A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
1 amatu (G, AN-egüés-ilzarb-olza; Lcc (-adu), Lar, Añ, H). Ref.: Bon-Ond 156; A. Amar. "Amar, tomóse del
Bascuence ama, madre [...]. Pues ese amor especial es propísimo de las madres", "amar, amatu, onetsi, oniritzi,
maitatu, maite izan" Lar. Cf. MIEG VII 31: "Amatu horrek [...] erabilera berezia du, maitatu-k ez bezalakoa, [...]
ez du gehienbat --sekula ez duela esaten ez naiz ausartzen-- 'haragizko' kutsurik". v. maite, maitatu, onetsi,
oneritzi.
Tr. Documentado en la literatura meridional desde los primeros catecismos vizcaínos y guipuzcoanos, pero
apenas aparece en textos antiguos de otro género, en los que se usan oneretxi, maite izan... En el ms. de
Lazarraga, p. ej., sólo aparece en una ocasión, frente a numerosos ejs. de on eretxi. Se usa hasta fines del s. XIX
y lo emplean casi todos los autores, incluyendo a los de léxico más cuidado (con la excepción de Mendiburu ?).
En el s. XX se encuentra todavía en bersolaris. Por otra parte, salta a la vista que amar no es, desde hace años,
una palabra castellana corriente, sino, al al igual que en catalán, un término 'distinguido' de alguna manera.
Parece que este préstamo se introduce en la literatura vasca como expresión de los usos teológicos del verbo
'amar' y, así, se refiere al amor de Dios y de su Ley (nunca, salvo error, al de la Virgen), al del prójimo, cónyuge,
al amor paterno-filial, a las ánimas del purgatorio, etc., y también, por oposición, al mal, al pecado, los bienes
materiales... En algunos autores como fray Bartolomé, Arrese Beitia, etc., se observa ya una cierta apertura de
sentido. Fuera del ámbito propiamente religioso, se usa como verbo de tono 'solemne' en Bilintx y en las
composiciones de APBB.
Ez deraustae besterik aterako / salbo bai zaitudala amaetan. Lazarraga (B) 1194vb. Iaungoikoa amatea
gauza guztiez ganeti. Bet 10. Zerren zu zareana izanik eta amaetaan zaitudazana gauza guztiez ganean. Cap
119. Amadu eitea Iangoikoa gauza gustien ganean. VJ 12. Amaetan dabelako gauza guztien ganean. ConTAV
5.2.11, 154. Jaungoikoagatik amatzen debanak bere burua bezela lagun proximoa. OA 62. Jaungoikoen izena
izan daiteala ezauna da amadua mundu guztian. Arz 38. Leenengoa Jaungoikoa amatzea gauza guztien gañean.
Iraz 6. Ametan dogula geiago pekatua. Urqz 17. Kendu zion, ostu zion, naita nai ez Jangoikoari bere biotza, eta
arekintxe arrezkero amatu zuen. Lar SAgust 14. Onik andiena bezala bera ama dezagun. CatBurg 43.
Jainkoaren umeak, elkar ama ezazute. Cb EBO 54. Zergatik banidade edo utsa amatzen ta gezurra billatzen
dezute? (Ps 4, 3). Ib. 12 (Dv zertako maithatzen duzue ergelkeria). Kristauak bere gorputza amatu bear du. Cb
Eg III 380 (Cb CatV 9 amadu). Lenengoa da Jainkoa gauza guzien gañean amatzea. Ub 169.
