A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
(galtzairu); Iz ArOñ (kaltzairu), UrrAnz (galtzaidu); Etxba Eib (galtzairua); Echaide Nav 27; Arin AEF 1980,
65; Elexp Berg (galtzairu); Izeta BHizt2.
1. Acero. "Aciarium, orraztókia, burdiña altzairu egintokia" Urt I 99. "Dündak txitxak hil eztitzan, oilokolkaren
pean atxeirüa ezari behar da" A EY I 97. "[Beltxorra] berritan, galtzaidukin igurtziz, atzeatzen da"
Arin AEF 1980, 65.
Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos. Al(t)zairu es la forma más gral., documentada en
textos labortanos (con aspiración en Hiribarren), alto-navarros y en la mayoría de los guipuzcoanos. Hay además
al(t)zeiru en autores bajo-navarros (tbn. en Voltoire y Oihenart), atxeirü y atxerü en los suletinos, al(t)zaidu y
galtzairu en guipuzcoanos, y galtzairu, galtzaidu, kal(t)zaidu y kaltzeru en textos vizcaínos. En DFrec hay 38
ejs. de altzairu, 1 (vizcaíno) de galtzaidu y 1 (guipuzcoano) de galtzairu.
Esku batean nekarrela / kalzaidu utsez errodela. Lazarraga (B) 1181rb. Kobrea, burdin xuria, leton haria,
tortitza, alzeirua eta illia. Volt 179. Eztun alzeiru, ez burdina, / Ez eta berun hotza, / Ene bihotza, / Ban'
aragiz dun egina. O Po 24. Eta halatan dirudi naturalezaren Autorak ere ezarri duela burdina eta altzairu
meapean. ES 116. Khalamü harra den bezala bere ürrüxarekila, bürdüiña atxeiriareki ere. Egiat 206s. Oraiko
arotz gaztik / [...] Zaharren eskoletarik ez balira ikhasirik, / Atxeirü güti ezar eta egin espantü handirik. Etch
310. Ateratzen dan menasta guztiak ematen du euneko berrogei alzairu garbi piña. Izt C 72. Non zen orai bezala
hargin, karpinterik? / Ezagutzen othe zen ere haltzairurik? Hb Esk 10. Erdolla-ehi da hatxeidia bera. Eskual 6-
11-1908 (ap. DRA). Erri osoro lantegitsuba da, zikilluben (armen) olak ditubana; baitaere burni eta altzairubak
urre eta zillarrez apaintzekoak. IPrad EEs 1915, 103. Aldarea dena altzeiruz, sahetsetako bi paretak dena
marbrez. JE Ber 60. Ez dira baitezpada hain handi ez lodiak, bainan ba, altzeiru hutsak direlakotz, doidoi jasanahalekoak.
Ib. 63 (tbn. 63 alzeiru). Eztok [ezpata] onek baizen galtzairua gai daukonik. Or Tormes 73. Azkeneko
tajutu zidan aizkorari ere altzairu ederrik jarri ziokan, eskalu, ergel alen orrek. Sudur-zuluetan sartuko niokan
nik altzairu ura. Alz Burr 35. Arenik oargarriena, ordea, begiratua zan. Betule beltzen azpitik, galtzairuaren
zaztada zorrotza zegioen begiak. TAg Uzt 177 (v. tbn. 288). Judeo krudel traidore oiek / eman ziraten edari, /
edaria dolorea, / ozpinarekin gedarrea, / ark erretzen zuen nere biotza / altzairu urrak bezala. Balad 186.
Gerritik zintzilik ezpata beltza altzairu margozko zorroan sartuta. Etxde AlosT 76s. Argiñ batengana joan giñan
eta illobirako arri bat erosi genion itz oiek altzairuz idaztekotan. JAIraz Bizia 93. Altzairu onarekin nornahi da
errementari. MEIG I 186.
v. tbn. Lek SClar 113. Galtzairu: Gand Elorri 103. Kaltzeru: Añ EL 2 3. Altzeiru: EgutAr 1935 (ap. DRA).
