A-Amazur - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 1. lib.: a-amazur
[Jesus] iragaten zela Samariako herritan gaindi, bathu zituen hamar lepradun haren ganik errespektuz urrun
zaudenak. Altxatu zuten boza, eta othoitztu zuten izateaz hetaz urrikalmendu. Ib. 173. Zioen oraino, altxaturik
boza, Jesus zaritzon gizonak bihurtu zioela bista. Ib.178. Altxaturik bozak / Erragun bertsotan [...]. Monho 62.
Badire bazterretan / oihuz dagozenak, / Hedatzeko orotan / argi yakinenak: / Balakite hainitzak / nola bizi diren,
/ Aphalago luzkete / bozak altxaturen. Hb Esk 168. Botza altxatu baitu etxe guziak entzuteko gisan. Laph 82. [...]
diyo berriz zerbait boza altxatuaz. Iraola 39. Artetan, bere boza altxatuz goraki, arrosarioa du erraiten kartsuki.
Etcham 174. Boza gero-ta-gehiago altxatuz ari zen: [...]. Lf Murtuts 13.
Memento batez ez zen mekanikaren arrabotsaz bertzerik adituko. Eta horra non hixtu legun hurrisko bat
altxatzen den, bihotz guziak hartzen eta betetzen bezala dituelarik, xaramelan. --Mayi, zer dun aire hori? Lf
Murtuts 45.
Recuperarse (de una enfermedad, impresión...). Sarthu zen eritasun handi batean. Konsultarazi zuen
Beelzebuth Accaronen Jainkoa, yakitekotz altxatuko zenez bere eritasunetik. Lg I 363 (364 etzara altxaturen
eritasun hortarik). Han ziren soldaduak laztu eta ikharatu ziren; erdi hillak ziruriten. Bere izialduratik altxatu
zirenean yoan ziren, ahal bezala, [...] legeko doktoren ganat, eta eman ziotzoten hobiko berriak. Lg II 285.
Erlijio gaixoa! Nekez altxatuko din gurean. Or QA 3.
Prosperar, alcanzar renombre; levantar, hacer prosperar, dar prestigio. Bakharrik sei ehun benjamintar
itzuri ziren desmasia hartarik. Ihes egin zuten mortutarat: hek behar zuten egun batez, altxatu benjamintarren
tribua edo populua. Lg I 242. Merkataritza erori bezain laster, nekazaritza asi izan zan altxatzen. Izt C 180.
Balinba nahiko du holako gizonak / Laguntzen duelarik zeruko dohainak, / Eskaldunen fedea berriz besarkatu, /
Eta heiekin biziz herria altxatu! Hb Esk 81 (ref. a Chaho). Aski izan zitzaion handi eta berthutetsu egitea sorthu
zen erresuma. Altxatu zuen hauzoetan yelosia emateko heinerat. Hb Egia 67. Zük zelüko eta lürreko Erregiak,
zure ganat deitzen düzü kreatüra ezdeus eta bekhatore hau; nahi düzü zure Aragiaz hazi, nahi düzü zure
jinkotarzünaz nobletü eta altxatü. Ip Hil 237. Beatzi apusturetatikan / ekarri ditun dirubak, / altxa dituzu zere
erriya / ta gañera ingurubak, / baserritako famili asko / ondo jartzeko modubak; / aziyo gutxiyago eginda /
artzen dituzte gradubak. EusJok I 164. Napar, Bizkaia eta Alaba, / Gipuzkoa dala parte, / orrek [Paulino
Uzkudunek] joku oi irabaztia / sekulako poza dute; / len sonik etzuten lau probintziyak / orain altxa dira dezente.
EusJok II 147. Amerikek, hemengo etxe gehiago altxatu dituzte, galdu dituzten baino! Larz Iru 26. Euskara
altxatu nahi izan zuen [Larramendik] eta egin ere egin zuen. MEIG VII 30.
Levantar (un sitio). Joabek altxatu zuen sethioa. Lg I 320.
