A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
amarantekin. Hb Esk 181.
amarari. "Amartelado" Lar DVC 155. v. amarazle.
amaratu. "(BN-lab), desagregarse, descomponerse (hablando de la tierra, de la piedra). Harri hau txarra da,
bereala amaratzen da, esta piedra es mala, se desagrega en seguida" A. Danaren zioak ezagutzea, inolako
gauza zalakoan nengoen: zer-nola gertarazten dan, zer-nola amaratzen (descomponerse, desagregarse) dan.
Zait Plat 87. Aspaldi nere inguru egan zebillan Zure urriki ziña. Zenbat gaiztakeritan amaratzen nintzan!
"Secutus sum". Or Aitork 56.
amaratz. v. amarratz.
amaraun (V, L; Lar Sup, Añ (V), Dv, H (V, s.v. amarau)), amarau (B; SP (s.v. ainharba), Lar Sup, Aq 1449,
Izt 115r, H (L, BN)), amaru (BN-mix), amalaun (G-azp), amelaun (V-gip, G-azp; Lar, Hb ap. Lh, H (+
amelau)), amama (G-to; Lar, Añ (G), Dv (que cita a Lar y Echve), H (V)), amarama (Aq 1449 A (s.v.
amara)), ameraun (V-gip, G), amareun, amerau (VocZeg 288), amaun (G-nav, Ae), amau (Izt 115r, H (BN)),
amauma (G-azp-goi), amaragu (B), amain (S; SP, Arch VocGr, H (amaña, S)), amara (A), amoma (BN-arb),
amon (G-nav), amalma (AN-gip), abañ (S), abaraun (V-m), aramau (V; Añ, Izt 115r, H (V)), arbaraun (Vple).
Ref.: A (abaiña, abaraun, amalma, amama, amarau, amaraun, amauma, amelaun, ameraun, aramau,
arbaraun); A Apend (amarauna, amaun, amoma); Lrq /amán'/; Iz Als (amaun), ArOñ (ameraun); UrrAnz
(amelaun); Ond Bac (amon); Etxba Eib; EAEL 102; Elexp Berg (amelaun, ameraun); Izeta BHizt2 (amarau).
1. Telaraña. "Amaina edo amaioa, toile d'araignée" SP. "Telaraña, [...] amarama, amarauba, armiarma sarea"
Aq 1449. "Eztu balio amaraua kentzeak, armiarma ezpada biltzen (B)" A. "Baratxe, baratxe, jauna, amarratzak
amarauna (FSeg)" Ib. (s.v. amarratz). "Sapai aretan amarauna bazan ugari" Etxba Eib. "Etxia ameraunez
beteta daukau" Elexp Berg. "Borda zaar oi amarauez betea dago" Izeta BHizt2. AxN explica amaraua (542) por
amauna. v. ARMIARMA-SARE.
Tr. La forma mejor documentada es amaraun. Hay además amarau (Axular), ameraun (Azkue, Azurmendi,
Orixe), amalaun (Iztueta, N. Etxaniz), amelaun (Mogel, tbn. amelau en la misma página), amaun (Orixe, tbn.
amaraun), amama (Aguirre de Asteasu, J.C. Echeverria) y abaiñ (Eguiateguy).
Urthean behin baizen garbitzen eztena, neke baita eta gaitz, zeren hark herrautsa eta amaraua lodi baitu. Ax
540 (V 347). Naastu bagarik beren animak ezeberezkeriako amaraun oneikaz. msOñ 208v. Bere obretan haiñ
aizaldar non hil denian abaiñak beno azkarrago ezpeitirade. Egiat 257. Errege bat dijoanean norbaiten etxera,
garbitzen da etxe guzia goitik bera, ez da largatzen amelaun, ez autsik. [...] Bekatu benialak dira gure animako
amelau ta autsak . Mg CC 231. Araña edo marasmeak bere amarauna ioten daben legez. Añ
MisE 105. Baña denbora luzeetan garbitu ezpada [etxea], betetzen dira zoko guziak amamaz, armiarmez, autsez
eta zikinkeriaz, eta nekez garbitzen da. AA I 138. Txorakeri andia da amamen artean lizuntzen egotea; ederki
egiten dezu unore ona igarotzean. AA II 120. Etzeunke bertan itxiko, ez bakarrik simaur, basatsa edo loikerija
andi eta atsiturik, ezta auts, aramau eta loirik txikijenik bere. Astar I 161s. Erdoiak eta amalaunak. Izt D 170.
Armiarmak egiten amamak. Echve (ap. H). Zokho guziak herrautsez eta amaraunez betheak. Dv Lab 213. Zelan
ibilten dira udako goizaldeetan parasmaak, maztietan, ameraunak kukulorik kukulo dingilizka egiten. A Ezale
1897, 12b. Zauri sakona zan, da kortako amaraun guztiak odola geldituteko etziran naikoa. Ag AL 86.
(s. XX). Tresna zarrak gordeteko gelatxu bat, beian lurra, goian amarauna ta egur biren gañean upel batzuk
erreskadan dituala. Ag Kr 19. Eliz-oiala, manteliña, amarauna baño meiagoa. Ag G 52. Amaraunez erdi estalia.
Ib. 260. Katua txoriagana eta amaraunbako miarmatxu saltokaria euliagana juan oi dirian baixen astiro. Kk Ab
II 101. Miarma baltzak ameraunetik urteten badau, zori txar bat dakar etxera. A EY I 426. Amarauneko sokeaz
eroan ledi ori (V). "A ése se le puede llevar con cuerda (hecha) de telaraña. Se dice de quien tiene muchas ganas
de ir". A EY III 294. Aren ustea aria baño ez da / eta zigurtasuna, amarauna. Ker Iob 8, 14 (Ol amareun; Dv
armiarma-sarea). Tarteka, utsuneak ere ikusten dira, ta aietan amalaunak nabarmen. NEtx LBB 103. Ormak
amaraunez beteta. Etxba Ibilt 466. Ameraunak leihoetan. Azurm HitzB 50.
2. (V-gip; Dv), amarau (BN-lab; SP, Dv A), amarago (StJayme ap. DRA), ameraun (V-gip), amarun (Vgip),
amalaun (V-och), abañ (BN-mix), amama (G-bet, AN), amauma (G-bet, AN). Ref.: Bon (amarau); A
(amarau, amama, amauma); EI 361; Iz ArOñ (ameraun). Araña. "Amaraua, araignée" SP, que cita a Oihenart.
En Arch VocGr se lee amarrana (quizá por amaraña ?): "Amarrana, ainharba, l'araignée" Cf. EAEL 102:
ameraue 'araña' (Zegama), donde quizá se trate de un error por 'telaraña'. v. armiarma, amarratz.
- AMARAUN-OIHAL. "Abañ-oihal (S-saug), gaze, tulle" Lh.
- AMARAUN-SARE (SP; amama-sare AN, G ap. A; amauma-sare AN ap. A). "Amarau sarea, toile d'araignée"
SP A. "Tela de araña" A. v. ARMIARMA-SARE. Bota lausoa jartzen diguten amelaun-sare guziak. EEs
1917, 178. Ez dakusazu amaun (armiarma) sarea / dagola urratu gaberik? Or Eus 80. Zurgin-lerroak ikusi ditut
mei-meiak amaraun-sare antzo. Or Aitork 259. Nere anima amareun-sarea bezala erkitu zala. Ib. 170.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1220