(Como primer miembro de comp.). [Jauna] euren eskuak baita besuak zuk, zeuk, deutsezuz, / Galtzairuarku
zaill zaillen gisan gertaketan. AB AmaE 438. Mando bakotxari altzairu-sokatik lotzen diote eraman
dezakena. FIr 135. Bota lurrera, ta galtzairu eztenaz zulatu begiak. Goen Y 1934, 179. Berealaxe esango dizut /
azi txiki oien lana. / Galtzairu-autsa bota zaiozu / ta gero eman imana. Uzt LEG II 248.
(Ref. a instrumentos de acero (gralmte. un arma)). Ta Aprikaruz dua bizitzia emotera Jesus gaiti. [...]
Moruen kaltzaidubak ta katiak desapijetara dua. fB Ic II 288. Zure kutun on maitagarria / ain da ezkutarma
mena, ezik / ezta berunik ez alzaidurik / eman legikeonik larria. Izt Po 50. Hartako behar sarthu / buru gibelean
/ haltzairu zorrotzena, / toki minberean; / Zaldi beiratzaileak / bibak ardiesten, / Zezena ihesari / denean ematen.
Hb Esk 223. Xorroztuz halzairua oihuka da hasi: / Hoinbertze gizon nihork hemen ez ikusi. [...] Harmetarik
ximiztak yarian iduri. Ib. 59. Eta gaizki dohanak hain on du ikusi / Makhila, nola bertze haltzairu itsusi. Ib. 217.
Bazioan ligan lephoraino, errenkurei erakutsiz haltzairu zorrotza edo bere haserreduraren kharra. Hb Egia 79.
Bere galtzairuaz kendu dizadala bizia. Otag EE 1882c, 581. Gudan gudara gudazaleak [...] galtzairu otsak dira
urrindik zirt zart entzuten. AB AmaE 449. Españatarren saldaudiari esetsiagaz, / Euren galtzairu zorroztuakaz
ill da erio. Ib. 449. Bada josi ezazu nere biotzean altzairu zorrotz orren muturra. Ill Pill 31. Naiz astun izan
dantzatze'ituzte / altzairu eta arriyak. EusJok 143 (ref. a los aizkolaris). Segari mardulak aurrera-kiñu berdiña
egiten dute ebaki-ala. Belarra mailka uzten du galtzairuak, begien atsegingarri. Or Mi 108. Mutillari eskutik
kendu zionean [aiztoa], sagarrondo baten gerrian sartu ta ausi zun galtzairu zorrotza. TAg Uzt 168. Etzan izan
ain gaiztoa Balendinen zauria. Saiets-ezurrean oztopo egin zun, nunbait, galtzairuak eta etzion barrengorik ezer
ikutu. Ib. 20. Eman ditzagun, mundu huntako aizkora guziak, burdin ala alzeiru, aihotz, belhagoi ala puda denak
batean urturik; zer aizkora!! Lf Murtuts 22. Eta albotik atararik galtzairu zorrotza, bere indar guztiagaz aindu
eban biotzera. Etxba Ibilt 489.
(Empleado para resaltar la idea de dureza). "Galtzairua baño gogorragua aren biotza" Etxba Eib. "Galtzairua
baiño buru gogorraua dauka" Elexp Berg. O biotz arri ta alzairuak baño gogorragoa! Cb Eg II 187. Kargia
ezin sufridurik / aldatz gora bera / ai ene [...]. Oneek onan ikusiyak / ez dana biguntzen / zelango galtzaidubak /
izan biar daben ondo / litzate ikustea. DurPl 56s. Bena hire bihotza dük, arauz, / atxeria beno gogorrago, /
deusek ere ezin honki, / ezin bera beitiro. StJul ms. 50r. Atxeria beno presunaren / bihotza gogorrago baliz ere.
Ib. 26v. Haren haurrak badire haltzairuz eginak, / Herri guziko lore ager ditezkenak. Hb Esk 132. (Sainduen)
borondatea agertu da maiz burdinaren parekoa edo alzeirua bera bentzutzeko gai dena. Elsb JBBizia 34 (ap.
DRA). Barka zuk ere, David, eskualdun zahar altzeiru ezin higatuzkoa. HU Zez 173. Piarreño bere adixkide
xaharra han du Arrosan, gizon bat ona, altzeirua bezalakoa. Barb Sup 47. Baña, azkenik orrek ere erakutsi du,
abertzale-biotza galtzairua baño zallagoa dan giarrez egiña dala. Ldi IL 167. Altzairua baño gogorragoko
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1163