(En la expr. mahaitik altxatu 'levantarse de la mesa'). Altxa zan gizona maitik, eta eman zion bigarren
zurra. AA II 94. Golo eta gonbidatu guziak asaldatu, eta izu-zaparrean maitik altxa ziran. Arr GB 94. Maietik
altxata. Sor AuOst 99. Arratsa jin zitzaioten, mahainetik altxatu gabe. Barb Leg 130. Mâietik altxa dira bukatuz
afari. Or Eus 374. v. tbn. Ugalde Iltz 47.
Establecer, instaurar (un rito, devoción...). Jesusen bihotz sakratuaren konfrarioa edo kongregazionea bere
Elizan altxatu nahi duen Jaun erretorak aski du haren gana adrezatzea. JesBih 467. Jesu-Kristoren bihotz
sakratuaren debozionea altxatu den Elizetan. Ib. 404. Zeren asmatu duen eta altxatu edo establitu aldareko
sakrifizio adoragarria. Jnn Bihotz 113.
(Ref. al sabor de una salsa, guiso...). Sabroso. Erakit zazu salda hori ekrebizak eman gabe. Yasta zazu eia
gostu aski altxatua duen. ECocin 21.
(En la expr. koleran altxatu 'alzarse en cólera'). Iñazio orduan koleran altxatzen da. Laph 10.
(Rad.; empleado para animar a los bailarines). Azkenez soñu-joten plautiaz asten nok / Asten dok gure
Jonpe... Ak ebillan autse! / Nire atsuak dantzan... Altza, Marikontze! Enb 178. Santa Kurtzetan Legazpin /
dantzatu nintzan berakin; / Pazkoetan Bergaran / altza dringilin drangala dan. [...] Pazkoetan Bergaran, / altza
dringilin drangala dan. JanEd II 52.
(Expr. empleada en el juego de cartas al cortar la baraja). "Pikatu! (G-goi, AN-gip), altxa! (AN-gip), pika!
(BN-arb), motz! (BN-arb)" Gte Erd 192.
"Altzau da bera! Se dice de alguien que está de aspecto enfermizo. O sea, que no está valiente" Etxabu Ond.
2. (AN-ulz-ilzarb-olza, B, Sal, R; H). Ref.: Bon-Ond 156; A (altxa, altxatu); Iz Ulz (iduzkie), R 283; Izeta
BHizt2. Guardar, esconder(se). (En algunos ejs. de Etcheberry de Ziburu aparece con complemento alativo).
"Mettre en réserve. Altxatzera ematea, donner à garder" Dv. "Garder, mettre en réserve" H. "Altxatu zitzaidan
(R), se me escondió" A. "Iduzkie altxatu dé, se ha escondido el sol" Iz Ulz 431. "Áltxatu nún, me he escondido;
altxádi, escóndete; áltxazte, escóndete; áltxaztei, escondeos" Iz R 283. "Guardar. Altxazazu ongi. Altxatu lur
azpien" Izeta BHizt2. Cf. VocNav: "Alzar, guardar, esconder un objeto [...]. Es voz típica de Navarra y de uso
general. [...]. En las Ordenanzas de los corredores (comisionistas) de Pamplona de 1563 [...] 'Cofres y arcas
donde los metan y alzen de noche'". Cf. tbn. LzG: "Alzar, esconder; recoger; guardar". v. DCECH: "Pero en el
poblado non osó fincar, / alçóse a la sierra por mas saluo estar" Alex 1934; "Alçaron se en Casty(e)lla, as(s)y se
defendieron" (Cid 2286).
Tr. Documentado en textos septentrionales, alto-navarros y roncaleses.
Bide beraz abertitu / zuen Iosef prestua, / berze herritara altxa / zezala Haur saindua. EZ Noel 68. Erregeak
ziren bada / berze bidez bihurtu, / baita Iosefek Haurtxoa / Ejiptura altxatu. Ib. 68. Hargatik Iaunak zintuen /
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
1155