A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
caballo' (313). LE-Ir.
2. (A DBols), abredun. Ganadero. Eta kala nola len abratsenak zren abredunak, ez izaundrik ere urrea eta
zidarra (Sal). Garral EEs 1925, 22. Aberedunak --orobat nekazaria dalarik-- [...] ez beza abere mota bakarra
artu. NekIr 70. Eneolitos-aldian Euskalerriko biztanle geienak abeldun eta artzaiak ziran. JMB ELG 66.
abelera (G-goi). Ref.: A; JMB At. 1. "Resolución, determinación" A. "Orden" JMB At.
2. (G-goi), aballera. Ref.: A Apend; JMB At. Situación, resultado, provecho, fundamento. En G-goi, abelera
ona, txarra, se dice respectivamente cuando cunde el trabajo, etc., o cuando no cunde, hay tardanzas o retrasos,
etc. v. abela. Etxeko aballera txarrak tabernarako gogoa ematen du: emakumeak jakin bear du etxea
txukuntzen [...], etxea pozgarri egiten. Ayerb EEs 1916, 33. Orrekiñ, jakiak gutxitzen zijoazen. Eta gizona,
izakera berri oen mende, bere bizi-bideak zuzendu bearrean gertatu zan. Abelera motxa. JMB ELG 55. [Salmu]
geienak ba dute beren izena, [...] noiz abesteko dan eta nola eta zer abeleraz sortu zan. Or Ps XII. Eta, ain zuzen,
len biotz-eragiñak izan nitun abelera berberetan, eta batez ere Biblia irakurtzean, lengo toki berberetan
gertatzen zaizkit oraingo auek ere. Or QA 185. Orrelakotan zelebria da / gizonaren abelera: / illak lurpera
sartutzen dira, / eriak ospitalera. Uzt Sas 125.
abeletxe (V, G, AN; Aq 1346, Añ (V), H), aberetxe (V-m, G), abel-etse. Ref.: A (abeletxe, aberetxe); Etxba Eib.
Establo, redil. "Casa de ganado, borda, abeletxea" Aq 1346. "Establo, (V), korta, -tea; [...] (V) abeletxea,
cuando es separado" Añ. "Étable" H. "Redil, casa de ganado, aparte del caserío" A. "Casa del ganado, un
cobertizo abierto por abajo, en él se puede reunir y cebarse el ganado" RIEV 1923, 213. "Es un cobertizo abierto
bajo el cual se reúne el ganado y se le da forraje" Ib. 1924, 293. "Majada. Iragorriko abeletxian izan giñan egun
artan, en la majada Iragorri" Etxba Eib. Azkue, s.v. aberetxe, cita a Uriarte (Gen 29, 17), pero no hay tal en
dicho versículo. v. abeltegi. Ola goazen Arzaiak / Abel-etxera / Lagun berribat / ezagutzera. GavS 22 (v. tbn.
9). Eurakati yaio zinean abel etse edo korta zantar baten. Añ EL 2 106. Abeletxe baten jaio zanetik eta kurutze
baten il zaneraño. Astar I 61. Yaioten da [...] abel-etxe pobre, zar eta zantar baten. Zav Serm I 18. Jaio zan
Belengo abeletxean. Itz Azald 32. Lope Nagik aberetxeko ate-ostean beregandu zituan iaki guztiak. Ag AL 82 (v.
tbn. 62). Belengo abeletxe txiro baten jaio zan Jesukristo. KIkV 28 (KIkG 18 estalpe xar batean). Baserritarrok
eldu barritan, aberetxeko orman bertan estekatzen zituen abereok, orman egozan estun eta burdiña-kakoetan.
Erkiag BatB 50.
abelge. (Neol.). Pobre. [Ama Birjiñaren] oñetan auzpezten dira aberatsa t'abelgea (pobre), aundizkiya ta
lurgiña. J.M. Tolosa EEs 1913, 115.
abelgorri (V, G, AN, BN, Ae, Sal, S, R; Dv, Mdg 149, ZMoso 72), aberegorri (Hb ap. Lh), abergorri (V-gip),
abegorri (L, BN, S; Hb ap. Lh). Ref.: VocPir 361; Bon-Ond 142; A; Lh (abelgorri, abegorri); Etxba Eib
(abergorri).
Ganado vacuno; cabeza de ganado vacuno. "Asnal, asto jentia; vacuno, abel gorria" Mdg 149. "Bétail à
cornes" Lh. "Abere-gorri, [...] bête à cornes, bête à poil roux" Ib. v. AZIENDA GORRI. Tr. Documentado en
Iztueta, Duvoisin, Etxegarai y autores meridionales del s. XX. Tbn. lo emplea J. Etchepare. Abelgorri es la forma
general. Hay abere gorri en los septentrionales Duvoisin y J. Etchepare.
Abelgorria esaten zaiote Zezen, Idi, Zekor, Idisko, Idigai, Bei, Bigaintxa, Txal, Bigain, Aretxe, eta Beitaldeari
darraizkion osterontzekoai. Izt C 167. Donostiako mugape guztia ikusten da gaur abelgorriz ondo jantzirik. Ib.
181. Orai arteo mintzatu natzaizu xeheki abere gorrien ongarriaz. Dv Lab 171. Okullutik urrean zegoen
sukaldea, eta maiyan jarrita zeudelarik, ikusten zituzten abelgorriyen muturrak. Etxeg EE 1885b, 314. Kortan
egozan abelgorriari (ganado vacuno) jaten emotera. Echta Jos 38. Lurrak eta abelgorriak ematen duenetik bizi
oi dira. Ag G 322s. Abere gorrien tuberkulosaren mikrobioa. JE Med 121. Gañera, emengo abelgorri ta
abeltxeak gutirenak bezin on eta umakor dire. Bera EEs 1915, 215. Ukulluetan lau-bost abelgorri ezurtsu. A
Ardi 6. Aberatsa be aberatsa, bai abelgorrittan, bai ardittan. Otx 75. Herrian hain ugari ziren abelgorri eta
ardiak. Mde Pr 236. Abelgorri naiz giberriai buruzko amarrenak [...] Jaunari eskiñiak izango dira. Ker Lev 27,
32 (Ol abelgorri).
v. tbn. NekIr 70. JMB ELG 16. Munita 70. Etxde JJ 124. Erkiag BatB 55. Anab Poli 133. Ibiñ Virgil 112. Garm
EskL III 84.
(Precedido de ganadu). Nekazarien izerdi tanto guztiak ganadu-abel-gorriantzat ixurtzen. GipNek 1904,
13.
(Como primer miembro de comp.). Bermeon egoten zirean abelgorri batzarrak, domeketan illebirik baten.
Echta Jos 242. Orrelako izketak zeuzkaten abelgorri tartean zebiltzan baserritarrak. Ag G 89. Bei-zai arteko
burrukak, abelgorri-lapurretak eta alkar iltzeak. NEtx LBB 111. Abelgorri eta beor-zaiak. JMB ELG 43.
- ABELGORRI-SAMALDA. Rebaño de ganado vacuno. Abelgorri samalda andiak sartzen zituzten
Franziatik. Izt C 177.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
122