A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
edo Abe. Berba onetan egiten deutzagu agur, ez bakarrik adi erazoteko [...]. Astar II 271. [Iaungoikoaren Ama]
Gabrielen agoti / Abe bat arturik. Azc PB 25. Andre-Mari! Abe-Mari! / biotz minduaren sari... / Bide guzian
ikus-gogo nun / zure beiratu gozo ori. SMitx Aranz 23 (tbn. 53). Andra Maria, abe! / Txakurrak jan bear nabe. /
Goiazan beste errira; / an bere, txakurrak dira. In Erkiag BatB 117.
- ABE MARIA (PURISIMA) (V-gip ap. Elexp Berg). a) (Empleado como fórmula de saludo al entrar en un
lugar). Cf. VocNav: "¡Avemaíe! Voz de llamada a la puerta de una casa. Suele responderse: ¿Quién? (Baztán)".
--(Atia jota) Abe Maria Puixima. --Zein da? Sor AKaik 120. --Abe Maria --euskaldunok etxeetan sartzeko
ditugun itz pozgarri oekin, eranzun zien barrendik antsi illun batek. EE 1882c, 379. Dran... dran... dran... dran...
Abe Maria... nor da emen? Urruz Urz 42. --(Sartzen) Aimari prusime! Ort Oroig 76. v. tbn. Moc Damu 33 (Abe
Maria Purixima). Erkiag BatB 63 (Abe Maria).
b) (Empleado como expresión de asombro). --Bost ajola digu guri ori ala izanda ere [...] --Abe Maria
purisima! dio Fraiskak. Apaol 29. Lenengotan loa neriola ioaten nintzen, baie gero, Abe Marie!! egunek txirrist
egin-orduko, Batxi gora iagiten zan. A BGuzur 130. --Txo! Len esan-zune guzurre da. --Posture ezetz? --Eiñdxe
dau? --Politxo! Neuk etsatak ikusi be! --Apemarie! Guzurreri! Ort Oroig 104.
2 abe (AN-ilzarb, Sal, R). Ref.: VocPir 433; Bon-Ond 143. "Oiseau, [...] (Sal) abe, txori" VocPir 433. v.
abegende. Mirinzazie zeruko abei nola eztien eregiten ez eitatzen, eztien algoriorik eta zuen Aita zerukoak
alimentatzentuen. Samper Mt 6, 26 (Hualde zeuriko txoriek).
3 abe. "(V-ple-arr-oroz), planta parecida al trigo, roja en su base, perjudicial a la tierra, se da de comer al
ganado" A.
4 abe. "(Hb), rêne, bride" Lh.
5 abe. "(Hb), fourré. Abean da, il est dans les taillis" Lh.
abe. v. abao.
1 habe (V-gip, G, AN, S; SP, Lar, Aq 1357, Añ, VocBN, Gèze, HeH Voc, Dv (+ a- (V-m)), H). Ref.: A (abe);
AEF 1925, 92; Lrq; Iz ArOñ (abe). 1. Columna, pilar, poste. "Pilier, soutien, potence" SP. "Coluna", "poste,
pilar", "fuga en los edificios", "macho, machón en los edificios" Lar. "Apeos, puntales, irozgarriak, abeak" Ib.
"Apear algún edificio, apuntalarlo, irozgarriak, abeak ifiñi" Ib. "Columna de piedra, arrizko abea" Aq 1357.
"Poteau en grosse pièce de bois" VocBN. "Colonne, pilier" Gèze. "Habea, zur edo zuhaitz bat zerbaiten iasaiteko
lurrean xutik ezarria" HeH Voc. "Habe, poteau, colonne, potence" Dv. "Poste de madera que se pone desde el
suelo, sobre unas piedras para sostener el tejado de la casa". Iz ArOñ. Tr. Documentado al Sur ya desde los
primeros textos. Al Norte se encuentra desde Dechepare y es bastante frecuente en autores de los ss. XVII y
XVIII (en todos ellos en sentido figurado); sin embargo su uso disminuye notablemente durante el s. XIX y no se
documenta en textos del s. XX.
Eta haren begithartea zen iguzkia bezala eta haren oinak suzko habeak bezala. Lç Apoc 10, 1 (Dv, Ip, Ol,
Ker, BiblE (h)abe; He harroiñ, TB koloma). Zerurean jausi da abea, / Jo dau Lasturko torre gorea. 'Que del
cielo había caído un poste'. TAV 3.1.5. [O Iainko] gainetik zaude Iaunak bezala manatzea gatik: beheretik zaude
habeak bezala sostengatzea gatik. Harb 404. Lotu ebeenean koluna edo abeari. "Cuando le ataron en la
columna". Cap 134 (138 abe bateri). Habia edo pilarria. AR 192. Haren keñurik ttipienian Zeluko habiak
beldurrez ikaratzen eta lazten direla. Ib. 197. Len zituen orma nagusi ta abe andiak. Cb SIgn 15. Fede santa au
da gu argitu ta zuzenduten gaituan eguzkia; ta israeltarrak gidatuten zituan suzko abea legez, gaubez ibilteko.
Añ MisE 173. Elizaetarako abe luze kateatu, dolareetako ardatz liraiñ portitz [...], eta beste etekiñ geiago?
(Interpr?). Izt C 129. Artako zaute abeak, / egiñak gure jabeak; / egon sendo, zuzen ta ernai. "Pues vos fizo Dios
pilares". Izt Po 136. Azoteak emateko [...] gero abe bati ualakin ondo lotzeko. Lard 523. Kandeleroa zan urrezko
abe andi bat, sei besanga berebat urrezkoak zituena. Ib. 83. Etzan iñoiz faltatu odeizko abea egunaz, ez eta
suzko abea gauaz, erriaren aurrean. "Columna nubis [...] columna ignis". Ur Ex 13, 22 (Dv, Ker (h)abea; Urt
koluna). Eta urrez estaliko dituzu Setim zurezko bost abeak, zeñen aurrean itxekiko dezu kortiña. Ib. 26, 37 (Dv
habe; Ol zutoi). [Kalabozo onetan] ura darien ormaarte eta abe busti oien erdian otz eta premiaren andiz illko
zera. Arr GB 22 (quizá podría corresponder a la 3.ª acepción). [Elizako] habe bakhoitza sei metra gora da. Ip Hil
99. Irakatsi egiozue zeuen semealaba eta zeuen mendekuai zer egin bear daben ondo entzuteko meza santua eta
ez daitezela egon eleixan abe bat edo anpor bat legez. Itz Berb I 39.
(s. XX). Mastea: aize-oial edo belak jasoteko abea. Ag Kr 78n. [Arrantzaleak] ibilli ziran eten arteraño
azalean gora ta bera itxasoak atxetara jaurti oi dituan abe zakarren irudira. Ib. 198. [Burni me zapalak, biribil
luzeak] etxien abe izateko. Ag G 216 (este ej. y el siguiente podrían corresponder quizá a la 3.ª acepción). Sitsak
jandako abe ustelak geunden Azkarraga jaso eziñik, baña abe zindo berria datorkigu etxea erori eztedin. Ib. 39.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
116