(ss. XIX-XX). Amau egizube zeuroen emaztiak. CatElg 234r. Ez amatzea Jauna gere gustoz ta bai dana
dalako fede utsarekin. Mg CC 237 (CO 47 amau). Damu dot, Jauna, Zu ez amatua! [...] Eta amaten ditut
projimoak Zugaiti. Añ EL 1 235 (LoraS 88 amadu). Guziok alkar amatu, serbitu, lagundu, sokorritu eta sufritu
bear gerala. Gco I 410. Emendik agirian dago, beartua dagoala gizona amatzera bere emaztea. AA I 585. Elkar
amatu dezazuela, nik amatu zaituztedan eran. AA II 107. Karidadea dá amátzea Jangoikoa: eta Jangoikoak dió,
nik amatzentút amatzennauténak ni. LE Ong 43r. Lendabiskue Jangoikue amatzea eta onratzea gauze guzien
gañen. CatUt 5. Amatzen ditut orrengati naure proximo guziek naurau bezala. Ib. 30. Guztiak bakotxari ta
bakotxak guztiai ondo begiratu dagijuen, eretxi dakijuen ta amau dagijezan. fB Olg 51. Inok bere amau ezin
legizala ugazaba bi. fB Ic I 30. Beti izango da egiija, ondasunak asko ameetan diriala ta dirubari guztiak
obeiduten deutseela. Ib. 47s. Inori gatxik ez gura izatia ta ameetia, gauza bi dira. Ib. 40. Izanik bada gu gustijok
anaijiak, maitetu edo amadu biar dogu alkar. Astar II 252. Ez dogu ametan Jesus, ta alanbere Jesusek ametan
gaitu. Ur MarIl 114. Izatia daukien beste gauza guztiyen ganetik ainbestian amau euen ze, beragan bakarrik
eukan atsegiñik andiyena. Ur BulaAl 2s (BulaG 504 maitatu). Gauza guzien gañean zere Jaun eta Jesusek
begiratu zion eta amatu zuen. Lard 421. Etzaio aztu nola kontu egiten ziyon Abraken, Anjelikak Reinaldo
amatzen zuen denboran, bada bein bañan geiagotan izandu ziyon jaten ematen. Bil 164. Saia zaite beti on eta
urrikaltsu izatera; garbi eta gaitzgabe gizonak amatzera, guziai on egitera. Arr GB 86. Etsaiak engañatu nai
izan zuen, eta au zan, lilluratuta bezela denboraldi luzeetan egonerazitzea, esanaz: amatzen det, amatzen dezu,
amatzen du, [...]. Aran SIgn 49s. Separatubak egonakgatik / len aña zaitut amatzen, / gauba ta eguna pasatzen
ditut / denak zuregan pentsatzen. APBB 68. Ezin geiago liteken aña / alkar amatzen genduban; / [...] / maite,
adiyos, alkar ikusi / biarko degu zeruban. Ib. 69. Ai, nere amantea, / nola da posible / bizi al nitekela / zu amatu
gabe? Ib. 38. Mantxarik gabe dijuazenentzat / badira toki ariñak, / bera amatuaz dabillenentzako / gure
Jainkuak egiñak. Xe 320. Amatu zeon antzekuak ta karidadezko neurri batekin neurtu denak berdin. Bv AsL 193.
Gero jartzen ditu zenbait itz gozo, gu Jaungoikua biotzez amatzera mugitzeko. Ib. 111. Eztot nik inos burua legez
/ gaisorik inor ametan / eztodalako sendotu barik / gizon artean kontetan. Azc PB 244. Alkar amatutzia / gauza
ona baita, / ia arekin ezkon- / dutzen dan Txirrita. Tx B II 236. Gauza guztien gainetik, / Jaungoikoa maitatu, /
Zure burua bezala, / lagun urkoa amatu. Arti MaldanB 233.
v. tbn. Amadu: Balad 184. Amau: Zuzaeta 89. CatLlo 8. CatBus 54. AB AmaE 242. Gand Elorri 87.
(Lar, Añ). (Part. en función de adj.). "Carísimo, muy amado, txit amatua" Lar (Añ guztiz amatua). S. Juan
dizipulo amatuak egunoro ta beti aoan ta biotzean zekarren Dotrina. Cb EBO 54. [Artzainari] aztutzen zaiozkan
atsekabe guztiak, bere lagun amatuen ondrabide aiñ oparoa ikustearekin. Izt C 226. Eramango du bere
txabolara eta emen gozarotuko du egin-al guztian, adiskiderik amatuena balu bezalaxen. Ib. 227. Txakur amatua
da, / ixena du Blanko. Noe 93.
(Aux. intrans.). Zu zerorrek, Jauna, nere deseoa ondoena kunplitzen dezu. Ama zaite, bada, ta goza zaite.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1236