A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
Bidegabekeriaren ama da agintarien ahala. Zait Plat 18. Gainerakoen ama eta iturburu omen dira. MIH 81.
Eskual-herria da egundainotik, eta agian bethi izanen ere pilotaren Ama. Zby RIEV 1908, 89.
3. (V, AN-5vill, L-ain, BN-ad-baig, Ae, S). Ref.: A (amea); Lrq; EI 57; Iz ArOñ, UrrAnz (amia); Etxba Eib
(amak, amia); Elexp Berg. (Ref. a animales, aves e insectos). "Amea (V), madre de pájaros, animales" A.
"Femelle des animaux qui allaite" Lrq. "Txaal onen ámia" Iz ArOñ. "Amia, la madre (hablando de irracionales).
Ámiak, los padres (hablando de pájaros)" Iz UrrAnz. "Amak, plural de ama, que se dice de las aves y en general
de los animales que se asocian para la crianza de los pequeños. Sarrittan bazabiz abixara, amak gorrotau umiak
eta bertan bera lagatzen dittue" Etxba Eib. "Amia, se dice de los progenitores en los animales cuando están
criando. Amiak igartzen badetsa abixia topau detsazula, lagako dittu arrautzok bertan bera" Ib. "Amia, la
madre, tratándose de animales. Txaltxo ori bere amian billa dabill, gosiak dago ta. Amiai segika dabill billotxa.
[...] Inoiz, ironiaz honako esaldia esan ohi da pertsonei buruz: eztakitt zeintzuk dien okerrauak, umiak ala amiak"
Elexp Berg.
Mandoa nor duk aita? Bortuko behorrik ederrena ama. O Pr 311. [Animaliak] bere ameen ondotik baitoazi.
Ax 24 (V 14). Txitxak eztü zaldiren lotsarik, bena miroaren edo esparberaren hegaltan laster doa amaren
hegalpetara. Egiat 223. Ala bata nola bestea arboletan arkitzen dira, zeren beren amak arbolen ostoetan
ezartzen dituzte bere arraultzak. It Dial 20 (Ur amaak, Dv, Ip amek). Bost edo sei zerrikume beren amarekin. Izt
C 170. Arkume yoria, / iduriz guri guria / despedituko dut fite, / gerrenean izan gabe; / ez bakharrik hura, baiña
/ errapea demon ama. Gy 240. Abade baten mandoa / Bere hidalgiaz hazia kaskoa / Bere ama behorraz baizen
etzen mintzo. Ib. 139. --Arkituko dituzute lotuta asto-eme eta asto-kume iñor oraindik igo etzaiona. [...] Jesus
aurrena amari, eta gero humeari igo zitzaion. Lard 429. Txoritxoen ama mokadarekin kabiaren ertzera etorri
zan. Arr GB 60. --Zer txori daude kaiol'ortan? --Karnabak beren kabiyekin. Ara, sagarraren adarraren
makillaren punttaren punttan ama, eta umiak ojuka. Sor Bar 16. Gaurko eguneko emakumiak baratza berekin
eramaten dute buru-tontorrian beren tipula, piper, baratzuri, udare arbol kabiyekin, ama, ume ta guzti. Ib. 109.
Eztituz bildurtuten / geiago lukiak / ama barik dagozan / oilasko txikiak. Azc PB 134. Xitoek amarekin ikasten
kabazkan. Ox 188. Ixi, txori, ama, / ez egin negarrik: / euk baño obeto kumeok / euko yuadaz nik. Enb 56. Txorienda
gustijak, / euren ameak lez / abesti berezijak / abestuten dabez. Ib. 65. Buru-ukaldika erasoko dio zekorrak
amari. TAg Uzt 25. Zomorro orren ama mitxirrika uztaillean jaiotzen da. Munita 93. Txarri-kumeon ama.
Bilbao IpuiB 128. Txorikumeak amari galde egiten zioten. NEtx LBB 130.
v. tbn. Jaukol Biozk 65.
