A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
amarratzaile (Urt, Lar). "Alligator, amarratzáillea" Urt I 525. "Amarrador, amarratzallea" Lar.
hamarreko (Ht VocGr 350, Lar DVC 155, H). 1. Decena. "Cosa de diez" Lar DVC 155. "Qui est compris de
dix" H. Cf. Ardoy SFran 223: Gorenaz ehun ta berrogoita hamarreko bat? "Quelque cent cinquante tout au
plus?". Erderaz amarka aldatuten dira kopurugarriak, edo argiroago esateko amar banakok egiten dabe
amarrekoa, amar amarrekok eunekoa eta amar eunekok millakoa. A Ezale 1897, 177b. Europa-ko berbeta
geienak amar amarrekogaz egiten dabez eun; guk barriz bost ogeikogaz. Amarreko bira elduezkero ogeiko bat
daukagu. Id. ib. 177b. Asieran, iru zenbaki edo lumerotatik ezkerrekoa kentzea nai, ta orain, bitan geldituta,
amarrekoak gutxitzen ziren araberan nere poza aunditu. Anab Aprika 81. Autoreak, zer esanik ez, hamarreko
bakar batean bildu beharra zegoen. MEIG IV 135.
(H, A). "Arena esaten dautse batzuk errosarioak daukazan amarrekoari edo misterioari" Ezale 1897, 150n.
"Misterio, decena del Rosario" A. "Dizain de chapelet" Lh. Daukaz errosario osoak [...] amabost
amarrekotan eun da berrogeta amar. Bost amarrekotan berrogeta amar avemaria. Urqz 7. Toketan jako
amarreko bakotxari misterio bat. Ib. 7. Ave Marien amarreko au / Aita gureaz batera, / Birjiña eder, maite
berari / Asi gaitezan esatera. Añ EL 1 218. Onez ostean, amarreko bakotxean gogoratuko dozu egun atako
Misterio ta gogarteak. Ib. 216. Esaizu bost amarrekoko errosarioa. Añ EL 2 43 y 57 (EL 1 38 y 50 amarreko,
probablemente por -koko). Egitzue erreflekzioneak hamarreko bakhotxean irakhurtzen zaizkitzuen misterioen
gainean. EgunO in Arb Igand 184. Lelengo errezetan da bost amarrekogaz errosarijua letaña bagarik. Ur MarIl
2. Gogoratuten dala amarreko bakotxean gure siniste santuko ezkutapenetatik lenenen bat. Itz Azald 70. Ene
maiteak, aurtengotzat / zuendako / Erranen ditut bizpahiru / hamarreko. / Egizue bertze hainbertze / enetako.
Etcham 95.
2. (gral.; Dv, H). Ref.: A; Elexp Berg. (En el juego del mus). "Amarreko es en el juego de mus un tanto que
vale cinco unidades" A Morf 227. "Terme de jeu de cartes appelé musa, marque, jeton qui représente cinq
points" Lh. Cf. LzG, Echaide Orio y VocNav s.v. amarreco. Hirurgarrenak ederki / Tanteatzen omen daki; /
Hamarrekuak harek zituen omen markatzen orori. ChantP 310 (v. tbn. hamarrekoak en el mismo ej. en Bordel
79). Muslariek bortzekin hamarreko, / Hamarrez guk Agur Mariendako. Ox 112. Diruak burdin zurizkoak ziran,
balio gabeak, musian jokatu ta hamarrekotzat ezpazan. Osk Kurl 191.
3. "(Vc, Lc, BNc), antigua pieza de ocho duros, de oro" A. "Txori izena Espainiako txakurrak sortu-orduko,
ipini eutsen itxasaldean izentzat Frantziako sus edo sotsai. Amar eunen daukez txori andiak; bost txikiak. Au
gora-bera, ezin esan leioe amarrekoak eta bostekoak, bada amarrekoa esanaz, beste diru bat adituten da: zortzi
ogerleko daukazan edo eukazan urrezko dirua" A Txirrist 24n. "Amarreko, [...] billete de cincuenta pesetas (Vger)"
Ort Voc. Jokua izanikan / amarreko bana, / Taratuluk izan du / irabazi ona. EusJok 18. "Euzkel-
Laguntza"-k au indartzeko / Milloi batzuk laguntzalla. // Au jaristeko sortu bioguz / nai-nun amarreko aldrak. /
[...] / Asteoroko txakur txikija / Emonaz euzkeldun danak. Enb 67. Au ikusirik sortuko dira / Amarrekuak ugari.
Ib. 67.
4. "A ze hamarrekoa!, ¡vaya qué pieza! se dice de un muchacho inquieto" A. Cf. supra (3).
5. Décima (composición poética). Amarreko alaitsu eta pollitenari, 25 laurleko. EEs 1913, 93.
6. Década. Gure mende onen lenengo amarrekoan. NEtx LBB 18.
- HAMARREKOA EMAN. "Amarrekua emon (V-ger), considerar a uno ganancioso en una disputa, concurso,
etc.; litm., dar el tanto" Otx Voc. Zaldun eta andiki gustiak Bertoldari emon eutsen amarrekua. Otx 39.
Etim. No hay duda de que: 1) se trata de palabra de origen vasco; 2) que amarraco es secundario, y 3) que es
natural que los antiguos grupos de 10 tantos reducibles a uno, se redujeran, por sencillez, a grupos de 5.
hamarrekotto. Dim. de hamarreko. Xedea, egun oroz, arrosorio osoa ez balinbada, errateko bederen beti
hamarrekotto bat. Dih Maiatzeco 179 (ap. DRA).
hamarren (V, G, AN, L, BN; Lcc, SP, Ht VocGr 346, Lar, Añ, Dv, H (amarren V, G)). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp
Berg. 1. Diezmo. "Hamarrenak, dîmes" SP. "Diezmos, amarrenak", "dezmar, amarrena emon" Lcc. "Dezmar,
amarrendu, amarrenak eman", "diezmo" Lar (tbn. Añ). "Dîme" Dv (que cita a Etcheb[erry]) y H. "Amarrenak
eta primiziak, diezmos. Amarrenak eta primiziak entregau biar izaten zittuan orduan. Espoloian bizi zan bat
amarrenak pagatzen ezittualako etxuan ezkondu nai izan abadiak" Elexp Berg. v. dekuma, detxema.
Eta (hunela minza nadin) Abrahamtan detxematu izan da Levi bera ere, zeinek hamarrenak hartzen ohi
baititu. Lç He 7, 9. Manua baduté populuaganik hamarrenaren hartzeko Legearen arauez. Ib. 7, 5. Pagetea
amarrenak eta primiziak. Bet 11 (v. HAMARREN-PRIMIZIAK). Zeñek aginzen baitu edeki dakiola posesioa
abadia eliza onetakoa D. Martin de Valcarlosi, eta eman dakiola batxiler D. Martin de Aldunzini, bere amarren,
beste gauza guztiakin (Leiza, 1626). ASJU 1978-79, 237. Ze frutu zor deutsagu amarrenari eta premiziari. Cap
59. Xuxen pagatzak hamarrenak, / paga xuxen primiziak. Gç 215. Au zuretzat, edo Primizia ta Amarrenenzat. Cb
Eg III 338. Amarrenak eta primiziak Jainkoaren Elizari pagatzea. Cb CatG 12 (tbn. Legaz 31; Cb CatV 44
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1226