 1, 31. Hi, minetan amatuko haiz eta bethi
gizonak ukhanen din nausitasuna hire gainean. Zerb IxtS 10. Horra nun [...] Jainkoak Abrahami erraten dion
Sara amatuko dela. Amatu zen eta semea deithu zuten Isaak. Ib. 20. Jainkoaren nahi saindua / ni baithan dadin
egina / izan nadien amatua / baña gelditu Birjiña. "Angelus" (ap. DRA). Zu, amatzerat deitu andrea, eta zu,
senar gaztea, / kargu haundiko lagunkideak, hala bat nola bestea. Xa Odol 221. Alabak amatzeko bidean zela
anuntziatu zaukunean. Xa EzinB 60. Ttipia nintzalarik erraiten omen nian amatu behar nuela. JEtchep 67.
(Fig.). Eska zaiozu / zeru goiari / uda berriko eguzkia, / lorez jantzirik / berriz Amatu (ama egin) / ta
ikusteko etxadia. A Txirrist 33.
3 amatu (B, BN; VocBN Dv, H (+ h-)). Ref.: A; Izeta BHizt2. 1. "S'animer; ce verbe n'est en usage que pour
le feu qui s'anime" VocBN. "Exciter la faim, l'appétit. Au fig., exciter" H (que cita el ej. de AR). "Amatu, amatu,
bizkortu, batez ere sua. Piztu dugun sue amatu de. Sue amatzen denean segur dago, ezta itzeliko" Izeta BHizt2.
Inklinazione gaisthuak pizthen eta hamatzen. AR 100s. Bethi lan gose zen aita handia. Arimen salbatzeko sua
bethi amatuz zohan haren bihotzean. Laph 215.
2. "(S-saug), pousser, grandir (plantes)" Lh. Belhar gaxtoak eztira hala amatüren. Eskual 30-10-1908 (ap.
DRA). Gisa hortan, landare ttipiak gerizatuko dituzte neguko hotzetarik, eta neguko ondoan amaatuko direlarik,
mokhor horiek ogi ondoak beztituko dituzte, aldazkatzea oroz bat errextuz. Mendizola GAlm 1937, 86 (ap. DRA).
"(BN-baig), proliferar; generalizarse" Satr VocP.
(amatuki). "Amatuquía, matriz de las ovejas (Cuenca)" VocNav.
amatusa. "Amatusa, filósofo" Dgs-Lar.
amatxi (AN-5vill-ulz, L-côte-sar, B; VocB, H (s.v. ama)), amaatxi (BN-arb), amitxi (L), amitxa (Ae). Ref.: A
(amatxi, amaatxi, amitxi); Echaide Nav 219; CEEN 1970, 359. 1. Madrina. "Amitxi (L), madrina" A.
"Marraine" H. Cf. aitatxi. v. amabitxi. Cf. VocNav s.v. amachi y amanchi. Karta igorri nakon / Ama
nobliari, / Zuzenaren amatxi / Nahi zuen jarri. Bordel 127 (sg. el editor "ama pontekoa"). Eta lehen kominioneko
liburuño hura, amitxiren orroitzapena, eskuaraz? HU Aurp 203 (el sentido no es seguro). Aitabitxik aurthikitzen
du ahurtara bat karamel. Haurrek oihuka laster egiten dute bonbonen biltzeko. Itzulipurdika dabiltza,
pestaliarren zangoen artetik, aitatxi, amatxi, amañoa bera erortzer baitira. Ox 41. Hasian-hasi, zertako ez egin
bathaioko bazkaria? --Aitatxi eta amatxirik gabe? Lf Murtuts 53.
2. (AN-5vill-ulz, L-sar, B, BN-baig), amitxi (AN-erro, L, Ae), amitxa (Ae). Ref.: A; Echaide Nav 218; CEEN
1969, 181 y 1970, 358; Izeta BHizt2. Abuela. "Grand-mère" Lh. "Aitatxi xaharra y amatxi xaharra es la manera
de referirse a los abuelos" CEEN 1969, 181. "Amatxik adin aundie du. Gure amatxi maite dugu" Izeta BHizt2.
Cf. VocNav: "Amichi, abuela (Espinal)". v. amama, amaso, amona, AITATXI-AMATXI. Burhaso,
haurride, apitxi, amitxi eta ahaide guziei. EOnAlm 1906, 38 (ap. DRA, s.v. apitxi). Haurrak oro orduan,
Amaxoren gana, / Lerro lerro doatza, sem'atxi lehena, / Lausengaka, oihuka: "Oi, Amatxi ona, / ixtorio bat,
othoi; zure pollitena. Barb Sup 186. Hoi nere amatxi zenari ikasia nion. Ib. 153. Gure amatxik ez du beltzuririk
eginen, galtzerdi hauk emanen diozkatalarik. Ib. 54. Txurikiña bereiztetik etorri da Amatxi. "Su abuela". Or Eus
60. Eztaiondotik itzultzerako, / amatxi ogean umil. Ib. 410. Mutillak isil jasan, amatxik / ematen dion nekea. Ib.
266. Supazterretan boz-daldaraka amatxi gazte izanak. Iratz 132. Zu eta ni, horren ganik amatxi behar baigira!
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1237