(Como segundo miembro de comp.). "Aixal-amia, zorra madre" Iz ArOñ. v. astama, BEHOR-AMA, LEHOI-
AMA, txerrama, ZALDI-AMA, zerrama, etc. Dijoa ixillik atera aunz amaren soñuaz. VMg 94. Geldi geldi
atera / auntz amaren soñuaz / dator. Zav Fab RIEV 1909, 33. Sagu-amak derro hemen: [...]. Gy 220. Txori
amak aien miñez zumeldian ari zun nigar-txintari erne negokion. Or Mi 112. Auntz-amak antxumeekin. Ib. 42.
Kaietek, ttutta-beltxa / harturik eskura, / Hartz-ama botatu du / lau zangoez gora. Etcham 232. Fortunato katuama
igurtzika. NEtx Antz 141. Auntz-ama eta bere kumetxuen ipuiña azalduko deutsuet. Bilbao IpuiB 261.
4. (Tratamiento dado a ciertas religiosas). Madre. v. AMA-NAGUSI. Ama Santa Teresak bere Bizitzako
Liburuan kontatzen duen Gaztelako nekazaria. Cb Eg III 349. Gure Aita San Ignazio, San Franzisko Xabier, San
Felipe Neri ta Ama Santa Teresarekin egun batean ditxa paregabeaz kanonizatu izan zan. Ib. 339. Ene Ama
Santa Teresari ta ene Aita San Juan Kurutzekuari beste ainbeste jazo jakuen. fB Ic II 233. Ama ona, urrikal
hakigu eta erran ezoten ezkaitzatela bidal herrietarat gu geroni. Prop 1903, 103. Ama ona, eman darozkinat
Bugandako berriak. Ib. 104. Ama Loiola, Lekaime zintzo, / Zeanuriko alaba, / Gaztetxutatik bere biotza /
Jaunari opaldua da. Enb 150s. Biotz garbiak atsegin yakoz / Gure Andoni Deunari, / Ta ama Loiolak
txikitxutatik / Dauko biotz garbi ori. Ib. 151. Teresa Ama lurrean ez ezagutu ta ez ikusi arren, aringarri zaio
bere jaiera aren jarraileen artean esku-aldatzea. Gazt MusIx 60. Teresa Amarekin batera, karmeldar Lagundia
berriztatu nai zun. Onaind in Gazt MusIx 146. Ama Sorazu zumaiarraren bizitza. MEIG III 60.
5. "(S), madre, heces de líquidos" A.
6. "(S; Foix), anse d'agrafe: le crochet se dit kloxet arra" Lh.
7. Ama, persona principal. Sorgiñen amak, ala agindu ta, / ezkilla jotzen Katalin. Or Eus 343. Sorgin guzien
amari. Ib. 335. [Mari] sorgin guzien Ama da. SMitx Aranz 19. Katalin sorgin ote-dabilen / Sorgin-amarekin
zaldiz. Or Eus 344.
- AMA-AHIZPA. (Pl.). Madre y hermana(s). Il baten ganeko ama-aizteen negarrak, ta erostarienak. Zav Fab
RIEV 1909, 32.
- AMA-ALABA (G-azp, AN-gip, BN-arb ap. Gte Erd; Aq 248). (Pl.). Madre e hija(s). "Amaalabak etorri ziren
(G-azp, AN-gip, BN-arb)" Gte Erd 109. Oriek ziran am-alaben izenak. Mb IArg I 133. Aita semiak edanda
dagoz / Ama alabak jokuan. Canc. pop. in Mg PAb 61. Barkoxen badira / Bi ama alhaba; / Algarri segretien
khuntatzen ardüra. Etch 404. Maria Vado-rena eta Luisa Velazquez b[eneragarriak] ama-alaba itxura oneko, ta
bere ongilleai konsejatu ziela [...]. Aran SIgn 56. Ordu artan sartu ziran ere Etxeberriko ama-alabak. Zab
Gabon 40. Bertso berriyak, ama-alaba batzuei jarriyak. Moc Damu 26. Aurreragoko egunean egin eben amaalabak
autorketa on bat Amandogaz. Ag AL 109. Ama-alabak txerriei jaten ematen. Urruz Urz 26. --Zein geran?
Ez al du ikusten? Ama alabak. Iraola 136. Behin batez, herri batean, ama-alaba batzu bizi ziren elgarrekin, eta
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1175